1990 _ يىلى 26 _ دېكابىردا بىر قارا رەڭلىك پىكاپ ماۋجۇشىنىڭ خاتىرە سارىيى ئالدىغا كېلىپ توختىدى . پىكاپتىن چاچلىرىغا ئاق كىرگەن ، ئوتتۇرا بوي ، ياشانغان بىر كىشى چۈشتى . ئۇ ماۋجۇشىنىڭ كىرىستالدىن ياسالغان جەسەت ساندۇقى ئالدىغا كېلىپ مەرھۇمنىڭ چىرايىغا سەپ سېلىپ قاراپ چوڭقۇر ئېھتىرام بىلەن تازىم قىلدى . بۇنىڭغا كىشىلەر بۇنداق جاۋاب بېرىدۇ : ماۋجۇشى جۇمھۇرىيىتىمىزنىڭ قۇرغۇچىسى ، ماۋجۇشى بولمىغان بولسا ، بۈگۈنكى كۈنمۇ بولمىغان بولاتتى . سەيپىدىن ئەزىزى بۇ سۆزلەرنى ئاڭلاپ ئىنتايىن خۇش بولىدۇ .
         سەيپىدىن ئەزىزى شۇنىڭغا قەتئىي ئىشىنىدۇكى ، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن خەلق ماۋجۇشىنى تېخىمۇ قىزغىن سۆيىدۇ . چۈنكى ، كوممۇنىستىك پارتىيە خەلققە تېنچ ، خاتېرجەم تۇرمۇش ئاتا قىلدى . سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ قەلبىدە ماۋجۇشى يەنىلا ھايات .
         سەيپىدىن ئەزىزى مۇنداق دەيدۇ : مەن ھەر يىلى كېلىپ ماۋجۇشىنى يوقلاپ تۇرىمەن ، ھەر قېتىم ماۋجۇشىنىڭ مېھرىبان دىدارىنى كۆرگىنىمدە ، خەلق ئاممىسىنىڭ مەرھۇم ماۋجۇشىنىڭ دىدارىنى كۆرۈش ئۈچۈن ئۇزۇندىن - ئۇزۇن ئۆچىرەتتە تۇرغانلىقىنى كۆرگىنىمدە ئىختىيارسىز ھالدا كۆزلىرىمدىن ئىسسىق ياش تۆكۈلىدۇ . خەلق ماۋجۇشىنى ئۇنۇتمايدۇ ، خەلق ماۋجۇشىنى قىزغىن سۆيىدۇ . 
          1990 يىلى قىش . سەيپىدىن ئەزىزى ئەمدىلا ساقىيىپ ( ئۇ يۈرەك كېسىلى سەۋەبىدىن ئامېرىكىغا بېرىپ ئوپراتسىيە قىلدۇرغانىدى) ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي جەنۇبى جۇڭگوغا بېرىپ خىزمەتلەرنى كۆزدىن كۆچۈرىدۇ .. ئۇ پارتىيىمىزنىڭ ئىسلاھات ئېلىپ بېرىش ، ئىشىكنى ئېچىۋېتىش سىياسىتى بۇ رايۇنلارغا ئېلىپ كەلگەن جۇشقۇن جانلىنىشلارنى ۋە خەلقنىڭ ئۆز تۇرمۇشىدىن ئىنتايىن رازى ئىكەنلىكىنى كۆرىدۇ ، ئۇ دېھقانلارنىڭ ئۆيلىرىدە ھەتتا كىرا پىكاپلىرىدا ، سودا ماگىزىنلىرىدا ، ئىشخانىلاردا ماۋجۇشىنىڭ رەسىمى ئېسىلغانلىقىنى كۆرۈپ ، ئىختىيارسىز ھالدا بۇنىڭ سەۋەبىنى سۇرايدۇ . ئۇنىڭ نەزەرىدە ماۋجۇشى پەقەت ئۇخلاۋاتىدۇ ، كۈنلارنىڭ بىرىدە ئۇيغۇنۇپ ، ئىشىكنى ئېچىپ چىقىپ ئۆزىنىڭ ۋەتىنىنى ۋە خەلقنى كۆرىدۇ . قويۇق خۇنەن تەلەپپۇزىدا ئۇنىڭدىن : سەيپىدىن ، خەلقنىڭ تۇمۇشى ياخشىمۇ ؟ دەپ سۇرايدۇ ، ھەمدە : شىنجاڭ خەلقى ئۇلۇغ خەلق ، كوممۇنىستلارنىڭ شىنجاڭنى كۈندىن _ كۈنگە تېخىمۇ ياخشى قۇرۇپ چىقىش بورچى بار ، دەيدۇ .
           
                   تارىخنىڭ ئېغىر ۋەزىپىسى

         ئىلى ۋادىسى .
         ئىلى دەرياسى خۇددى جەسۇر ئۇيغۇر يىگىتى دۇتتاغا تەڭكەچلەپ ناخشا ئېيتقاندەك يىراقلارغا ئاقماقتا .
         پەيتۇنلارنىڭ قوڭغۇراق سادالىرى ئىچىدە ئامچا يىگەن قۇللارنىڭ نالە - زارى ئاڭلىنىدۇ . بايۋەتچىلەر ، ھەربىي ئەمەلدارلار ۋە تەيتەيلەر پاكار خور - خور ئىتلىرىنى يېتىلىشىپ ھەيۋە بىلەن ئۆتۈۋاتقان كوچىلاردا ئاچ - يالىڭاچ قېرىلار ، ئاياللار ۋە بالىلار تىلەمچىلىك قىلىپ يۈرىدۇ . ئىلى ۋادىسىمۇ بۈگۈن جۇڭگوغا ئوخشاش قۇللۇق ئازابىنى چەكمەكتە .
         1932 _ يىلى مەشھۇر جەنۇبى شىنجاڭ قوزغىلىڭى پارتىلايدۇ . 17 ياشلىق سەيپىدىن ئەزىزى قىلچە ئىككىلەنمەي قولىغا قۇرال ئېلىپ ، پارتىزانلار ئەترىتىنىڭ جەڭچىسى بولىدۇ .
          ئۈچ يىلدىن كېيىن ئۇ سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئوقۇشقا چىقىدۇ .
          يەنە ئۈچ يىلدىن كېيىن ، ئۇ لېنىننىڭ كىتابلىرىنى ۋە گوركىينىڭ " ئانا " رۇمانىنى ئېلىپ ۋەتەنگە قايتىپ كېلىدۇ .
          1944 _ يىلى ئۇ بىر تۈركۈم مۇنەۋۋەر ياشلار بىلەن بىللە ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىغا قاتنىشىدۇ .
          1949 _ يىلى باش كۈزدە ، كۆكسالا جىلغىسىدا دەم ئېلىۋاتقان سەيپىدىن ئەزىزى غۇلجىغا تېز قايتىش ھەققىدە بىر پارچە خەت تاپشۇرىۋالىدۇ . خەت ئېلىپ كەلگۈچى ئۇنىڭغا بېيپىڭدىن ئادەم كەلگەنلىكىنى ئېيتىدۇ .
          ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى _ روشەنكى ، جۇڭگو كوممۇنىستىڭ پارتىيىسى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى ئىنقىلابىنىڭ تەسىرىنىڭ مەھسۇلى . شۇنداقلا ، گومىنداڭنىڭ شىنجاڭدىكى ئەكسىيەتچىل ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ، مىللى باراۋەرلىك ۋە ئەركىنلىككە ئېرىشىش يولىدا پارتىلىغان خەلق ئىنقىلابى ھەركىتى . لېكىن ، ئۇ جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ رەھبەرلىكىگە ئېرىشىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولالمىغانىدى .  ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ رەھبەرلىرى پەقەت كوممۇنىستىڭ پارتىينىڭ نامىنىلا ئاڭلىغان ، لېنىننىڭ ئىسمىنى ئاڭلىغاندەك ماۋزېدۇڭنىڭ ئىسمىنىلا ئاڭلىغان ؛ كوممۇنىستىڭ پارتىينىڭ بەزى تەشەببۇسلىرى ۋە ماۋزېدۇڭنىڭ بەزى ماقالىلىرىنى ئۆگەنگەن بولسىمۇ ، لېكىن كوممۇنىستلارنى كۆرۈپ باقمىغان . ئۇلار كۈنلەرنىڭ بىرىدە كوممۇنىستىك پارتىيىنىڭ رەھبەرلىكىنى قوبۇل قىلىشنى ۋە ماۋجۇشىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈشنى ئۈمىد قىلىپ كەلگەنىدى .  
         غۇلجىغا قايتىش يولىدا سەيپىدىن ئەزىزى شوپۇرغا :
         _ ماشىنىنى تېزرەك ھەيدەڭ ، يەنىمۇ تېزرەك ھەيدەڭ! _ دەپ سۈيلەيدۇ .
         بۇ چاغدا جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسى مەركىزى كومىتېتىنىڭ شىنجاڭغا ئەۋەتكەن ۋەكىلى دىڭ لىچۈن ماۋ زېدۇڭنىڭ غۇلجا ئالاھىدە رايۇنى خەلق ھۆكۆمىتى( ئۈچ ۋىلايەت خەلق ھۆكۆمىتى) گە ئۆز قەلىمى بىلەن يازغان خېتىنى ئېلىپ غۇلجىغا يېتىپ كەلگەنىدى .
         ماۋ زېدۇڭنىڭ  ئۆز قەلىمى بىلەن يازغان بۇ خېتىدە ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۆمىتىنىڭ مۇھىم رەھبەرلىرىدىن ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق كىشىلەرنىڭ بېيجىڭگە كېلىپ جۇڭگو خەلق سىياسى كېڭىشىنىڭ ئۇمۇمى ۋەكىللەر يىغىنىغا قاتنىشىشى تەكلىپ قىلىنغانىدى .
         بۇ خەۋەر ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۆمىتى رەھبەرلىرى ئىچىدە تارقالغاندا ئۇلار ئىنتايىن ھاياجانلىنىدۇ . ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي ، ئەخمەتجان قاسىمى باشچىلىقىدىكى ئۈچ ۋىلايەت ھەر مىللەت ۋەكىللەر ئۆمىكى تەشكىللىنىدۇ . ئۇلار سوۋېت ئىتتىپاقى ئارقىلىق بېيجىڭغا بارماقچى بولىدۇ .
        ئاۋغۇستنىڭ ئاخىرىدا ۋەكىللەر ئۆمىكى يولغا چىقىدۇ .
        غۇلجىدا قېلىپ ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۆمىتىنىڭ كۈندىلىك خىزمەتلىرىگە رىياسەتچىلىك قىلىۋاتقان سەيپىدىن ئەزىزى ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ خەۋىرىنى تەقەززالىق بىلەن كۈتىۋاتقىنىدا ئايرۇپلان ھادىسىگە ئۇچىراپ ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ بارلىق ئەزالىرى سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدە قازا تاپتى دېگەن خەۋەر يېتىپ كېلىدۇ . بۇنى ئاڭلىغان سەيپىدىن ئەزىزى كۆز ياش قىلىپ ، چەكسىز قايغۇغا چۆمىدۇ ۋە مەركەزنىڭ ۋەكىلى دىڭ لىچۈن ئارقىلىق بېيجىڭدىكى ماۋجۇشى بىلەن ئالاقىلىشىپ ، بۇ ئىشنى قانداق بىر تەرەپ قىلىش توغرىلىق يوليۇرۇق سۇرايدۇ .
         ماۋجۇشى شىنجاڭ يەنىلا ۋەكىللەر ئۆمىكى ئەۋەتسۇن ، دەپ يوليۇرۇق بېرىدۇ .
         شۇنىڭ بىلەن سەيپىدىن ئەزىزى ، ئالىمجان ، تۇجژ ۋە بىر تەرجمان ، بىر كاتىپتىن ئىبارەت بەش كىشى بۇ تارىخى ۋەزىپىنى ئۆز زىممىسىگە ئالىدۇ .
         1949_ يىلى 15 - سىنتەبردە شىنجاڭ ئالاھىدە رايۇنى ( ئالاھىدە تەكلىپ قىلىنغان ) ۋەكىللەر ئۆمىكى سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ باشچىلىقىدا ساق - سالامەت بېيجىڭغا يېتىپ بارىدۇ .
 شۇ يىلى سەيپىدىن ئەزىزى 33 ياشتا ئىدى .

       ( داۋامى بار)

              ماۋجۇشى بىلەن تۈنجى قېتىم كۆرۈشۈش

       جۇڭنەنگەيدىكى خۇەيرىنتاڭ زالى .
       سەيپىدىن ئەزىزى ۋەكىللەرنى ئۆمىكىنى باشلاپ بېيجىڭغا كەلگەننىڭ ئەتىسى ، بىرىنجى نۆۋەتلىك جۇڭگو خەلق سىياسى مەسلىھەت كېڭىشى يىغىنىغا قاتنىشىش ئۈچۈن بېيجىڭغا كەلگەن بارلىق ۋەكىللەر خۇەيرىنتاڭ زالىغا ئويۇن كۆرۈشكە تەكلىپ قىلىنىدۇ .
       سەيپىدىن ئەزىزى بىرىنجى رەتنىڭ ئوتتۇرىسىغا ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ .
       داقا _ دۇمباق ساداسى ئىچىدە بىر ئارتىسكا سەھنىگە چىقىدۇ .
       بۇ ئارتىسكىنىڭ ھەرىكەتلىرى ، ئىپادىلەش قىياپىتى . ناخشا ئېيتىش ماھارىتى ئىنتايىن يوقىرى بولغاچقا تاماشىبىنلار ئالقىش ياڭرىتىپ تۇرىدۇ . سەيپىدىن ئەزىزىگە ھەمرا بولۇپ ئويۇن كۆرىۋاتقان كىشى سەھنىدە ئويۇن كۆرسىتىۋاتقۇچىنىڭ مەشھۇر جىڭجۈي ئارتىسى ئىكەنلىكىنى ، ئۇ ئېسىلزادە خېنىمنىڭ رولىنى ئويناۋاتقان بولسىمۇ ، ئەمەليەتتە ئۇ بىر ئەر كىشى بولۇپ ، ئىسمى مېي ليەنفاڭ ئىكەنلىكىنى ئېيتىدۇ .
       ئەر كىشىمۇ ئايالنىڭ رولىنى شۇ قەدەر ياخشى ئوينالامدۇ ؟
       بۇ ئىشقا ھەيران بولغان سەيپىدىن ئەزىزى ئولتۇرغان ئورنى سەھنىگە بەك يېقىن تۇرۇغلۇق ، يەنىلا ئورنىدىن تۇرۇپ سىنچىلاپ قاراپ باقماقچى بولىدۇ .
        بۇ چاغدا ئېگىز بويلۇق ، بەستلىك بىر كىشى سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ ئالدىدا پەيدا بولىدۇ _ دە ، ئۇنىڭغا قاراپ يېقىملىق كۈلۈمسىرەيدۇ . شۇ ئەسنادا جۇزۇڭلى كېلىپ :
        _ ماۋجۇشى سىلەرنى كۆرگىلى كەلدى ، _ دەيدۇ .
        _ ماۋجۇشى ؟ سەيپىدىن ئەزىزى ئۆزىنىڭ ئالدىدا تۇرغان بۇ كىشىنىڭ « شەرقنىڭ لېنىنى» ماۋزېدۇڭ ئىكەنلىكىنى زادىلا ئويلىمىغانىدى . ئۇ ئورنىدىن تۇرۇپ ، ماۋجۇشىنىڭ قولىنى مەھكەم سىقىدۇ .
        _ سىلەر يىراقتىن كەلدىڭلار . يول ئازابىنى تارتتىڭلار . بۈگۈن ئويۇن كۆرۈڭلار ، ئەتە كۆرىشەيلى ،_ دەيدۇ ماۋزېدۇڭ .
        ماۋجۇشىنىڭ كەينىدە ئولتۇرغان جۇدې ئاقساقال كېلىپ  سەيپىدىن ئەزىزى بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈپ :
        _ سىلەرنى قارشى ئالىمىز ، _ دەيدۇ .
       جۇزۇڭلى سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ قولىنى تۇتۇپ تۇرۇپ :
        _ ماۋجۇشى ئەتە سىلەرنى قوبۇل قىلماقچى ، ئەتە كۆرۈشەيلى ،_ دەيدۇ .
        بۇ ئۈچ داھى يەنە شىنجاڭ ۋەكىللەر ئۆمىكىدىكى باشقا ئەزالار بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشىدۇ . ئالىمجان ماۋجۇشى بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشكەندىن كېيىن ، ئۆز جايىدا تۇرغانچە بىر ھازا گەپ- سۆز قىلالماي قالىدۇ . ئۇ ماۋجۇشىنىڭ بۇ قەدەر كىچىك پىئىل ، يېقىملىق كىشى ئىكەنلىكىنى زادىلا ئويلاپ باقمىغانلىقىنى ئېيتىدۇ . ئامېرىكىدا ئوقۇغان ، كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقىدا بىر مەزگىل خىزمەت قىلىپ شىنجاڭغا قايتىپ كەلگەن تۇجژ : « كۆپنى كۆرگەننىڭ نەزەر دائىرسىى كەڭ بولىدۇ » دېگەن مەنىدە :
        « بولشۋېكلارنىڭ ھەممىسىلا مۇشۇنداق مۇلايىم ، كۆڭلى - كۆكسى كەڭ ، چىقىشقاق كېلىدۇ ! » دەيدۇ .
        بۇ ئىشتىن كېيىن ، سەيپىدىن ئەزىزى ئۆزىگە ھەمرا بولغۇچىدىن مۇنۇ ئەھۋاللارنى ئۇقىدۇ . ماۋجۇشى جىڭجۈي تىياتىرىنى بەك ياخشى كۆرىدىكەن . ھېلقى ئويۇن باشلانغاندىن كېيىن ماۋجۇشى جۇزۇڭلىدىن :
        _ شىنجاڭلىق يولداشلار كەلدىمۇ ؟ - دەپ سۇرىغان . جۇزۇڭلى :
        _ كەلدى ، _ دەپ جاۋاب بەرگەن . ماۋجۇشى :
        بېرىپ ئۇلار بىلەن كۆرۈشۈپ قويايلى ، _ دېگەن . جۇزۇڭلى ماۋجۇشىنىڭ سەمىگە سېلىپ :
        _ ئەتە قوبۇل قىلىشنى ئورۇنلاشتۇرغان ئىدۇققۇ ؟_ دېگەن . _ بۇنىڭدىن خەۋىرىم بار . ئالدى بىلەن كۆرۈشۈپ قويايلى ، _ دەپ بولۇپلا ماۋجۇشى ئورنىدىن تۇرۇپ ئالدىغا قاراپ ماڭغان .
         (داۋامى بار )

                ماۋجۇشىنىڭ  ئىشىنىشى

         1949 - يىلى 17 - سىنتەبىر چۈشتىن كېيىن سائەت ئۈچ ، جۇڭنەنخەيدىكى قوبۇل قىلىش زالى .
          ماۋجۇشى ، جۇدې ، جۇئېنلەي سەيپىدىن ئەزىزى قاتارلىق كىشىلەرنىڭ قوبۇل قىلىش زالىغا كىرىپ كەلگەنلىكىنى كۆرگەن ھامان ئورۇنلىرىدىن تۇرۇپ ، سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدە قازا تاپقان ئىنقىلابى قەھرىمانلارغا تەزىيە بىلدۈرىدۇ . ماۋجۇشى مۇنداق دەيدۇ :
         _ ئۇلارنىڭ قۇربان بولۇشى ، يالغۇز شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭلا يوقىتىشى بولۇپ قالماستىن ، بەلكى پۇتۇن جۇڭگو خەلقى ئۈچۈنمۇ يوقىتىش . ئۇلار خەلق مەنپەئەتى ئۈچۈن قۇربان بولدى . ئۇلارنىڭ روھى مەڭگۈ ھايات .
        ماۋجۇشى يەنە مۇنداق دەيدۇ :
         _ ئۇلار شىنجاڭنىڭ قەھرىمانلىرى ، شىنجاڭ خەلقى ئۇلارنى خاتىرىلىشى ، ئۇلار ئۈچۈن ئابىدە تىكلىشى كېرەك ، _  ئۇ يەنە مۇنداق دەيدۇ : _ شىنجاڭنىڭ ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى جۇڭگو دېموكراتىك ئىنقىلابىنىڭ بىر قىسمى . سىلەر گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى بىلەن ئاجايىپ مۇۋەپپەقىيەتلىك ۋە نەتىجىلىك كۈرەش ئېلىپ باردىڭلار ، يۈز مىڭغا يېقىن گومىنداڭ قوشۇنىنى ئىسكەنجىگە ئېلىپ ،مەملىكەتنىڭ ئازاتلىقى ئۈچۈن تۆھپە قوشتۇڭلار .
        ماۋجۇشىنىڭ بۇ سۆزلىرىدىن قاتتىق تەسىرلەنگەن سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ كۆز چاناقلىرى ئىسسىق ياشقا تولىدۇ .
        چوڭ يىغىن ئېچىلغان سىنتەبرنىڭ مەلۇم بىر كۈنى چۈشتىن بۇرۇنقى ۋاقىت ، ئورنى :   جۇڭنەنخەيدىكى خۇەيرىنتاڭ زالى .
         سەيپىدىن ئەزىزىگە سۆزلەش نۆۋىتى كەلگەندە ، ئۇ قاتتىق ھاياجانلىنىدۇ ؛ ئۇ سۆزلەپ بولغاندىن كېيىن ، شىنجاڭدىكى تۆرت مىليۇن خەلق نامىدىن ماۋجۇشىغا دۇپپا ۋە تون كەيگۈزىدۇ . بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قىممەتلىك دوستلىرىغا تەغدىم قىلىدىغان ئەڭ ئالىي سوغىتى ھېساپلىنىدۇ . ماۋجۇشى شۇ مەيداندىلا تون بىلەن دۇپپىنى كەيگەندە ، يىغىن زالى گۈلدىراس ئالقىش سادالىرىغا تولىدۇ .

                
                  ماۋجۇشىنىڭ   سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ پارتىيىگە كىرىشىنى تەستىقلىشى

         ماۋجۇشى ئۆزى يۈز مىليۇنلىغان جۇڭگو خەلقى نامىدىن دۇنياغا : « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى » ، « جۇڭگو خەلقى ئورنىدىن دەرس تۇردى » دەپ جاكارلىغاندا ،    سەيپىدىن ئەزىزى تيەنئەنمىن راۋىقىدا تۇرىدۇ .
         سىياسى كېڭەش يىغىنى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن سەيپىدىن ئەزىزى شىنجاڭغا قايتماقچى بولىدۇ . ئۇ ئەتىراپلىق ئويلانغاندىن كېيىن ماۋجۇشىغا پارتىيىگە كىرىش ئىلتىماسىنى تاپشۇرىدۇ . ماۋجۇشى بۇ ئىلتىماسنى كۆرگەندىن كېيىن چىرايىدا خوشاللىق جىلۋىلىنىپ ، ئۆز قولى بىلەن سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ پارتىيىگە كىرىش ئىلتىماسىغا تەستىق سالىدۇ ھەمدە ۋاڭ جىن ، دىڭ لىچۈنلەرنى سەيپىدىن ئەزىزىنى پارتىيىگە تونۇشتۇرغۇچى قىلىپ بەلگىلەيدۇ .
        1950 - يىلى ماۋجۇشى  ۋاڭ جىن بىلەن سەيپىدىن ئەزىزىنى قوبۇل قىلغاندا ، ۋاڭ جىنغا :
        _ سىزنىڭ شىنجاڭدا ئورۇنلايدىغا ئىككى ۋەزىپىڭىز بار ، بىرىسى ، پارتىيىنىڭ سىزگە تاپشۇرغان تۈرلۈك خىزمەتلىرىنى ئىشلەش ، يەنە بىرىسى ، ئۆزىڭىزنىڭ خونەنلىك يۇرتدىشىڭىز زوزۇڭتاڭنىڭ قەرزىنى تۆلەش ئۈچۈن شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىگە خىزمەت قىلىش دەيدۇ .
        بۇ سۆزلەرنى ئاڭلاپ تۇرغان سەيپىدىن ئەزىزى ماۋجۇشىنىڭ ئۆز خىزمىتىدىن كۈتىۋاتقان ئۈمىدىنى ۋە قوللىشىنى ، شۇنداقلا شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىگە قىلىۋاتقان غەمغۇرلىقىنى چوڭقۇر ھېس قىلىدۇ .
           ( داۋامى بار)

                   ماۋجۇشىنىڭ  ئۆيىدە  مېھمان  بولۇش

         1950 - يىلى ، ياز ، جۇڭنەنخەيدىكى زىگۇاڭگې راۋىقى .
         مەركىزى خەلق ھۆكۆمىتىنىڭ يىغىنى ئاخىرلىشىدۇ ، ۋەكىللەر ئارقا- ئارقىدىن كېلىپ ماۋجۇشى بىلەن قول ئېلىشىپ خوشلىشىدۇ . . ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزىنىڭمۇ شۇ يەردە تۇرغانلىقىنى كۆرىدۇ ، ئۇ كېلىپ سەيپىدىن ئەزىزى بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشىدۇ . ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزى بىلەن پاراڭلاچقاچ مېڭىپ ، ئۇنى ھويلىنىڭ ئالدىغا باشلاپ كىلىدۇ .
         ھۆيلىغا كىرگەندە جياڭ چىڭ ئۇلارنىڭ ئالدىغا چىقىپ :
         _ جۇشى قايتىپ كەپسىز - دە، دەيدۇ .
         ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزىنى جياڭ چىڭغا تونۇشتۇرۇپ :
         _ تاماق تەييار بولدىمۇ ؟ _ دەپ سۇرايدۇ .
         _ تاماق تەييار بولدى ، غىزالانساق بولىدۇ ، - دەيدۇ .
         ماۋجۇشى :
         _ تەييارلىغان تاماقنى ئەكەلمەي ، قايتىدىن مۇسۇلمانچە تاماق تەييارلاڭلار ! يولداش سەيپىدىن ئەزىزىمۇ بىز بىلەن بىللە تاماق يەيدۇ ، _ دەيدۇ .
         جياڭ چىڭنىڭ چىرايىدىن بىر ئاز ئوڭايسىزلانغانلىقى چىقىپ تۇرىدۇ .
         سەيپىدىن ئەزىزى ماۋجۇشىنىڭ ئۆز ئۈيىدە ئۇنى مېھمان قىلىدىغانلىقىنى ئويلىمىغانىدى . ئۇنىڭ ئورپ - ئادەتلەرگە ھۈرمەت قىلىپ ، تەييارلانغان تاماقنى قالدۇرىۋېتىپ ، قايتىدىن تاماق راسلايدىغانلىقىنى تېخىمۇ ئويلىمىغانىدى . بۇنداقتا ماۋجۇشى بەك ئاۋارە بولاتتى .
         سەيپىدىن ئەزىزى قايتا- قايتا رەھمەت ئېيتىپ مېھمانخانىغا قايتىپ غىزالانماقچى بولىدۇ .
         ماۋجۇشى قول ئىشارىسى قىلىپ كەيپى چاغ جياڭ چىڭغا مۇنداق دەيدۇ :
         _ بۇ ئاسان ، سىز مېھمانخانىغا تېلېفۇن بېرىڭ ، بىر تۇڭگان ئاشپەز كالا - قوي گۆشلىرىنى ئەكىلىپ ، بۇ يەردە تاماق ئەتسۈن . سىزنىڭ تەييار قىلىشىڭىزغا بىر يېرىم سائەت ۋاقىت بېرەيلى . بالىلارمۇ بىز بىلەن بىللە تاماق يېسۈن .
         شۇنىڭ بىلەن ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزىنى مېھمانخانىغا باشلاپ ، كىرىسلودا ئولتۇرۇشقا تەكلىپ قىلىدۇ .
        سەيپىدىن ئەزىزى ماۋجۇشىنىڭ بەك چارچاپ كەتكەنلىكىنى ئويلاپ ، ئۇنىڭ بىر ئاز ئارام ئېلىۋىلشىنى ئۆتۈنىدۇ . ماۋجۇشى :
         سۆھبەتلىشىش بىر خىل ئارام ئېلىش دەيدۇ ، - دەيدۇ . سۆھبەتنىڭ مەزمۇنى ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىمۇ سەزمىگەن ھالدا شىنجاڭ مەسىلىسى بولۇپ قالىدۇ . ماۋجۇشى مۇنداق دەيدۇ : « شىنجاڭ يېرى كەڭ ، بايلىقى مول ، كان بايلىقلىرىغا ئىگە بىر گۆھەر زېمىن . ئۇيغۇر مىللىتى قەدىمي ، شۇنداقلا ياش بىر مىللەت . ئۇ تارىختا ئۆزىنىڭ كۈچلۈك خاندانلىقلىرىنى قۇرغان بولسىمۇ ، لېكىن ئىچكى ئۆلكىلەر بىلەن سىياسى ، ئىقتىسادى جەھەتلەردە داۋاملىق زىچ مۇناسىۋەت باغلاپ كەلگەن . ئۇ ۋەتىنىمىزنىڭ چىگىرسىنى ساقلاپ ، ۋەتىنىمىزنىڭ پۈتۈنلىكى ئۈچۈن زور تۆھپىلەر قوشقان . تارىختا ئۇيغۇر خەلقى يەنە كۆپ قېتىم يىراققا يۈرۈش قىلىش قوشۇنلىرىنى ئەۋەتىپ ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خاندانلىقلىرىغا ياردەملىشىپ توپىلاڭلارنى تىنچىتىشىپ بەرگەن . ھازىر بېيجىڭ داشۆسىدە ئوقۇتقۇچىلىق قىلىۋاتقان جيەن بوزەن سىلەرنىڭ ئۇيغۇرلاردىن . ئۇ خونەندىكى تاۋيۇەنلىك بولسىمۇ ، لېكىن ئۇنىڭ ئاتا - بوۋىسى شىنجاڭلىق بولۇپ ، مىڭ سۇلالىسى زامانىسىدا خان ئوردىسىنىڭ بۇيرۇقى بىلەن قۇراللىق توپىلاڭنى تىنچىتىشقا بېرىپ ، خۇنەندە تۇرۇپ قېلىپ ، ئۆي - ماكانلىق بولۇپ كەتكەن ئۇيغۇرلار . گەرچە ئۇلارنىڭ تىلى ئۆزگىرىپ كەتكەن بولسىمۇ ، لېكىن ئۇلارنىڭ ئورپ - ئادەت، كىيىم - كېچەك . تىللىرىدىن يەنىلا ئۇيغۇرلارنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى تاپقىلى بولىدۇ .
        ئۇيغۇرلار ساپ دىل ، ۋىجدانلىق ، ئىشچان ، مېھماندوست ، كۆڭلى - كۆكسى كەڭ خەلق بولۇپ ، مانا بۇلار ئۇيغۇر خەلقىنىڭ گەۋدىلىك گۆزەل ئەخلاقىدىن ئىبارەت . باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەردىمۇ مۇشۇنداق گۆزەل ئەخلاق بار . »
        ماۋجۇشى مۇنداق دەيدۇ : « ئۇيغۇر مىللىتى جۇڭخۇا مىللەتلىرى مەدەنىيىتىنىڭ شەكىللىنىش ۋە تەرەققىياتىدىمۇ زور تۆھپە قوشقان . قىسقىسى ، شىنجاڭ ياخشى بىر جاي . ھەر مىللەت خەلقى ۋەتىنىمىزنى قىزغىن سۆيىدۇ . لېكىن تارىختا ئۆتكەن ئەكسىيەتچى ھۆكۈمران سىنىپلار ، بولۇپمۇ ، چىڭ سۇلالىسى بىلەن گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى يەنە شىڭ شىسەي ئۇزۇن مۇددەتلەردىن بۇيان شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنى ئېزىپ ۋە ئېكسپىلاتسىيە قىلىپ ، ھەر مىللەت خەلقىنى تېخىمۇ ئېچىنىشلىق ھالغا چۈشۈرۈپ قويغان .»
        ماۋجۇشى قەتئىي ، كەسكىن تەلەپپۇز بىلەن مۇنداق دەيدۇ : « ھەر مىللەت خەلقىنى قىيىن شارايىتتىن قۇتقۇزۇش ، ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىنى كۈندىن- كۈنگە ياخشىلاش بىز كوممۇنىستلارنىڭ ۋەزىپىسى .»
         ماۋجۇشى ئوچۇق كۆڭۈللۈك بىلەن سۆزلەپ ، بىر يېرىم سائەت ۋاقىت بىردەمدىلا ئۆتۈپ كېتىدۇ . خىزمەتچى خادىم تاماق تەييار بولغانلىقىنى مەلۇم قىلىدۇ .
         بۇ قېتىمقى سۆھبەت ماۋجۇشىنىڭ سەيپىدىن ئەزىزى بىلەن قىلغان ئەڭ ئۇزۇن بىر قېتىملىق سۆھبىتى بولۇپ قالىدۇ ( سەيپىدىن ئەزىزىدىن باشقا بىر تەرجىمان بۇ سۇرۇندا بولىدۇ ) . ماۋجۇشى نۇرغۇن مەسىلىلەر ئۈستىدە توختىلىدۇ . بەزىلىرى سەيپىدىن ئەزىزى ئەزەلدىن ئويلاپ باقمىغان ۋە ئاڭلاپ باقمىغان مەسىللەر بولىدۇ . بەكمۇ ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى ، ئۇ چاغلاردا ئۈنئالغۇ يوق ئىدى . ئۇنداق بولمىغان بولسا ئىدى ، بۇ سۆزلەرنى ھازىر قويۇپ ئاڭلىغاندا نېمە دېگەن ياخشى بولاتتى _ ھە ! ماۋجۇشىنىڭ بىر مەسىلىدىن يەنە بىر مەسىلىگە ئۆتۈپ سۆزلەشلىرىدىن سەيپىدىن ئەزىزى ھاياجانلانغان ، روھلانغان ، بولۇپمۇ بىر ئۇيغۇر بولۇپ تۇرۇقلۇق ئۆز مىللىتىنىڭ تارىخىنى ماۋجۇشىدەك چوڭقۇر بىلمەيدىغانلىقى ئۇنى بەكمۇ ئەپسۇسلاندۇرغان . ئۇ شۇ چاغلاردا خۇنەندىمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ بارلىقىنى بىلمىگەن . جيەن بوزەننى تېخىمۇ بىلمىگەن . كېيىن سەيپىدىن ئەزىزى قايتا بېيجىڭغا كەلگەندە جيەن بوزەن سەيپىدىن ئەزىزى چۈشكەن مېھمانخانىگە كېلىپ ئۇنىڭ بىلەن كۆرىشىدۇ . ئۇ ئىككۆيلەن ماۋجۇشى ، خۇنەندىن تارتىپ شىنجاڭغىچە سۆزلىشىدۇ . سەيپىدىن ئەزىزى جيەن بوزەنگىمۇ بىر دۇپپا سوۋغا قىلىدۇ .جيەن بوزەن ئىنتايىن خوشال بولۇپ ئۇسسۇل ئويناپ كېتىدۇ .
        سەيپىدىن ئەزىزى ئاشۇ قېتىم ماۋجۇشىنىڭ ئۆيىدە مېھمان بولغاندا ، داستىخان ئۈستىدە ماۋجۇشىنىڭ ئۆزئائىلىسىدىكىلەرگە ئېيتقان سۆزلىرىنى يەنىلا ئېسىدە ساقلاپ كەلمەكتە .« بۇ كىشى يولداش سەيپىدىن ئەپەندى بولىدۇ . شىنجاڭدىكى ئۇيغۇر مىللىتىدىن .» ئاندىن ماۋجۇشى بالىلارنى بىر بىرلەپ تونۇشتۇرىدۇ ؛« ماۋ ئەنيىڭ ، ماۋ ئەنچىڭ ، ماۋ يۇەنشىن .» ماۋجۇشى ماۋ ئەنيىڭنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ : « بۇ مېنىڭ چوڭ ئوغلۇم ، ئۇ سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئوقۇپ ، داشۆ پۈتتۈرۈپ قايتىپ كەلدى .» دەيدۇ . ماۋجۇشى ماۋ ئەنيىڭگە مۇنداق دەيدۇ : « داشۆنى پۈتتۈرگەن بولساڭمۇ ، لېكىن ئۆگەنگەن كىتابى بىلىملىرىڭ تېخى يىتەرلىك ئەمەس ، يەنە داۋاملىق ئۆگىنىشىڭ كېرەك . تەبىئىي پەن ، ئىجتىمائىي پەنلەرنى ئۆگىنىشىڭ كېرەك . ئاساسى قاتلامغا ، ئامما ئارىسىغا بېرىپ ئاممىدىن ئۆگىنىشىڭ ، ئەمگەك جەريانىدا چېنىقىشىڭ كېرەك .» ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزىگە بىر قاراپ قويۇپ ، ماۋ ئەنيىڭگە مۇنداق دەيدۇ : « مەن سىنى يولداش سەيپىدىن ئەزىزىگە تاپشۇرۇپ بەرمەكچىمەن ، سەن ئۇنىڭ بىلەن شىنجاڭغا بارغىن . شىنجاڭ ياخشى بىر جاي . ئۇ يەرنىڭ خەلقى ناھايىتى ياخشى ، ئۇلار سېنى قارشى ئالىدۇ . سەن ھەر مىللەت خەلقىنى ئۇستاز تۇتۇپ ، ئۇلار ئۈچۈن ياخشى خىزمەت قىلىشىڭ كېرەك .. بۇنىڭ ئۈچۈن سەن ئالدى بىلەن ئۇيغۇرچە تىل - يېزىقنى ئۆگىنىشىڭ كېرەك .»
         ( داۋامى بار )
            

         ماۋئەنيىڭ بۇ گەپلەرنى ئاڭلىغاندىن كېيىن تەقەززالىق بىلەن سەيپىدىن ئەزىزىدىن : « سىز قاچان شىنجاڭغا قايتىسىز ؟ بۇ قېتىم مىنىمۇ بىللە ئېلىپ كېتەلەمسىز ؟ » دەپ سۇرايدۇ .
         سەيپىدىن ئەزىزى: « سىزنىڭ شىنجاڭغا بېرىپ خىزمەت قىلىشىڭىزنى قارشى ئالىمىز . شىنجاڭ خەلقىنىڭ قەلبى قومۇل قوغۇنىدەك تاتلىق ، سىز ناھايىتى تېزلىكتە شىنجاڭ خەلقىنى ياخشى كۆرۈپ قالىسىز » دەپ بولۇپ ، يەنە ماۋجۇشىدىن پىكىر سۇرايدۇ .ماۋجۇشى ئالدىن ئورۇنلاشتۇرۇپ بولغاچقا : « شىنجاڭغا چوقۇم بارىسەن . ئەمما سەن ئالدى بىلەن ئەڭ جاپالىق شارائىتلاردا چېنىقىپ ، ئاندىن كېيىن شىنجاڭغا بېرىشىڭ كېرەك .» دەيدۇ  .        
         بەكمۇ ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى ، ماۋئەنيىڭ چاۋشيەن جەڭ مەيدانىدا قۇربان بولۇپ كېتىدۇ . سەيپىدىن ئەزىزى تاكى ھازىرغىچە ئۇنداق بولمىغان بولسا ئىدى ،ماۋئەنيىڭ چوقۇم  شىنجاڭغا باراتتى ، دەپ قاراپ كەلمەكتە . ئۇ يەنە ماۋئەنيىڭنىڭ خاراكتېر جەھەتتە ناھايىتى جۇشقۇن بىر ياش ئىكەنلىكىنى ، ئۇنىڭ بىردەم خەنزۇچە ، بىردەم روسچە سۆزلىگەنلىكىنى ، بەلكى روسچىنى ناھايىتى راۋان ، ئۆلچەملىك سۆزلەيدىغانلىقىنى ئېسىدە ساقلاپ كەلمەكتە . . .
        
                   ماۋجۇشىنىڭ   غەمخۇرلىقى

         1950 - يىلى فېۋرالدا سەيپىدىن ئەزىزى جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسى ۋە ھۆكۆمىتىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىنى زىيارەت قىلىش ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ بىر ئەزاسى سۈپىتىدە ماۋجۇشى بىلەن بىللە موسكىۋاغا بارىدۇ . موسكىۋادا ماۋجۇشى كۆيۈمچانلىق بىلەن سەيپىدىن ئەزىزىدىن شىنجاڭنىڭ ئەھۋالىنى سۇرايدۇ .  سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ دوكىلاتىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن ماۋجۇشى : « ئاڭلىشىمچە ، بەزى خەنزۇلار سىزدىن ھېساب ئالماقچى بولۇپتىغۇ ؟ » دەپ سۇرايدۇ .
         ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە خەنزۇ ھۆكۈمرانلىرى بىلەن خەنزۇ ئاممىسى پەرقلەندۈرۈلمەسلىكتىن بەزى خەنزۇ ئامما خاتا ئۆلتۈرۈلگەن . بەزى خەنزۇلار ( ئاساسەن گومىنداڭ ئەمەلدارلىرى ، باي سودىگەرلەر ۋە پومىشچىك قاتارلىقلار ) ئۈرۈمچىگە قېچىپ كېلىۋالغان . تەخمىنەن 1950 -يىلى يانۋاردا ، ئەينى يىللاردا قېچىپ كەلگەن مانا مۇشۇ كىشىلەر تۇشمۇ - تۇشتىن جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسى شىنجاڭ شۆبە بيۇروسىنىڭ ئورگان قۇرۇسىغا كېلىپ نامايىش قىلىپ ،  ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىدا ئۆلتۈرۈلگەن خەنزۇلارنىڭ قان قەرزىنى تۆلەپ بېرىشنى ، مۇسادىرە قىلىنىپ كەتكەن مال - مۆلۈكلەرنى قايتۇرۇپ بىرىشنى تەلەپ قىلغان ھەمدە سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ ئىسمىنى ئاتاپ تۇرۇپ ، ئۇنىڭ ئۆزى چىقىپ جاۋاب بىرىشى كىرەكلىكىنى ئېيتقان . بۇ ئىشنى ۋاڭ جىن ئاڭلىغاندىن كېيىن ناھايىتى خاپا بولۇپ ، ئۇلارنى ئۆزى چىقىپ قوغلىۋەتكەن .
         سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ بۇ ئىشنى ماۋجۇشىغا دوكلات قىلماسلىقىدىكى سەۋەب ، ئۇ ئىشنى ئۆز ۋاقتىدا ۋاڭ جىن ھەل قىلىپ بولغاچقا ، ماۋجۇشىنىڭ بۇ ئىشقا يەنە باش قاتۇرۇپ ئولتۇرماسلىقى ئۈچۈن ئىدى .
         ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ ئىزاھلىشىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن مۇنداق دەيدۇ : « يولداش ۋاڭ جىن توغرا قىلغان . لېكىن مەسىلە بۇنداق ئوڭاي ھەل بولۇپ كەتمەسلىكى مۇمكىن . بۇندىن كېيىن بەزى كىشىلەر بۇ ئىشنى يەنە ئوتتۇرىغا قويۇشى مۇمكىن . ئەگەردە بەزى كىشىلەر  ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى خەنزۇلارنى قىرغان ، دەپ سىزدىن ھېساب ئالماقچى بولسا ، سىز باشقا گەپ قىلماي ، پەقەت زوزۇڭتاڭ شىنجاڭدا ئۆلتۈرگەن ئۇيغۇرلارنىڭ سانىنىلا ئۇنىڭ ئالدىغا قويۇپ قويۇڭ ، ئۇنىڭ ئۆزى ھېساباتىنى چىقىرىۋالسۇن .» ماۋجۇشى بۇ بىر نەچچە جۈملە سۆز بىلەنلا بۇ تارىخى مەسىلىنى ھەل قىلغان . سەيپىدىن ئەزىزى ئۆز كۆڭلىدە بىر خىل ئازادىلىك ۋە يېنىكلىك ھېس قىلغان .  

                   ماۋجۇشى بىلەن بىللە چەت ئەلگە زىيارەتكە چىقىش

         ماۋجۇشى پۈتۈن ئۆمرىدە ئىككى قېتىم چەت ئەلگە چىققان بولۇپ ، ھەر ئىككى قېتىمدىلا سوۋېت ئىتتىپاقىغا بارغان . سەيپىدىن ئەزىزى ھەر ئىككى قېتىملىق ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ ئەزاسى بولغان .
         1950 - يىلى فېۋرالدا ماۋجۇشى ۋەكىللەر ئۆمىكىنى باشلاپ سوۋېت ئىتتىپاقىغا بارغان . سەيپىدىن ئەزىزى موسكۋادا ماۋزېدۇڭ بىلەن ستالىندىن ئىبارەت بۇ ئىككى ئۇلۇغ زاتنىڭ قول ئېلىشىپ كۆرۈشكەنلىكىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن ؛ ستالىننىڭ ماۋزېدۇڭ ئالدىدا ئۆز - ئۆزىنى تەنقىت قىلغانلىقىنى ئۆز قۇلىقى بىلەن ئاڭلىغان . ستالىن مۇنداق دېگەن : « يولداش ماۋزېدۇڭ ، پاكىت شۇنى ئىسپاتلىدىكى ، سىز توغرا قىلدىڭىز ، مەن خاتالاشتىم » ( ستالىن ماۋجۇشىغا جۇڭگو ئىنقىلابەنىڭ غەلبىسىنى ئون يىل كەينىگە سۈرۈش تەلپىنى قويغاندا ماۋجۇشى بۇنىڭغا قوشۇلمىغان . بەلكى جۇڭگو ئىنقىلابىنىڭ كونكېرىت تەلىپى ۋە ئەھۋالغا ئاساسەن ، بىراقلا غەيرەتكە كېلىپ ، چاڭجياڭ دەرياسىدىن ئۆتۈپ ، جياڭ ئائىلىسى خاندانلىقىنى يوقۇتۇپ ، جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنى قۇرغان ) .
        1957 - يىلى سەيپىدىن ئەزىزى يەنە بىر قېتىم ماۋجۇشى باشچىلىقىدىكى ۋەكىللەر ئۆمىكى بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىغا بارىدۇ . زىيارەت ئاخىرلاشقاندا ، سەيپىدىن ئەزىزى  ماۋجۇشىغا سوۋېت ئىتتىپاقىدىن شىنجاڭغا قايتىش سەپىرىدە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىر نەچچە رېسپوبلىكىلىرىنى كۆرۈپ ئۆتۈش ئارزۇسىنى ئېيتىدۇ . ماۋجۇشى : « بۇمۇ بولىدۇ . سىز شۇنى كۆرۈپ بېقىڭ : ئۆتمۈشتىكى روسلار ئاز سانلىق مىللەتلەرنى قانداق ئەزگەن ، ھازىر روسلار ئۇلارغا نېمىلەر قىلىپ بېرىپتۇ ؟ بىز خەنزۇلارمۇ شىنجاڭدىكى  ئاز سانلىق مىللەتلەرنى ئەزگەن ، ھازىر ئۇلارغا نېمىلەر قىلىپ بېرىشىمىز كېرەك ؟ سىز مانا مۇشۇ مەسىلىنى نەزەردە تۇتۇپ كۆرۈپ بېقىڭ . ۋەتەنگە قايتقاندىن كېيىن ماڭا سۆزلەپ بېرىڭ » دەيدۇ .
        ماۋجۇشىنىڭ ئىشىنىشى سەيپىدىن ئەزىزىنى بەكمۇ ئىلھاملاندۇرىدۇ . شىنجاڭغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن ئۆزىنىڭ كۆرگەن - ئاڭلىغانلىرى ھەققىدە دەرھال ماۋجۇشىغا دوكلات يازىدۇ .
         ( داۋامى بار )

         شىنجاڭ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىر قانچە رېسپوبلىكىلىرى بىلەن تۇتاش بولغانلىقتىن ، ئۆز ئارا بېرىش - كېلىش قاتارلىق مۇناسىۋەتلەر بىر قەدەر قويۇق بولۇپ كەلگەن . لېكىن ، ئەينى چاغدا ئىككى تەرەپ خەلقلىرىنىڭ تۇرمۇش سەۋېيىسى ناھايىتى زور دەرىجىدە پەرقلىق بولغان . ئۇنىڭ ئۈستىگە ، شىنجاڭ ئازات بولغىنىغا ئانچە ئۇزۇن بولمىغانلىقتىن تۇرمۇش بىر قەدەر جاپالىقراق بولۇپ ، خەلقلەر قىزىقىش نەزىرى بىلەن سوۋېت خەلقىنىڭ تۇرمۇشىغا نەزەر سېلىپ ، بۇ ھەقتە گەپ - سۆز قىلىشىپ كەلگەن . دەل مانا مۇشۇ مەسىلىنى نەزەردە تۇتۇپ ماۋجۇشى بىر قانچە قېتىم سەيپىدىن ئەزىزىگە : « چوقۇم شىنجاڭنىڭ ئقتىسادى خىزمىتىنى ياخشى ئىشلەش كېرەك . دېھقانچىلىق ، چارۋېچىلىق ، سانائەتنى يىلدىن - يىلغا تەرەققى قىلدۇرۇپ ، خەلق تۇرمۇشىنى يىلدىن - يىلغا ياخشىلاپ ، يالغۇز سوۋېت خەلقىنىڭ تۇرمۇش سەۋىيىسىگە يىتىشىۋېلىش بىلەنلا قالماستىن ، بەلكى ئۇلارنىڭ تۇرمۇش سەۋىيىسىدىن ئاشۇرۇۋېتىش كېرەك » دېگەن .
        60 - يىللارنىڭ باشلىرىدا ئىلى ئۈچ يىللىق ئېغىر تەبىئي ئاپەت مەزگىلىنى بېشىدىن كەچۈردى . شىنجاڭنىڭ باي ناھىيىسىدە ئاچارچىلىقتىن ئادەم ئۈلۈش  ۋە چېگىرىدىكى خەلقلەر چەت ئەلگە قېچىش ۋاقەلىرى يۈز بەردى . مانا بۇ ئەھۋاللار ماۋجۇشىنىڭ ئىنتايىن زور دىققەت ئېتىبارىنى قوزغىدى . 1963 - يىلى ماۋجۇشىنىڭ يوليۇرۇقىغا ئاساسەن مەركەز لورۈيچىڭ ، شيې فۇجژلارنى شىنجاڭغا خىزمەت تەكشۈرۈشكە ئېۋەتتى . ئارىدىن ئانچە ئۇزۇن ۋاقىت ئۆتمەي سەيپىدىن ئەزىزى بېيجىڭغا كېلىپ خەلق قۇرۇلتىيىغا قاتنىشىدۇ ، خەلق سارىيىنىڭ دەم ئېلىش ئۈيىدە ماۋجۇشى بىلەن كۈرىشىدۇ . ماۋجۇشى مۇنداق دەيدۇ : « لورۈيچىڭ ، شيې فۇجژلار ئالايتەن شاڭخەيگە بېرىپ ماڭا شىنجاڭنىڭ خىزمىتى ھەققىدە دوكلات قىلدى . سىلەرنىڭ خىزمىتىڭلاردا نەتىجە بار ، شۇنداقلا ئاز بولمىغان كەمچىلىكلەرمۇ بار .» ماۋجۇشى سزۆزلەپ مۇشۇ يەرگە كەلگەندە ، بىر ئاز ئويلىنىپ قېلىپ مۇنداق دەيدۇ : « خەنزۇ كادىرلار ئېھتىياتچان بولۇشى ، مىللى كادىرلار كۆڭلىدىكى سۆزلىرىنى ئەركىن ئېيتىشى كېرەك .»
       سەيپىدىن ئەزىزى بىلەتتىكى ، بەزى كادىرلاردا مەغرورلۇق ، قانائەتچانلىق ، بىر ئىزدا توختاپ قېلىش ، ئالغا ئىلگىرىلىمەسلىك ، بيوروگراتلىق ، ئاممىدىن ئايرىلىپ قېلىش كەيپىياتى ئۈسۈپ قالغانلىقتىن خىزمەت زىيانغا ئۇچىرىغانىدى . ئۇ ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق پارتىكومنىڭ مۇھىم رەھبەرلىرىنىڭ بىرسى ( ج ك پ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق پارتىكومنىڭ ئىككىنجى شۇجىسى ، ئاپتۇنۇم رايۇننىڭ رەئىسى ) بولغانلىقى ئۈچۈن جاۋابكارلىقى بار ئىدى . بەزى يولداشلار مۇشۇنىڭ بىلەن ئېغىر خاتالاشتى . ماۋجۇشىنىڭ تەنقىدى بۇ ئىشلارنى مۇشۈنچىلىكلا كۆرسىتىپ ئۆتتى . ئەمدى مەسىلىنىڭ ئېغىرلىقىنى ئۈزەڭ تونۇۋېلىشىڭ كېرەك .
        1959 - يىلى ماۋجۇشى سەيپىدىن ئەزىزى ۋە ۋاڭ ئىنماۋلارنىڭ خىزمەت دوكلاتىنى ئاڭلاپ بولغاندىن كېيىن ، مۇنداق دەيدۇ : « شىنجاڭدا چوقۇم مىللى ئىتتىپاقلىقنى ياخشىلاش كېرەك . ئەڭ ئالدى بىلەن خەنزۇ خەلقى بىلەن ئاز سانلىق مىللەت خەلقىنىڭ ئىتتىپاقلىقىنى ياخشىلاش كېرەك . بۇ يەردىكى ئاچقۇچ خەنزۇ كادىرلار بىلەن ئاز سانلىق مىللەت كادىرلىرىنىڭ ئىتتىپاقلىقىنى ياخشىلاشتا . سىز ( ۋاڭ ئىنماۋغا قارىتىپ) خەنزۇ كادىرلارنىڭ خىزمىتىنى ئۇبدان ئىشلىشىڭىز كېرەك . سىز ( سەيپىدىن ئەزىزىگە قارىتىپ)  مىللى كادىرلارنىڭ خىزمىتىنى ئۇبدان ئىشلىشىڭىز كېرەك . » ھالبۇكى ، ماۋجۇشى ئۇلار خىزمەت جەريانىدا سادىر قىلغان مەسىللەرنى نىسبەتەن كونكېرىت تەنقىد قىلمايدۇ .  سەيپىدىن ئەزىزى بۇنى ماۋجۇشىنىڭ ئۆز خاتالىقلىرىنى تونۇغان يولداشلارنىڭ خاتالىقىنى تۈزىتىش قابىلىيىتىنىڭ بارلىقىغا ، تېخىمۇ ياخشى يولداشلاردىن بولۇپ چىقىدىغانلىقىغا ئىشەنگەنلىكىدىن دەپ تونۇيدۇ .
        « مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى » نىڭ دەسلىپىدە  سەيپىدىن ئەزىزى شىنجاڭدا پىپەن قىلىنغان ، تارتىپ چىقىرىلىپ كۈرەش قىلىنغان . ماۋجۇشى بۇنى ئۇققاندىن كېيىن سەيپىدىن ئەزىزىنى قوغداپ بېيجىڭگە ئەكەلگەن ھەمدە سەيپىدىن ئەزىزى ياخشى يولداش ، مەن ئۇنى چۈشىنىمەن ، ئۇ پارتىيىگە قارشى ئەمەس ، دېگەن .
        سەيپىدىن ئەزىزى كۆپ قېتىم ماۋجۇشىنىڭ قوغداپ قېلىشىغا ئېرىشكەن . سەيپىدىن ئەزىزى ئۇنى ئۆزىنىڭ ئەڭ چوڭ بەخت - تەلىيى ۋە بايلىقى دەيدۇ .
        سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ بېيجىڭدىكى ئۆيىنىڭ مېھمانخانىسىدا مۇنداق ئۈچ پارچە رەسىم ئېسىلغان : بىرسى ئۇنىڭ ياش چېغىدىكى رەسمى بولۇپ ، بۇ رەسىمدە يىللارنىڭ رەھىمسىزلىكى ۋە ئاققان سۇدەك ئۆتۈپ كەتكەنلىكى مانا مەن دەپ كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . يەنە بىرسى ماۋجۇشى ، جۇزۇڭلى ۋە جۇدېلارنىڭ ئايرودورومدا چۈشكەن رەسىمى بولۇپ ، بۇنىڭدا ئۈچ نەپەر زاتنىڭ كۈلۈشلىرى شۇ قەدەر سەمىمى ، تەسىرلىك تۇيۇلىدۇ . يەنە بىرسى ماۋجۇشىنىڭ سەيپىدىن ئەزىزى بىلەن قول ئېلىشىۋاتقان رەسىمى بولۇپ ،  سەيپىدىن ئەزىزى ئەنە شۇ بەختلىك مىنۇت ، سېكونتلارنى مەڭگۈ ئېسىدىن چىقارمايدۇ .
         داۋامى بار .

         شىنجاڭدا بىر مەزگىل مۇنداق بىر سۆز تارقالغان : ماۋجۇشى شىنجاڭغا كېلىدىكەن ، ئۇ شىنجاڭ خەلقى ياخشى ، شىنجاڭ ياخشى جاي دەپتۇ ، ئۇ كېلىپ شىنجاڭنى كۆرمەكچى بولۇپتۇ .
          سەيپىدىن ئەزىزى : ماۋجۇشى توت قېتىم شىنجاڭغا كېلىدىغانلىقىنى ئېيتقان . لېكىن ، خىزمەت ئالدىراش ، ئارىلىق يىراق بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ يەرگە كېلەلمەي قالغان ! دېدى .
         سەيپىدىن ئەزىزىنىڭ يەنە شۇمۇ ئېسىدىكى ، ئەينى يىللىرى ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق يولداشلارنىڭ قازا تاپقان خەۋىرى يىتىپ كەلگەندە ، ئۇ شۇ قەدەر ئازابلانغان ۋە قايغۇرغان . چۈنكى ئۇلار يۇرتىنى بىرلىكتە قايتا قۇرۇپ چىقىشقا ۋەدىلەشكەن . 1950 - يىلى موسكۋادا   سەيپىدىن ئەزىزى ماۋجۇشىغا سوۋېت ئىتتىپاقى قازا تاپقان يولداشلارنىڭ جەسىدىنى تاپقانلىقىنى ھەم بىز تەرەپكە تاپشۇرۇپ بەرمەكچى بولغانلىقىنى دوكلاد قىلغان . ماۋجۇشى : ' ئىنقىلابى قۇربانلارنىڭ جەسىدىنى شىنجاڭغا ئېلىپ كېتىش كېرەك . چوقۇم شىنجاڭغا ئاپىرىپ دەپىن قىلىش كېرەك » دېگەن .
          ماۋجۇشىنىڭ يوليۇرۇقىغا ئاساسەن سەيپىدىن ئەزىزى شەخسەن ئۆزى ئىنقىلابى قۇربانلارنىڭ جەسىدىنى شىنجاڭغا ئېلىپ كېلىپ تەنتەنىلىك دەپىنە مۇراسىمى ئۆتكۈزگەن ھەمدە ئىنقىلابى قۇربانلارنىڭ قەبرىستانلىقىنى ياساپ خاتىرە مۇنارىسى تىكلىگەن .
         1991 -يىلى ئاۋغۇست ئايلىرىدا سەيپىدىن ئەزىزى شىنجاڭغا كەلدى .ئۇ ئەتىراپقا كۆز تاشلىغىنىدا ، خىياللىرى قاناتلىنىپ ، قەلبىدە شېئىرى ھېسيات جۈش ئۇردى . ئۇ مۇنداق دەپ يازدى : تاشلىدىم تىنىق كۆك ئاسمانغا نەزەر ، كۆرۈندى چوغ سۈپەت قىپقىزىل خەتلەر :
        ئاھ ، ماۋزېدۇڭ ! ماۋزېدۇڭ دېگەن ئىسىم سازاۋەردۇر ھۈرمەتكە ،
        چىقماس ئۇنىڭ يادىدىن بۇ ئىسىم تا ئەبەتكە .  
                تۈگىدى .
         ( «ئەدەبىي تەرجىمىلەر» دىن ئېلىندى . « باغداش تورى » غا خاس .

       1949 -يىلى جۇڭگو خەلق سىياسى مەسلىھەت كېڭىشى 1 - نۆۋەتلىك ئەزالار يىغىنىدا ، مەركىزى خەلق ھۆكۆمىتى ھەيئەتلىرىنى بىكىتكەندە ، ماۋزېدۇڭ خەلق ھۆكۆمىتى رەھبەرلىكىگە سەيپىدىن ئەزىزىنى قاتناشتۇرۇشنى ئالاھىدە ئوتتۇرىغا قويغان . 9 - ئاينىڭ 30 -كۈنى مەركىزى خەلق ھۆكۆمىتى رەئىسى ، مۇئاۋىن رەئىسلىرى ۋە ھەيئەتلەرنى سايلىغان . سەيپىدىن ئەزىزى مەركىزى خەلق ھۆكۆمىتىنىڭ 63 نەپەر ئەزاسىنىڭ بىرىسى بولۇپ سايلىنىپ رەت تەرتىپىدە 17 - ئورۇنغا قويۇلغان .  
        1954 -يىلى 9 - ئايدا ، مەملىكەتلىك 1- نۆۋەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى بولۇپ سايلانغان .