ئەسكەرتىش:
      بۇ ماقالە جوڭگو پەنلەر ئاكادىمىيسى قۇرغاق رايونلار مۇھىتى ۋە قۇرلۇش تەتقىقات ئورنىنىڭ ماگىستىر ئاسپىرانت ئوقۇغۇچىسى شۈگوباۋنىڭ باغداش ئورمانلىقى ھەققىدىكى ئىلمى تەتقىقات نەتىجىسى بولۇپ، باغداش مۇنبىرى ئىشتىراكچىلىرنىمۇ باغداش ئورمانلىقى ۋە ھاۋا كېلىماتىنىڭ مۇناسىۋىتى توغرىسىدا چوڭقۇرراق چۈشەنچە ھاسىل قىلسا دىگەن مۇددىئادا يوللاندى. ئەگەر تەرجىمىدە نۇقسانلار كۆرۈلسە تۆۋەنچىلىك بىلەن ئەپۇ سورايمەن، ھەم تەنقىدى-پىكىر بېرىشىڭلارنى ئۈمىت قىلمەن!   (باغداشخان)
     
        قىسقىچە مەزمونى:
         تەتقىقاتنىڭ ئەۋرىشكىسى باغداش تېغىدىكى يوپۇرماق تاشلايدىغان سىبىرىيە  قارغىيى (تۆۋەندە قارىغاي دەپ قىسقارتىپ ئېلىندۇ) ئورمانلىقىدىن ئېلىنىپ،ئۆلچەملىك يىل ھالقىسى جەدۋىلى تۇرغۇزىلدى (باغداشتىكى قارغايلىق ئىگىز قارا دىگەن تاغقا توپلاشقان). قارىغاينىڭ يىل ھالقىسى ۋە ھاۋا كېلماتىنىڭ ئۆز-ئارا مۇناسىۋىتىنى ئانالىز قىلىش ئارقىلىق، ئۆلچەملىك يىل ھالقىسى جەدۋەل تەرتىۋى موشۇ رايوننىڭ دەل-دەرەخلىرنىڭ ئۆسۈپ-يىتىلىش پەسلىنىڭ(5-ئايدىن 9-ئايغىچە) ئايلىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتورىسى ۋە ئايلىق ئەڭ تۆۋەن ئوتتۇرىچە  تېمپىرا تورىسى قاتارلىق ئۇچۇرلارنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغانلىقى بايقالدى، ھەم بۇ تەرتىپ ئىلگىركى تەتقىقاتچىلارنىڭ ئېرىشكەن نەتىجىسى بىلەن ناھايتى زىچ بولغان بىردەكلىككە ئىگە ئىكەنلىكى مەلۇم بولدى. قارىغاينىڭ يىل ھالقا كەڭلىكىنىڭ تەرتىۋى ئاساسلىق 1885-يىلدىن ئىلگىرىكى سوغاق ھاۋا ئىقلىم مەزگىلنى ئاساس قىلغانلىقىنى، 1885-يىلدىن كېيىن بولسا ئىسسىق ھاۋا ئىقلىمنى ئاساس قىلغانلىقىنى، ھەم ئىسسىق ھاۋا ئىقلىمنىڭ داۋاملىشىش ۋاقتىنىڭ ئۇزىراپ،21- ئەسىرنىڭ كېينكى يېرىمىغىچە ھاۋانىڭ ئىسسىشقا قاراپ يۈزلىندىغانلىقىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەردى. بۇ يىل ھالقا تەرتىپى تەڭرى تېغى مۇزلىقىنىڭ چىكىنىش ۋاقتى بىلەن ئاساسەن ماس كېلىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا بۇ تەرتىپنىڭ ئەڭ يوقىرى قىممى بىلەن شۇ يەردە پەيدا بولغان چىكەتكە ئاپىتى بىلەن ناھايتى ياخشى ماس كىلىش بولۇپ، بۇنىڭدىن باشقا 200 يۈز يىلدىن بۇيانقى ئاسىيادىكى يانار تاغلارنىڭ پارتىلاش ھادىسىسى بىلەنمۇ باغلىنىشى ناھايتى يوقىرى ئىكەنلىكى بايقالدى. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى، بۇ يىل ھالقا جەدۋىلى بەلگىلىك دەرىجىدە مۇزلۇقنىڭ ئېرىش(چىكىنىشى) ۋە يانار تاغ ھادىسىسى توغرىسىدىكى ئۇچۇرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 

          قەدىمى ھاۋا كېلىماتى تەتقىقاتىدىكى ۋاكالىتەن پايدىلىندىغان ماتىريال دەرەخ يىل ھالقىسىنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى يوقىرى، ئۆزلىكسىز خاتىرلەش ۋە قايتا قۇراشتۇرۇش نەپىسلىكى ياخشى بولغان ئالاھىدىلىكى بولۇپ، پۈتۈن دۇنيا ئۆزگىرىش تەتقىقاتىدىن ھاۋارايىنىڭ ئۆزگىرىش ئۇچۇرىنى ئىگەللەشتىكى مۇھىم ئۇسۇللارنىڭ بىرى(Fritts，1976；Becker，1997；Shao X M，1997). يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، دەرەخلەرنىڭ يىل ھالقا ماتىرىيالى ھاۋارايى ماتىريالىنى قايتا قۇرۇش جەھەتتە ئۈنۈملۈك نەتىجىگە ئېرىشتى. شىنجاڭ بولسا مەملىكىتىمىز دەرەخلەر يىل ھالقىسى تەتقىقاتىنى بالدۇر باشلىغان رايونلارنىڭ بىرى. 20 ئەسىرنىڭ 80-يىللىرنىڭ بېشىدىلا تەڭرى تېغىنىڭ  ئوتتۇرا شەرىق تەرپىدىكى سانجى ۋە قومۇل رايونى، دەرەخ يىل ھالقا كەڭلىك جەدۋىلىنى قۇرۇپ چىقتى. دەرەخلەرنىڭ يىل ھالقىسى توغۇرسىدىكى تەتقىقاتنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، لىجىياڭفېڭ (1990) ۋە يۈئەنيۈجىياڭ (1994) قاتارلىقلار تەڭرى تېغىنىڭ ئوتتۇرا ۋە شەرقى قىسمىدا دەل-دەرەخلەر يىل ھالقىسىنىڭ ھاۋارايى ۋە سۇچىلىق ئىلمى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە ئائىت نۇرغۇنلىغان تەتقىقاتلار ئېلىپ باردى. پېڭجىيەنفېڭ قاتارلىقلار شىنجاڭدىكى يوپۇرماق تاشلايدىغان سىبىرىيە  قارغىيىدىن پايدىلنىپ، دېڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى ئوخشاش بولمىغان جايلارنىڭ ھاۋارايى- يىل ھالقسىنىڭ ماس ھالدىكى مۇناسىۋىتىنى ئانالىز قىلدى. ھازىرغا قەدەر، موشۇ رايوننىڭ ئۆسۈملۈك يىل ھالقىسى تەتقىقاتىدىكى ئەۋرىشكىلەرنىڭ كۆپنىچىسى 20 - ئەسىرنىڭ 80 - يىللىرنىڭ دەسلىپىدە يىغىلغان ئەۋرىشكىلەر بولۇپ، ئاساسلىق ھۆل يېغىن ئۆزگىرىشىنى ئەكىس ئەتتۈرگەن، تېمپىراتورا ئۆزگىرىشى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى توغرىسىدىكى تەتقىقات يوق دىيەرلىك. بۇنداق ئەھۋالدا شىنجاڭنىڭ 20 - ئەسىرنىڭ كېيىنكى مەزگىلدىكى  ھاۋا كىلىماتى ئۆزگىرىشىنى تۇلۇق ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىش تەس بولىدۇ، شۇڭا يېڭى بىر دەل-دەرەخ يىل ھالقىسى جەدۋىلىنى تۈزۈش توغۇرسىدا تەتقىقات ئېلىپ بېرىش ئىنتايىن زۆرۆر ئىش بولۇپ، مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.   
         بۇ تەتقىقاتتا  تەڭرى تېغىنىڭ شەرقى ئۇچىدىكى قومۇل شەھىرى باغداش تېغىدىكى  قارىغاي تەتقىقات ئوبىكتى قىلىپ تاللاندى. خەلىقئارادا بىردەك قوللىندىغان ئۆسۈملۈك يىل ھالقىسى مېتورولوگىيە ئىلمى تەتقىقات قىلىش ئۇسۇلىغا ئاساسەن،ئۆلچەملىك يىل ھالقا كەڭلىكى جەدۋىلى تۇرغۇزىلدى، ھەمدە شىنجاڭنىڭ ھاۋا كېلىماتىنىڭ 20- ئەسىرنىڭ كېيىنكى مەزگىلدىن بۈگۈنگىچە بولغان ۋاقىتتىكى ئۆزگىرىشىنى مەركەز قىلىپ مۇزاكىرە قىلىندى.  
         1 - تەتقىقات رايونىنىڭ ئاساسى ئەھۋالى:
         ئەۋرىشكە ئېلىش نوقتىسى قومۇل باغداشقا جايلاشقان بولۇپ، قومۇل شەھەر ئىچىدىن 100 كىلومىتىر يىراقلىقتا، ئوتتۇرىچە دېڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى 2000 مىتىر كېلىدۇ. بۇ رايون ھاۋا كىلىماتى ئاساسلىق غەرب شامىلنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ. خاتىرلەنگەن ھاۋارايى سانلىق مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، بۇ يەرنىڭ يىللىق ھۆل-يېغىن مىقدارى 37 مىللىلىتىر، يىللىق پارغا ئايلىنىش مىقدارى 2771 مىللىلىتىر، يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتورىسى 10 سېلسىيە گىرادۇس ئەتراپىدا، ئەڭ ئىسسىق ئاينىڭ (7-ئاي) ئوتتۇرىچە تېمپىراتورىسى26.4 سېلسىيە گىرادۇس، ئەڭ سوغاق ئاينىڭ (1-ئاي) ئوتتۇرىچە تېمپىراتورىسى نۆلدىن تۆۋەن 11.1 سېلسىيە گىرادۇس، تېمپىراتورىنىڭ يىللىق پەرقى 30 سېلسىيە گىرادۇستىن يوقىرى بولۇپ، تىپىك ھالدىكى قۇرۇقلۇق خاراكتىردىكى قۇرغاق ھاۋا ئىقلىمىغا تەۋە. بۇ يەردىكى دەل-دەرەخلەرنىڭ ئۆسۈپ-يىتىلىش پەسلى بولسا 5-ئايدىن(4-ئاينىڭ ئاخىرىدىن) 9-ئايغىچە بولىدۇ.   
         2- ئەۋرىشكە يىغىش ۋە يىل ھالقىسى جەدۋىلىنى تۈزەش： 
       2006- يىلى 6- ئايدا قومۇل باغداش ئىگىز قارىدىكى قارغايلىقنىڭ يوقىرى تەرىپىدىن يىل ھالقا مېتورولوگىيە ئىلمى ۋە يىل ھالقا ئىكولوگىيە ئىلمىنىڭ پىرىنسىپىغا ئاساسەن، يېشى چوڭ، ساغلام بولغان قارىغايدىن 23 تۈپنى تاللاپ، ئۈچكە ئارقىلىق 46 دانە ئەۋرىشكە ئېلىندى. ئەۋرىشكە نۇقتىسىدىكى يەرنىڭ ئۆسۈملۈك بىلەن قاپلىنىش نىسبىتى تۆۋەن، ئەۋرىشكە نۇقتىسىنىڭ ئورنى بىر قەدەر ئىگىز بولغاچقا، ئىنسانلار پائالىيتىنىڭ تەسىرىگە بەك ئېغىر ئۇچرىمىغان بولۇپ، شۇڭا يىغقان يىل ھالقا ئەۋرىشكىسى تەبىئى مۇھىت ۋە ھاۋا كېلىمات ئۆزگىرىشىنى ناھايتى ياخشى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەردى.
        دەل-دەرەخلەرنىڭ يىل ھالقىسىنى ئانالىز قىلدىغان ئاساسى پىراگگىراممىغا ئاساسەن، تەجرىبىخانىدا يىغىۋېلىنغان ئەۋرىشكىنى قۇرۇتۇش، مۇقىملاشتۇرۇش، سىلىقلاش ۋە دەسلەپكى يىل سانىنى بىكىتىش قاتارلىق مەشغولاتلار ئېلىپ بېرىلىپ، ئاخىردا يىل ھالقىسى كەڭلىكى ئۆلچەندى.

(داۋامى بار)

داۋامى باردۇ؟ كەسپىمگە مۇناسىۋەتلىك بولمىسىمۇ مۇشۇنداق تەتقىقات ماقالىلىرىنى ئوقۇشقا ئامراقمەن.

ئاشۇ ئۈچكە بىلەن چىشىۋېتىلگەن 23 ئۈچ تۈپ قارغايغا ئىچىم ئاغرىدى. بۇ تەتقىقاتچىلار، ئاشۇ تېشىلگەن تۆشۈكلەرنى ياماپ قويامدىغاندۇ؟..
----
ماقالا ياخشى تەرجىمە قىلىنىپتۇ.

ئېنىقلىق دەرىجىسى 0.001 مىللىمىتىر بولغان ئۆلچەش ماشىنىسىدا MeasureJ2 پىراگگىراممىسى ئارقىلىق يىل ھالقىسى كەڭلىكى ئۆلچەندى، ئاندىن كېيىن يىل سانى بىكىتىلدى. COOFECHA پىراگگىراممىسى ئارقىلىق يىل سانىنى بىكىتىش سۈپىتى تەكشۈرۈلدى. يىل ھالقىسى جەدۋىلى، ARSTAN دەل-دەرەخلەرنىڭ يىل ھالقا جەدۋىلى تۈزەش پىروگگىراممىسىدىن پايدىلىنىپ، ئايرىم-ئايرىم ھالدا 43 دانە ئەۋرىشكىنىڭ يىل ھالقا جەدۋىلى تۇرغۇزۇلدى.

ئادەتتە دەرسخانىدا ئوقۇتقۇچىلار دەرەخلەرنىڭ يىل ھالقىسىنىڭ بىريىل ئىچىدىكى ئەتىيازدىن كۈزگىچە بولغان ئارىلىقتىكى رەڭ پەرقى ئۆزگىرىشى بولىدىغانلىغىنى  ،شۇ يىل ھالقىسى ئارقىلىق دەرەخلەرنىڭ يېشىنى ھېساپلاپ چىققىلى بولىدىغانلىغىنى چۇشەندۇرىدۇ . يىل ھالقىسىنىڭ تېمپىراتۇرا ۋە ھول -يېغىن بىلەنمۇ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، يىل ھالقىسىدىن بۇ جەھەتتىكى ئەھۋاللارنى تەتقىق قىلغىلى بولىدىغانلىغىنى بىلمەيدىكەنمەن . بۇ بىر يېڭى بىلىم بولدى ،رەھمەت سىزگە باغداشخان! داۋامىنى يوللاپ قويارسىز .

      قارىغاي يىل ھالقىسى كەڭلىكى جەدۋىلدىكى ئارىلىق ۋاقىت بولسا 1670-يىللىردىن 2005-يىلغىچە بولغان ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، 1800-يىلدىن بۇيانقى ۋاقىتنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان ئەۋرىشكە سانى 10 دىن يوقىرى بولۇپ، ھەمدە ۋەكىل خاراكتىردىكى ئەۋرىشكە ئورنىڭ ئۇچۇرلىرنى تۇلۇق نامايەن قىلىپ بېرەتتى، شۇڭلاچقا مۇ ماقالىدە 1800-يىلدىن 2005 -يىلغىچە بولغان ۋاقىتتى سانلىق قىممەتلەر ئانالىز قىلىندى(1-رەسىم).
        3-يىل ھالقىسى ۋە ھاۋارايىنىڭ مۇناسىۋىتى
       3.1  ماس كېلىش ھەققىدىكى ئانالىز
       يىل ھالقىسى بىلەن ھاۋارايىنىڭ ئۆز-ئارا مۇناسىۋىتىنى ئانالىز قىلىش ئۈچۈن، ئەۋرىشكە يىغىش نۇقتىسىغا يىراق بولمىغان قومۇل شەھەرلىك ھاۋارايى پونكىتىنىڭ1951-يىلدىن 2005-يىلغىچە بولغان ۋاقىتتىكى ھاۋارايى سانلىق ماتىرىيالىنى ئىشلىتىلدى، ھەم ئۆسۈملۈكلەرنىڭ قىشلىق ئۈچەككە كىرىش ۋاقتىنى ئويلىشىپ، ھاۋارايى سانلىق مەلۇما تىمۇ 5-ئايدىن 10-ئايغىچە بولغان ۋاقىتتىكىسى ئانالىز قىلىندى(2-رەسىمگە قارالسۇن).
     3- رەسىمدىن شۇنى كۆرۋېلىشقا بولىدۇكى، بۇ رايوندىكى دەل-دەرەخلەرنىڭ ئۆسۈپ-يىتىلىشى بىلەن تېمپىراتۇرا ئۆزگىرىشى ماس ھالدا بولغان بولۇپ، ئەمما ھۆل-يېغىن بىلەن بولغان ماس كىلىش روشەن ئەمەس. ئۆلچەملىك يىل جەدۋىلى بىلەن ھەر قايسى ئايلارنىڭ ئومومى ھۆل-يېغىن مىقدارىنىڭ تاق ھالدىكى ماسلىق كوفىنسىنتى تۆۋەنرەك بولۇپ، ئەڭ يوقىرى بولغاندىمۇ مىنۇس 0.26 بولدى.  بۇنىڭدا ئاساسلىق ئىككى خىل سەۋەپ بولۇپ: بىرىنچى خىل ئەھۋال، ئەۋرىشكە يىغىش نۇقتىسىنىڭ جۇغراپىيلىك ئورنى ئىگىز ، ھۆل-يېغىن كۆپرەك بولۇپ، بىۋاستە قارغاينىڭ ئۆسۈشىنى چەكلەش رولىنى ئوينايدۇ. بۇ خىل ئەھۋال شىنجاڭنىڭ باشقا تاغلىق رايونلىردا ئېلىپ بارغان تەجرىبە نەتىجىسى بىلەن ئوخشاش بولدى؛ ئىككىنچى خىل ئەھۋال،  ئەۋرىشكە يىغىش نۇقتىسى بىلەن ھاۋارايى پونكىتىنىڭ جۇغراپىيلىك ئورنىدا چوڭ پەرىق بار بولۇپ،شۇڭلاشقا ئوخشاش ۋاقىتتىكى تېمپىراتۇرا پەرقىمۇ چوڭ بولدۇ. قارىغاي يىل ھالقىسى كۆرسەتكۈچى بىلەن قومۇلنىڭ ئوتتىرىچە تېمپىراتۇرىسى ۋە ئايلىق ئەڭ تۆۋەن ئوتتىرىچە تېمپىراتۇرىسى، ئايلىق ئەڭ يوقىرى ئوتتىرىچە تېمپىراتۇرىسى ئوتتۇرسىدا ناھايتى يوقىرى بولغان ماس كىلىش بار. قارىغاينىڭ ئۆلچەملىك يىل ھالقىسى
جەدۋىلى بىلەن 8-ئايدىكى ئايلىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرا، ئايلىق ئەڭ تۆۋەن ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرا ۋە ئايلىق ئەڭ يوقىرى ئوتتىرىچە تېمپىراتۇرىسىنىڭ ماسلىق كۇففېنسىنتى ئايرىم-ئايرىم ھالدا 0.42، 0.46، 0.39 بولۇپ، ئېنىقلىق دەرىجىسى 99 % كە يەتكەن. ئۆلچەملىك يىل جەدۋىلىنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن شۇ يىلقى ئۆسۈش مەزگىلدىكى  ئايلىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرا، ئايلىق ئەڭ تۆۋەن ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرا ۋە ئايلىق ئەڭ يوقىرى ئوتتىرىچە تېمپىراتۇرىسى ئوڭ تاناسىپ تۈزەيدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ خىل ئۆلچەملىك يىل ھالقىسى جەدۋەل تەرتىۋى موشۇ رايوننىڭ تېمپىراتۇرا ئۆزگىرشىنى ئىپادىلەپ بەرگەن دىيىشكە بولىدۇ.