بۇ ئادەمنىڭ موشۇ ئەسىرىگە قاراپلا ئۇنىڭ نەقەدەر مىللەتپەرۋەر، ۋىجدانلىق، غۇرۇرلۇق ئادەم ئىكەنلىگىنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ. كىيىن بۇ ئادەم ناھەقچىلىققە چىدىماي ئۆلۈپ كەتكەن. مەرھومنىڭ ياتقان جايى جەننەتتە بولغاي!

         مىڭ سۇلالىسى  خۇڭۋۇ ( سەلتەنەت  دەۋرى ) نىڭ 5 - يىلى ( مىلادى 1372- يىلى ) مىڭتەيزۇ بارسنى جىڭشاڭنىڭ ۋالىيلىقىغا تەيىنلەپ ، ئۇنىڭغا « جەنۇبنى تېنچلاندۇرغۇچى ، دۆلەتنى خاتىرجەم قىلغۇچى سانغۇن » ھەمدە « ۋەلئەددى تەربىيىچىسى » دېگەن ئونۋان ئاتا قىلغان . ئۇنى جىنچاڭ ئايمىقىنى قوغداشقا بۇيرىغان . شۇ يىلى خونەن ، گۇاڭدۇڭ قاتارلىق جايلاردىكى 49 قەبىلە ھەمدە جيۇشىۋىي ، جيۇدۇ ، شۇيپىڭ ، سەنماۋ ، لۇشى قاتارلىق جايلاردىكى مەنلەر بىرلىشىپ توپىلاڭ كۆتۈرۈپ ، ئەتىراپتىكى ئايماقلارغا تەھدىت سالىدۇ ، بارس پادىشاھنىڭ بۇيرۇقى بويىچە توپىلاڭنى باستۇرۇشقا بېرىپ 48 قەبىلىنى ئالىدۇ . كېيىن يەنە تۇگۇ ، ۋۇكەي ،ساۋدې ، تىڭلاڭ ، دۇمۇ ، خۇڭجۇ ، گۇجۇ قاتارلىق جايلاردىكى مەنلەرنى تىنجىتىدۇ .  خۇڭۋۇ ( سەلتەنەت  دەۋرى ) نىڭ 14 - يىلى 5 - ئايدا ۋۇشىدىكى مەنلەر قايتا توپىلاڭ كۆتەرگەندە بارس يەنە خاننىڭ بۇيرۇقى بويىچە توپىلاڭنى باستۇرۇشقا بارىدۇ . توپىلاڭچىلار « جيەن » خەتلىك توغلارنى كۆرۈپ پاتپاراق بولۇپ قاچىدۇ . شۇنىڭدىن كېيىن ھەرقايسى جايلاردىكى مەنلەر ياۋاشلاپ تىنچلىنىدۇ . خۇڭۋۇنىڭ 16 -يىلى بارىسنىڭ توپىلاڭچىلارنى باستۇرغان تۆھپىسىنى نەزەردە تۇتۇپ ،پادىشاھ ئۇنىڭغا رەسمى « تەخت ۋارسىنىڭ ئۇستازى » دېگەن نامنى تەغدىم قىلغان . « كېڭەش بېگى » دېگەن مەنسەپ ئىنئام قىلغان . خۇڭۋۇنىڭ 22 - يىلى ( مىلادى 1389 - يىلى ) بارس جەڭدە ئۈلىدۇ ، ئۇ پادىشاھنىڭ ئەمىرى بىلەن چاڭدى سېپىلى سىرتىدىكى خۇاڭلۇڭگاڭغا دەپنە قىلىنىدۇ . مانا بۇ  جيەن فامىلىلىك ئۇيغۇرلارنىڭ خۇنەن ، گۇاڭدۇڭ ، گۇاڭشىلارغا كۆچۈشىنىڭ باشلىنىشىدۇر .
        بارسنىڭ بەيجۇ ئىسىملىك بىر ئوغلى بولۇپ ، ئەسلىدە جىڭشاڭ ۋالىي مەھكىمىسىنىڭ باش بۇغى بولغان . كىچىكىدىنلا ئاتىسىغا ئەگىشىپ جەڭلەرگە قاتناشقان ، ئۇرۇشقا ماھىر ئىدى . بارس جەڭدە ئۆلگەندىن كېيىن بەيجۇ ئۇنىڭ ئەمىلىگە ۋارسلىق قىلىدۇ .  خۇڭۋۇ ( سەلتەنەت  دەۋرى ) نىڭ 18 - يىلى 4 - ئايدا بەيجۇ پادىشاھنىڭ بۇيرۇقى بويىچە ۋۇكەي ، ساۋدى قاتارلىق جايلاردىكى مەنلەرنىڭ توپىلاڭلىرىنى باستۇرۇشقا بارىدۇ ۋە ھەر ئۇرۇشتا زەپەر قۇچىدۇ ، تۆھپىسىگە ئاساسەن ئۇنىڭغا « چىگرىنى تېنچلاندۇرغۇچى سانغۇن » دېگەن نام ئىنئام قىلىدۇ .  « تەخت ۋارسىنىڭ ئۇستازى » ، « كېڭەش بېگى » دېگەن مەنسەپ بېرىلىدۇ . كېيىن بەيجۇمۇ جەڭدە ئۈلىدۇ .  ئۇمۇ پادىشاھنىڭ ئەمرى بىلەن چاڭدى سېپىلى سىرتىدىكى خۇاڭلۇڭگاڭغا دەپنە قىلىنىدۇ .
        مىڭ سۇلالىسى ھۆكۆمىتى بارس ئاتا - بالىلارنىڭ جەنۇبتىكى مەنلەرنىڭ توپىلىڭىنى باستۇرۇشتىكى تۆھپىسىنى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆخشاشلا ئۇرۇشتا ئۆلگەنلىكىنى خاتىرلەش ئۈچۈن ، ئۇلارنىڭ ئەۋلادىنىڭ چاڭدى ياساۋۇللار مەھكىمىسىنىڭ رەسمىي بۇيۇرغۇسى بولۇشىنى كۆرسىتىدۇ . ئۇلار «جيەن توغلۇق قوشۇن » غا قۇماندانلىق قىلىپ ، چاڭدى ، تاۋيۇەندە ھەربىي تېرىقچىلىق بىلەن شوغۇللۇنۇپ ، تىرىكچىلىك قىلىش ۋە ۋۇلۇڭنى قوغداشقا بويرىلىدۇ .شۇنداقلا پادىشاھ يەنە تاۋيۇەندىكى تېرىقچىلىق ۋە مۇھاپىزەت ئورنىدا « تۆھپىكارلار مۇنارى » ئورنۇتۇپ ، ئۇرۇشتا ئۆلگەن مەردلەرنى خاتىرلەشنى بۇيرىغان .
       بەيجۇنىڭ ئىككى ئوغلى بولۇپ ، چوڭىنىڭ ئىسمى چاڭپۇ ، كەنچىسىنىڭ ئىسمى چاڭلى قويۇلغان . بەيجۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن چاڭپۇ ئاتىسىنىڭ مەنسىپىگە ۋارسلىق قىلىپ چاڭدى ياساۋۇللار مەھكىمىسىنىڭ بۇيۇرغىسى بولغان . ئەمما ، چاڭپۇ ئەمەل ئونۋانىدىن ۋاز كېچىپ شىمالغا يەنى ئۆز ئەۋلادلىرى ياشاۋاتقان غەربىي دىيارغا قايتىپ كەتكەن ، بارسنىڭ قول ئاستىدىكى سەركەردىلىرىدىن كۆپچىلىكى ئۇنىڭغا ئەگىشىپ ئۆز يۇرتىغا كەتكەن . پەقەت چاڭلىلا چاڭدى ، تاۋيۇەننىڭ تاغ - دەريالىرىدىن مېھرىنى ئۈزەلمەي شۇ جايدا ماكانلىشىپ قالغان . شۇنىڭدىن كېيىن جيەن فامىلىلىكلەرنىڭ قىسمەنلىرى غەربىي دىياردا ياكى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە ئولتۇراقلىشىپ قالغان . شۇڭا چاڭلىلا ئەمەلىيەتتە خۇنەن ، گۇاڭدۇڭ ، گۇاڭشىلاردىكى جيەن فامىلىلىك ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادىدۇر .
       چاڭلىنىڭ ئوغلى يۇەندى ، يۇەندىنىڭ ئوغلى چىڭ ، چىڭنىڭ ئوغلى شياڭ ، شياڭنىڭ ئوغلى دىڭ قاتارلىقلار چاڭدى ياساۋۇللار مەھكىمىسىنىڭ بۇيۇرغۇلىقىغا ۋارسلىق قىلىپ كەلگەن . دىڭنىڭ ئوغلى كېغا دۇڭنىڭ كۆلى ئەتىراپىدىكى جايلارنىڭ سالغۇنلىقى بېرىلگەن . كېيىنكى بەش ئەۋلادنىڭ ئىگىلىكى روناق تاپقان . ئەمەل - تاجى ، ئونۋانى يوقىرى بولۇپ ، شۇ دەۋىرنىڭ يوقىرى ئەمەلدارلىرىدىن بولۇپ قالغان . كېيىن ئەمەل - ئۇنۋانى قولدىن كېتىپ پۇقراغا ئايلىنىپ قالغان . مىڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلىۋىدىن ھازىرغا قەدەر ئەۋلادلىرى كۆپۈيۈپ ، خۇنەن ئۆلكىسىدە ئولتۇراقلىشىپ ، دېھقانچىلىق ۋە سودا - سېتىق بىلەن شۇغۇللىنىپ ئۇرۇق - جەمەتى بويىچە توپلىشىپ ياشاپ ، ئىسلام دىنىغا ئىتقاد قىلىپ كەلگەن . گەرچە خەنزۇ تىل - يېزىقىنى قوبۇل قىلغان بولسىمۇ ، ئەمما تا ھازىرغىچە خەنزۇلار بىلەن نىكاھلانمىغان . ئەجدادلىرىنىڭ باتۇرلىقى ، جەڭگىۋارلىقى ئۇلارنىڭ ۋۇجۇدىدا تاكى ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە .
       « ئۇيغۇرلار شەجەرىسى » ناملىق بۇ شەجەرىنى مىنىڭ 16 - بوۋام شەنشېڭ دېگەن كېشى يازغانىكەن . يېزىلغان ۋاقتى چىڭ سۇلالىسى تۇڭجىنىڭ 3 - يىلى ( مىلادى 1864 - يىلى ) . شەنشېڭ دېگەن بۇ كىشى ئېھتىمال بىزنىڭ ئىچىمىزدىكى خەنزۇ تىل - يېزىقىنى بىلىدىغان تۇنجى كىشى بولسا كېرەك . ئۇ يۇلۇ مەدىرىسىنىڭ تالىپى ئىكەن . ئۇ يېزىپ قالدۇرغان شەجەرە ھەرگىز ئاساسى يوق نەرسىلەردىن تۈزۈلگەن نەرسە ئەمەس ، بەلكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى شەجەرىلەر ۋە مىڭ سۇلالىسى پادىشاھىنىڭ نۇرغۇن پەرمانلىرىغا ئاساسەن يېزىپ چىقىلغان . بۇ ئۇيغۇر يېزىقىدىكى شەجەرىلەر ۋە مىڭ سۇلالىسى پادىشاھىنىڭ  پەرمانلىرى ئەسلى « تۆھپىكارلار خاتىرە مۇنارى » دا ساقلىنىپ كەلگەن بولۇپ ، ھازىر يۇقىلىپ كەتكەن . ئەمما مۇندەرىجىسى ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە . شەنشېڭ بەلكىم مۇشۇ تارىخى ماتېرىياللارغا ئاساسلانغان بولىشى مۇمكىن . جيەن فامىلىسىنىڭ كېلىپ چىقىش تارىخى توغرىسىدا شۇنجىنىڭ 4 - يىلى تۈزۈلگەن تاۋيۇەن ناھىيىسى تەزكىرىسىدىمۇ يوقىرىدىكىگە ئوخشاش خاتىرىلەر بار . بۇ خاتىرىلەر « ئۇيغۇر شەجەرىسى » دىكى ماتېرىياللارنىڭ ئەمەلىيەتكە تولىمۇ ئۇيغۇنلىقىنى تۇلۇق ئىسپاتلاپ بېرىدۇ . « تاۋيۇەن تەزكىرىسى » دە مۇنداق يېزىلغان : « جيەن فامىللىلىك ئۇيغۇرلارنىڭ فامىلىسى ئۇنىڭ ئەجدادى بارسنىڭ ئۇيغۇرلارنى باشلاپ مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) غا ياردەملىشىپ ۋۇشىدىكى مەنلەرنىڭ توپىلىڭىنى باستۇرۇشتىكى تۆھپىسى ئۈچۈن ئىنئام قىلىنغان ھەمدە < جەنۇبنى تېنچلاندۇرغۇچى سانغۇن > نامىغا ئېرىشىپ ، ئاتىسىنىڭ ئورنىغا ۋارسلىق قىلغان . ئۇمۇ چېگرىدا قۇربان بولغان ، پادىشاھنىڭ بۇيرۇقى بويىچە دەپنە قىلىنغان . ئۇنىڭ كېيىنكى ئەۋلادلىرى چاڭدىنىڭ بۇيۇرغىلىقىغا ۋارسلىق قىلىپ كەلگەن » .
       بارس بىلەن بەيجۇ مىڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدىكى داڭلىق سانغۇنلار بولۇپ ھېساپلىنىدۇ . ئۇلارنىڭ ئىش - ئىزلىرى نىمە ئۈچۈن مېڭ سۇلالىسىنىڭ كىتابلىرىغا يېزىلمىغان ؟ بۇنىڭ سەۋەبى مېنىڭچە ياكى ئارخىپلار يوقاپ كەتكەن ياكى ماتېرىياللار تۇلۇق توپلانماي قالغان . چۈنكى يۇەن ، مىڭ سۇلالىرى ئارىلىقلىرى ۋە مىڭ ، چىڭ سۇلالىسى ئارىلىقلىرىدا يالغۇز سۇلالە ئالمىشىشلا بولۇپ قالماي ، بەلكى يەنە ئېرقىلانىڭ ئالمىشىشى يۈز بەرگەن . توختاۋسىز ئۇرۇش بولۇپ تۇرغان ، ھاكىمىيەتلەر ئالماشقان ، شۇڭا نۇرغۇن ئارخىپلار يوقاپ كەتكەن . ئۇنىڭ ئۈستىگە يۇەن سۇلالىسىنىڭ تارىخى كىتابلىرى قولنىڭ ئۇچىدىلا تۈزۈلگەن بولۇپ ، نۇرغۇن مەزمۇنلار چۈشۈرۈپ قويۇلغان . ئادەم ئىسىملىرى ، يەر ناملىرىدا نۇرغۇنلىغان خاتالىقلار كۆرۈلگەن . مىڭ سۇلالىسى تارىخى كىتابلىرىنى يېزىش ئۈچۈن خېلى كۆپ ئەجرى سىڭدۈرۈلگەن بولسىمۇ ، ئەمما ۋىلايەت ، ناھىيە تەزكىرلىرىدىن كەڭ دائىرىدە پايدىلىنىلمىغان . شۇڭا بارىس ۋە بەيجۇ توغرىسىدىكى ماتېرىياللار گەرچە  « تۆھپىكارلار خاتىرە مۇنارى » دا ساقلانغان ۋە تاۋيۇەن خاتىرىسىدە خاتىرلەنگەن بولسىمۇ ، ئەمما مىڭ سۇلالىسى تارىخىنى يۈزگۈچىلەر بۇ ماتىرىياللاردىن پايدىلانمىغاچقا ، مىڭ سۇلالىسى تارىخىغا  بۇ توغرىدىكى ماتېرىياللار كىرگۈزۈلمەي قالغان . بۇنى شۇ دەۋىردىكى تارىخچىلارنىڭ سەۋەنلىكى دېمەي مۇمكىن ئەمەس . جيەن فامىلىلىكلەرنىڭ جەنۇبقا كۆچۈشى پەقەت ئېرقنىڭ كۆچىشىلا بولۇپ قالماي،  بەلكى مىڭ سۇلالىسى ھۆكۆمىتىنىڭ غەربىي جەنۇبنى ئېچىشىدا ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان .
       يۇەن ، مىڭ سۇلالىسى تارىخى ماتېرىياللىرىنى ۋاراقلاپ كۆرگەندە ، مېنىڭ جەمەتىم شەجەرىسىدە خاتىرلەنگەن ۋاقەلەرگە ناھايىتى ماس كېلىدىغان تارىخى ماتېرىياللار بار . جەمەتىم شەجەرىسىدە : « جيەن جەمەتىنىڭ ئەجدادىنىڭ فامىلىسى قا ، سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە غەربىي دىياردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ داڭلىق ئۇرۇقلىرىدىن ئىدى . يۇەنتەيزۇ غەربكە يۈرۈش قىلغاندا ، ئۇيغۇرلار يۇەنتەيزۇ ( چىڭگىزخان ) غا بېقىنغان . كۆپ قېتىملىق جەڭلەرگە قاتناشقان . قالى شۇ چاغدا يۇەن سۇلالىسى قوشۇنلىرى بىلەن بىرگە شەرققە يۈرۈش قىلىپ غەربىي شيا ( تاڭغۇتلار ) _ نى ئالغان ، ئاندىن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە كىرگەن » دېيىلگەن . ئارخىپلاردا غەربىي دىياردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ھەممىسى ئىدىقۇت خانلىقىغا تەۋە ئىكەنلىكى خاتىرلەنگەن . يۇەن سۇلالىسىنىڭ تارىخىدىكى بارچۇق ئارت تېكىننىڭ تەرجىمھالىدا مۇنداق خاتىرىلەنگەن : « ئىدىقۇت دۆلىتى ئۇيغۇرلارنىڭ دىيارى . شۇڭا ئىدىقۇت دۆلىتى ئۇيغۇرلار قۇرغان دۆلەتتۇر . شۇ چاغلاردا ئۇيغۇرلار ئىگەللەپ تۇرغان زېمىننىڭ چېگرىسى شىمالدا بەشبالىقنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ، جەنۇبتا جۇچۇەنگە تۇتىشىدۇ ، شەرقتە ئۇدۇن جاسقا ، غەربتە تىبەتكە بارىدۇ ، قىتانلارغا ( غەربىي لياۋ ) قارايدۇ . سۇڭ سۇلالىسى نىڭزۇڭ خاننىڭ 2 - يىلى ( مىلادى 1209 - يىلى )چىڭگىزخاننىڭ مۇڭغۇلىيىدە باش كۆتۈرگەنلىكىنى ئاڭلاپلا قىتانلار ئەۋەتكەن تەكشۈرگۈچى ئەمەلدارلارنى قەتلە قىلىپ ، تاتارلار بىلەن بىرلەشمەكچى بولغان . شۇ چاغدا چىڭگىزخان ئۇلارنىڭ دۆلىتىگە ئەلچى ئەۋەتكەن ، ئۇيغۇرلارنىڭ قەبىلە باشلىقلىرى بۇنىڭدىن ناھايىتى خوشال بولۇپ ، ئۇنىڭغا ئەلچى ئەۋەتىپ ، ئىتائەت قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن . شۇنىڭدىن كېيىن ئۇيغۇرلار قىتانلارنىڭ ھۆكۈمىرانلىقىدىن ئايرىلىپ تاتارلارغا قارايدىغان بولغان ،  كېيىن ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرى تاتارلارغا ئەگىشىپ كۆپ قېتىملىق جەڭلەرگە قاتنىشىپ غەربكە يۈرۈش قىلغان . غەربىي شيا ( تاڭغۇتلار ) نى ، جىن ( جۇرجىتلار ) نى ، سۇڭ سۇلالىسىنى ئالغان . شۇ چاغلاردا ئۇلارنىڭ ئەمىر - پەرمانىغا بويسۇنمايدىغان ھېچقانداق جاي قالمىغان . » قالى بەلكىم چىڭگىزخان قۇماندانلىقىدىكى قوشۇندا ئىسلام قىسىملىرىنىڭ سانغۇنى بولغان بولۇشى مۇمكىن . ئۇ ئۇيغۇرمۇ ئەمەسمۇ بۇنىڭغا بىر نېمە دېيەلمەيمەن . ئەمما ، ئۇنىڭ شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا يەنى قېدىمقى ئىدىقۇت دۆلىتىدە نۇسىرەت تاپقانلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇ . قالىنىڭ قەۋمى قاچاندىن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە بېرىپ قالغان ، بۇنىڭ ۋاقتى ھەققىدە بىر نېمە دېيەلمەيمەن . لېكىن تاتارلارنىڭ غەربىي شيا ( تاڭغۇتلار ) نى بويسۇندۇرۇشى توغرىسىدىكى تارىخى ماتىرىياللار ئۈستىدە تەتقىقات يۈرگۈزسەك ، سۇڭ خانداقلىقىنىڭ خانى لىزۇڭنىڭ باۋچىڭ 3 - يىلى ( مىلادى 1227 - يىلى ) غەربىي شيا ( تاڭغۇتلار ) نى بېسىۋالغان دەل قالىنىڭ قەۋمى ئىدى . ئۇلارنىڭ 1227 - يىللاردا ئاللىقاچان شەرققە كۆچۈپ  ، گەنسۇنىڭ شەرقى شىمال جايلىرىدا ئولتۇراقلىشىپ بولغانلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇ .  
        ( داۋامى بار )

 

مەن قەتئىي ئاڭلاپ باقمىغان ئىشكەن جۇما بۇ؟ داۋامىنى ساقلاي!

ئىشلىتىش

بۇ مەزمۇن 1قەۋەتتىكى arknurدە2012-03-31 12:26يوللىغان يازمىسىغا نەقىل :
بۇ ئادەمنىڭ موشۇ ئەسىرىگە قاراپلا ئۇنىڭ نەقەدەر مىللەتپەرۋەر، ۋىجدانلىق، غۇرۇرلۇق ئادەم ئىكەنلىگىنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ. كىيىن بۇ ئادەم ناھەقچىلىققە چىدىماي ئۆلۈپ كەتكەن. مەرھومنىڭ ياتقان جايى جەننەتتە بولغاي!

نىمىشقا ئۈلىۋېلىشقا مەجبۇر بولىدۇ ؟ سەۋەب ، جەريانى يېزىلغان " ئۈلۈشىدىن پۇشايمان يېمىگەن جيەن بوزەن " دېگەن ئەدەبىي خاتىرە قولۇمدا . ماۋۇ تېمىنى تۈگىتىپ ئۇنىمۇ يوللىماقچىمەن . ئىككىسىلا ھەقىقەتەن تەپسىلى ئوقۇپ قويۇشقا تېگىشلىك ماقالىلاركەن .

ئاخىرىغا تەشنامەن .... پۈتۈن ماقالىنى ئوقۇپ بولۇپ ئاندىن تەپسىلىي ئىنكاس يازسام بولغۇدەك

          قالىنىڭ ئەۋلادلىرى يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە زادى تاتار ھۆكۈمرانلىرىنىڭ بۇيرۇقى بىلەن غەربىي - شىمال چېگرىنى قوغدىغانمۇ  ياكى پايتەختنى قوغدىغانمۇ بۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇمات يوق . بۇنى ئىسپاتلاشمۇ تەس . ئەمما يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە نۇرغۇنلىغان غەربىي دىيارلىقلار جۇڭگودا قوشۇنلارغا باشچىلىق قىلغان ياكى ھاكىمىيەتكە قاتناشقان . شۇڭا قالىنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ ئەجدادلىرىنىڭ سانغۇنلۇق مەنسىپىگە ۋارسلىق قىلىپ كەلگەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش مۇمكىن . قالىنىڭ ئەۋلادى بارس نېمە ئۈچۈن مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) غا بېقىنغان ؟ مېنىڭ جەمەتىم شەجەرىسىدە بۇ توغرىلىق ئېنىق مەلۇمات يوق . ئەمما بۇنىڭ سەۋەبىنى ئاسانلا پەرەز قىلغىلى بولىدۇ . چۈنكى مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) تاتارلارنى قوغلاپ چىقىرىشتا كۈچىنى مەركەزلەشتۈرۈش ئۈچۈن ئىسلام دىنىغا ئىتقاد قىلىدىغان مىللەتلەرنى يېنىغا تارتىش سىياسىتىنى قوللانغان . شۇنىڭ بىلەن بىرگە  مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) بارس قۇماندانلىقىدىكى مۇسۇلمان قوشۇنلىرىنى يوقۇتۇپ تاشلاشقا كۈچى يەتمىگەن بولىشى مۇمكىن . شۇڭا مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) ئۇلارنى يۇمشاق ئۇسۇل بىلەن بېقىندۇرۇش ۋاستىسىنى قوللىنىشقا مەجبۇر بولۇپ ، ئۇلارغا خەنزۇلارنىڭ فامىلىسىنى ئىنئام قىلغان ، ئۇلارغا ئەمەل - ئۇنۋان بەرگەن . شۇڭا ، مېنىڭ ئەجدادلىرىم مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) نىڭ دۆلەت زېمىنىنى كېڭەيتىشتىكى ئاۋانگارتلارغا ئايلانغان . ئەمما بارس قۇماندانلىقىدىكى مۇسۇلمان قوشۇنىنىڭ تاتار ھۆكۈمرانلىرى بىلەن تارىخى مۇناسىۋىتى بار بولغاچقا ، مىڭتەيزۇ ئۇلارنىڭ تىل بىرىكتۈرىۋېلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ ، ئۇلارنى جەنۇبىي دىيارغا كۆچۈرۈپ ئورۇنلاشتۇرۇشقا مەجبۇر بولغان  . بۇ ئۇسۇل بىلەن ئۇلارنىڭ تاتارلار بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزۈپ تاشلىغان . ئۇنىڭ ئۈستىگە شۇ چاغلاردا غەربىي _ جەنۇبتىكى مەنلەر توپىلاڭ كۈتەرگەن بولغاچقا ، مىڭتەيزۇ ( جۇيۇەنجاڭ ) بۇ مۇسۇلمان قوشۇنلىرىغا بۇ توپىلاڭنى باستۇرۇش ۋەزىپىسىنى تاپشۇرغان . شۇ ئارقىلىق ياتلار ئارقىلىق ياتلارنى بويسۇندۇرۇش سىياسىتىنى يۇوغا قويغان .
        جەنۇبتىكى مەنلەر توپىلىڭىنىڭ باستۇرۇش ۋەقەسى توغرىسىدا ئەجدادلىرىمىزنىڭ جەمەت شەجەرىسىدە خاتىرىلەنگىنى بىلەن ھۆكۆمەت تارىخناملىرىدا خاتىرىلەنگەنلىرى ماس كېلىدۇ . جەمەت شەجەرىمىزدە بارس مەنلەر توپىلىڭىنى ئىككى قېتىم بويسۇندۇرغان دەپ خاتىرىلەنگەن . بۇنىڭ بىر قېتىملىقى خۇڭۋۇنىڭ 5 - يىلى ، يەنە بىر قېتىملىقى خۇڭۋۇنىڭ 14 - يىلى . بەيجۇمۇ  مەنلەر توپىلىڭىنى ئىككى قېتىم بويسۇندۇرغان . بىرىنچى قېتىملىقى خۇڭۋۇنىڭ 18 - يىلى ، يەنە بىر قېتىملىقى خۇڭۋۇنىڭ 22 - يىلى دەپ خاتىرىلەنگەن .مىڭ سۇلالىسى تارىخىغا ئاساسلانغاندا يوقىرىقى تۆت يىلدا لەشكەر تارتىپ جەنۇبتىكى مەنلەر توپىلىڭىنى باستۇرۇش ھەققىدە ھەقىقەتەن خاتىرىلەر بار . مەسىلەن : خۇڭۋۇنىڭ 5 - يىلى دىڭ يۈگە خۇنەن ، گۇاڭشىدىكى مەنلەر توپىلىڭىنى باستۇرۇشقا يارلىق چۈشۈرۈلدى .خۇڭۋۇنىڭ 14 - يىلى جۇدېڭشغا ۋۇشىسدكى مەنلەر توپىلىڭىنى باستۇرۇشقا يارلىق چۈشۈرۈلدى . خۇڭۋۇنىڭ 18 - يىلى تاڭ خې ، جۇدىشىڭ قاتارلىقلارغا چۇبېگى جىڭ بىلەن بىرگە سىجۇدىكى مەنلەر توپىلىڭىنى باستۇرۇشقا يارلىق چۈشۈرۈلدى . خۇڭۋۇنىڭ 22 - يىلى فۇيۇدېغا يۈننەن ، گۈيجۇدىكى مەنلەر توپىلىڭىنى باستۇرۇشقا يارلىق چۈشۈرۈلدى دەپ خاتىرلەنگەن . بۇ بىر نەچچە قېتىملىق توپىلاڭنى باستۇرۇش جەڭلىرىگە مېنىڭ ئەجدادلىرىمدىن بارس بىلەن بەيجۇ باشچىلىقىدىكى ئىسلام قوشۇنى قاتناشقان ، شۇنداقلا بۇ بىر نەچچە قېتىملىق جەڭلەردىكى ئاساسلىق قوشۇن بولۇپ قالغان . يوقىرىدا تىلغا ئېلىنغان تاڭ خې . جۇدېشىڭ ، فۇيۇدې قاتارلىقلار پەقەت مىڭ سۇلالىسى ھۆكۆمىتى ئەۋەتكەن قوشۇن نازارەتچىلىرىدىن ئىبارەت .

         بۇنى مىڭ سۇلالىسى ھۆكۆمىتى بارس ۋە بەيجۇغا چۈشۈرگەن پادىشاھ پەرمانلىرىدىن كۆرىۋالغىلى بولىدۇ . ئەمما مىڭ سۇلالىسى تارىخى كىتابلىرىدا ئىسلام قوشۇنى سانغۇنلىرىنىڭ ئىسىملىرى يوق . بۇنداق بولۇشتىكى سەۋەب ئەگەر تارىخچىلارغا ماتېرىياللانىڭ كەمچىللىكى سەۋەب بولمىغان بولسا ، بىردىنبىر سەۋەب ئۇلارنىڭ يات مىللەت بولغانلىغىدۇر . شۇڭلاشقا بۇلارنىڭ نامى خاتىرلەنمىگەن . بۇ تارىخقا بولغان سەمىمىيەتسىزلىك . ئەمما لەشكەرلەر ۋە سەركەردىلەرگە مەنلەر رايۇنىدا تېرىقچىلىق قىلىپ ، ئۇ يەرنى قوغداش يارلىقى چۈشۈرۈلدى دېگەن سۆزلەرگە قارىغاندا ، ئۇلار بەلكىم بۇ سەركەردىلەرنىڭ ئىسمىنى بىلمىگەن بولىشى مۇمكىن .
       بەيجۇنىڭ ئوغلى چاڭپۇ بارسنىڭ قول ئاستىدىكى بىر قىسىم قوشۇنلارنى باشلاپ ، ئەمەل- ئۇنۋانىدىن ۋاز كېچىپ شىمالغا يۈرۈش قىلىپ ، شىنجاڭغا قايتىپ بارغانلىقىنىڭ سەۋەبى توغرىسىدا جەمەت شەجەرىمىزدە ئېنىق مەلۇمات يوق . ئەمما بۇ بىر تۈركۈم كىشىلەرنىڭ ئۆز يۇرتى شىنجاڭغا قايتىپ بارغانلىقى ئەمەلىيەت . چاڭدى ، تاۋيۇەن قاتارلىق جايلاردا قېلىپ قالغانلار مىڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدە ئەۋلادتىن ئەۋلاد تۆھپە يارىتىپ كەلگەن . ئۇلارنىڭ ئەمەل - ئۇنۋانى ھازىرغا قەدەر قەبرە تاشلىرىدا ساقلانماقتا .
       ھازىر پادىشاھنىڭ بۇيريقى بويىچە ياسالغان « تۆھپىكارلار مۇنارى » ئاللىقاچان بۇزۇلۇپ ئۆرۈلۈپ كەتكەن . ئەمما بۇ مۇنارىنىڭ ئىزىنى ھازىرمۇ پەرق ئەتكىلى بولىدۇ . پادىشاھ ئىنئام قىلغان دوبۇلغا - ساۋۇت ، ئوقيا ۋە باشقا كىيىم - كېچەكلەر ئاللىقاچان يوقاپ كەتكەن . لېكىن ھازىرمۇ جەمەت شەجەرىمىزدىن بۇ نەرسىلەرنىڭ تىزىملىكىنى كۆرگىلى بولىدۇ . قورۇل ئورنىنىڭ ئىزى ئاللىقاچان ئۆچۈپ كەتكەن . لېكىن جيەن جەمەتىمىز توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان جايلار تاكى ھازىرغىچە جيەن قوشۇنى قورۇلى دەپ ئاتىلىدۇ . ئەجدادلىرىمىز ۋارسلىق قىلىپ كەلگەن « جەنۇبنى تېنچلاندۇرغۇچى سالغۇن » دېگەن ئۇنۋان ئاللىقاچان بىكار قىلىنغان . لېكىن تا ھازىرغىچە بىزنىڭ مىللىتىمىزدىكى ھەر بىر ئائىلە ئىشىك بېشىغا  « جەنۇبنى تېنچلاندۇرغۇچى سالغۇن ئىبادەتخانىسى» دېگەن ئىبادەتخانە نامىنى يېزىپ كېلىۋاتىدۇ . ئىسلام قوشۇنىنىڭ ئاتلىق ئەسكەرلىرى ھازىر يوق ، لېكىن تا ھازىرغىچە بىزنىڭ مىللىتىمىز « قۇرئان كەرىم » دىكى « نۇسرەت تاپاي دېسەڭ غازات قىل » دېگەن ھېكمەتنى ئېسىدە چىڭ ساقلاپ كەلمەكتە .
       تارىختا پەيدا بولغان بەزىبىر تەسادىپىلىقلارنى كىشىلەر مۆلچەرلىيەلمەيدۇ . مېنىڭ ئەجدادلىرىم تارىم ۋادىسىدىكى چېغىدا ئۆزلىرىنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە بېرىپ قېلىشىنى چۈشىدىمۇ ئۆيلاپ باقمىغان بولغېيتتى . ئەمما 13 - ئەسىرنىڭ دەسلىپىدىكى تاتارلارنىڭ دۇنيانى ئىستىلا قىلىشى خۇددى بىر شىددەتلىك قارا قۇيۇندەك دۇنيانى سۈپۈرۈپ ئۆتكەن . نۇرغۇنلىغان ئۇششاق ، ئاجىز مىللەتلەر خۇددى قۇم دانچىلىرىدەك تارىخنىڭ بۇ قارا قۇيۇنى ئىچىدە پەلەككە ئۇچۇرۇلۇپ ئۆزلىرىمۇ ئويلاپ يەتمىگەن جايلارغا تاشلانغان . مېنىڭ ئەجدادىم قالى دەل مۇشۇ تارىخنىڭ قارا قۇيۇنلۇق دەۋرىدە ئۆز يۇرتىدىن مەجبۇرى ھالدا ئايرىلىپ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە بېرىپ قالغان . ئەمما يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەن غەربىي شىمالنىڭ قاتنىشى تولىمۇ قولاي بولغاچقا ھەر تەرەپلىمە ئالاقە تولىمۇ قويۇق بولغان . شۇ ۋاقىتلاردا مېنىڭ ئەجدادلىرىم ئۆز يۇرتى بىلەن چوقۇم قۇيۇق ئالاقىدە بولغان بولىشى مۇمكىن . كىم بىلىدۇ ، 14 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىغا كەلگەندە تارىختا يەنە بىر قېتىم قارا قۇيۇن كۆتۈرۈلۈپ ، تاتار ئىستىلاچىلىرىنى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن قوغلاپ چىقارغان . تارىخنىڭ بۇ قارا قۇيۇنى ئىچىدە مېنىڭ ئەجدادلىرىمدىن بارس خۇددى قۇم دانچىلىرىدەك خۇنەنگە ئۇچۇرۇپ تاشلانغان . گەرچە ئۇلار خۇنەنگە بارغان بولسىمۇ ، ئەمما ئۇ يەردە ئۇزۇن مۇددەت تۇرۇپ قېلىش جىيالىدا بولمىغان . شۇڭا مېنىڭ 3 - ئەجدادىم چاڭپۇ ئەمەل - ئۇنۋانىدىن ۋاز كېچىپ يۇرتىغا قايتىشقا رازى بولغان . ئويلىمىغان يەردىن چاڭپۇنىڭ ئىنىسى چاڭلى خۇنەندە تۇرۇپ قېلىشنى خالىغان . بۇ پۈتۈنلەي تاسادىپىلىق . شۇنىڭدىن تارتىپ ئەسلى شىنجاڭدا ياشاپ كەلگەن «قا » فامىلىلىك جەمەت تارىختىكى بۇ ئىككى قېتىملىق قارا قۇيۇننىڭ ئۇچۇرىشى بىلەن خۇنەندىكى جيەن فامىلىلىك ئۇيغۇرلارغا ئايلانغان .
       بۇنىڭغا ئۆخشاش ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ خەنزۇچە فامىلە قوللىنىش ھادىسىسى پەقەت جيەن فامىللىكلەر بىلەنلا چەكلەنگەن . جۇڭگونىڭ تارىخىدا بۇنداق مىساللار ناھايىتى كۆپ .  مەسىلەن ، « ۋىي سۇلالىسى تارىخى . ئەمەلدارلار تەزكىرىسى » دە خاتىرىلىنىشىچە ، 120 ئاز سانلىق مىللەت فامىلىسىدىن خەنزۇچىلاشتۇرۇلمىغىنى پەقەت يۈۋىن ، مۇرۇڭ ، تۇيغۇن ، خېرۇ ، ناگىڭ ئالتە فامىلە بولۇپ ، ئۇنىڭدىن باشقا 114 فامىلە پۈتۈنلەي خەنزۇلار فامىلىسىگە ئۆزگەرتىلگەن . مانا بۇ ئەڭ ياخشى مىسالدۇر . گەرچە كېيىنچە ئۆز فامىلىسىنى ئەسلىگە كەلتۈرىۋالغانلار بولسىمۇ ، 114 فامىلىنىڭ ھەممىسىلا ئەسلى فامىلىسىگە ئۆزگەرتىلگەن ئەمەس . ئاز سانلىق مىللەتلەر فامىلىسىنى خەنزۇلار فامىلىسىگە ئۆزگەرتكەنلەرنىڭ ئەجدادلىرى ئۆز نەسەبى ھەققىدە سۆزلىگەندە تارىخى كىتابلارنى ئاساس كەلتۈرۈپ ، قارىسىغىلا ئۆزىنى خەنزۇ دەۋالغانلارمۇ يوق ئەمەس . چىڭ جياۋنىڭ « ئۇمۇمى تەزكىرە ، ئۇرۇق جەمەتلەر . كىرىش سۆز » دە « فامىلە ئەڭ ئۇمۇملاشقان دەۋىر تاڭ سۇلالىسى ئىدى . لېكىن پادىشاھنىڭ فامىلىسى ئېنىق ئەمەس » دەپ خاتىرىلەنگەن . نېمە ئۈچۈن پادىشاھنىڭ فامىلىسى ئېنىق بولمايدۇ ؟ بۇنىڭ سەۋەبى تاڭ سۇلالىسىنىڭ تۈنجى پادىشاھى لى يۇەننىڭ فامىلىسى ھەقىقى خەنزۇلار فامىلىسىمۇ ياكى ئەمەسمۇ ۋە ياكى باشقا مىللەت فامىلىسىدىن ئۆزگەرتىگەن خەنزۇچە فامىلىمۇ  ، دېگەن مەسىلىدە گۇمان بار . شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئەكسىچە خەنزۇلارنىڭ ئىچىدە فامىلىسىنى ئۆزگەرتىپ باشقا مىللەتلەرنىڭ فامىلىسىنى قوللانغانلارمۇ بولغان . مەسىلەن ، غەربىي ۋىي سۇلالىسى دەۋرىدە خەنزۇلارغا توبات ، يۈيۋېن ، دۇگۇ ، يۈدى ، خېلەن قاتارلىق يات مىللەتلەر فامىلىسى ئىنئام قىلىنغان . بۇ فامىلىلەرنى قۇبۇل قىلغانلارنىڭ سانىنى بىلىپ بولمايدۇ . باشقا مىللەتلەرنىڭ فامىلىسىنى قوللانغانلارنىڭ ئەۋلادلىرى ئۆزلىرىنى ھەقىقەتەن ئاز سانلىق مىللەت دەپ خاتا چۈشەنگەن . بۇ ئۇلارنىڭ ئەجدادلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلارغا خۇشامەت قىلىش ئۈچۈن قوللانغان ھۆقۇق ھېيلىسى ئىكەنلىكىنى چۈشەنمىگەن . ئادەتتىكىچە قىلىپ ئېيىتقاندا ، تارىختىكى ئېرقى ئالمىشىش دەۋرىدە مىللەتلەر فامىلىسىنىڭ ئالماشتۇرۇپ قوللۇنۇش ھادىسىسى دائىم بولۇپ تۇرغان . مەسىلەن ، قوش فامىلىلىكلەر يى ، دىلارنىڭ ئەۋلادى ، تاق فامىلىلىكلەر خۇاشيالارنىڭ ئەۋلادى دەپ قاراش بەزىدە ئېھتىمال ئەكسىچە بولىشى مۇمكىن . ليۇجىژجى مۇنداق دېگەن : « دۇنيادا كىشىلەر يوقىرى تەبىقىدىكىلەرگە ئېتىبار بىلەن قارايدۇ ئادەتتىكىلەرگە ئېتىبار بەرمەيدۇ . ھەركىم ئۆز تەبىقىسىنى يوقىرى تەبىقىدىن بولغان دەپ پەخىرلىنىدۇ  » . مەن ئۆز تەبىقىلىرىدىن پەخىرلەنگەن كىشىلەرنىڭ ئازدۇر - كۆپتۇر ئۆزىنى تۇتۇۋېلىشىنى ، ئۆز ئەجدادلىرىنى ئالماشتۇرۇپ قويماسلىقىنى ، باشقىلارنىڭ ئەجدادلىرىغا سەجدە قىلىپ يۈرمەسلىكىنى ئۈمىد قىلىمەن .
        قالى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە كەلگەندىن بۇيان ھازىرغىچە 700 يىل ئۆتتى . بارسنىڭ خۇنەنگە كەلگەنلىكىگىمۇ 500 يىل بولدى . ئۇزۇن يىللار ئۆتكەچكە ، بىزنىڭ مىللىتىمىز ئۆز تىل - يېزىقىنى ئۇنتۇپ كەتتى . لېكىن مەسچىدلەردە يەنىلا تۈرۈك تىل سېستىمىسىدىكى تىل بىلەن ئوقۇلغان « قۇرئان » ساداسىنى ئاڭلاشقا بولىدۇ . ھازىرقى قانۇنغا ئاساسەن بىز خۇنەنلىك ھېسابلىنىمىز . لېكىن بىزنىڭ مىللىتىمىز 14 - ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا بىر قىسىم كىشىلىرىمىزنىڭ ئۆز يۇرتىمىز شىنجاڭغا قايتىپ كەتكەنلىكىنى ھازىرغىچە ئېسىدە ساقلىماقتا . بۇ كىشىلەر بەلكىم كېيىنچە ئۆز فامىلىسىنى ، ئۆز تىلىنى ئەسلىگە كەلتۈرگەن بولىشى مۇمكىن . نەچچە يۈز يىلدىن بۇيان ئۇلار جۇرجتلار نىڭ زۇلىمىغا ئۇچىراپ تا ھازىرغىچە ئېرقى ئەركىنلىككە ئېرىشەلمەي كېلىۋاتىدۇ . لېكىن مەن شۇنى ئۈمىد قىلىمەنكى ، چوقۇم بىر كۈنى ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇزۇنغا قالماي ئۇلار ئېرقى قۇللۇق كېشىنىنى پاچاقلاپ تاشلايدۇ .

         « ئەدەبىي تەرجىمىلەر » دىن ئېلىندى .
          « باغداش تورى » غا خاس .