ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم قېرىنداشلار: يىراق قىرلاردىكى مەندىن سىلەرگەيەنە سالام! ئۆتكەندە، ئوكىسفورد ئۇنىۋېرسىتى تەرىپىدىن ماقالامنىڭ قوبۇلقىلغانلىىنى ئازراق شەرھلەپ ئۆتكەنىدىم.. 11 -ئايدا ئوكىسفورد ئۇنىۋېرسىتىغا بېرىپئىلىمى مۇھاكىمە يىغىنىغا قاتنىشىپ كەلدىم،،،، مەن ۋاقتىدا سىلەر بىلەنئورتاقلىشاي دىگەن بولساممۇ، ئەمما بەزى ئىشلار تۈپەيلى ۋاقىت چىقىرالمايقالدىم... كېچىكىپ بولسىمۇ سىلەر بىلەن قىسقىچە مەزمونىنى يۈز كۆرۈشتۈرىشنى قارارقىلدىم..
تېمىسى: ئاسىيا ئىسلامى پايچەكلىرىدىكى مالىيە كىسەللىكىنى دولقۇنسىمان ئوسولىبىلەن ئېنىقلاش ( Wavelet-based Approach to TestShari'ah compliant Stock Market Contagion: Evidece from Asian countries)
قىسقىچە چۈشەندۈرۈش : ئالدىنقى 30 يىل مابەينىدە، بىز نۇرغۇنلىغان ئىقتىسادى ۋەمالىيە كىرزسلىرىنى بېشىمىزدىن كەچۈرۈپ ئۆتتۇق، مەسىلەن 1987 -يىلىدىكىۋولسىتىرتنىڭ غۇلاپ چۈشۈشى، 1994- يىلىدىكى مېكسىكا كىرزىسى، 1997-يىلىدىكى ئاسىيازۇكىمى، 1998-يىلىدىكى زۇكىمى، 1999-يىلىدىكى پۇل پاخاللىقى، 2000-يىلىدىكىئىنتېرتنت كۆپۈكى، 2001 -يىلىدىكى ئارگېنتىنا كىرزىسى ۋە ئەڭ يېققىنقى 2008 -يىلىدىكىئامىرىكا ئىقتىسادى كىرزىسى قاتارلىقلار... گەرچە بۇ كىرزىسلار مەلۇم بىر دۆلەتتەياكى مەلۇم بىر رايوندا يۈز بەرسىمۇ لېكىن بۇ كىرزىسلار رايون ياكى يەر شارىخاراكتىېرلىق مەسىللەرنى كەلتۈرۈپ چىقاردى،، ( مەسىلەن، ئىقتىسادى كىرزسئامىرىكىدا يۈز بەرسە، نىمشقا بىز ئۇيغۇرلارغىمۇ تەرسىر كۆرسىتىدۇ؟ چۈشۈنۈش ئاسانبولۇشى ئۈچۈن، ماقالىدىن سىرت قوشۇپ قويدۇم). يېققىندىن بۇيان تەتقىقاتچىلەر غەرپمالىيە پايچېكىدە «مالىيە كېسەللىكى»نى ئوتتۇرىغا قويدى.
1) ئىقتىسادى كىرزس مەزگىلىدە، دۇنيا پاي چېكىنىڭ چۈشۈپ كېتىشى مالىيە كېسەللىىدىندېرەك بېرەمدۇ؟ 2) ئەگەر مالىيە كېسەللىكى يۈز بەرگەن بولسا، ئاسىيا ئىسلامى پايچەكلىرىگە بۇ كېسەللىك قانداق تەسىر كۆرسەتتى؟
مۇشۇ مەسىلىلەرگە جاۋاب تېپىش ئۈچۈن، ئامىرىكا ئىقتىسادى كىرزىسىنىڭ ئىسلامىپايچەك بازىرىغا بولغان تەسىرىنى دولقۇنسىمان ئۇسولى بىلەن ئېنىقلاپ چىقتۇق.
تەتقىقات مەقسىدى: ئاسىيا ئىسلامى پايچەك بازىرىدا مالىيە كېسەللىكىنىڭ يۈز بەرگەنبەرمىگەنلىكىنى ئېنىقلاپ چىقىش. بۇ يەردىكى تۈپ مەسىلە - پايچەك بازارلىرى نورمالباغلىنىشلىق ھالەتتىمۇ ياكى دەرىجىدىن تاشقىرى ھالەتتە باغلىنىشلىقمۇ؟
ئىسلامى پايچەك دىگەن نىمە؟ شەرىئەت بولسا ئىلاھىيەت قانونى بولۇپ، ئۇمۇسۇلمانلارنىڭ بارلىق تۇرمۇش يولىنى ئىدارە قىلىپ تۇرىدۇ. سودا-سېتىقتا بولسا،مۇسۇلمانلارغا سودا-سېتق يولىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ، شۇنداقلا مۇسۇلمانلارنى ھالال ۋەئەخلاقى يول بىلەن مەبلەغ سېلىشقا ئۈندەيدۇ. شەرىيەت يولى بىلەن مەبلەغ سېلىشئەخلاقى مەبلەغ سېلىش مىزانى، جەمىيەتكە بولغان مەسئولىيەتچانلىقى بىلەن ئوخشاشبىرۋاقىتتا مۇسۇلمان ۋە مۇسۇلمان ئەمەسلەرنىڭ بىرلا ۋاقىتتا قارشى ئىلىشىغائېرىشتى. مۇسۇلمان مەبلەغچىلەر ئىسلامدىن ئىبارەت بۇ رامكا ئىچىدە تۇرۇپ ئىسلامپاي-چېكى ئۈچۈن مەبلەغ سالسا، مۇسۇلمان ئەمەسلەر ئىسلام پاي چېكىنىڭ تۇراقلىقپايدىسى، سودىنىڭ ئادىللىقى ۋە مەبلەغنى تارقاقلاشتۇتۇپ سېلىش ئىستىراگىدىيىسىبويىچە بۇ تۈر ئۈچۈن مەبلەغ سالدى. ھازىرقى زامان شەرىئەت ئالىملىرى ئىسلامىپايچەكچىلەر ئۈچۈن مەلۇم بىر پايچەينىڭ ھالال ياكى ھارام ئىكەنلىكنى ئايرىيدىغانبىر تۈركۈم ماددىلارنى تۈزۈپ چىقتى ( ۋىلسون 2004؛ دېرۋىس ۋە مازىبان 2008). بۇماددىلار 2 تۈرلۈك بولۇپ،
1) مەلۇم بىر شىركەت ھاراق-تاماكا، قىمار، ئۆسۈم، سۇغۇرتا، كەيىپ ساپا قاتارلىقئىشلار بىلەن شوغۇنللانغان بولسا، جەمىيەتكە پايدىسىز سودا بىلەن شوغۇللانسا،ئىشقىلىپ شەرىئەت چەكلىگەن ھەرقانداق بىر ئىش بىلەن شوغۇللانسا، بۇنداقشىركەتلەرگە مەبلەغ سېلىش چەكلىدۇ.
2)ماتىماتىكىلىق ئوسۇل بولۇپ، ئەگەر مەلۇم بىر شىركەتتنىڭ قەرزنىڭ دەسمايىغابولغان نىسبىتى 33% دىن ئېشىپ كەتسە، ئۆسۈمدىن كېلىدىغان كىرىم 10% دىن ئېشىپكەتسە، مۇقىم مۈلۈكنىڭ ئومۇمى مۈلۈككە بولغان نىسبىتى 51% يەتمىسە، بۇنداقشىركەتلەرگە مەبلەغ سېلىش چەكلىنىدۇ.
تەتقىقات ئەھمىيىتى:
پايچەك بازىرى بولسا، ھەر خىل مەبلەغچىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بازار بولۇپ،مەبلەغ سالغۇچىلار ئوخشاش بولمىغان ۋاقىت قەرەلى بويچە مەبلەغ سېلىشنى قارارقىلىدۇ، مىسال ئالساق، مىنۇت ۋاقىت قەرەلىدىن تارتىپ بىر قانچە يىل مەبلەغسېلىشقىچە. شۇڭلاشقا ئوخشىمغان ۋاقىت قەرەلى ئوخشىمىغان مەبلەغ سېلىش قارارلىرىنىكەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مۇشۇ لوگىكا قانونى بىلەن پايچەك بازارلىرى ئوتتۇرىسىدىكىتەبئىي مۇناسىۋەت مەبلەغچىلەرنىڭ قانچىلىك قەرەلدە مەبلەغ سېلىشىنى بەلگىلەيدۇ.قىسقا ۋاقىت قەرەلى زىياننىڭ ئالدىنى ئېلىشتەك ئىشلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسا،ئۇزۇن ۋاقىت قەرەلى مەبلەغ سېلىشتەك ئىشلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ.
شۇڭا قىسقا مەزگىللىك مەبلەغ سالغۇچى بىلەن ئۇزۇن مەزگىللىك مەبلەغ سالغۇچىنىئايرىش زۆرۆرىيىتى تۇغۇلىدۇ.
سىياسىيەتچىلەرگە بولغان ئەھمىيىتى:
1) خەلىقئارا مەبلەغ سالغۇچىلار تارقاقلاشتۇرۇپ مەبلەغ سېلىشنىڭ (diversification) پايدىسى ئۈستىدە ئويلىشىدۇ.
2) سىياسەت يۈرگۈزگۈچىلەر بولسا مالىيە سىستىمىسنىڭ مۇقىملىقى ئۈستىدە ئىزدىنىدۇ.
ئەگەر مالىيە كىسەللكى يۈز بەرسە، پايچەك بازارلىرى ئوتتۇرىدىكى مۇناسىۋەتچوڭقۇرلىشىدۇ. نەتىجىدە، تارقاقلاشتۇرۇپ مەبلەغ سېلىشنىڭ پايدىسى يوقلىدۇ،شۇنداقلا مالىيە سىياسىيەتچىلىرى بولسا، مالىيە سىستىمىسنىڭ مۇقىمسىزلىقىدىنئەندىشە قىلىدۇ.
تەتقىقاتنىڭ نەزىرىيە ئاساسى:
دۇنيا بانكىسىنىڭ تور بېكىتىگە ئاساسلانغاندا، مالىيە كىسەللىكىنىڭ چوڭ دائىرىدىكىئېنىقلىمىسى، كىچىك دائىرە ئىچىدىكى ئېنىقلىمىسى ۋە ناھايىتى تار مەنىدىكىئېنىقلىمىسىدىن ئىبارەت 3 خىل ئېنقلىمىسى بار. بۇ تەتقىقاتتا، بىز ئەڭ ئاخىرقى،يەنە ناھايىتى تار مەنىدىكى ئېنىقلىمىسىغا ئاساسلاندۇق.. بۇ ئېنىقلىمىغا ئاساسەنمالىيە كېسەللىكى پايچەك بازارلىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىرىنىڭ كىرزس مەزگىلىدەئۆزگىرىشىنى كۆرسىتىدۇ. مۇرەككەپ تىل بىلەن ئېيقاندا، پايچەك بازارلىرىكوئېفېنسىنتنىڭ كىرزس مەزگىلىدە ئۆزگىرىشىنى كۆرسىتىدۇ.
باشقىلارنىڭ مالىيە كېسەللىكى توغرىسىدا ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلىرى:
گەرچە مالىيە كېسەللىكى باشقا تەتقىقاتقىلار تەرىپىدىن تەتقىق قىلىنغان بولسىمۇ،لېكىن ئۇلارنىڭ تەتقىقاتى غەرب پايچېكى ئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان. ( بۇ يەردەتەپسىلى توختالمايمەن) . بۇ تەتقىقات بولسا، ئاسىيا ئىسلامى پايچېكى بازارلىرىئۈستىدە ئېلىپ بېرىلغان تەتقىقاتتۇر.
تەكشۈرشىمىزگە ئاساسەن، دۇنيادا تېخى ئىسلام مالىيە پايچەكلىرىنىڭ مالىيەكېسەللىكى توغرىسىدا ھىچقانداق ئىلان قىلىنغان ماقالە يوق.
باشىقىلار قوللانغان مىتودولوگىيەرنىڭ نۇقسانلىرى:
1) باشقىلارنىڭ سانلىق مەلۇماتلىرى خېتىرودىكەسىتى، ئىندوجېنىيتى ( مەن نىمە دەپتەرجىمە قىلىشنى بىلەلمىدىم، بۇلار سىتاتىسكا سۆزلىرى. مەلۇم بىر ئۆزگەرگۈچنىڭئوخشاش بىر ۋاقىتتا ھەم ئەركىن ئۆزگەرگۈچى مىقدار ھەم بېكىنمە ئۆزگەرگۈچى مىقداربوۋېلىشىنى كۆرسىتىدۇ) قاتارلىق سىىتاتىسكا خاتالىقلىرى ئارلاشقان. ياكى بولمىسابەزى مۇھىم ئەركىن ئۆزگەرگۈچى مىقدانى چۈشۈرۈپ قويغان.
2) باشقىلارنىڭ مۇناسىۋەت ئانالىزى مالىيە پايدىسىنى گائۇس نورمال تارقىلىشى دەپپەرەز قىلغان.
3) بەزى تەتقىقاتچىلار مالىيە كېسەللىكى ناھايىتى تىز يۈز بېرىدۇ ۋە بىر قانچە كۈنئىچىدىلا يوقىلىپ كېتىدۇ ، بەلكىم 5 كۈن ۋە ئۇنىڭدىنمۇ ئاز ۋاقىت ئىچىدە مالىيەكېسەللىكى يوقاپ كېتىددەپ كۆرسەتكەن. ئۇنداقتا مۇشۇنداق تىز مالىيە كېسەللىكىنىقانداق بايقاپ چىقىمىز؟
بىزنىڭ تەتقىقات مىتىدولوگىيسى:
يېققىندا دولقۇنسىمان تەتىقىقات ئۇسولى (wavelet Approach) ئىنجىنىرلىقئىلمىدىن مالىيە ئىلمىغىمۇ ئېقىپ كىردى. ئىسمىدىن مەلۇم بولغىنىدەك، بۇ ئوسۇلنىڭپەقەت بىرلا ئاتا دولقۇنى ۋە كۆپلىگەن ئانا دولقۇنلىرى بولىدۇ. ھەر بىر دولقۇنمەلۇم بىر ۋاقىت قەرەلى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. ئاتا دولقۇن ئۇزۇن مۇدەتتلىكۋاقىت قەرەلى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسا، ئانا دولقۇنلار قىسقا ۋاقىت قەرەلى بىلەنمۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. بۇ ئۇسولنىڭ تەتقىقات مەقسىتىمىزگە يېتشتە 2 خىل مۇھىم رولىبار:
1) ئۇ ماكرو-ئىقتىساد سانلىق مەلۇماتلىرىنى ئايرىم- ئايرىم دولقۇنلارغا ئايرىيالايدۇ. ئەگەر سانلىق مەلۇماتلار يللىق بولسا، يىللاربويىچە، ئايلىق بولسا، ئايلار بويىچە، ھەپتە بولسا ھەپتىلەر بويىچە، كۈنلۈك بولساكۈنلەر بويىچە دولقۇنلارغا ئايرىيدۇ.مەسىلەن: 1-2 كۈنگىچە، 2-4 كۈنگىچە، 4-8كۈنگىچە دىگەندەك...... 2 نىڭn دەرىجىسى بويىچە ماڭىدۇ.
2) ھەر بىر دولقۇن ئوخشىمىغان ۋاقىت قەرەلىگەۋەكىللىك قىلىدۇ. شۇڭا بىز ھەر بىر دولقۇننى ئانالىز قىلىش ئارقلىق قايسى ۋاقىتقەرەلىدە مالىيە كېسەللىكى يۈز بەرگەن بەرمىگەنلىكىنى ئايرىپ چىقالايمىز.
بىز مالىيە كېسەللىكىنى گالىگاتنىڭمېتودولوگىيىسىگە ئاساسەن ئېنىقلاپ چىقتۇق.
ئىشلەتكەن سانلىق مەلۇماتلار:
بىز ئاسىيادىكى قىسمەن دۆلەتلەرنىڭ كۈنلۈك پايچەككۆرسەتكۈچىنى يەرلىك پۇل بىرلكى بويىچە ئىشلەتتۇق:
1) ئامىرىكا نىيۇيورك پايچەك كۆرسەتكۈچىسى (بۇمالىيە كېسەللىكىنى تارقاتقۇچى بولىدۇ)
2) ئاۋىستىرالىيە MSCI ئىسلامى پايچېكى
3) سىنگاپور MSCI ئىسلامىپايچېكى
4) مالايسىيا FTSE ئىسلامىپايچېكى
5) جاكارتا ئىسلامى پايچېكى
6) تايلاند MSCI ئىسلامىپايچېكى
7) فلىففىن MSCI ئىسلامىپايچېكى
بۇلار مالىيە كېسەللىكىنى قوبۇل قىلغۇچىلار.
سانلىق مەلۇماتلار Datastream دىن ئېلىنغانبولۇپ، 2006 -يىلى 6 -ئاينىڭ 23-كۈنىدىن 2009 -يىلى 8-ئاينىڭ 31-كۈنىگىچە بولغان پايچەككۆرسەتكۈچلىرىنى ئىشلەتتۇق...
سانلىق مەلۇماتلار چۈشەندۈرۈلىشى:
بىز 2008 يىلى 9 -ئاينىڭ 15-كۈنىنى ئىقتىسادى كىرزس ئەڭئېغىرلاشقان كۈن دەپ ئالدۇق.. بۇ كۈندە لېخمەن قېرىنداشلىرى دەيدىغان 4-چوڭ مەبلەغشىركىتى ۋەيران بولدى.. شۇنىڭ بىلەن دۇنيادىكى پايچەكلەرگە ئەڭ زور تەسىر كۆرسەتتى....
مۇشۇ كۈندىن بۇرۇنقى سانلىق مەلۇماتلارنى كىرزسنىڭ ئالدنقىمەزگىلىدىكى سانلىق مەلۇماتلار، بۇ كۈندىن كېيىنكى سانلىق مەلۇماتلارنى كىرزسنىڭكەينىدىكى سانلىق مەلۇمەتلار دەپ ئالدۇق.....
مالىيە كېسەللىكى يۈز بەرگەن بەرمىگەنلىكىنى قانداق ھۆكۈم قىلىمىز؟ مۇشۇ كۈننىڭ ئالدىنقى كېينكى سانلىق مەلۇماتلارنىكوئېفېنسىنتنى سېلىشتۇرىمىز..... ھەربىر كوئېفېنسىنتنىڭ ئۈستىنكى ۋە تۈۋەنكىچىگرالىرى بولىدۇ.... ئەگەر مۇشۇ چىگرالار كېسىشمىگەن ھالەتتە بولسا، 95 % ئىشەنچبىلەن مالىيە كېسەللىكى يۈز بەردى دىيەلەيمىز... ئەگەر چىگرالار كېسىشمە ھالەتتەبولسە، كوئېفېنسىنتنلار زور دەرىجىدە ئۆزگەرمىگەن بولىدۇ. ئۇنداق بولسا، بىزمالىيە كېسەللىكى يوق دەپ ھۆكۈم قىلىمىز... تەتقىقاتنەتىجىسى:
مۇشۇ يول بىلەن بىز يوقىرىدا تىلغا ئالغان 6 پايچەكنىڭ ئامىرىكاپاي چېكى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتنى (كوئېفېنسىنتنى) دولقىسىمان ئۇسۇل ئارقىلىق تەكشۈرەپچىقتۇق.. 1) ئاۋىستىرالىيە MSCI ئىسلامىپايچېكى - ھەممەدولقۇندا مالىيە كېسەللىكى يوق.
2) سىنگاپور MSCI ئىسلامىپايچېكى - 3-دولقۇندا مالىيە كېسەللىكى بار، قالغان دولقۇنلاردا مالىيە كېسەللكىيوق..
3) مالايسىيا FTSE ئىسلامىپايچېكى - ھەممەدولقۇندا مالىيە كېسەللىكى يوق.
4) جاكارتا ئىسلامىپايچېكى - ھەممەدولقۇندا مالىيە كېسەللىكى يوق.
5) تايلاند MSCI ئىسلامىپايچېكى - 1-دولقۇندامالىيە كېسەللىكى بار، قالغان دولقۇنلاردا مالىيە كېسەللكى يوق..
6) فلىففىن MSCI ئىسلامىپايچېكى - ھەممەدولقۇندا مالىيە كېسەللىكى يوق.
[ بۇ يازمىنىsebirدە2012-01-19 16:58قايتا تەھرىرلىدى ]
