قەتئى بىرلىككە كېلىش كېرەك
(ئۇچۇر ساھەسىدىكى يېزىق ۋە يېزىق بىرتەرەپ قىلىش مەسىلىسى توغرىسىدا)
ئۇچتۇرپان ناھىيىلىك 1-ئوتتۇرا مەكتەپ مۇختار ئاۋۇت
بىز ئۇيغۇرلار تارىختا بۇرۇنراق يېزىق ئىشلەتكەن مىللەت بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن دۇنيا ۋە جۇڭخۇا مىللەتلىرى چوڭ ئائىلىسىدە مۇناسىپ ئورۇنغا ئىگىمىز، شۇنداقلا يېزىقىمىزنىڭ تۈرلىرىنىڭ كۆپلىكى ۋە رەڭدارلىقى بىلەنمۇ ئالاھىدە پەرىقلىنىپ تۇرىمىز.
ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى باي قىسمەتلەرگە تولغان . ئۇنىڭغا نەزەر سالغان ھەرقانداق بىر كىشى ھەم ھەيران قالىدۇ ھەم ئەجەپلىدۇ، ھەم ئپتىخارلىنىدۇ ھەم گاڭگىرايدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى تارىختا ئۇيغۇرلارنىڭ ياشىغان تېرىتورىيىسىنىڭ بىقەدەر كەڭ بولغاندىن باشقا، ئۇيغۇر تارىخىنىڭ مەدەنىيەت، دىن، يېزىق ۋە ئېتنىڭ تەركىبىنىڭ كۆپخىللىقى ۋە رەڭدارلىقى. بىز ئۇيغۇرلار ۋە ئانا ماكانىمىز بۈگۈنكى شىنجاڭ تارىختا غەرپ-شەرق مەدەنىيىتى، ئىسلام ، بۇددا، خىرىستىيان مەدەنىيەتلىرىنىڭ ئۆزئارا ئۇچراشقان جايى بولۇشتەك ئالاھىدىلىكى بىلەن جاھان ئەھلىنى تاڭ قالدۇرىدۇ ۋە ئۇلارنى ھەر كويغا سالىدۇ. دۇنيادا بىزدەك 3-4 ئەسىر ئىلگىرىكى تارىخىغا قارىسا كىم ئىكەنلىكىنى سىرىتتىن كۈزەتكۈچىلەر ۋە تەتقىق قىلغۇچىلار بىلەلمەيدىغان، ئاخىرىدا بۇ ئىلىم ساھەسىدىكى يېڭى بايقاش بولۇپ، ئانا ماكانىمىزدا ئەزەلدىن ياشاپ باقمىغان چەتئەلىكلەرنىڭ بۇنىڭدىن نەچچە ئون ئەسىرلەر ئىلگىرى بۇ زىمىنغا كەلگەنلىكى ھەققىدە ئاغزىدىن كۈپۈك ئۆرلىگىچە سۆزلەپ، بۇنى جاھان ئەھلىگە جاكارلايدىغان، بۇنىڭ بىلەن ئەسلىدىنمۇ ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە چىگىش بولغان تارىخى مەسىلىلەر تېخىدىنمۇ مۇرەككەپلىشىپ كىتىدىدىغان ئەھۋال بىزگە قەدەمدە بىر ئۇچراپ ھەتتا ئۆزىمىزنىڭ كىم  ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم ۋە ئىشەنچ قىلالمايدىغان قىلىپ قۇيىۋاتىدۇ. بىلىش كېرەككى بۇ زىمىندا ئەزەلدەن قانداقتۇر گىرىكلار ياكى نىمىسلار ۋەياكى ئۇلارنىڭ ئاتا-بوۋىسى ياشاپ باققان ئەمەس.
نەزەر سېلىپ باقايلى- بۈيۈك ئۇستاز، ئىككىنچى ئارىستوتىل ئاتالغان فارابى ئەرەپ تىلىدا ئەسەر يازغانلىقى ۋە ئىجاددىيەت بىلەن شۇغۇللانغانلىقى ئۈچۈن نۇرغۇن مىللەتلەر ئۇنى تالىشىپ، ئاخىرىدا جاھان تارىخچىلىرى پوملاپلا تۈركى ئالىم دىگەن ئاتاقنى بىرىپ ئۇنى ھىچكىمگە تەۋە ئەمەس مەۋھۇم بىر شەخىس قىلىپ قويدى. تىرىكلىكىدە ۋەتىنىدىن جۇدا بولغان مۆھتىرىم ئۇستاز ئالەمدىن ئۈتۈپ ئون ئەسىرلەردىن كېيىنمۇ ۋەتەنسىز ۋە تەۋەسىز قالدى. دۇنيادا بۇنىڭدىنمۇ ئۆكۈنۈشلشك ۋە ئەپسۇسلىنارلىق ئىش بۇلامدۇ؟ بۇنىڭغا كىم ئەيىپلىك؟ دەل ئەشۇ كۆپ خىللىق ۋە رەڭدارلىق. بۇنداق مەسىلىلەرنى بىرمۇ بىر ساناپ كەلسەك ئۆزىمىزمۇ گاڭگىراپ قالىمىز.  
ئەڭ ئەجەپلىنەرلىكى ئاساسى جەھەتتىن ئايدىڭلىشىپ بولغان تارىختا خاقانىيە تىلى نامى بىلەن مەشھۇر بولغان ئاتالمىش «چاغاتاي تىلى» بولمىش ئۇيغۇر تىلى ھازىرغىچە تالاش تارتىش ۋە مۇنازىرىنىڭ سەۋەپكارى بولۇپ كېلىۋاتىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىز مەرتلىك بىلەن تارتۇق قىلىۋەتكەن ئانا يېزىقىمىز بولغان «قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقى» (ھازىرقى موڭغۇل يېزىقى) دىن ئايرىلىپ قالغاننى ئاز دەپ، ئىككىنچىى ئانا يېزىقىمىز ۋە تىلىمىزدىنمۇ ئايرىلىپ قالغىلى تاس قېلىۋاتىمىز. شۇنداق ھۆۈكم قىلىپ ئېيتىش كېرەككى «چاغاتاي تىلى» موڭغۇللار موڭغۇل دالاسىدىن بىللە ئېلىپ كەلگەن موڭغۇل تىلى بولماستىن بەلكى موڭغۇللار ئىستىلا قىلغان مەركىزى ئاسىيا ۋە تارىم ۋادىسىدىكى مەدەنىيەت جەھەتتە موڭغۇللاردىن كۆپ ئۈستىن بولغان ئۇيغۇر ۋە ئۇيغۇر تىللىق خەلقلەرنىڭ تىلى بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتا بۇرايۇن چىنگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى چاغاتايغا سۇيۇرغال قىلىپ بىرىلگەنلىكى ۋە بۇيەردىكى ھاكىمىيەت ئۇنىڭ نامىدا چاغاتاي خانلىقى ئاتالغانلىقى سەۋەپلىك «چاغاتاي تىلى» ئاتىلىپ قالغان. بىز كېيىن كۆرۈپ يەتتۇقكى بۇتىلنىڭ ساھىپلىرى بولغان يەرلىك ئاھالە مەدەنىيەت جەھەتتە موڭغۇللاردىن كۆپ ئۈستۈن بولغانلىقى ئۈچۈن كېيىنكى ۋاقىتتا ئەينى ۋاقىتتىكى ھۆكۈمىران مىللەت موڭغۇللار ھۆكۈمىرانلىق قىلىنغۇچىلار تەرىپىدىن ئاسمىلاتسىيە قىلىنىپ كەتتى.
كېيىن بىز يەنە مۇنداق ھادىسىلەرنىمۇ كۆردۇق: خوتەن، قەدىمقى كىرورەن، دوخان(دۇنخۇاڭ) دىن ھەربىر يېڭى يېزىق تېپىندىلىرى تېپىلسا، ئالىملار ۋە جاھان سەيياھلىرى تەرىپىدىن بۇيېزىقنى كىم بۇيەرگە ئەكەلگەن؟ قاچان ياشىغان؟ دىگەندەك ئادەمنىڭ كۆڭلىنى ئۈلەشتۈرىۋىتىدىغان مۇنازىرىلەىر تالاي كىشىلەرنى ئۆزىگە رام قىلىۋاتىدۇ. ھەممەيلەنگە ئايان ئەجداتلىرىمىز ئۇرخۇن-يېنسەي ۋادىسىدا ياشىغان دەۋىردە ئىشلەتكەن «تۇرك-رۇنىك يېزىقى» نامىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى نېمىسلار تەرىپىدىن تالىشىلىپ تاس قالدى بۇ يېزىقنى نېمىسلار بىزگە ئۆگىتىپ قويغان بولۇپ قالغىلى.  
بىز ھەقىقەتەن دەۋىر ئېتىياجى ۋە ۋەزىيەت تەقەززاسى تۈپەيلىدىن كۆپ قېتىم ئېتىقاد، يېزىق ئالماشتۇردۇق. بۇ جەەھتتە دۇنيادا ھېچقانداق بىر قەۋىم ياكى مىللەت بىزگە يىتەلمەيدۇ، بۇ بىرەر ئادەم ھە ياكى ياق دىسە بولىدىغان ئىش ئەمەس. تارىخى نۇقتىدىن بۇنىڭغا ئادىل، توغرا مۇئامىلە قىلىش كېرەك. گەرچە بىز يېزىقنى ئالماشتۇرغان بىلەن تىلنى ئالماشتۇرمىدۇق. ئۇيغۇر تىلىغا تەۋە بولغان مەلەۇم ئەسەر مەيلى قايسى دەۋىردە، قايسى يېزىقتا يېزشىلغان بولۇشىدىن قەتئىنەزەر، ئۇنى پەقەت ئۇيغۇر تىلى مۇھىتىدىلا ئوقۇپ چۈشەنگىلى بولىدۇ. ئۇنى ئوخشاپ كىتىدىغان يەنە بىر يېزىق تەۋە تىل مۇھىتىدا ئوقۇش ۋە چۈشىنىش مۇمكىن ئەمەس. ئەگەر بۇ يېزىقلار تالاشقۇچىلارغا تەۋە بولۇپ كەتسە، ئۇ بىزگە نىسبەتەن بىباھا گۆھەر بولغان بىلەن ئۇلارغا نىسبەتەن يا مۇزىيلىرىدىكى بىر مەدەنى يادىكارلىق ۋەياكى گېزى كەلسە ئەخلەت خالاس. بۇ  ئېتىراپ قىلىشقا تىگىشلىك پاكىت.
يۇقاقىلار ئۆتمۈشكە تەۋە مەسىلىلەر، بۈگۈنكى رىئاللىقىمىزغا نەزەر سالىدىغان بولساق. بىزنى يەنىمۇ ئەپسۇسلۇققا سالىدىغان ۋە چوقۇم ھەل قىلمىساق، ئەجدادلار ئالدىدا قارا يۈز، ئەۋلاتلار ئالدىدا گۇناھكار بولۇپ قالىدىغان ، ئەۋلاتلىرىمىزغا بۇرۇنقىلار نىمە قىلغان بولغىيتى دەپ بىزدىن ئاغرىنىدىغان ئىش بولۇپ قالىدىغان مەسىلىلەر يەنىلا مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇپتۇ. مەسىلىنى بايقىيالمىغان بولساق مەيلى، بايقىغان ئىكەنمىز بۇنى چوقۇم مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن، تەشەببۇسكارلىق بىلەن. پىداكارلىق بىلەن ھەل قىلىشىمىز كېرەك. ئەجدادلىرىمىز نىمە ئىش قىلىپتىكەن دەپ ئۇلاردىن ئاغرىنىش، كېيىنكىلەر ھەل قىلسۇن دەپ ئەۋلاتلارغا تاشلاپ قۇيۇش تولىمۇ مەسئۇلىيەتسىزلىك ۋە چىدىماسلىق. مەن بۇيەردە قاملامىشسىمۇ مۇنداق بىر مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قوياي، ئادەتتە ھەق تەلەپ دەۋا ماجرالىرىدا، ھوقۇق مەنپەئەتى دەخلى تەرۇزغا ئۇچرىغۇچى ئۆز ھوقۇق-مەنپەئەتىنىڭ دەىلى تەرۇزغا ئۇچرىغانلىقىنى بىلگەن كۈندىن باشلاپ بەلگىلەنگەن سۈرۈك ئىچىدە ، ئۆز ھوقۇق مەنپەئەتىنى قوغداشنى ئىلتىماس قىلمىسا، ھوقۇقىدىن ئۆزلىكىدىن ۋاز كەچكەن بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. بىز ھازىر دەل مۇشۇنداق مەسىلىگە دۇچ كەلدۇق. بىز بۇ ھوقۇق مەنپەئەتىمىزنى دەۋا قىلىش يولى بىلەن ئەمەس بەلكى ئۆز ئىچىمىزدە ئۆزئارا كېلىشىش، بىرلىككە كېلىش ئارقىلىق ئۆزىمىز قوغدايمىز. ئەگەر قۇغدىمىساق ۋزكەچكەن بولىمىز، ھەقىقەتەن ئەجدادلار ئالدىدا قارا يۈز، ئەۋلاتلار ئالدىدا گۇناھكار بولۇپ قالىمىز.
مەسىلىنىڭ ئۆزىگە كېلەيلى، مەن بۇ يەردە ئوتتۇرىغا قويماقچى بولغان مەسىلە، ئۇچۇر ساھەسىدىكى يېزىق شەكىللىرىنىڭ كۆپخىللىقى ۋە ئۇ كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتقان مەسىلىلەر.بۇنىڭ ئۈچۈن تارىخى جەريانلارنى ئازراق بايان قىلىپ ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇ.
بىز مۈشكۈل تارىخى مۇساپىلەرنى بېسىپ ئۆتۈپ 20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىغا كەلگەندە ئەقلى ئويغاق سەركىلىرىمىزنىڭ باشلامچىلىغىدا تارىخىمىزدىكى ئىككى چوڭ ئىشنى قىلىپ پۈتكۈل ئۇيغۇرلارنى ئىپتىخارلاندۇرىدىغان ۋە ھاردۇغىنى چىقىرىدىغان كاتتا ۋەزىپىنى ئورۇنلىدۇق. بۇ ئىككى ئىشنىڭ بىرى تالاي ئەسىرلەردىن بېرى باشقىلار تەرىپىدىن ئاتالغان ئەمما ئۆزىمىز ئاتىمايدىغان ياكى ئۇنتۇلۇپ كەتكەن مۇبارەكنام-ئۇيغۇر دىگەن مىللەت نامىنى ھەممەيلەنگە ئورتاق كىملىك نامى قىلىپ ئىشلەتتۇق. يەنە بىرى يېزىق ئىسلاھاتى ئېلىپ بېرىپ تارىختا ئاتالمىش «چاغاتاي يېزىقى» نامى بىلەن ئاتىلىپ كېلىۋاتقان ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرىپ، ئىملالىرىنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ  بىرقەدەر مۇكەممەل بولغان ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقىغا ئىگە بولدۇق. مىڭ  ئەپسۇس، جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن كېيىن بىزنىڭ يېزىق مەسىلىمىز يەنە مۇرەككەپ دىشىۋارچىلىقلارنى ۋە ئەگرى توقايلىقلارنى باشتىن كەچۈردى. بىز سىياسەت ۋە ۋەزىيەت ئېھتىياجى بىلەن تەكرار يېزىق ئۆزگەرتىش ئارقىلىق ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدا خۇددى كومىدىيىگە ئوخشايدىغان قىسمەتكە مۇپتىلا بولدۇق. يېزىقىمىز بار تۇرۇپ ئۇنى ئىشلەتمەي ئۇنىڭ ئورنىغا بىر مەزگىل رۇس مەدەنىيىتىنى ئۈلگە قىلىپ، سىلاۋىيان يېزىقى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىنى ئىشلەتتۇق بۇنىڭ بىلەن ئەسلىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىنى بىلىدىغانلار ساۋاتسىز بولۇپ قالدى. جۇڭگو-سوۋېت مۇناسىۋىتى يىرىكلەشكەندىن كېيىن يەنە ئەسلىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىنى ئىشلىتىشكە باشلىدۇق. بۇمۇ ئۇزۇنغا بارمىدى. ئاتالمىش ئىلغار مىللەتلەرگە يىتىشىۋېلىش، يېزىق جەھەتتىكى پەرىقنى تۈگىتىش مەقسىتىدە لاتىنچىلاشتۇرۇلغان ئۇيغۇر يېزىقىنى يەنى«يېڭى يېزىق»نى ئىشلىتىشكە باشلىدۇق. بۇنىڭ بىلەن ئەسلىدىكى ھەقىقى ئۇيغۇر يېزىقىنى بىلىدىغانلار يەنە ساۋاتسىزلار ئورنىغا چۈشۈپ قالدى. بىز جاپالىق كۈنلەرنى ئۆتكۈزۈپ 80-يىللارنىڭ باشلىرىغا كەلگەندە ئىسلاھات-ئېچىۋىتىش دولقۇنىنىڭ تۈرتكىسىدە يەنە يېزىق ئۆزگەرتىش سەۋداسىغا چۈشۈپ، 20 يىل ئەتراپىدا تاشلىنىپ قالغان ئەسلىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىنى يەنە قايتىدىن ئىشلىتىغان بولۇپ قالدۇق. شۇنىڭ بىلەن يېڭى يېزىق بىلىدىغانلار توساتتىنلا ساۋاتسىزلار ئورنىغا چۈشۈپ قالدى. بۇ تارىخى تەرەققىياتمۇ، چېكىنىشمۇ ھازىرغىچە تېخى ھۆكۈم چىقىرىلمىدى. بۇ يەردە شۇنداق دىگۈم كېلىۋاتىدۇ ئەگەر بىز ئىلتىماس سۇنساق ئېھتىمال ئىنسانىيەت تارىخىدا يېزىق ئۆزگەرتىش رىكورتى جەھەتتە دۇنيا جىننىس قامۇسىغا كىرپ قېلىشىمىز مۈمكىن.
بۇ دەۋىرنىڭ بىزگە قالدۇرغان يەنە بىر يالدامىسى بىرچىرايلىق ئاتىلىپ كىلىنىۋاتقان ئۇيغۇر يېزىقىغا «كونا»دىگەن قالپاق كەيدۈرۈلۈپ باشقىلار تەرىپىدىن ئەمەس دەل ئۆزلىرىمىز تەرەپىدىن «كونايېزىق» دەپ ئاتالدى ۋە بۈگۈنكى كۈنگىچە بۇنامدىن قۇتۇلغىنىمىز يوق. شۇنداقتىمۇ بىز يېزىق مەسىلىسىدە ئاساسى تارىخى ۋەزىپىنى ئورۇنلىدۇق. 30 يل مابەينىدە بۇيېزىق مەيلى مەتبۇئات ساھەسىدە، مەيلى ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا، مەيلى ئۇچۇر ۋاستىللىرىدا بولسۇن تارىخ يۈكلىگەن ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن چىقىپ، ئۆزىنىڭ ھەقىقى ئۇيغۇر يېزىقىغا خاس ئورنى ۋە رولى بىلەن كەم-كۈتىسىز خىزمەت قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. بۇ جەھەتتە تالاي تىلشۇناسلىرىمىزنىڭ جاپالىق ئەمگىكى ئەلۋەتتە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىدى.  ئەمما بۇ ئۇيغۇر يېزىقى مەسىلىسىدە مەسىلىنىڭ تامامەن ھەل بولغانلىقىدىن دېرەك بەرمەيدۇ.
كومپىيوتىر ۋە ئۇنى ۋاستە قىلغان ئۇچۇر تېخنىكىسى بىزنىڭ ھەرقايسى جەھەتتىكى ئىشلىرىمىزغا تالاي قولايلىقلارنى ئېلىپ كەلدى. ھوشۇر ئىسلام كەبى ئالىملىرىمىزنىڭ تىرىشچانلىقى ۋە پىداكارلىقى نەتىجىسىدە ئويغۇر يېزىقىنىڭ كومپىيوتىر يېزىق بىرتەرەپ قىلىش سېستىمىسى جەھەتتىكى مەسىلىلىرى ئاساسى جەھەتتىن ھەل بولدى. ئۇيغۇر يېزىقىنى گوگۇل ۋە مىكروسوفتنىڭ يېزىق تەرجىمە سېستىمىسىغا كىرگۈزۈش ئوڭۇشلۇق ئەمەلگە ئاشسا، ئۇ چاغدا بىزنىڭ يېزىق تارىخىمىزدا يەنە بىر كاتتا ئىش بولغان بولىدۇ. لېكىن بۇ مەسىلە ھەل بولغان بىلەن كومپىيوتىر  مەشغۇلاتى جەريانىدا يېزىق سېستىما تۈرلىرىنىڭ ۋە شەكلىنىڭ كۆپلىكى بىزدە ھازىر بىر ئېغىر مەسىلە بولۇپ  قېلىۋاتىدۇ ( ئۇيغۇر كومپيۇتېر ئىلىمى جەمئىيىتىنىڭ باشلامچىلىغىدا 2008-يىل ئاخىرىدىن 2010-يىل ئاخىرىغىچە 3-قېتىملىق خەت نۇسخىلىرى تۈزەش ئېلىپ بېرىلغاندىن كېيىنكى مەتبۇئات-باسما خەت نۇسخىلىرى 37 خىل، ئېكران يۇزى خەت نۇسخىلىرى 14، Mac OS X ئۈچۈن مەخسۇس ياسالغان خەت نۇسخىلىرى 4.) ئالاھىدە ئىشلەن گەن ھۆسنىخەت نۇسخىللىرى بۇنىڭ سىرتىدا.
بۇيەردە مىنىڭ دىمەكچى بولغۇنۇم ئادەتتە بىز ئۇيغۇرچە كومپىيۇتىر مەشغۇلاتى قىلغاندا ئالدى بىلەن يېزق سېستىمىسىنى مەسىلەن: ئەل كاتىپ، ئەل  پىدا دىگەندەكلەرنى تاللايمىز، بۇھىچقانچە گەپ ئەمەس، تۈرلۈك خىزمەت ئېھتىياجى بىلەن باشقا ئورۇنلاردىن ماتىرىيال ئېلىپ كېلىشكە ياكى ئاپىرىشقا توغرا كېلىدۇ، دەل بۇ ۋاقىتتا يېزىق مەسىلىسى ئۆزىنى كۆرسىتىدۇ. كوممپىيوتىر يۇمشاق دېتال سېستىمىسى ئوخشىمىسىغۇ ئۇنى ساقلاش ئۇسۇلىنى ئۆزگەرتىش ئارقىلىق بىتەرەپ قىلغىلى بولىدۇ، ئەمما يېزىق سېستىمىسى ئوخشىمىسا يېزىق ئايلاندۇرغۇچنى قاچىلاپ ئوخشاش ئۇيغۇر يېزىقىنى ئۆزئارا تەرجىمە قىلىش كېرەك(بۇ ئەمەلىيەتتە بىرخىل بىمەنىلىك)، بۇنى ئازدەپ، بەزى يېزىق سېستىمىلىرىنى ئوڭۇشلۇق ئۆزگەرتكىلى بولغان بىلەن، بەزى يېزىق سېستىمىلىرىنى ئۆزگەرتكىلى بولمايدۇ ياكى يېرىمىنى ئوقۇپ، يېرىمىنى ئوقۇغىلى بولمايدىغان، قارىسا ئۇيغۇر يېزىقى ئەمما ئوقۇپ چۈشەنگىلى بولمايدىغان ئۇيغۇر يېزىقىغا ئايلىنىپ قالىدۇ. مەن ئويلايمەن، ئەگەر بىرەر ۋاراق مۇشۇنداق ماتېرىيال يىرتىلىپ كەتمەي، چىرىپ كەتمەي ساقلىنىپ قېلىپ، بىرەر يۈز يىلدىن كېيىن سىرىتتىن كەلگەن بىرەر سەيياھ بۇماتىرىيالنى تەسادىپى ئۇچۇرتۇپ قالسا، ئاتا-بوۋىلىرىدىن تەكلىماكاننڭ سىرلىق تارىخىنى ئازتۇلا ئاڭلاپ قالغان ۋە تەسادىپى ئۇچۇرتۇپ قالغان بۇ ماتېرىيالنى گۆھەر دەپ بىلگەن بۇ سەيياھ بىز ئاللا بۇرۇن تەتقىق قىلىپ ئايىغىنى چىقىرىپ بولغان ئۇيغۇر يېزىقىنى يەنە تەتقىق قىلىپ ئىلىم دۇنياسىغا يېڭى بايقاش جاكارلىشىغا سەۋەپ بولۇپ قالامدۇق قانداق؟
  بىز ھېلىمۇ باشقىلار تەرىپىدىن تەتقىق قىلىنىپ، ئاخىرى چىقىرىپ بولۇنمىغان بىر مىللەت. تەتقىقاتنىڭ ئوبېكتى بولۇش ئانچە يامان ئىشمۇ ئەمەس، بىراق تۈركى مىللەتلەر ئىچىدە ھەممىدىن بۇرۇن يېزىق ئىشلىتىپ، مەدەنەيەتنىڭ بايراقدارى بولغان، ھەممىدىن بۇرۇن تېرىم مەدىنىيىتىنى يارىتىپ شەھەر بەرپاقىلغان، بىزدەك رىۋايەتلەردەك تارىخى بار بىر مىللەتنىڭ بەك ئۇزۇن تەتقىق قىلىنىپ خۇددى ئەسكى چاپاننى سۆرىگەندەك بىرقانچە ئەسىردىن بۇيان ئايىغىنى چىقىرالماسلىق، ئىلىم-پەن، مەدەنىيەت يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققى قىلغان بۈگۈنكى كۈندىمۇ كېلىپ چىقىش مەنبەسى، ئېتنىك تەركىبى، ۋە باشقا جەھەتلىرىدە تېخى ھەممە ئەمەس، كۆپچىللىك ھەمدە ئۆزى ئاساسەن ئېتىراپ قىلغۇدەك يەكۈنگە ئېرىشەلمىگەن مىللەت بولۇپ قېلىش مېنىڭچە ياخشى ئىش ئەمەس.
ئۇنداقتا بۇنىڭ سەۋەبى زادى نىمە؟ مېنىڭچە بۇنىڭ جاۋابى تارىخىمىزنىڭ تولىمۇ رەڭدارلىغى. ئۈچ چوڭ دىن، تۆت چوڭ مەدەنىيەت، ئۈچ خىل چوڭ تىل سېستىمىسىنىڭ ئۇچراشقان جايى بولۇپ قالغانلىغىدەك ئالاھىدە جۇغراپىيەلىك شارائىتىمىز.
شۇڭا مېنىڭ تەكىتلىمەكچى بولغىنىم كومپىيوتىر يېزىق بىرتەرەپ قىلىش سېستىمىسى جەھەتتىكى مۇھتنى ساپلاشتۇرۇش ياكى بىرلىككە كەلتۈرۈش. تامامەن بىرلىككە كەلتۈرۈپ بولمىغان تەغدىردىمۇ، ئەمەلى مەشغۇلات جەريانىدا ئىشلىتىش بىرقەدەر قولايلىق بولغان، ھەممە ئېتىراپ قىلغان، بىرقەدەر يېقىن، ئۆزئارا ئاسان ئايلاندۇرغىلى بولىدىغان بىر قانچىلا يېزىق سېستىمىللىرىنى بىردەك ئېتىراپ قىلىپ، ھېلىقىنداق يېزىق سېستىمىلىرىنى بۇ ساھەدىن چىقىرىپ تاشلاش، كومپىيوتىر، تور مەتبۇئات ساھەسىدە ئۇلارنى بىردەك ئىشلەتمەسلىك كېرەك. بۇ ئەلۋەتتە بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ مەلۇم زىيان تارتىشىدىن دېرەك بېرىدۇ، ئەمما مىللەتنىڭ تۈپ مەنپەئەتىنى نەزەرگە ئالغاندا بۇ بۇنى زىيان دەپ كەتكىلىمۇ بولمايدۇ، بىز ئومۇمى مەنپەئەت ئۈچۈن شەخسى مەنپەئەتتىن كېچىشنى ئۆگىنىۋېلىشىمىز كېرەك. بولمىسا «باچەنگە ئۇنىماي، چىچەنگە ئۇنىغان چەنتۇ» بولۇپ قالىمىز.  تور بەتلەردىكى يېزىق شەكلىنىڭ كۆپ خىللىغى بىز ئۇچرىتىۋاتقان رىئال مەسىلە، بەزى تور بەتلىرىدىكى خەت شەكلىنىڭ سەت، كۆرۈۈمسىزلىكىدىن ئادەمنىڭ كۆڭلى ئاينىيدۇ. ئەگەر چەتئەللىك تىلشۇناسلار بىزنىڭ كومپىيوتىر يېزىقىمىزنى تەتقىق قىلىپ قالسا ئىشنىڭ قىززىقى شۇ چاغدا چىقىدۇ.
بىز دورامچىلىقنىڭ دەردىنى ئاز تارتمىدۇق، مەيلى سودا-تىجارەتتە بولسۇن، مەيلى يېڭىدىن گۈللىنىۋاتقان ئۇيغۇر كارخانىچىلىغىدابولسۇن، بولدى سانىمايلا قۇيايلى، ھېلىمۇ دورامچىلىق ئىشلىرى ئاز ئەمەس ، شۇڭا ھازىر بولسىمۇ بولدى قىلايلى. بەزى ئىشلاردا بىرەر قېتىم بولسىمۇ يول قويۇش، دەۋىرنىڭ كەينىدە قېلىشنى يامان ئىش دەپ كەتكىلى بولمايدۇ. بەك مودا قوغلىشىشمۇ ئانچە ئاقىلانىلىك ئەمەس.
ئەگەر مېنىڭ بۇ يازمامدىكى مەقسەت چۈشىنىشلىك بولماي قالغان بولسا، يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ پىكىرلەشسەك، ئورتاقلاشساق بولىدۇ، مىنىڭ چۈشىنىشىمدە مەسىلە بولسا مۇشۇساھەدىكى سەركىلەرنىڭ ماڭا تەلىم بېرىشىنى سەمىمى ئۈمۈت قىلىمەن .يازمىدا باشقىلارنىڭ زىتىغا تىگىپ قويغان بولسام مىنى ئەپۇ قىلىشىنى سورايمەن.
2012-يىلى 1-ئاينىڭ 27-كۈنى

1-قەۋەتتىكى تورداش توغرا دەيدۇ، جوڭگو نوپۇسىغا سېلىشتۇرغاندا ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى يۈزدىن بىرىگە توغرا كەلمەيدۇ، ئەمما ھازىرقى كومپيۇتېر يېزىقىمىز نەچچە ئون خىلغا يېتىدۇ.بىر كومپيۇتېردا ئوقۇغىلى بولغان خەت يەنە بىر كومپيۇتېردا ئوقۇغىلى بولمىغان....... بۇنى نېمە ەېگۈلۈك

مەنمۇ ئۈيغۈرچە خەت نۇسخىلىرى بىرلىككە كەلسە دىگەن ئۈمۈتتىمەن .ئۆيدىكى كومپىيوتور بىلەن خىزمەت ئۆرنۇمدىكى كومپىيوتۇرنىڭ خەت شەكلى ئۆخشىمايدۇ ،بەزى ماتىرياللارنى ئۆيدە تەييار قىلىۋىلىپ ئىشخانىدا چىقىراي دىسە ئەپلەشمىگەن

ئەلكاتىپمۇ ھايىتى ياخشى ئوموملاشقان، لېكىن ھازىر يېڭىلىنىشى ئاستىلاپ قالغانلىقتىن، باشقا كىچىك دىتاللار كۆپىيىپ كەتتى.

    مېنىڭچىمۇ بۇ خىل قاراشنىڭ ھەقىقەتەن ئاساسى بار . ئەمما بۇنىڭغا چوڭ بىر جامەئەت پىكرى ھازىرلىماي تۇرۇپ بىر تەرەپ قىلغىلى بولمايدۇ . ئەگەر شۇنداق قىلىنغان بولسا كومپيۇتىر مەشغۇلاتى ئۈچۈن بەك چوڭ قولايلىق يارىتىلاتتى . بىزمۇ ئادەتتە مەشغۇلات ئېلىپ بېرىش جاريانىدا خەت شەكلى تونۇماسلىقتەك قىيىنچىلىققا دائىم ئۇچراپ تۇرىمىز .

يېزىق كىرگۈزۈش يۇمشاق دېتاللىرىنىڭ كۆپلىكى ھېچنەرسە ئەمەس ، لېكىن شۇنى تەتقىق قىلىپ ئاچقۇچىلاردا ناتوغرا رىقابەت ئىڭى كۈچلۈك . ئەگەر ھەممىسى بىر خىل كود ئۆلچىمىنى ئىشلەتسە ئۇنداق مەممەتنىڭكىنى سەمەت يەكلەيدىغان ئىشمۇ بولمايىتتى .  خەنچە كىركۈزگۈچمۇ ساماندا سەككىزغۇ بىراق قايسىسىنىلا ئىشلەتمەڭ بىر-بىرى بىلەن ئۇرۇشۇپ قالمايدۇ .