saltanat lutun elan berig
«1234»Pages: 1/4     Go
بۇ تېما 58883 قېتىم كۆرۈلدى
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 چوڭ شاھمات تاختىسى(چوڭ ھەجىملىك تەرجىمە)

باشقۇرۇش ئەسكەرىتمىسى :
بۇ يازما hawar تەرىپىدىن نادىرلاندى(2012-05-10)
چوڭ شاھمات تاختىسى




ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن ئۈستۈن ئورنى ۋە جۇغراپىيىۋى ئېستراتىگىيىسىنىڭ مۇھىملىقى

زېبىگنېۋ برزنىسكى

تەرجىمە قىلغۇچى: نەپرەت (ئوكيان تورىدىن)



«چوڭ شاھمات تاختىسى» ناملىق ئەسەرنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى ھەققىدە:

      ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن، مەن بىر تەرجىمە ھەۋەسكارى ھەمدە سىياسىي، ھەربىي ئىشلار مەستانىسى.شۇڭا ئامېرىكىنىڭ ئاتاقلىق ئىستراتىگىيىچىسى،جۇغراپىيىۋى سىياسەتچىسى، سوۋىت ئىتتىپاقىنى يىمىرىپ تاشلاشنىڭ ئىستراتىگىيىلىك نەزەرىيە ئاساسىنى ياراتقۇچىسى زېبىگنېۋ برزېنسكىينىڭ دۇنياغا مەشھۇر ئەسىرى «چوڭ شاھمات تاختىسى» نى تەرجىمە قىلىپ چىقتىم.
      بۇ كىتابنى ئېنگىلىزچە نەشىرى ۋە شاڭخەي ئەسىر نەشىرىياتچىلىق گۇرۇھى نەشىر قىلغان خەنزۇچە نۇسخىسىغا ئاساسەن بىرمۇ-بىر سېلىشتۇرۇپ تەرجىمە قىلدىم. كىتاب جەمئىي يەتتە باب بولۇپ،ئالتىنچى بابىدىكى تىيەنئەنمىن ۋەقەسىگە ئالاقىدار مەزمونلار(جەمئىي بىر بەت ئەتراپىدا ھەمدە پۈتكۈل ئەسەر مەزمۇنىغا قىلچە تەسىر كۆرسەتمەيدۇ) بولغاچقا، جۇڭگونىڭ قانۇن-پەرمانلىرىغا ئاساسەن، خەنزۇچە نۇسخىسىدا بۇ جايلىرى چىقىرىپ تاشلانغان، شۇڭا مەنمۇ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدە بۇ جايلىرىنى تەرجىمە قىلمىدىم. قالغان جايلىرى ئېنگىلىزچە نۇسخىسى بىلەن ئوخشاش.
      زېبىگنېۋ برزېنسكىي بۇ كىتابقا «چوڭ شاھمات تاختىسى» دەپ ئىسىم قويۇشنىڭ سەۋەبى، زىبىگنېۋنىڭ قارىشىچە،لىسابوندىن تارتىپ ۋىلادىۋىستوكقىچە بولغان بىپايان ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھمات تاختىسى بولۇپ، دۇنيانىڭ بۇنىڭدىن كېيىنكى مۇقىملىقى ۋە گۈللىنىشىنى بەلگىلەيدىكەن ھەم ئامېرىكىنىڭ دۇنياغا رەھبەرلىك قىلىش ئورنىنى ساقلاپ قېلىشتىكى مەركىزىي سەھنە ئىكەن.بېرزىنىسكى ئامېرىكىنى ئۆتمۈشتىكى ئىمپرىيەرلەرگە ئوخشىمايدىغان يېڭىچە زومىگەر، فرانسىيە،گېرمانىيە، روسىيە، جۇڭگو ۋە ھىندىستاندىن ئىبارەت بەش جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك دۆلەت ۋە ئۇكرائىنا، ئەزەربەيجان، جەنۇبىي كورىيە، تۈركىيە، ئىران قاتارلىق بەش جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق دۆلەتلىرىنى ئۆزىگە تارتىش ۋە پارچىلاش ئارقىلىق، ياۋروئاسىيا چوڭ شاھمات تاختىسىدا ئۈستۈنلىكىنى ساقلاپ، رەھبەرلىكىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشى كېرەك، دەپ ئوتتۇرىغا قويغان.
       بېرزىنىسكىي بۇ كىتابتا قارىشىچە،ئامېرىكا دۇنيادىكى بىردىنبىر دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن، پۈتكۈل دۇنيادا ھەربىي ئەۋزەللىكنى ئىگەللىمەكتە، دۇنيا ئىقتىسادىنىڭ ئاساسلىق ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچى، ئۆتكۈر تېخنىكا ساھەسىدە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدۇ، «ئامېرىكا مەدەنىيىتى» جەلپ قىلىش كۈچىگە ئىگە. ئامېرىكا بىرىنچى بىردىنبىر دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەت بولۇپلا قالماي،ھەم ئەڭ ئاخىرقى دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەت. ئۇنىڭ مۆلچەرلىشىچە، 2015-يىلى ئەتراپىدا، ئامېرىكا دۇنيادىكى زومىگەرلىك ئورنىنى يوقىتىپ قويىدىكەن. شۇڭا بۇنىڭدىن ئىلگىرى بالدۇر تەييارلىق قىلىپ، ئامېرىكا مەنپەئەتىگە ئۇيغۇن كېلىدىغان خەلقئارالىق تەرتىپ ئورنىتىش كېرەك ئىكەن. بۇنىڭ ئۈچۈن،ئامېرىكا چوقۇم يەنە بىر دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتنىڭ قەد كۆتۈرۈشى ۋە ئامېرىكىنىڭ زومىگەرلىك ئورنىغا قارشى تۇرىدىغان ئامېرىكىغا قارشى ھەرقانداق بىر  ئىتتىپاقنىڭ بارلىققا كېلىشىنى توساش ئىكەن.


     مەزكور كىتابنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى ھېچقانداق بىر كەسپىي تەھرىرىنىڭ تەھرىرلىشى ۋە تۈزۈتۈشىدىن ئۆتمىگەن،شۇڭا بەزى خاتالىقلاردىن خالى ئەمەس.قىممەتلىك تەكلىپ پىكىر بېرىشىڭلارنى ئۈمۈد قىلىمەن.بۇ كىتاب خالىسانە تەرجىمە قىلىندى ھەمدە باغداش تورىنىڭ قوللىشى بىلەن ئېلان قىلىندى. بارلىق تەرجىمە ھوقۇقى باغداش تورىغا تەۋە، ھېچقانداق شەخس ۋە ئورگانلارنىڭ تەشۋىقات ۋە پايدا ئېلىش مەقسىتىدە ئىشلىتىشىگە قەتئىي رۇخسەت قىلىنمايدۇ، بولمىسا جاۋابكارلىققا ئۆزى مەسئول بولىدۇ.


ئاپتور ھەققىدە:
زېبىگنېۋ برزنىسكى




       ئامېرىكىنىڭ ئاتاقلىق ئىستراتىگىيىچىسى، جۇغراپىيىۋى سىياسەتچىسى، سوۋىت ئىتتىپاقىنى يىمىرىپ تاشلاشنىڭ ئېستراتىگىيىلىك نەزەرىيە ئاساسىنى ياراتقۇچىسى زېبىگنېۋ برزېنسكىي 1928-يىلى3-ئاينىڭ 28-كۈنى پولشانىڭ پايتەختى ۋارشاۋادا تۇغۇلغان. 1938-يىلى ئاتا-ئانىسى بىلەن كاناداغا كۆچمەن بولۇپ بارغان. 1949-يىلى كانادا مونتىرىئال شەھىرىدىكى مجىل ئۇنۋېرسىتىتى(McGill University)  نى پۈتتۈرگەن. ئىككىنچى يىلى ئامېرىكا خارۋاد ئۇنۋېرسىتىتىغا كىرىپ ئوقۇغان، دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشىپ مەكتەپتە ئوقۇتقۇچى بولغان. 1958-يىلى ئامېرىكا تەۋەلىكىگە ئۆتكەن. 1960-يىلى، كولۇمبىيە ئۇنۋېرسىتىتىنىڭ قانۇن ۋە ھۆكۈمەت ئىلمىنىڭ مۇئاۋىن پراففىسورى بولغان. 1961-يىلى،پرېزىدېنت كېنىندى بېرزېنسكىينى دېپلوماتىيە سىياسىتى مەسلىھەتچىلىكىگە تەكلىپ قىلغان. 1962-يىلى، كولۇمبىيە ئۇنۋېرسىتىتىنىڭ پراففىسورى بولغان، بىرلا ۋاقىتتا كولۇمبىيە ئۇنۋېرسىتىتى كوممۇنىزم مەسىلىلىرى تەتقىقات ئورگىنىنىڭ مۇدىرى بولغان. 1966-1968 يىللىرى، جونسۇن ھۆكۈمىتى دۆلەت ئىشلىرى مەھكىمىسىنىڭ سىياسىي پىلان كومىتىتنىڭ ئەزاسى بولغان. 1977- 1981يىللىرى، پرىزدېنت كارتېرنىڭ دۆلەت بىخەتەرلىك ئىشلىرى ياردەمچىسى بولغان. سىياسىي سەھنىدىن ئايرىلغاندىن كېيىن،كولۇمبىيە ئۇنۋېرسىتىتى سىياسەت فاكولىتىتنىڭ پراففىسورى ،ئامېرىكا جورجى شەھىرى ئۇنۋېرسىتى(Georgetown University)خەلقئارالىق ئېستراتىگىيە تەتقىقات مەركىزىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك مەسلىھەتچىسى بولغان.



ئاساسلىق ئەسەرلىرى:


1.مەڭگۈلۈك تازىلاش_سوۋىت ھاكىم مۇتلەقلىقىدىكى سىياسەت
2.سوۋىت گۇرۇھى:بىرلىك ۋە ئىختىلاپ 
3.ئىككى دەۋر ئارىسىدا:ئامېرىكىنىڭ ئېلىكترون تېخنىكىسى دەۋرىدىكى رولى
4..ھوقۇق ۋە پىرىنسپ:دۆلەت بىخەتەرلىك مەسلىھەتچىسىنىڭ ئەسلىمىسى
5..مۇسابىقە لاھىيىسى:ئامېرىكا سوۋىت رىقابىتىدىكى جۇغراپىيىۋى ئېستراتىگىيە تۈزۈلمىسى
6.زور مەغلوبىيەت: 20-ئەسىردىكى كوممۇنىزمنىڭ گۈللىنىشى ۋە ھالاك بولىشى
7..كونتروللىقنى يوقىتىش: 21-ئەسىر ھارپىسىدىكى دۇنياۋى قالايمىقانچىلىق
8.چوڭ شاھمات تاختىسى-ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن ئۈستۈن ئورنى ۋە جۇغراپىيىۋى ئېستراتىگىيىسىنىڭ مۇھىملىقى
9.تاللاش-يەرشارىۋى ھۆكۈمرانلىق ياكى يەرشارىۋى رەھبەرلىك
10.ئىككىنچى قېتىملىق پۇرسەت-ئۈچ پرىزدېنت ۋە دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتتىكى كىرزىس


 كىرىش سۆز: دەرىجىدىن تاشقىرى دۆلەت سىياسىتى

     دۇنيادىكى ھەرقايسى قىتئەلەر تەخمىنەن 500 يىل ئىلگىرىدىن باشلاپ، سىياسىي جەھەتتە ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىغاندىن بۇيان، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى ئىزچىل ھالدا دۇنياۋى كۈچلەرنىڭ مەركىزى بولۇپ كەلدى. ئايرىم بىر قىسىم ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى دۆلەتلىرى ئالاھىدە ئورۇنغا ئىگە بولۇپ، دۇنيادىكى ھەممىدىن ئۈستۈن دۆلەت بولۇش ئىمتىيازىدىن بەھرىمان بولىۋاتقاندا، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىكى بىر قىسىم مىللەتلەر—كۆپ قىسىمى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ غەربىي ياۋروپا قىسىمىغا جايلاشقان مىللەتلەر ئوخشىمىغان ۋاقىتتا، ئوخشىمىغان شەكىللەر ئارقىلىق دۇنيانىڭ باشقا رايونلىرىغا سىڭىپ كىردى ۋە كونترول قىلدى.
       20-ئەسىرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى 10 يىلىدا، دۇنيا ۋەزىيىتىدە قۇرۇلما خاراكتېرلىك ئۆزگىرىش بولدى. ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىغا تەۋە بولمىغان بىر دۆلەت تۇنجى قېتىم تەڭرىنىڭ ئىرادىسىنى بۇزۇپ، ياۋروئاسىيا دۆلەتلىرى مۇناسىۋىتىدىكى مۇھىم كېسىم چىقارغۇچى بولۇپلا قالماي، دۇنيادىكى بىرىنچى چوڭ دۆلەت سۈپىتىدە مەيدانغا كەلدى. سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ مەغلوبىيىتى ۋە يىمىرىلىشى غەربىي يېرىم شاردىكى چوڭ دۆلەت ئامېرىكىنىڭ تېزلىكتە ھەم تۇنجى ھەقىقىي مەنىدىكى يەرشارىۋى چوڭ دۆلەت بولۇش مۇساپىسىدىكى ئەڭ ئاخىرقى بىر قەدىمى ئىدى.
      بىراق، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى جۇغراپىيىلىك سىياسىي مۇھىملىقىنى يەنىلا ساقلاپ كەلدى. غەربىي قىسىمدىكى ياۋروپاغا دۇنيادىكى كۆپلىگەن سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي كۈچلەر جايلىشىپ قالماي، شەرقىدىكى ئاسىيامۇ يېقىندا ئىقتىسادى ئاشقان ۋە تەسىر كۈچى زورايغان ئىنتايىن مۇھىم مەركەز بولۇپ قالدى. شۇڭا، يەرشارىدىكى ھەممە ئىشقا قول تىققان ئامېرىكا ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدىكى چوڭ دۆلەتلەر مۇناسىۋىتىگە قانداق تاقابىل تۇرىدۇ، بولۇپمۇ باشلامچىلىق ئورۇننى ئىگەللىگەن ۋە دۈشمەنلىشەلەيدىغان ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى چوڭ دۆلىتىنىڭ پەيدا بولىشىنى ئامېرىكا توساپ قالالامدۇ يوق دېگەنلەر ئامېرىكىنىڭ يەر شارىدىكى ھەممىدىن ئۈستىن رولىنى جارىي قىلدۇرىشىغا نىسبەتەن يەنىلا ئىنتايىن مۇھىم.
      شۇڭا، كۈچلەرنىڭ ھەرخىل يېڭى ساھەلىرىنى (تېخنىكا،ئالاقە،ئۇچۇر ھەمدە پۇل-مۇئامىلە) ئېچىشتىن سىرت،ئامېرىكىنىڭ دېپلوماتىيە سىياسىتى جۇغراپىيىۋى سىياسىي مەسىلىلەرگە داۋاملىق دىققەت قىلىشى ھەمدە ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدا ئامېرىكىنىڭ تەسىرىنى ئىشقا سېلىپ، ئامېرىكا سىياسىي كېسىم چىقارغۇچى بولغان مۇقىم قۇرۇقلۇق ۋەزىيىتىنى بەرپا قىلىشى كېرەك.
       شۇنداق قىلىپ، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى يەرشارىدىكى ھەممىدىن ئۈستۈن ئورۇنغا ئىگە بولۇش ئۈچۈن توختىماي كۈرەش قىلىدىغان شاھمات تاختىسى بولۇپ قالدى. بۇ كۈرەش جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە-جۇغراپىيىۋى سىياسىي مەنپەئەتنى ئىستراتىگىيىلىك ئىدارە قىلىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى، 1940-يىلى، يەرشارىۋى قۇدرەتلىك كۈچ بولۇشنى ئارزۇ قىلغان ئادولف ھېتلىر بىلەن يۆسۇف سىتالىن ئېنىق كېلىشىم تۈزۈپ (شۇ يىلى 11-ئايدىكى مەخپىي سۆھبەتتە)، ئامېرىكىنى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ سىرتىدا قالدۇرۇشقا كېلىشكەن ئىدى. ھەر ئىككىلىسىلا ئامېرىكا كۈچلىرىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىغا كىرىشى ئۇلارنىڭ دۇنيانى بويسۇندۇرۇش قارا نىيىتىگە توسقۇنلۇق قىلىدىغانلىقىنى ھېس قىلىشقان ئىدى. ھەر ئىككىلىسىلا ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى دۇنيانىڭ مەركىزى ئىكەنلىكىنى ھەمدە كىم ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنى كونترول قىلسا، شۇ دۇنيانى كونترول قىلىدىغانلىقىنى قىياس قىلىپ بولغان ئىدى. يېرىم ئەسىر ئۆتكەندىن كېيىن، بۇ مەسىلىگە: ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدىكى ھەممىدىن ئۈستۈن ئورنى داۋاملىشامدۇ يوق، ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن ئۈستۈن ئورنى نېمە مەقسەت ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ؟ دېگەندىن ئىبارەت يېڭى مەنالار قېتىلدى.
ئامېرىكا سىياسىتىنىڭ ئاخىرقى نىشانى ياخشى نىيەتلىك ھەمدە يىراقنى كۆرەر بولىشى، ئۇزۇن مۇددەتلىك يۈزلىنىش ۋە ئىنسانلارنىڭ تۈپ مەنپەئەتىگە ئاساسەن،ھەقىقىي ھەمكارلىق ئاساسىدىكى يەرشارى چوڭ ئائىلىسى قۇرۇپ چىقىشى كېرەك. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدا ياۋروئاسىيانى ئىدارە قىلالايدىغان ھەمدە ئامېرىكىغا خىرس قىلالايدىغان رىقابەتچى مەيدانغا كەلمەسلىكى كېرەك،بۇ نۇقتا ئىنتايىن مۇھىمدۇر. شۇڭا، ئەتراپلىق ۋە مۇكەممەل ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى جۇغراپىيىۋى ئېستراتىگىيىسىنى تۈزۈپ چىقىش بۇ كىتابنىڭ مەقسىتىدۇر.


                                       زبىگنېۋ برزىنىسكىي
                                       ۋاشىنگىتون كولۇمبىيە ئالاھىدە رايونى
                                       1997-يىل4-ئاي




مۇندەرىجە

بىرىنچى باب: يېڭىچە زومىگەرلىك
يەر شارىۋى يۈكسەك ئورۇنغا تۇتىشىدىغان قىسقا يول
تۇنجى يەر شارىۋى چوڭ دۆلەت
ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى سىستېمىسى

ئىككىنچى باب: ياۋروئاسىيا چوڭ شاھمىتى
جۇغراپىيىۋى سىياسەت ۋە جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە
جۇغراپىيۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلار ۋە جۇغراپىيىۋى سىياسەتتىكى ئوق مەركەز دۆلەتلىرى
ھەل قىلغۇچ تاللاش ۋە يوشۇرۇن خىرىس

ئۈچىنچى باب: دېموكراتىيە قاراۋۇلخانىسى
سەلتەنەت ۋە ھۆرلۈك
ئامېرىكىنىڭ مەركىزىي نىشانى
ياۋروپانىڭ تارىخىي خاراكتېرلىك ۋاقىت جەدىۋىلى

تۆتىنچى باب: قاراڭغۇ ئۆڭكۈر
روسىيەنىڭ يېڭى جۇغراپىيىۋى سىياسەت مۇھىتى
جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىدىكى تۈرلۈك خىياللار
بىر تاللاشتىكى ئىككى مۈشكۇلات

بەشىنچى باب: ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدىكى بالقان
مىللەتلەر داشقازىنى
كۆپ قىرلىق رىقابەت
ھەم ئىدارە قىلماسلىق ھەم چەتكە قاقماسلىق

ئالتىنچى باب: يىراق شەرق لەڭگىرى
جۇڭگو يەر شارىۋى دۆلەت ئەمەس بەلكى رايونلۇق دۆلەت
ياپونىيە رايونلۇق ئەمەس بەلكى خەلقئارالىق دۆلەت
ئامېرىكا جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىسىنىڭ تەڭشىلىشى

يەتتىنچى باب: خۇلاسە
ياۋروئاسىيا چوڭ قۇرۇقلىقىنىڭ جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىسى
ياۋروئاسىيانى ھالقىغان بىخەتەرلىك سىستېمىسى
ئەڭ ئاخىرقى يەر شارىۋى دەرىجىدىن تاشقىرى دۆلەتتىن كېيىن




بىرىنجى باب: يېڭىچە زومىگەرلىك


       زومىگەرلىك ئىنسانلارغا ئوخشاش ئۇزاق تارىخقا ئىگە. لېكىن ئامېرىكىنىڭ نۆۋەتتىكى يەرشارىۋى تەڭداشسىز ئورنى، بۇ ئورۇننىڭ تېزلىكتە شەكىللىنىشى، پۈتكۈل يەرشارىنى قاپلىشى ھەمدە بۇ ئورۇندىن پايدىلىنىش ئۇسۇلى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىككە ئىگە. پەقەت بىر ئەسىر ۋاقىت ئىچىدە، ئامېرىكا ئۆزىنى ئۆزگەرتىشى ۋە خەلقئارا ۋەزىيەتنىڭ ئۆزگەرتىشىگە ئۇچرىشى ئارقىلىق، غەربىي يېرىم شاردىكى نىسپىي تەنھا دۆلەتتىن، تارىختىن بۇيان كۆرۈلۈپ باقمىغان دۇنياۋى چوڭ دۆلەتكە ئايلاندى.

يەر شارىۋى يۈكسەك ئورۇنغا تۇتىشىدىغان قىسقا يول
     1889-يىلدىكى ئامېرىكا-ئىسپانىيە ئۇرۇشى ئامېرىكىنىڭ چەتئەللەردە قىلغان بىرىنچى قېتىملىق بويسۇندۇرۇش خاراكتېرىدىكى ئۇرۇشتۇر. بۇ ئۇرۇش ئامېرىكا كۈچلىرىنىڭ تىنچ ئوكيانغا ئىچكىرىلەپ كىرىپ، ھاۋايدىن ئۆتۈپ فىلىپپىنغىچە يېتىپ كېلىشىگە تۈرتكە بولدى. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا، ئامېرىكىنىڭ ئىستراتىگىيىچىلىرى ئىككى چوڭ ئوكيانغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش تەلىماتىنى يارىتىش بىلەن ئالدىراش بولۇۋاتقاندا، ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ئەنگىلىيەنىڭ «دېڭىز ئوكيانغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش» ئىدىيىسىگە خىرىس قىلىشقا باشلىدى. ئامېرىكا غەربىي يېرىم شارنىڭ بىردىنبىر مۇھاپىزەتچىسى بولۇشتەك ئالاھىدە ئورۇندىن بەھرىمان بولۇش غەرىزىنى بىلدۈردى. ئامېرىكىنىڭ بۇ ئىستىكى پاناما قانىلىنىڭ ئېچىلىشى بىلەن تېخىمۇ كۈچەيدى. پاناما قانىلى دېڭىز ئارمىيىسىنىڭ تىنچ ئوكيان ۋە ئاتلانتىك ئوكياندىن ئىبارەت ئىككى چوڭ ئوكياننى كونترول قىلىشتا رولى كۆپ.
ئامېرىكا ئىقتىسادىنىڭ تېزلىكتە سانائەتلىشىشى ئامېرىكىنىڭ جۇغراپىيىلىك سىياسىي غايىسىنىڭ كۈچىيىشىگە ئاساس ياراتتى. بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى پارتىلىغاندا، ئامېرىكىنىڭ ئۈزلۈكسىز ئېشىۋاتقان ئىقتىسادىي كۈچى پۈتكۈل يەرشارى مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىنىڭ تەخمىنەن%33 نى ئىگەللەپ، ئەنگىلىيەدىن ئېشىپ دۇنيادىكى بىرىنچى چوڭ سانائەت دۆلىتىگە ئايلاندى. ئامېرىكىنىڭ مۇنداق گەۋدىلىك ئىقتىسادىي ھاياتىي كۈچىنى تەجرىبە ۋە يېڭىلىق يارىتىش مەدەنىيىتى بارلىققا كەلتۈرگەن. ئامېرىكىنىڭ سىياسىي تۈزۈمى ۋە ئەركىن بازار ئىقتىسادى جاسارەتلىك ۋە خۇراپاتلىققا ئىشەنمەيدىغان كەشپىياتچىلار ئۈچۈن ئىلگىرى كۆرۈلۈپ باقمىغان پۇرسەت يارىتىپ بەردى. بۇ كەشپىياتچىلار ئۆزىنىڭ غايىسىگە يېتىش يولىدا كونىچە ئەنئەنىۋى ئىمتىياز ۋە قاتمال ئىجتىمائىي تەبىقە تۈزۈمىنىڭ بوغۇشىغا ئۇچرىمىدى. يىغىنچاقلىغاندا، ئامېرىكىنىڭ مىللىي مەدەنىيىتى ئىنتايىن ئاز كۆرۈلىدىغان دەرىجىدە ئىقتىسادنىڭ ئېشىشىغا ماسلاشتى. بۇ خىل مەدەنىيەتنىڭ قىزىقتۇرىشى ۋە چەتئەللەردىن كەلگەن ئىختىساسسلىق كىشىلەرنى تېزلىكتە ئاسسىمىلياتسىيە قىلىشى دۆلەت كۈچىنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈردى.
         بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئامېرىكا ھەربىي كۈچلىرىنىڭ ياۋروپاغا زور كۈچ بىلەن كىرىشىگە تۇنجى پۇرسەتنى يارىتىپ بەردى.ئىلگىرى ئۇدا نىسپىي تەنھا ھالەتتە تۇرىۋاتقان چوڭ دۆلەت ئۆزىنىڭ نەچچە يۈزمىڭلىغان قوشۇنىنى ئاتلانتىك ئوكياننىڭ يەنە بىر تەرىپىگە تېزلىكتە يۆتكىدى. بۇ قېتىمقى ئوكيان ئاتلىغان ھەربىي يۈرۈش كۆلەم ۋە دائىرە جەھەتتە ئىلگىرى كۆرۈلۈپ باقمىغان بولۇپ، دۇنيا سەھنىسىدە يېڭى بىر مۇھىم رولچىنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىدىن دېرەك بەردى.ئوخشاشلا مۇھىم بولغىنى، بۇ قېتىمقى دۇنيا ئۇرۇشى ئامېرىكىنىڭ بىرىنچى قېتىم دېپلوماتىيە تىرىشچانلىقى كۆرسىتىپ، ئامېرىكىنىڭ پىرىنسىپى ئاساسىدا ياۋروپانىڭ خەلقئارالىق مەسىلىلىرىنى ھەل قىلىشنىڭ يولىنى تېپىشىنى ئىلگىرى سۈردى. ۋۇدروۋ ۋېلسون (Woodrow Wilson) نىڭ داڭلىق 14نۇقتا پىلانىدا، ئامېرىكا غايىزىمچىلىرنىڭ ياۋروپانىڭ جۇغراپىيۋى سىياسىتىگە سىڭىپ كىرگەنلىكىنى ھەمدە غايىزىمچىلارنىڭ يەنە ئامېرىكا كۈچلىرى ئارقىلىق زورايغانلىقىنى بىلدۈرگەن ئىدى. (بۇنىڭدىن15 يىل ئىلگىرى روسىيە بىلەن ياپونىيەنىڭ يىراق شەرقتىكى بىر توقۇنىشىدا ئامېرىكا مۇھىم رول ئوينىغان ئىدى ھەمدە ئامېرىكىنىڭ كۈندىن-كۈنگە يۇقىرى كۆتۈرۈلىۋاتقان خەلقئارالىق ئوبرازىنى نامايەن قىلغان ئىدى). ئامېرىكا غايىزىمچىلىرى بىلەن ئامېرىكا كۈچلىرىنىڭ بىرلىشىشى كىشىلەرگە ئامېرىكىنىڭ دۇنيا سەھنىسىدە مەۋجۇتلىقىنى ھېس قىلدۇردى.
        كەسكىن قىلىپ ئېيتقاندا، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاساسلىقى يەنىلا ياۋروپا ئۇرۇشى بولۇپ، يەرشارى خاراكتېرلىك ئۇرۇش ئەمەس ئىدى. ئەمما، بۇ قېتىمقى ئۇرۇشنىڭ ئۆز ئۆزىنى ھالاك قىلىش ئالاھىدىلىكى ياۋروپانىڭ دۇنياغا بولغان سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئەۋزەللىكىنىڭ ئاجىزلىشىشقا قاراپ يۈزلەنگەنلىكىدىن دېرەك بەردى. بۇ ئۇرۇش جەريانىدا، بىرمۇ ياۋروپا دۆلىتى ھەل قىلغۇچ ئۈستۈنلىكنى ئىگەللىيەلمىدى. ئەكسىچە، بۇ ئۇرۇشنىڭ نەتىجىسى قەد كۆتۈرىۋاتقان ،ياۋروپا دۆلىتى بولمىغان ئامېرىكىنىڭ تەسىرىگە قاتتىق ئۇچرىدى. شۇنىڭدىن كېيىن، ياۋروپا يەر شارىدىكى چوڭ دۆلەتلەر سىياسىتىدىكى ئاساسلىق كۈچ ئەمەس بەلكى ئوبيېكتى بولۇپ قالدى.
        لېكىن ئامېرىكىنىڭ دۇنياغا بولغان قىسقا مەزگىللىك رەھبەرلىكى ئامېرىكىنىڭ دۇنيانىڭ ئىشلىرىغا ئۈزلۈكسىز ئارىلىشىشىنى ساقلاپ قالالمىدى.ئەكسىچە،ئامېرىكا ئۆزئۆزىدىن قانائەتلىنىدىغان غېرىپلىق ۋە غايىۋىزىملىق بىرلەشكەن ھالغا تېزلا چېكىنىپ كەتتى.گەرچە20-ئەسىرنىڭ20-يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىسىدىن30-يىللارنىڭ باشلىرىغىچە،ھاكىم مۇتلەقلەر ياۋروپا قۇرۇقلىقىدا كۈچ توپلىسىمۇ،ئامېرىكا قۇدرەتلىك،ئىككى چوڭ ئوكياندا ئۇرۇش قىلالايدىغان دېڭىز ڧلوتىغا ئىگە بولۇپ،ئەنگىلىيە دېڭىز ئارمىيىسىدىن زور دەرىجىدە ئېشىپ كەتتى ھەمدە يەنىلا ئارىلاشماسلىق پوزىتسىيسىنى ساقلاپ كەلدى.ئامېرىكىلىقلار يەرشارى سىياسىتىدا چەتتە قاراپ تۇرۇشنى بەكرەك خالايتتى.
        بۇ خىل خاھىش بىلەن بىردەك بولغىنى، ئامېرىكىنىڭ بىخەتەرلىك ئۇقۇمى ئامېرىكا چوڭ قۇرۇقلۇق ئارىلى دەيدىغان كۆز قاراش ئۈستىگە قۇرۇلغان ئامېرىكىنىڭ ئىستراتىگىيىسى ئۆزىنىڭ دېڭىز قىرغىقىنى قوغداشقا مەركەزلەشكەن، دائىرە جەھەتتە ئۆز دۆلىتى بىلەنلا چەكلەنگەن بولغاچقا، خەلقئارالىق ۋە يەرشارىۋى مەسىلىلەرنى ناھايىتى ئاز ئويلىشاتتى.خەلقئارالىق سەھنىدە ھەل قىلغۇچ رول ئويناۋاتقىنى يەنىلا ياۋروپادىكى ھەرقايسى چوڭ دۆلەتلەر ۋە كۈنسېرى زورىيىۋاتقان ياپونىيە ئىدى.
       دۇنيا سىياسىيسىدا ياۋروپا دەۋرى ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا ئاخىرلاشتى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى بىر مەيدان ھەقىقىي يەرشارىۋى ئۇرۇش ئىدى. بۇ قېتىمقى ئۇرۇش ئۈچ چوڭ قىتئەدە بىرلا ۋاقىتتا يۈز بەردى ھەمدە ئاتلانتىك ئوكيان ۋە تىنچ ئوكياندا قاتتىق ئۇرۇش بولدى. ئەنگىلىيە قوشۇنلىرى ۋە ياپونىيە قوشۇنلىرى ئايرى-ئايرىم ھالدا يىراقتىكى غەربىي ياۋروپا ئارىلى ۋە ئوخشاشلا يىراقتىكى شەرقىي ئاسىيا ئارىلىغا ۋەكىللىك قىلغاندا،ئۇلاردىن 10 مىڭ چاقىرىم يىراقلىقتىكى ھىندىستان-بېرما چېگرىسىدا يۈز بەرگەن توقۇنۇش بۇ قېتىمقى ئۇرۇشنىڭ يەرشارىۋى كۆلەمگە ئىگە ئىكەنلىكىنى سىمۋول خاراكتېرىدە كۆرسىتىپ بەردى.ياۋروپا ۋە ئاسىيا جەڭ مەيدانىغا ئايلىنىپ كەتتى.
     ئەگەر بۇ قېتىمقى ئۇرۇشتا ناتست گېرمانىيە غەلبە قىلغان بولسا، يەككە بىر ياۋروپا دۆلىتى يەرشارىۋى ئەۋزەللىككە ئىگە دۆلەت بولۇپ قالاتتى (ئەگەر ياپونىيە تىنچ ئوكياندا غەلبە قىلغان بولسا، يىراق شەرقتە باشلامچىلىق ئورنىنى ئىگەللەيتتى، ئەمما ياپونىيە يەنىلا رايونلۇق زومىگەر). لېكىن گېرمانىيەنىڭ مەغلوبىيىتى ئاساسلىقى ياۋروپانىڭ سىرتىدىكى غالىبىيەتچىلەردىن ئامېرىكا بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقى بەلگىلىگەن ئىدى. بۇ ئىككى دۆلەت ياۋروپانىڭ ئەمەلگە ئاشمىغان پۈتكۈل يەرشارىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش غايىسىگە ۋارىسلىق قىلدى.
     كېيىنكى 50 يىل ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يەرشارىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش ئورنىنى تالىشىش كۈرىشىگە جۆر بولدى. ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش جۇغراپىيىۋى سىياسىيشۇناسلارنىڭ قاتتىق ئىشىنىدىغان نەزەرىيەلەرنىڭ ئىسپاتلىنىشى ئىدى. بۇ كۈرەش تىنچ ئوكيان ۋە ئاتلانتك ئوكياننى كونترول قىلىۋاتقان دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ دېڭىز ئوكيان دۆلىتى بىلەن ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ مەركىزىدە ئەڭ ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان، دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ قۇرۇقلۇق دۆلىتىنى (جۇڭگو-سوۋېت گۇرۇھىنىڭ زېمىنى موڭغۇل ئىمپرىيىسىنىڭ زېمىنىنى ئەسلىتىپ قويىدۇ) ئۆزئارا رەقىبكە ئايلاندۇردى. جۇغراپىيىۋى سىياسەتنىڭ دائىرىسى ئىنتايىن ئېنىق بولدى: شىمالىي ئامېرىكا ۋە ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ تىركىشىشى پۈتكۈل دۇنيانىڭ تەغدىرىگە تەسىر كۆرسەتتى. غالىپ كەلگىنى پۈتكۈل يەرشارىنى ھەقىقىي كونترول قىلىدۇ. مۇبادا ئاخىرقى غەلبىنى قولغا كەلتۈرسە، ھېچكىم ئۇنىڭ يولىنى توسالمايدۇ.
     تىركەشكەن ئىككى تەرەپ پۈتۈن دۇنياغا ئۆزلىرىنىڭ تارىخىي ئۈمۈدۋارلىققا تولغان ئىدىيىسىنى تەرغىپ قىلدى. بۇ ئىدىيەلەر ئىككىلا تەرەپنىڭ غەلبە قىلىش ئىشەنچىسىنى كۈچەيتكەنلىكتىن، مەردانىلىق بىلەن زۆرۈر تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتتى. ھەر ئىككىلا تەرەپ ئۆز زېمىنىدا كۆرىنەرلىك يېتەكچى ئورۇندا تۇردى. پۈتكۈل يەرشارىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىشنى ئارزۇ قىلغان ياۋروپا ئىمپىرىيىلىرىنىڭ بىرىمۇ ياۋروپا دائىرىسىدە ھەل قىلغۇچ ئەۋزەللىككە ئېرىشەلمىگەن ئىدى، ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزلىرىنىڭ ئېدىئولوگىيىسى ئارقىلىق ھەرقايسى بېقىندى دۆلەتلەر ۋە ھامىي دۆلەتلەرگە بولغان كونتروللىقىنى كۈچەيتكەن ئىدى. بۇ تەرىپى كىشىلەرگە دىن ئۇرۇشى دەۋرلىرىنى ئەسلىتىپ قويىدۇ. يەرشارى جۇغراپىيىۋى سىياسىتى دائىرىسىدە ئىككى تەرەپنىڭ ئۆزئارا بەيگىگە چۈشكەن ئىدىيىسىنىڭ كارغا كېلىدىغانلىقى، ئومۇميۈزلۈك ماس كېلىدىغانلىقىنى ھەدەپ تەشۋىق قىلىشى ئىككى تەرەپ ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەشنى ئىلگىرىكىدىن كەسكىنلەشتۈرىۋەتتى. بۇنىڭدىن سىرت، يەرشارىۋى مەنىگە ئىگە بولىشى بۇ كۈرەشنى تەڭداشسىزلىققا ئايلاندۇردى. يادرو قوراللىرىنىڭ بارلىققا كېلىشى ئاساسلىق تالاش-تارتىش قىلىۋاتقان ئىككى تەرەپ ئوتتۇرىسىدىكى ئەنئەنىۋى يۈزتۇرانە ئۇرۇشىشنىڭ ئىككىسىنىلا ھالاك قىلىپ قالماي، كۆپلىگەن ئىنسانلارغا ئەجەللىك ئاقىۋەت ئېلىپ كېلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى. شۇڭا توقۇنۇشنىڭ كەسكىنلىك دەرىجىسى ئىككى رەقىبنىڭ زور چەكتە ئۆزىنى بېسىۋېلىشىغا مەجبور قىلدى.
      جۇغراپىيىۋى سىياسەت جەھەتتە، توقۇنۇشنىڭ كۆپ قىسىمى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلاردا يۈز بېرىدۇ. جۇڭگو-سوۋېت گۇرۇھى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ كۆپ قىسىمىنى ئىدارە قىلغان بولسىمۇ، ئەتراپىدىكى رايونلارنى كونترول قىلالمىغان ئىدى. ئامېرىكا بولسا كەڭ كەتكەن ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ ئەڭ غەرىبى ۋە ئەڭ شەرقىدىكى دېڭىز قىرغىقىدا ئۆز ئورنىنى مۇۋاپىقىيەتلىك تىكلەپ بولغان ئىدى.بۇ قۇرۇقلۇقتىكى قاراۋۇلخانىلىرىنى قوغداش (غەربىي«فرونت» تىكى بېرلىن قامىلى ۋە شەرقىي«فرونت» تىكى كورىيە يېرىم ئارىلى ئۇرۇشىدا مەركەزلىك ئىپادىلەندى) كېيىن سوغاق ئۇرۇش دەپ ئاتالغان دەۋردىكى بىرىنچى قېتىملىق ئېستراتىگىيىلىك سىناق بولۇپ قالدى.
سوغاق ئۇرۇشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى باسقۇچىدا، ئۈچۈنچى مۇھاپىزەت «فرونت» يەنى جەنۇبىي فرونت ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ خەرىتىسىدە

 (1.1-رەسىمگە قاراڭ)            



 1.1-رەسىم


     پەيدابولدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئافغانىستانغا تاجاۋۇز قىلىشى ئامېرىكىنىڭ ئىككى تەرەپتىن ئىنكاس قايتۇرىشىغا تۈرتكە بولدى. ئامېرىكا ئافغانىستاننىڭ مىللىي قارشىلىق ھەركىتىگە بىۋاستە ياردەم بېرىش ئارقىلىق سوۋېت ئارمىيىسىنى پاتقاققا پاتقۇزۇپ قويدى. ئامېرىكىنىڭ پارس قولتۇقىدا قۇرغان كەڭ كۆلەملىك ھەربىي مەۋجۇتلىقى تەھدىد شەكىللەندۈرۈپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي كۈچىنىڭ جەنۇبقا ئىلگىرىلىشىنى توستى. ئامېرىكا پارس قولتۇقىنى قوغداشقا ۋەدە بېرىش ئارقىلىق بۇ رايوننى ياۋرو ئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ شەرقى ۋە غەربىدىكى بىخەتەرلىك مەنپەئەتىگە ئوخشاش مۇھىم دەپ قارىدى.
    ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى گۇرۇھىنىڭ پۈتكۈل ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىغا ئۈنۈملۈك ھۆكۈمرانلىق قىلىش ئۈچۈن كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقىنى ئامېرىكىنىڭ مۇۋاپىقىيەتلىك توساپ قېلىشى، ئامېرىكا-سوۋېت ئىتتىپاقى كۈرىشىنىڭ نەتىجىسىنى قورالسىز ۋاستە بەلگىلەيدىغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى. چۈنكى ئىككىلا تەرەپ بىر مەيدان يادرو ئۇرۇشى پارتىلىشىدىن قورقاتتى، شۇڭا ھېچكىم ئاخىرىغىچە بىۋاستە ھەربىي توقۇنۇش قىلىشقا جۈرئەت قىلالمىدى. سىياسىتىنىڭ ھاياتىي كۈچى، ئېدىئولوگىيە جەھەتتىكى جانلىقلىق، ئىقتىسادىي ھاياتىي كۈچ ۋە مەدەنىيەت جەلپ قىلىش كۈچى ھەل قىلغۇچ ئامىلغا ئۆزگەردى.
       ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى ئىتتىپاق ئۆزىنىڭ بىردەكلىكىنى ساقلاپ كەلدى، ئەمما جۇڭگو-سوۋېت گۇرۇھى 20 يىلغا بارمايلا پارچىلىنىپ كەتتى.قىسمەن سەۋەبى كوممۇنىزم لاگىرىنىڭ قاتتىق دەرىجە تۈزۈمى، دوگمىچىلىق ۋە ئاجىز خوسوسىيىتىگە سېلىشتۇرغاندا، دېموكراتىك ئىتتىپاق زور جانلىقلىققا ئىگە ئىدى. دېموكراتىك ئىتتىپاقنىڭ ئورتاق قىممەت قارىشى بار بولۇپ، قاتماللىق، شەكىل جەھەتتىكى دوگمىچىلىق يوق ئىدى. كوممۇنىزم لاگىرى دوگمىچىلىقنى تەكىتلەپ، پەقەتلا بىر مەركەزنىڭ گېپىنى ھېساب قىلاتتى. ئامېرىكىغا ئەگەشكەن ئاساسلىق دۆلەتلەر ئامېرىكىدىن كۆپ ئاجىز، لېكىن جۇڭگو ئۇنچە ئاجىز ئەمەس. شۇڭا سوۋېت ئىتتىپاقى جۇڭگوغا قول ئاستىدىكى ئادەمدەك مۇئامىلە قىلسا بولمايتتى. مۇنداق نەتىجە كېلىپ چىقىشىنىڭ سەۋەبى ئامېرىكىنىڭ ئىقتىساد ۋە تېخنىكا جەھەتتە زور ھاياتىي كۈچكە ئىگە ئىكەنلىكى، ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ بارا-بارا چېكىنىپ، ئىقتىساد ۋە ھەربىي تېخنىكا جەھەتتە ئامېرىكا بىلەن رىقابەتلەشكۈدەك مادارىنىڭ قالمىغانلىقىنىڭ ئىسپاتلىنىشى ئىدى. ئىقتىسادنىڭ زاۋاللىققا يۈزلىنىشى ئېدىئولوگىيە جەھەتتىكى چۈشكۈنلىكنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.
        ئەمەلىيەتتە، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھەربىي كۈچى ۋە غەربلىكلەردە قوزغىغان ۋەھىمىسى، بۇ ئىككى رىقابەتچىنىڭ سىممىتېرىكسىزلىكىنى ئۇزۇن مۇددەت خىرەلەشتۈرۈپ تاشلىدى. ئامېرىكا ناھايىتى باياشات، تېخنىكىسى ئىلغار، ھەربىي جەھەتتە ماسلىشىشچانلىققا ۋە ئىسلاھات روھىغا باي، ئىجتىمائىي جەھەتتە يېڭىلىق يارىتىش ۋە جەلپ قىلىش كۈچىگە ئىگە ئىدى. ئېدىئولوگىيىنى قامال قىلىش سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يېڭىلىق يارىتىش كۈچىنى ئاجىزلىتىۋەتتى، تۈزۈمىنى بارغانسېرى قاتماللاشتۇرۇپ، ئىقتىسادىي ئىسراپچىلىق كېلىپ چىقىپ، تېخنىكا جەھەتتىكى رىقابەت كۈچىنى تېخىمۇ يوقاتتى. پەقەت ئۆزئارا ۋەيران قىلىش خاراكتېرىدىكى ئۇرۇش پارتىلمىسىلا، ئۇزۇن مۇددەتلىك رىقابەت مۇقەررەر ھالدا ئامېرىكىغا پايدىلىق تەرەپكە قاراپ يۈزلىنىدۇ.
         كۈرەشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى نەتىجىسى مەدەنىيەت ئامىلىنىڭ تەسىرىگە قاتتىق ئۇچرىدى. ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى ئىتتىپاق،مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئامېرىكىنىڭ سىياسىتى ۋە ئىجتىمائىي مەدەنىيىتىنىڭ نۇرغۇن ئالاھىدىلىكلىرى ناھايىتى ئاكىتىپ دەپ قارىدى. ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ غەربى ۋە شەرقىدىكى ئىككى مۇھىم ئىتتىپاقدىشى گېرمانىيە ۋە ياپونىيە،ئامېرىكىنىڭ يۇقىرىقى ئارتۇقچىلىقلىرى ئاساسىدا ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىنى ئەسلىگە كەلتۈرپ بەرگىنىگە مەدھىيە ئوقۇدى. ئامېرىكا ئومۇميۈزلۈك ھالدا كەلگۈسىگە ۋەكىللىك قىلالايدىغان، قايىل بولۇشقا ۋە ئۈلگە قىلىشقا ئەرزىيدىغان جەمئىيەت دەپ قارالدى.
         بۇنىڭغا ئەكسىچە ھالدا، روسىيە مەدەنىيىتىنى ئوتتۇرا ياۋروپادىكى كۆپ قىسىم بېقىندى دۆلەتلەر كۆزگە ئىلمايدىغان بولدى، روسىيەنىڭ ئەڭ مۇھىم ھەم ئۆزىگە ئىشەنچىسى بارغانسېرى ئېشىۋاتقان شەرقتىكى ئىتتىپاقدىشى جۇڭگو تېخىمۇ كۆزگە ئىلمايدىغان بولدى. ئوتتۇرا ياۋروپالىقلارغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، روسىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئوتتۇرا ياۋروپالىقلارنى ئۆز پەلسەپىسى ۋە مەدەنىيىتىنىڭ ئانا يۇرتى بولغان غەربىي ياۋروپادىن ئايرىپ تاشلايدىغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى.تېخىمۇ چاتاق بولغىنى، ئوتتۇرا ياۋروپالىقلارنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتە ئۆزىدىن تۆۋەن تۇرىدىغان بىر مىللەتنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى قوبۇل قىلىشتىن دېرەك بېرەتتى.
         جۇڭگولۇقلارغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، «روسىيە-俄国» بولسا «ئاچارچىلىق قاپلىغان زېمىن» ( the hungry land) دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. ئۇلار روسىيەنى ئوچۇق ئاشكارا كەمسىتەتتى. گەرچە جۇڭگولۇقلار موسكىۋانىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى ئەندىزىسى ئومۇميۈزلۈك ئەھمىيەتكە ئىگە دېگەن دارۋىڭىغا دەسلەپتە دەرگۇماندا بولغان بولسىمۇ،جۇڭگو كومۇنىستىك پارتىيىسى ئىنقىلابتىن كېيىن 10 يىلغا بارمايلا، موسكىۋانىڭ ئېدىئولوگىيە جەھەتتىكى رەھبەرلىك ئورنىغا قاتتىق خىرىس قىلدى. ھەتتا ئۇلار شىمالدىكى ياۋايى قوشنىسىغا (روسىيەلىكلەر) بولغان ئەنئەنىۋى كەمسىتىشىنى ئاشكارا ئىپادىلىدى.
        ئەڭ ئاخىرىدا، روسلاردىن باشقا نوپۇسنىڭ %50 نى ئىگەللەيدىغان باشقا مىللەتلەرمۇ موسكىۋانىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى رەت قىلدى. روسلاردىن باشقا سىياسىي جەھەتتە بارا-بارا ئويغىنىۋاتقان مىللەتلەردىن ئۇكرانلار، گرۇزلار، ئەرمەنلەر ۋە ئەزەربەيجانلار سوۋېت ئىتتىپاقىنى سىرتتىن كەلگەن ئىمپرىيىنىڭ ھۆكۈمرانلىق قىلىشىنىڭ بىر خىل شەكلى دەپ قارىدى. ئىدارە قىلغۇچى مىللەت مەدەنىيەت جەھەتتە ئۇلاردىن ئىلغار ئەمەس ئىدى. ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنىڭ غايىسى سەل ئاجىز بولىشى مۇمكىن. لېكىن بۇ چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرى بارغانسېرى زورىيىۋاتقان ئىسلام ئىدىيىسىنىڭ رىغبەتلەندۈرىشىگە ئۇچرىدى، بۇ ئىسلام ئىدىيىسى ئوتتۇرا ئاسىيالىقلارنىڭ باشقا جايلاردا بولىۋاتقان مۇستەملىكىدىن قۇتۇلۇش ھەركەتلىرىنى چۈشىنىشىگە ئەگىشىپ كۈچەيدى.
       ئىلگىرىكى نۇرغۇن ئىمپرىيەلەرگە ئوخشاش،سوۋېت ئىتتىپاقى ئىچكى قىسىمدىن پارچىلىنىپ كەتتى. ھەربىي جەھەتتىكى مەغلوبىيەتتىن ئەمەس، بەلكى ئەڭ مۇھىمى ئىقتىساد ۋە ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنىڭ ئۆتكۈرلىشىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان پارچىلىنىش ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەغدىرى بىر ئالىمنىڭ قارىشىنىڭ توغرىلىقىنى ئىسپاتلىدى:
       ئىمپرىيە بارلىققا كېلىشىدىلا مۇقىم ئەمەس،چۈنكى تەۋەلىكىدىكى رايونلار ھەمىشە تېخىمۇ يۈكسەك ئاپتونومىيەدىن بەھرىمان بولۇشنى ئارزۇ قىلىدۇ ھەمدە بۇ رايوندىكى ئۆكتىچىلەر سەرخىللىرى پۇرسەت تېپىپ، ھەركەتكە كېلىش ئارقىلىق تېخىمۇ زور ئاپتونومىيەگە ئېرىشىدۇ. بۇ مەنىدىن ئېيتقاندا، ئىمپىرىيە ئۇرۇشتا ھالاك بولمايدۇ بەلكى ئۆز ئىچىدىن پارچىلىنىدۇ. پارچىنلىش ھەمىشە ناھايتى ئاستا بولىدۇ، بەزىدە ئىنتايىن تېزمۇ بولىدۇ①.



    ئەسكەرتىش :  مەزكور كىتابنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى ھېچقانداق بىر كەسپىي تەھرىرىنىڭ تەھرىرلىشى ۋە تۈزۈتۈشىدىن ئۆتمىگەن،شۇڭا بەزى خاتالىقلاردىن خالى ئەمەس.قىممەتلىك تەكلىپ پىكىر بېرىشىڭلارنى ئۈمۈد قىلىمەن.بۇ كىتاب خالىسانە تەرجىمە قىلىندى ھەمدە باغداش تورىنىڭ قوللىشى بىلەن ئېلان قىلىندى. بارلىق تەرجىمە ھوقۇقى باغداش تورىغا تەۋە، ھېچقانداق شەخس ۋە ئورگانلارنىڭ تەشۋىقات ۋە پايدا ئېلىش مەقسىتىدە ئىشلىتىشىگە قەتئىي رۇخسەت قىلىنمايدۇ، بولمىسا جاۋابكارلىققا ئۆزى مەسئول بولىدۇ.


داۋامى ئىنكاس شەكلىدە يوللىنىدۇ .
تېما تەستىقلىغۇچى : duttarqi
تەستىقلانغان ۋاقىت : 2012-05-10, 00:04
چوققا [باش يازما] ۋاقتى : 2012-05-09 23:54 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

قوللىغىنىڭلارغا رەخمەت، تەرجىمە قىلىپ قويغىلى بىر يىلدەك بولغان، لېكىن مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلى ئىزچىل ئېلان قىلالماي كەلگەن ئىدىم، باغداش تورىنىڭ قوللىشى بىلەن ئاخىرى ئېلان قىلدىم. داۋامىنى ئىنكاس شەكلىدە يوللايمەن، تەكلىپ-پىكىر بەرگەيسىلەر!!!
lutun
چوققا [1 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-10 20:04 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

تۇنجى يەرشارىرىۋى چوڭ دۆلەت



      رەقىبىنىڭ غۇلاپ چۈشىشى بىلەن ئامېرىكا تەڭداشسىز ئورۇنغا ئۆتتى. ئامېرىكا تۇنجى ھەم بىردىنبىر يەرشارىۋى چوڭ دۆلەتكە ئايلاندى. گەرچە ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيەلەرنىڭ كۆلىمى نىسبەتەن كىچىك، پەقەت رايون خاراكتېرلىك بولسىمۇ، لېكىن ئامېرىكىنىڭ يەرشارىدىكى تەڭداشسىز ئورنى بەزى جەھەتلەردە ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيەلەرنى ئەسلىتىپ قويىدۇ. ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيەلەر ۋاسسال بەگلىكلەر، بېقىندى دۆلەتلەر، ھامىي دۆلەتلەر ۋە مۇستەملىكىلەر ھەمدە ياۋايىلار دەپ قارىلىدىغان ئىمپېرىيىنىڭ سىرتىدىكى كىشىلەردىن تەشكىل تاپقان. نۆۋەتتە ئامېرىكا چەمبىرىكىدىكى بەزى دۆلەتلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئۇنداق ۋاقتى ئۆتكەن ئاتاشلار مەلۇم دەرىجىدە پۈتۈنلەي نامۇۋاپىق بولىشى ناتايىن. ئۆتمۈشتىكىگە ئوخشاش، ئامېرىكا «ئىمپېرىيە» سى كۈچلىرىنىڭ جارى قىلدۇرۇلىشى ناھايىتى زور دەرىجىدە ئۈستۈنلىكنى ئىگەللىگەن تەشكىلىي دەرىجىسى، ھەربىي مەقسەت ئۈچۈن زور مىقداردىكى ئىقتىساد ۋە تېخنىكا بايلىقىنى سەپەرۋەرلىككە كەلتۈرەلەيدىغان ئىقتىدارى، ئامېرىكا تۇرمۇش شەكلىدىكى مۇجمەل لېكىن ناھايىتى مۇھىم بولغان مەدەنىيەت جەھەتتىكى جەلپ قىلىش كۈچى ھەمدە ئامېرىكىنىڭ ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي سەرخىللىرىنىڭ تولۇق ھاياتىي كۈچى ۋە قاتتىق رىقابەت كۈچىدىن كەلگەن.

         ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيەلەردىمۇ بۇ ئالاھىدىلىكلەر بار ئىدى. رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ قۇرۇلىشى ئۈچۈن ئىككى ئەسىردە ۋاقىت كەتتى. تۆت ئەتراپقا ئۈزۈلدۈرمەي زېمىن كېڭەيمىچىلىكى قىلىش، ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ پۈتكۈل دېڭىز قىرغىقى لىنىيىسىنى قوغداش ئارقىلىق دېڭىزنى ئۈنۈملۈك كونترول قىلىش ئاساسىدا قۇرۇلدى. جۇغراپىيىلىك دائىرە جەھەتتە، رىم ئىمپېرىيىسى مىلادى 211-يىلنىڭ ئالدى-كەينىدە يۇقىرى پەللىگە يەتتى. (2.1-خەرىتە). رىم ئىمپېرىيىسى ھوقۇقنى مەركەزگە مەركەزلەشتۈرۈش سىياسىي تۈزۈلمىسىنى يۈرگۈزدى، ئىقتىسادتا ئۆز ئۆزىنى تەمىنلىيەلەيتتى .رىم ئىمپىرىيىسى سۇيقەست قىلىش ۋە نىشانلىق ھالدا سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي تەشكىلنىڭ مۇرەككەپ سېستىمىسى ئارقىلىق قۇدرىتىنى جارى قىلدۇرغان ئىدى.

  

1.2 -خەرىتە

    رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىستراتىگىيىلىك ئالدىن كۆرەرلىك بىلەن لاھىيلىگەن قۇرۇقلۇق ۋە دېڭىز ئارمىيىسى سۇ يولى سېستىمىسى پايتەختنى باشلىنىش نۇقتىسى قىلغان ئىدى. مۇبادا بىخەتەرلىككە زور خەۋپ يەتسە، ۋاسسال بەگلىكلەر ۋە بېقىندى ئۆلكىلەردە تۇرۇشلۇق رىم قوشۇنلىرىنى تېزلىكتە توپلىيالايدۇ ۋە ئورۇنلاشتۇرالايدۇ.
      رىم ئىمپېرىيىسى ئەڭ گۈللەنگەن مەزگىلدە چەتئەللەرگە ئورۇنلاشتۇرغان رىم قوشۇنىنىڭ سانى 300 مىڭدىن ئارتۇق بولۇپ، غايەت زور قوراللىق بىر كۈچ ئىدى. رىمنىڭ جەڭ تېخنىكىسى ۋە قورال-ياراغلىرىنىڭ ئىلغارلىقى ھەمدە ئىمپرىيە مەركىزىنىڭ قوشۇنلىرىنى تېزلىكتە ئورۇنلاشتۇرۇش ئىقتىدارىغا ئىگە بولىشى بىلەن چەتئەللەردىكى رىم قوشۇنلىرى دۈشمەنلىرىنى تەلتۆكۈس يوقىتالايدىغان بولدى (كىشىلەر رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ نوپوسىدىن زور دەرىجىدە كۆپ بولغان دەرىجىدىن تاشقىرى دۆلەت ئامېرىكىنىڭ 1996-يىلى چەتئەللەردە 296مىڭ ئەسكەر تۇرغۇزۇپ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنىڭ سىرتىدىكى رايونلارنى قوغداۋاتقانلىقىغا ھەيرانلىق بىلەن دىققەت قىلىشقا باشلىدى).
      بىراق رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ قۇدرىتى مۇھىم بىر پىسخىك رېئاللىقتىن يەنىCivis Romus sum (مەن دېگەن رىم پۇقراسى) دېيىش ئارقىلىق ئۆزىنى ئەڭ يۇقىرى ئورۇنغا قويۇپ پەخىرلىنىشتىن كەلگەن ئىدى، رىملىق بولۇش نۇرغۇنلارنىڭ ئارزۇسى ئىدى. يۈكسەك رىم پۇقراسىلىق سالاھىيىتى كېيىن رىملىق بولمىغان كىشىلەرگىمۇ بېرىلدى ھەمدە مەدەنىيەت ئەۋزەللىكىنىڭ ئىپادىلىنىشى بولۇپ قالدى. مەدەنىيەت جەھەتتىكى بۇ ئەۋزەللىك رىم ئىمپرىيىسىنىڭ بۇرچ تۇيغۇسىنى ئەقىلگە مۇۋاپىقلاشتۇردى. بۇ ئەۋزەللىك رىمنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى قانۇنلاشتۇرۇپلا قالماي، پۇقرالارمۇ ئاسسىمىلىياتسىيە بولۇشنى خالىدى. ھۆكۈمرانلىق قىلغۇچىلار مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى تۇيغۇسى ھەقلىق دەپ قارايتتى، ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچىلارمۇ بۇ ئەۋزەللىكنى ئېتراپ قىلدى. شۇنداق قىلىپ،مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى تۇيغۇسى ئىمپېرىيە ھۆكۈمرانلىقىنى تېخىمۇ كۈچەيتتى.
       تەڭداشسىز ئورۇنغا ئىگە ھەمدە چوڭ خىرىسقا ئۇچرىمىغان بۇ ئىمپېرىيە تەخمىنەن 300 يىلغا يېقىن ھۆكۈم سۈردى. قوشنىسى كارفاگىن (Carthage) ۋە شەرقىي چېگرىسىدىكى پارفىيە ئىمپرىيىسى (Parthia Empire) خىرىس قىلغاندىن باشقا، رىم ئىمپىرىيىسىنىڭ سىرتىدىكى كۆپ قىسىم جايلار ياۋايى ھەم تەشكىلچانلىقى كەمچىل بولۇپ، ئۇلارنىڭ بەزىدە ھۇجۇم قىلىپ قويغىنىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، مەدەنىيەت جەھەتتە رىم ئىمپېرىيىسىدىن زور دەرىجىدە تۆۋەن تۇراتتى. رىم ئىمپىرىيىسى پەقەت ئىچكى ھاياتىي كۈچى ۋە ئىتتىپاقلىقىنى ساقلاپ قالالىسىلا، سىرتقى دۇنيانىڭ رىم ئىمپىرىيىسى بىلەن رىقابەتلەشكۈدەك مادارى يوق ئىدى.
       ئۈچ سەۋەب رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاخىرىدا يىمىرىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. بىرىنچى، رىم ئىمپېرىيىسى زىيادە كېڭىيىپ كەتكەچكە، بىرلا مەركەزنىڭ ئىدارە قىلىشى قىينلاشتى، رىم ئۆزىنى شەرق غەرب دەپ ئىككىگە بۆلىشىمۇ رىم ئىمپىرىيىسى ھوقۇقىنىڭ مونوپوللىقىغا بۇزغۇنچىلىق قىلدى. ئىككىنچى، ئىمپېرىيەنىڭ ئۇزۇن مەزگىل ئەسەبىيلەرچە مەغرورلىنىشى مەدەنىيەت جەھەتتە ئەيشى-ئىشرەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، سىياسىي سەرخىللارنىڭ جاسارىتىنى سۇندۇردى. ئۈچۈنچى، ئۇدا داۋاملاشقان پۇل پاخاللىقى ئىمپىرىيىنىڭ ئۆز-ئۆزىنى تەمىنلەيدىغان ھەم ئىجتمائىي قۇربانلىق بېرىشنى تەلەپ قىلمايدىغان ئىقتىدارىنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچراتتى. مەدەنىيەتتىكى خارابلىشىش، سىياسىيدىكى بۆلۈنۈش ۋە مالىيىدىكى پۇل پاخاللىقى بىرلىشىپ، رىم ئىمپىرىيىسىنى قوشنا ياۋايى مىللەتلەرنىڭ ھۇجۇمىغا تاقابىل تۇرالمايدىغان قىلىپ قويدى.
       ھازىرقى زامان ئۆلچىمى بىلەن ئېيتقاندا، رىم ئىمپېرىيىسى ھەقىقىي يەرشارىۋى چوڭ دۆلەت ئەمەس، پەقەت رايونلۇق چوڭ دۆلەت. بىراق ئەينى دەۋردىكى ھەرقايسى چوڭ قىتئەلەر ئارىسىدا يىگانىلىق يېڭى ئومۇملاشقانلىقتىن، رىم ئىمپىرىيىسىنىڭ رايونلۇق ھۆكۈمرانلىقى مۇستەقىل ھەم يىگانە ئىدى. يېقىن يىراقتا ھېچقانداق رەقىبى يوق ئىدى. رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىلغار سىياسىي تەشكىلى ۋە مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى ئىمپىرىيىنى كەلگۈسىدىكى زېمىنى تېخىمۇ چوڭ بولغان ئىمپىرىيەلەرنىڭ پېشۋاسىغا ئايلاندۇردى. شۇنداق بولسىمۇ، رىم ئىمپېرىيىسى دۇنيادىكى بىردىنبىر ئىمپىرىيە ئەمەس ئىدى. رىم ئىمپىرىيىسى بىلەن چىن ئىمپىرىيىسى ئوخشاش دېگۈدەك ۋاقىتتا قۇرۇلدى.مىلادىدىن ئىلگىرىكى221-يىلى (رىم ئىمپىرىيىسى بىلەن كارافاگىنلىقلار پانىك ئۇرۇشى قىلىۋاتاتتى)، چىن شىخۇاڭ ئەينى دەۋردىكى يەتتە بەگلىكنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، جۇڭگودىكى تۇنجى چىن ئىمپېرىيىسىنى قۇردى، يەتتە بەگلىكنىڭ بىرلىككە كېلىشى جۇڭگونىڭ شىمالىدا سەدىچىن سېپىلىنىڭ ياسىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، ئىمپىرىيىنىڭ ئىچكى جايلىرىنى سىرتقى دۇنيادىكى ياۋايى مىللەتلەرنىڭ پاراكەندىچىلىكىدىن ساقلاپ كەلدى. مىلادىدىن ئىلگىرىكى 140-يىلدىن باشلاپ خەن ئىمپىرىيىسى بارلىققا كەلدى، خەن ئىمپىرىيىسىنىڭ زېمىنى تېخىمۇ چوڭ، تەشكىلىي تۈزۈمى تېخىمۇ مۇكەممەل ئىدى. مىلادىدىن باشلاپ، خەن ئىمپېرىيىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى رايونلارنىڭ نوپۇسى57 مىليوندىن ئېشىپ كەتتى. مۇنداق زور ساندىكى نوپۇس ئىلگىرى كۆرۈلۈپ باقمىغان ئىدى، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ھوقۇق مەركەزلەشكەن قاتتىق بيۇكرات تۈزۈمدە ئىدارە قىلىشنىڭ ئىنتايىن ئۈنۈملۈك ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بەردى. خەن ئىمپىرىيىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى كېڭىيىپ بۈگۈنكى شىمالىي كورىيە،موڭغۇلىيەنىڭ بىر قىسىمى ۋە جۇڭگونىڭ ھازىرقى كۆپ قىسىم دېڭىز بويى رايونلىرىغىچە يېتىپ باردى. بىراق خەن ئىمپېرىيىسىمۇ رىم ئىمپىرىيىسىگە ئوخشاش،ئىچكى زىددىيەتلەرنىڭ ئۆتكۈرلىشىشى ھەمدە مىلادى 220-يىلى ئۈچ مۇستەقىل پادىشاھلىققا بۆلىنىشى خەن ئىمپىرىيىسىنىڭ تەلتۆكۈس يىمىرىلىشىنى تېزلەتتى.
       جۇڭگونىڭ كېيىنكى تارىخى بولسا بىرلىككە كېلىش ۋە كېڭىيىش، خارابلىشىش ۋە پارچىلىنىشنىڭ تەكرارلىنىشىدۇر. جۇڭگونىڭ مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا ئىمپىرىيە قۇرۇشى بىر قېتىملا بولغان ئەمەس. بۇ سېستىما مۇستەقىل، يىگانە بولۇپ،ھەرقانداق تەشكىللىك سىرتقى تاجاۋۇزچىنىڭ خىرىسىغا ئۇچرىمىغان. خەن ئىمپېرىيىسىنىڭ ئۈچكە بۆلۈنۈپ كېتىش ۋەزىيىتىدە مىلادى589-يىلى بۇرۇلۇش بولدى. نەتىجىدە ئىمپېرىيە سېستىمىسىغا ئوخشايدىغان تاڭ دەۋرى باشلاندى. ئەمما جۇڭگودىكى ئەڭ يىگانە ھاكىممۇتلەق ئىمپىرىيە بولسا مەنچىڭ ئىمپىرىيىسىدۇر. كونكىرىت قىلىپ ئېيتقاندا، چىڭ ئىمپىرىيىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرى شۇنداق بولدى. 18-ئەسىرگە كەلگەندە، جۇڭگو يەنە بىر قېتىم تامامەن ئۆلچەملىك ئىمپىرىيەگە ئايلاندى. بۇ ئىمپىرىيىنىڭ بىرلا مەركىزى بولۇپ، تەسىر دائىرىسى بۈگۈنكى كورىيە،ھىندىچىنى،تايلاند،بېرما ۋە نېپالنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇنداق قىلىپ،جۇڭگونىڭ تەسىرى بۈگۈنكى روسىيەنىڭ يىراق شەرق رايونىدىن باشلاپ، جەنۇبىي سېبىرىيىدىن ئۆتۈپ ،بايقال كۆلىگىچە يېتىپ باردى ھەمدە بۈگۈنكى قازاقىستانغا ئىچكىرىلەپ كىردى. جەنۇبتا ھىندى ئوكيانغىچە، ئاندىن لائوس ۋە ۋېيتنامنىڭ شىمالىي قىسىمىنى قاپلىدى. (1.3-خەرىتە)

  

(1.3-خەرىتە

        رىم ئىمپېرىيىسىگە ئوخشاش، چىڭ ئىمپېرىيىسىمۇ مۇرەككەپ پۇ-مۇئامىلە، ئىقتىساد، مائارىپ ۋە بىخەتەرلىك گەۋدىسى ئىدى. چىڭ ئىمپىرىيىسى بۇ ۋاستىلار ئارقىلىق كەڭرى زېمىنغا ۋە بۇ زېمىندىكى 300 مىليوندىن ئارتۇق خەلققە ھۆكۈمرانلىق قىلدى. مەنچىڭ ئىمپىرىيىسى ھوقۇق مەركەزلەزلەشكەن سىياسىي نوپۇزنى ئالاھىدە تەكىتلەيتتى. مۇنداق مەركەزلەشكەن نوپۇز ئاتلىق پوچتا مۇلازىمىتىنىڭ ناھايىتى ئۈنۈملۈك يۈرۈشىشىگە قولايلىق ياراتتى. پۈتكۈل ئىمپېرىيە بېيجىڭ (يۇقىرى ئاستانە) دىن باشلانغان 4 رايونغا بۆلۈنگەن ئىدى. ئاتلىق پوچتىكەشلەر بىر ھەپتە، ئىككى ھەپتە، ئۈچ ھەپتە ۋە تۆت ھەپتىدە بارالايدىغان رايونلارنىڭ چېگرىسى سىزىلغان ئىدى. مەخسۇس كەسپىي مەشىقلەندۈرۈلگەن ۋە رىقابەتلەشتۈرۈش ئارقىلىق تاللاپ چىقىلغان، مەركەزلەشتۈرۈلگەن بيۇكرات سېستىما بىرلىككە كاپالەتلىك قىلىشنىڭ ئاساسلىق ۋاستىسى بولۇپ قالدى.
        رىم ئىمپېرىيىسىگە ئوخشاش، بىرلىككە كېلىش كۈچلۈك ۋە چوڭقۇر يىلتىز تارتقان مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى ئارقىلىق كۈچەيدى، قانۇنلاشتى ۋە پۇت تىرەپ تۇرالىدى. كوڭزىچىلىق تەلىماتى بۇ مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى تۇيغۇسىنى مۇستەھكەملىدى. كوڭزىچىلىق بىر خىل قوللىنىشچان پەلسەپە بولۇپ،ئىتتىپاقلىقنى،ت ەبىقە تۈزۈمىنى ۋە ئىنتىزامنى تەكىتلەيتتى. جۇڭگو ئالەمنىڭ مەركىزى، ئەتراپتىكى ۋە سىرتتىكىلەرنىڭ ھەممىسى ياۋايىلار دەپ قارايتتى. جۇڭگولۇق بولۇش مەدەنىيەتلىك بولۇشتىن دېرەك بېرەتتى .شۇنىڭ ئۈچۈن دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدىكى كىشىلەر جۇڭگوغا ئېھترام بىلدۈرىشى كېرەك دەپ قارايتتى. ھەتتا 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا چىڭ ئىمپىرىيىسى زاۋاللىققا يۈز تۇتۇشقا باشلىغاندىمۇ، چىڭ خانى ئەنگىلىيە پادىشاھى جورجىⅢ (king George) غا قايتۇرغان جاۋاپ خېتىدىمۇ ئەشۇ خىل ئالاھىدە مەغرورلۇق تۇيغۇسى چىقىپ تۇراتتى. جورجىⅢ نىڭ ئەلچىسى بىر قېتىم ئەنگىلىيە سانائەت مەھسۇلاتلىرىنى سوۋغا قىلىپ، دوستانىلىقىنى ئىپادىلەش ئارقىلىق جۇڭگونى سودا مۇناسىۋىتى ئورنىتىشقا قىزىقتۇرغان ئىدى. چىڭ خانى بولسا:«تەڭرىنىڭ شاپائىتى بىلەن ئەنگىلىيە شاھىغا شۇنداق يارلىق قىلايكى، تەڭرى خاقان جىمىكى مەۋجۇداتلارغا ھۆكۈمرانلىق قىلىدۇ......كەم كۆرىلىدىغان بىباھا نەرسىلەرگە كۆز قىرىنى سېلىپ قويمايدۇ، مەن سىلەرنىڭ نەرسەڭلەرگە ھاجاتمەن ئەمەس......
شۇڭا ئەلچىڭنىڭ ئامان-ئېسەن قايتىپ كېتىشىگە يارلىق چۈشۈردۈم. سەن چوقۇم مېنىڭ ئىرادەم بويىچە ئىش كۆرۈشۈڭ كېرەك، ماڭا بولغان ساداقەتمەنلىكىڭنى بىلدۈرىشىڭ ۋە مەڭگۈ ئەل بولۇشقا قەسەم قىلىشىڭ كېرەك...» دەپ جاۋاپ قايتۇردى.
         جۇڭگو تارىخىدىكى ئىمپېرىيەلەرنىڭ زاۋاللىققا يۈزلىنىشى ۋە گۇمران بولىشى ئاساسلىقى ئىچكى ئامىلدىن كېلىپ چىققان. كېيىن غەربتىكى «ياۋايىلار» نىڭ غەلبە قىلىشى جۇڭگونىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى زەئىپلىشىش، چىرىكلىشىش، ئەيشى-ئىشرەت ۋە ئىقتىسادىي، ھەربىي جەھەتتىكى ئىجاتچانلىقىنى يوقاتقانلىقىدىن بولغان. بۇ ئامىللار جۇڭگونىڭ ئىرادىسىنى سۇندۇرۇپ، ھالاك بولىشىنى تېزلەتتى.ج ۇڭگونىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى زەئىپلىكىدىن چوڭ دۆلەتلەردىن ئەنگىلىيە 1839-1942-يىللاردىكى ئەپيۇن ئۇرۇشىدا، بىر ئەسىر ئۆتكەندىن كېيىن ياپونىيە پايدىلاندى ھەم جۇڭگولۇقلاردا مەدەنىيەت جەھەتتە قاتتىق نومۇس تۇيغۇسى پەيدا قىلدى.ب ۇ نومۇس تۇيغۇسى 20-ئەسىردە جۇڭگولۇقلارنى ئارامىدا قويمىدى. جۇڭگولۇقلاردا يىلتىز تارتقان مەدەنىيەت ئىلغارلىقى تۇيغۇسى بىلەن ئىمپىرىيەدىن كېيىنكى سىياسىي ئورنى بىراقلا چۈشۈپ كەتكەن رېئاللىق ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش مەدەنىيەت جەھەتتىكى ھاقارەت تۇيغۇسىنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋەتتى.
      جۇڭگو ئىمپرىيىلىرىنىمۇ رىم ئىمپېرىيىسىگە ئوخشاش رايونلۇق چوڭ دۆلەت دەپ بېكىتىشكە بولىدۇ. لېكىن جۇڭگو ئومۇميۈزلۈك گۈللەنگەن دەۋردە، پۈتۈن يەرشارىدا جۇڭگو بىلەن تەڭلىشەلەيدىغان دۈشمەن دۆلەت يوق ئىدى. باشقا چوڭ دۆلەتلەر جۇڭگونىڭ ئىمپېرىيىلىك ئورنىغا خىرىس قىلالمايتتى ھەتتا جۇڭگو تېخىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا كېڭەيمىچىلىك قىلغان بولسا، باشقا ھېچقانداق دۆلەت كېڭىيىشىنى توسۇپ قالالمايتتى. جۇڭگو ئۆز ئۆزىنى كونترول قىلالايدىغان، ئۆز ئۆزىنى تەمىنلىيەلەيدىغان سېستىما بولۇپ، ئېتراپ قىلىشقا ئېرىشكەن مىللىي بىرلىك ئاساسىغا قۇرۇلغان، مەركىزىي ھۆكۈمەت باشقا مىللەتلەرگە ۋە ئەتراپىدىكى ۋاسسال بەگلىكلەرگە قارىتا چەكلىك ھوقۇق يۈرگۈزەتتى.
     جۇڭگودا زور ۋە ھۆكۈمران ئورۇندىكى مىللىي يادرو بولۇپ، دەل بۇ يادرو بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن ئىمپىرىيىنى ئەسلىگە كەلتۈرەتتى. بۇ جەھەتتە جۇڭگو باشقا ئىمپرىيەلەردىن قاتتىق پەرقلىنەتتى. باشقا ئىمپرىيەلەردە نوپۇس سانى ئاز ئەمما زومىگەرلىكنىڭ تۈرتكىسىگە ئۇچرىغان مىللەت بىر مەزگىل ئىچىدە نوپۇس سانى كۆپ بولغان باشقا مىللەتنى ئىدارە قىلاتتى ھەمدە ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلايتتى. بىراق، مۇنداق يادروسى ئاجىز بولغان ئىمپرىيىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاغدۇرۇپ تاشلانسىلا، ئىمپرىيىنى يەنە قايتا ئەسلىگە كەلتۈرۈش مۇمكىن ئەمەس.
       ھازىرقى زامان ئۇقۇمىدىكى يەرشارىۋى چوڭ دۆلەتكە تېخىمۇ يېقىن كېلىدىغان ئىمپىرىيەنى بىلمەكچى بولساق، نەزىرىمىزنى چوقۇم موڭغۇل ئىمپېرىيىسىدىكى كىشىنىڭ دىققىتىنى ھادىسىلەرگە ئاغدۇرىشىمىز كېرەك. موڭغۇل ئىمپرىيىسى بىر قىسىم تەشكىلىي ئەھۋالى مۇكەممەل بولغان ئاساسلىق رەقىبلىرى بىلەن كۈرەش قىلىش ئارقىلىق قەد كۆتۈرگەن. مەغلۇپ بولغان رەقىبلىرى ئىچىدە پولشا ۋە ھونگىرىيە پادىشاھلىرى، مۇقەددەس رىم ئىمپىرىيىسى قوشۇنى، روسىيە ۋە روسىيەنىڭ بىرقانچە كېنەزلىكى، باغداد خەلپىلىكى قاتارلىقلار بار، كېيىن ھەتتا سوڭ سۇلالىسىنى مەغلۇپ قىلىپ يۈەن سۇلالىسىنى قۇردى.
       چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ۋارىسلىرى رايونلۇق رەقىبلىرىنى مەغلۇپ قىلغاندىن كېيىن، زېمىنىدا ھوقۇقنى مەركەزگە مەركەزلەشتۈرۈش تۈزۈمىنى ئورناتتى. بۇ زېمىننى كېيىنكى جۇغراپىيۋى سىياسىيشۇناسلار يەرشارىنىڭ مەركىزىي بەلبېغى، دۇنياۋى كۈچلەرنىڭ مەركىزى دەپ ئاتىدى. موڭغۇللارنىڭ ياۋرو ئاسىيا ئىمپرىيىسى جۇڭگونىڭ دېڭىز قىرغىقىدىن باشلىنىپ كىچىك ئاسىيادىكى ئاناتولىيە ۋە ئوتتۇرا ياۋروپاغىچە سوزۇلدى. (1-4 خەرىتىگە قاراڭ) ھوقۇقنى مەركەزگە مەركەزلەشتۈرۈپ، ئەتراپىدىكى زېمىننى كونترول قىلىش دائىرىسىدىن ئېيتقاندا، سىتالىننىڭ جۇڭگو-سوۋېت گۇرۇھىنىڭ ئومۇميۈزلۈك گۈللەنگەن دەۋرىنىلا موڭغۇل ئىمپېرىيىسى بىلەن سېلىشتۇرغىلى بولىدۇ.




رىم،مەنچىڭ ئىمپرىيىسى ۋە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى كېيىن يەرشارىۋى چوڭ دۆلەت بولۇشقا تەشنا بولغانلارنىڭ رايونلۇق پېشۋاسى بولۇپ قالدى. رىم ۋە مەنچىڭ ئىمپېرىيىسىنىڭ ئەھۋالىدىن ئېلىپ ئېيتساق، دەسلەپتە تىلغا ئالغاندەك ئۇلارنىڭ ئىمپىرىيە قۇرۇلمىسى سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي جەھەتتە يۇقىرى دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان، شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئومۇميۈزلۈك ئېتراپ قىلىنغان ئىمپىرىيە مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى تۇيغۇسى ھالقىلىق ئۇيۇشتۇرۇش رولىنى ئوينىغان ئىدى. بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا، موڭغۇل ئىمپېرىيىسى قوراللىق بوي سۇندۇرۇشقا بىۋاستە تايىنىپ ھەم ئۆزىنى يەرلىك مۇھىتقا ماسلاشتۇرۇپ (ھەتتا ئاسسىمىلىياتسىيە بولۇپ كەتتى) سىياسىي ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ كەلدى.
       موڭغۇل ئىمپېرىيىسى ئاساسلىقى ھەربىي كۈچ ئاساسىدا قۇرۇلغان.موڭغۇللارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئىلغار جەڭ تېخنىكىسىنى ئەپچىللىك ۋە دەھشەتلىك قوللىنىش ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشتى. بۇ جەڭ تاكتىكىسى قوشۇننىڭ پەۋقۇلئادە تېز سۈرئەتتە ھەركەت قىلىش ئىقتىدارى بىلەن قوشۇننىڭ دەل ۋاقتىدا توپلىنىش ئىقتىدارىنى بىرلەشتۈردى. موڭغۇللارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا تەشكىللىك قۇرۇلغان ئىقتىساد ياكى پۇل-مۇئامىلە سېستىمىسى يوق ئىدى. موڭغۇللارنىڭ ھاكىمىيىتى ئۆزىگە ئىشىنىدىغان مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى تۇيغۇسىدىن كەلگەن ئەمەس. موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرىنىڭ سانى بەك ئاز بولۇپ، ئۈزلۈكسىز كۆپىيەلەيدىغان ھۆكۈمران سىنىپ شەكىللەندۈرەلمەيدۇ. قانداقلا بولمىسۇن، گەۋدىلىك ۋە ئاڭلىق مەدەنىيەت ھەتتا مىللىي ئەۋزەللىك تۇيغۇسى كەمچىل بولسا، ئىمپىرىيە سەرخىلىرى زۆرۈر بولغان سۇبيېكتىپ ئىشەنچىسىنى يوقىتىدۇ.
      ئەمەلىيەتتە، موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى ئۆزلىرى بوي سۇندۇرغان ئىلغار مەدەنىيەتلىك مىللەتلەرنىڭ ئاسسىمىلىياتسىيىسىگە ئاسان ئۇچرايدىغانلىقىنى ئىسپاتلاپ بەردى. شۇڭا چىڭگىزخاننىڭ بىر نەۋرىسى كوڭزى ئىدىيىسىنىڭ قىزغىن تەرغىباتچىسىغا ئايلاندى، چىڭگىزخاننىڭ يەنە بىر نەۋرىسى پارس سۇلتانلىقى دەۋرىدە سادىق مۇسۇلمان بولدى، يەنە بىر نەۋرىسى پارس مەدەنىيتى ئالاھىدىلىكىگە ئىگە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھۆكۈمرانىغا ئايلاندى.
دەل موشۇنداق يېتەكچى كۈچ كەمچىل بولغان سىياسىي مەدەنىيەت ئامىللىرى سەۋەبىدىن، ھۆكۈمرانلىق قىلغۇچىلار ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچىلار تەرىپىدىن ئاسسىملىياتسىيە بولۇپ كەتتى، ئېمپراتور چىڭگىزخاننىڭ ۋارس مەسىلىسىنى ھەل قىلمىغانلىقتىن، موڭغۇل ئىمپىرىيىسى ئەڭ ئاخىرى ھالاك بولدى. موڭغۇل ئىمپىرىيىسىنىڭ زېمىنى بەك چوڭ بولۇپ، يەككە بىر مەركەز ئىدارە قىلىپ بولالمىدى. ئىمپېرىيىنى ئۆز ئۆزىنى تەمىن ئېتەلەيدىغان نەچچە پارچىغا بۆلۈشتىن ئىبارەت ھەل قىلىش ئۇسۇلى،  ئەكسىچە ئىمپىرىيىنىڭ تېخىمۇ تېز ئاسسىملىياتسىيە بولىشى ۋە پارچىلىنىشىنى ئىلگىرى سۈردى. دۇنيادىكى قۇرۇقلۇقنى ئاساس قىلغان ئەڭ چوڭ ئىمپىرىيە 1206-يىلدىن 1405-يىلغىچە ئىككى ئەسىر ھۆكۈم سۈرگەندىن كېيىن، ھېچقانداق ئىز قالدۇرمايلا تارىخ سەھنىسىدىن چۈشتى.
       شۇنىڭدىن كېيىن، ياۋروپا يەرشارىۋى كۈچلەرنىڭ ماكانىغا ۋە يەرشارىغا ھۆكۈمرانلىق ھوقوقىنى تالىشىش كۈرىشىدىكى ئاساسلىق نۇقتا بولۇپ قالدى. دەرۋەقە ئۈچ ئەسىردىن كېيىن، ياۋروپانىڭ ئەمەلىي كۈچى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا يېتىپ بارغاندا ۋە نامايەن بولغاندا، ياۋروئاسىيانىڭ كىچىككىنە غەربىي شىمال قىسىمى تەڭرىنىڭ ئىرادىسىنى بۇزۇپ، تۇنجى قېتىم دېڭىز ئارمىيىسىنى ئىشلىتىپ ،يەرشارىغا بولغان ھەقىقىي ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى قولغا كەلتۈردى. دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى، غەربىي ياۋروپادىكى زومىگەر دۆلەتلەرنىڭ نوپۇسى ئانچە كۆپ ئەمەس، بولۇپمۇ ئۇلار بويسۇندۇرغان رايونلارغا سېلىشتۇرغاندا تېخىمۇ شۇنداق. 20-ئەسىرنىڭ بېشىغىچە، غەربىي يېرىم شاردىن باشقا (بۇ يەرلەرنى ئۆتكەن ئىككى ئەسىردە غەربىي ياۋروپا ئىدارە قىلدى ھەمدە ئاساسلىق نوپۇسى غەربىي ياۋروپا كۆچمەنلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرى)، پەقەت جۇڭگو، روسىيە، ئوسمان ئىمپىرىيىسى ۋە ئېفىئوپىيە غەربىي ياۋروپانىڭ كونتروللىقىدا ئەمەس ئىدى.
      بىراق، غەربىي ياۋروپانىڭ كونتروللىقى غەربىي ياۋروپانىڭ يەرشارىۋى ھۆكۈمرانلىقنى قولغا كەلتۈرگەنلىكى بولۇپ ھېسابلانمايدۇ. ئەمەلىي ئەھۋال شۇكى، ياۋروپا مەدەنىيىتى يەر شارىدا تەڭداشسىز ئورۇندا تۇرىدۇ. لېكىن ياۋروپا قۇرۇقلىقىنىڭ كۈچى پارچە-پارچە ھالەتتە. ياۋروپانىڭ چەتئەللەردە ئېلىپ بارغان جاھانگېرلىكى بىلەن موڭغۇللار ياكى كېيىنكى روسىيە ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ مەركىزىي بەلبېغىدىكى زېمىننى بوي سۇندۇرغىنىغا ئوخشىمايدىغان بولۇپ، دېڭىز ئوكيانلاردىن كېسىپ ئۆتۈپ خەتەرگە تەۋەككۇل قىلىش ۋە دېڭىز سودىسىنى كېڭەيتىش ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشتى. بىراق بۇ جەرياندا، ئاساسلىق يارۋروپا دۆلەتلىرى ئوتتۇرىسىدا مۇستەملىكە زېمىنلىرى ئۈچۈن ئەمەس بەلكى ياۋروپانىڭ ئۆزىگە خوجا بولۇش ئۈچۈن ئۈزلۈكسىز كۈرەشلەر بولۇندى. جۇغراپىيىۋى سىياسەت نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، كېيىنكى رېئاللىق شۇ بولدىكى، ياۋروپانىڭ يەرشارىۋى زومىگەرلىكى ھەرقانداق بىر ئاساسلىق ياۋروپا دۆلىتىنىڭ ياۋروپا تەۋەسىدە ھۆكۈمرانلىقنى قولغا كەلتۈرۈشكە سەۋەب بولالمىدى.
        كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا، 17-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن ئىلگىرى ئىسپانىيە ئاساسلىق ياۋروپا دۆلىتى ئىدى. 15-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە، ئىسپانىيە ئاساسلىق قۇدرەتلىك دېڭىز ئۈستى ئىمپىرىيىسىگە ئايلىنىپ، دۇنيانى بوي سۇندۇرۇش قارا نىيىتىدە بولدى. دىن بىرلىككە كەلگەن ئىدىيىۋى تەلىماتنىڭ رولىنى ئوينىدى ھەمدە جاھانگىر مىسسىئونېرلار (دىن تارقاتقۇچى) قىزغىنلىقىنىڭ مەنبەسى بولۇپ قالدى. دەرۋەقە، دۇنيانى رەسىمىي ھالدا ئىسپانىيە ۋە پورتۇگالىيىنىڭ مۇستەملىكىلىرى دائىرىسىگە توردېسىلا (Tordesilla) شەرتنامىسى (1494-يىلى) ۋە ساراگوسا (Saragossa) شەرتنامىسى (1529-يىلى) ئارقىلىق بېكىتىلىشى، پاپانىڭ ئىسپانىيە ۋە دېڭىزدىكى رەقىبى پورتۇگالىيە ئوتتۇرىسىدا كېلىشتۈرگىچى بولىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشقان ئىدى. شۇنداق بولسىمۇ ئەنگىلىيە، فرانسىيە ۋە گوللاندىيىنىڭ خىرىسى ئالدىدا، ئىسپانىيە غەربىي ياۋروپانىڭ ئۆزىدە بولسۇن ياكى ئوكياننىڭ قارشى قىرغىقىدا بولسۇن ھەقىقىي تەڭداشسىز ئورۇنغا ئېرىشەلمىدى.
        ئىسپانىيەنىڭ گەۋدىلىك ئورنىنى بارا-بارا فرانسىيە تارتىۋالدى. 1815-يىلدىن ئىلگىرى، گەرچە فرانسىيە ياۋروپادىكى رەقىبلىرىنىڭ قۇرۇقلۇق ۋە دېڭىزدىكى چەكلىمىسىگە ئۇچراپ كەلگەن بولسىمۇ، ياۋروپادا يېتەكچىلىك ئورۇندا تۇراتتى. ناپولېئون ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىدە، فرانسىيە ياۋروپانىڭ ھەقىقىي ھۆكۈمرانى بولۇشقا ئازلا قالغان ئىدى. ئەگەر فرانسىيە غەلبە قىلغان بولسا يەرشارىنىڭ باشلامچىلىق ئورنىغا ئېرىشىشى مۇمكىن ئىدى. بىراق فرانسىيە ياۋروپادىكى بىر ئىتتىپاقدىشى تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىندى، شۇنىڭ بىلەن ياۋروپا قۇرۇقلىقىنىڭ ۋەزىيىتى قايتىدىن شەكىللەندى.
كېيىنكى بىر ئەسىر ئىچىدە، تاكى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغىچە بولغان مەزگىلدە، ئەنگىلىيە پۈتكۈل يەرشارىدا دېڭىز ھۆكۈمرانلىقىنى يۈرگۈزدى. چۈنكى لوندون دۇنيادىكى ئاساسلىق پۇل-مۇئامىلە ۋە سودا مەركىزىگە ئايلاندى ھەمدە ئەنگىلىيە دېڭىز ئارمىيىسى «دېڭىز-ئوكياننى كونترول قىلاتتى». ئەنگىلىيە چەتئەللەردە تەڭداشسىز ئورۇندا تۇراتتى، ئەمما ئەنگىلىيە (بۈيۈك بېرىتانىيە ئىمپىرىيىسى) ئىلگىرىكى دۇنيا خوجىسى بولۇشقا ئىنتىلگەن ياۋروپا دۆلەتلىرىگە ئوخشاش، ياۋروپانى ئۆز ئالدىغا كونترول قىلالمايتتى. ئەكسىچە، ئەنگىلىيە چىگىش، مۇرەككەپ تەڭپۇڭ كۈچلەر دېپلوماتىيىسىگە تايىنىپ، ئەڭ ئاخىرى ئەنگىلىيە-فرانسىيە كېلىشىمى ئارقىلىق روسىيە ياكى گېرمانىيەنىڭ ياۋروپاغا كونترول قىلىشىنى توستى.
        ئەنگىلىيەنىڭ چەتئەللەردىكى ئىمپېرىياللىق ئورنى دەسلەپتە خەتەرگە تەۋەككۇل قىلىش، سودا ۋە بويسۇندۇرۇشنى بىرلەشتۈرۈش ۋاستىسى ئارقىلىق قولغا كەلگەن ئىدى. ئەمما ئەنگىلىيە پېشۋالىرى رىم ۋە جۇڭگو ھەمدە رەقىبلىرى فرانسىيە، ئىسپانىيەگە ئوخشاش، ئەنگىلىيە مەدەنىيىتى ئىلغار دېگەن بۇ قاراشتىن زور ھەمدە ئۇزۇن مەزگىللىك كۈچ-قۇۋۋەتكە ئېرىشتى. مۇنداق ئەۋزەللىك تۇيغۇسى ئىمپىرىيىدىكى ھۆكۈمران سىنىپلارنىڭ سۇبيېكتىپ ئىپتىخارلىنىشى بولۇپلا قالماي، ئەنگىلىيە مۇستەملىكىسىدىكى نۇرغۇن پۇقرالارنىڭمۇ كۆز قارىشى ئىدى. جەنۇبىي ئافرىقىلىق تۇنجى قارا تەنلىك پرېزىدېنت نېسلون ماندىلا:«مەن ئەنگىلىيە مەكتىپىدە تەربىيلەنگەن، ئۇ چاغدا ئەنگىلىيە ھەممە نەرسىنىڭ ئەڭ ياخشىسىنى ئىشلەپچىقىرىدىغان دۆلەت ئىدى. مەن تېخىچە ئەنگىلىيە ۋە ئەنگىلىيە مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىدىن قۇرۇلۇپ چىقالمىدىم» دېگەن.مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا قوغداشقا ۋە ئېتراپ قىلىشقا ئېرىشكەندە، غايەت زور ھەربىي كۈچكە تايىنىپ ئىمپىرىيە ھۆكۈمرانلىقىنى قوغداشنىڭ زۆرۆرىيىتىنى ئازايتىدۇ. 1914-يىلى، پەقەت نەچچە مىڭ ئەنگىلىيە ھەربىي مۈلكىي ئەمەلدارى 28 مىليون كۋادىرات كلومېتىر ( 11مىليون كۋادىرات مىل ) زېمىندىكى تەخمىنەن 400 مىليون مۇستەملىكە خەلقىنى ئىدارە قىلدى. ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، رىم ئىمپېرىيىسى ئاساسلىقى ئىلغار ھەربىي تەشكىلچانلىقى ۋە مەدەنىيەت جەلپ قىلىش كۈچى ئارقىلىق ھۆكۈمرانلىق قىلدى. مەنچىڭ ئىمپىرىيىسى ئۈنۈمى يۇقىرى بولغان بيۇكرات قۇرۇلمىغا تايىنىپ بىر مىللەت ئاساسىدىكى ئىمپىرىيەنى قۇردى ھەمدە يۇقىرى دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان مەدەنىيەت ئەۋزەللىكى تۇيغۇسى ئارقىلىق ھۆكۈمرانلىقنى كۈچەيتتى.
       موڭغۇل ئىمپېرىيىسى بويسۇندۇرۇشتىكى ئىلغار ھەربىي تاكتىكىسى بىلەن ئاسسىملىياتسىيە يۈرگۈزۈش خاھىشىنى بىرلەشتۈرۈشنى ھۆكۈمرانلىقنىڭ ئاساسى قىلدى.ئەنگىلىيە(ھەم ئىسپانىيە،گوللاندىيە ۋە فرانسىيە) نىڭ ئالاھىدە ئورنى سودا ئارقىلىق يول ئېچىش،  ئاندىن تۇغىنى قاداش ئارقىلىق قولغا كەلگەن. ئۇلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئوخشاشلا ئۈستۈنلۈكنى ئىگەللىگەن ھەربىي تەشكىلىي تۈزۈمى ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئۆزىگە بولغان تولۇق ئىشەنچىسى ئارقىلىق تېخىمۇ كۈچەيدى. ئەمما ئۇلارنىڭ بىرىمۇ ھەقىقىي يەرشارىۋى ئىمپېرىيە ئەمەس، ھەتتا ئەنگىلىيەمۇ ھەقىقىي يەرشارى چوڭ دۆلەت ئەمەس. ئەنگىلىيە ياۋروپانى كونترول قىلالمىدى.پ ەقەت ياۋروپادىكى كۈچلەرنى تەڭپۇڭلاشتۇردى. مۇقىم ياۋروپا ئەنگىلىيەنىڭ خەلقئارادىكى ئورنىغا نىسبەتەن ئىنتايىن مۇھىمدۇر. ياۋروپانىڭ ئۆز ئۆزىنى ھالاك قىلىشى ئەنگىلىيەنىڭ ھەممىدىن مۇھىم ئورنىنىڭ ئاخىرلاشقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.
        يۇقىرىقىلار بىلەن سېلىشتۇرساق،بۈگۈنكى ئامېرىكىنىڭ يەرشارىدىكى تەسىر دائىرىسى ۋە ھەممە يەردە مەۋجۇت بولۇپ تۇرالىشى تەڭداشسىزلىققا ئىگە. ئامېرىكا دۇنيادىكى بارلىق دېڭىز ئوكيانلارنى كونترول قىلىپلا قالماي، دېڭىز، قۇرۇقلۇق ۋە ھاۋادا ماسلىشىپ ئۇرۇش قىلىش ئارقىلىق دېڭىز قىرغاقلىرىنى كونترول قىلالايدىغان، ئۆزىگە ئىشەنچىسى تولۇپ تاشقان ھەربىي ئىقتىدارىنى تەرەققىي قىلدۇردى. بۇ ئىقتىدار ئارقىلىق ئۆزىنىڭ تەسىرىنى سىياسىي ئەھمىيىتى بولغان شەكىلدە ئىچكى قۇرۇقلۇققا قەدەر يەتكۈزدى. ئامېرىكا قوشۇنلىرى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدا مۇستەھكەم دەسسەپ تۇرماقتا، يەنە پارس قولتۇقىنىمۇ كونترول قىلىۋاتىدۇ. ئامېرىكىغا بېقىندى دۆلەتلەر پۈتكۈل ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىغا تارقالغان بولۇپ، بىر قىسىملىرى ھەتتا ۋاشىنگىتون بىلەن تېخىمۇ رەسىمىي مۇناسىۋەت ئورنىتىشنى ئۈمۈد قىلماقتا.
      ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادىي ھاياتىي كۈچى ئامېرىكىنىڭ پۈتكۈل يەر شارىدا مۇھىم رول ئوينىشىدا زۆرۈر ئالدىنقى شەرتنى ھازىرلاپ بەردى. دەسلەپتە، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى يېڭىلا ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادى باشقا بارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئىقتىسادىغا قارىغاندا گەۋدىلىك ئورۇنغا ئۆتتى. بىر ئامېرىكىنىڭلا ئىقتىسادى دۇنيا مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىنىڭ %50 تىن كۆپرەكىنى ئىگەللىدى. غەربىي ياۋروپا ۋە ياپونىيە ئىقتىسادىنىڭ ئەسلىگە كېلىشى ھەمدە كېيىن دائىرىسى تېخىمۇ كەڭ بولغان ئاسىيا ئىقتىسادىنىڭ كۆرىنەرلىك ئېشىشى، ئامېرىكىنىڭ دۇنيا مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىدىكى سالمىقىنىڭ ئۇرۇش ئاخىرلاشقان دەسلەپكى مەزگىلدىكى سەۋىيەدىن تۆۋەنلەپ كېتىۋاتقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. بىراق سوغاق ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا، ئامېرىكىنىڭ پۈتكۈل يەر شارى مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتىدىكى نىسبىتى، بولۇپمۇ دۇنيا ياساش سانائىتىدىكى نىسبىتى تەخمىنە%30 ئەتراپىدا مۇقىم تۇردى.
       تېخىمۇ مۇھىمى، ئامېرىكا ئەڭ يېڭى ئىلىم-پەن بۆسۈشلىرىنى ھەربىي مەقسەت ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇش جەھەتتە بىرىنچىلىك ئورنىنى ساقلاپ كەلدى، كېڭەيتتى ھەمدە تېخنىكا جەھەتتە تەڭداشسىز قوشۇن قۇرۇپ چىقتى. ئىقتىسادتا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدىغان ئۇچۇر تېخنىكىسى جەھەتتە، ئامېرىكا كۈچلۈك رىقابەت ئۈستۈنلىكىنى ساقلاپ كەلدى. ئامېرىكىنىڭ كەلگۈسى ئىقتىسادتىكى ئىلغار تارماقلارنى قولىدا تۇتۇپ تۇرىشى ئامېرىكىنىڭ تېخنىكا جەھەتتىكى ھۆكۈمرانلىق ئورنىنىڭ تېزلىكتە يوقىلىشىنىڭ مۇمكىن ئەمەسكىدىن دېرەك بېرىدۇ. ئامېرىكا رەقىبلىرى ياۋروپا ۋە ياپونىيەگە قارىغاندا ئىشلەپچىقىرىش جەھەتتىكى ئۈستۈنلىكىنى ساقلاپ كەلمەكتە ھەتتا كېڭەيمەكتە.
      شەك-شۈبھىسىزكى، روسىيە ۋە جۇڭگو ئامېرىكىدەك زومىگەر دۆلەتتىن نەپرەتلىنىدۇ. 1996-يىلنىڭ بېشىدا، روسىيە پرېزىدېنتى بورس يېلىتسىن بېيجىڭنى زىيارەت قىلغاندا، ئۇلار ئورتاق ھالدا شۇنداق ئىپادە بىلدۈرۈشكەن ئىدى. بۇنىڭدىن سىرت، ئۇلاردا ئامېرىكىنىڭ تۈپكى مەنپەئەتىگە تەھدىد سالالايدىغان يادرو قورالى بار. لېكىن ئەمەلىي رېئاللىق شۇكى، نۆۋەتتە ۋە كەلگۈسىدىكى بىر مەزگىل ئىچىدە، گەرچە ئۇلار ئۆز ئۆزىنى ۋەيران قىلىش خاراكتېرىدىكى بىر مەيدان ئۇرۇش قوزغىيالىسىمۇ، ھەر ئىككىلىسىلا يادرو ئۇرۇشىدا يېڭىپ چىقىشقا ئامالسىز. ئۇلاردا يىراق ئارىلىققا قوراللىق قىسىم ئورۇنلاشتۇرۇپ، ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي مۇددىئاسىنى كۈچەيتىش ئىقتىدارى كەمچىل ھەمدە ئۇلار تېخنىكا جەھەتتە ئامېرىكىدىن كۆپ ئارقىدا قالغان. شۇڭا ئۇلارنىڭ پۈتكۈل يەر شارىدا ئۇزۇن مۇددەتلىك سىياسىي تەسىرىنى جارى قىلدۇرۇش ۋاستىسىغا تېزلىكتە ئىگە بولالىشى مۇمكىن ئەمەس.
ئومۇملاشتۇرغاندا،ئامېرىكىنىڭ يەر شارىدىكى تەسىرى ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدىغان تۆت جەھەتتە بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ. ھەربىي جەھەتتە، ئامېرىكىنىڭ پۈتكۈل يەر شارىدا ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرالايدىغان تەڭداشسىز ئىقتىدارى بار. ئىقتىسادىي جەھەتتە، گەرچە ياپونىيە ۋە گېرمانىيەنىڭ خىرىسىغا دۇچ كەلگەن بولسىمۇ (گېرمانىيە ۋە ياپونىيەلەر يەرشارىۋى تەسىر كۈچ ھازىرلىيالمىغان باشقا خىلدىكى دۆلەتلەر)، ئامېرىكا يەنىلا يەرشارى ئىقتىسادىنىڭ ئېشىشىدىكى ئاساسلىق يېتەكچى كۈچ. تېخنىكا جەھەتتە، ئامېرىكىنىڭ يېڭىلىق يارىتىش خاراكتېرىدىكى ئىلغار ساھەلىرى ئومۇميۈزلۈك ھالدا بىرىنچىلىك ئورنىنى ساقلاپ كەلمەكتە. مەدەنىيەت جەھەتتە، ئامېرىكا مەدەنىيىتى سەل قوپال بولسىمۇ، لېكىن چەكسىز جەلپ قىلىش كۈچى بار، بولۇپمۇ دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ياشلارغا نىسبەتەن شۇنداق. بۇ ئالاھىدىلىكلەر ئامېرىكىنى ھەرقانداق دۆلەتنى بېسىپ چۈشىدىغان سىياسىي تەسىرگە ئىگە قىلدى. بۇ تۆت جەھەتتىكى ئارتۇقچىلىقى بىرلىشىپ ئامېرىكىنى بىردىنبىر، ئومۇميۈزلۈك يەرشارىۋى دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتكە ئايلاندۇردى.
[ بۇ يازمىنىhawarدە2012-05-10 22:54قايتا تەھرىرلىدى ]
چوققا [2 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-10 20:19 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى سېستىمىسى
گەرچە ئامېرىكىنىڭ خەلقئارادىكى گەۋدىلىك ئورنىدىن، كىشىلەرنىڭ ئامېرىكا بىلەن ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيە سېستىمىلىرىنىڭ ئوخشاشلىقىنى ئەسكە ئېلىشىدىن ساقلانغىلى بولمىسىمۇ، لېكىن ئوخشىمايدىغان جايلىرى تېخىمۇ مۇھىمدۇر. ئوخشىمايدىغان جايلىرى زېمىن دائىرىسى مەسىلىسىدىن ھالقىپ كەتتى. ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى كۈچلىرى ئامېرىكا لاھىيلىگەن پۈتكۈل يەرشارى سېستمىسى ئارقىلىق جارى قىلدۇرۇلىدۇ. بۇ سېستما ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئىچى تەجرىبىسىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەردى. ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئىچى تەجرىبىسىنىڭ مۇھىم بىر نۇقتىسى شۇكى، ئامېرىكا جەمئىيىتى ۋە سىياسىي تۈزۈمىنىڭ كۆپ خىللاشقانلىقىدۇر.
ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيەلەرنى ئاقسۆڭەك سىياسىي سەرخىللار قۇرغان. كۆپ قىسىمى ئەمەلىيەتتە ھوقۇقنى مەركەزلەشتۈگۈچى ياكى مۇستەبىت ھاكىمىيەت يۈزگۈزگۈچىلەردۇر. ئىمپېرىيىنىڭ كۆپ قىسىم ئاھالىسى سىياسىي بىلەن كارى بولمايدۇ ياكى يېقىنقى يىللاردا جاھانگىرلىكنىڭ تەسىرى ۋە قىزىقتۇرىشىغا ئۇچرىغان. دۆلەتنىڭ شان-شەرىپىنى قوغلىشىش، «ئاق تەنلىكلەرنىڭ ئېغىر مەسئولىيىتى»، «مەدەنىيەت بۇرچىنى ئادا قىلىش»، شەخسىي مەنپەئەتىنى قوغلىشىش قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى جاھانگىرلىك خەۋپ-خەتىرىنى قوللاش ۋە قاتتىق دەرىجە تۈزۈمىدىكى جاھانگىر كۈچلەر ئېھرامىنى ساقلاپ قېلىشقا سەپەرۋەرلىك قىلىشتۇر.
ئامېرىكا ئاممىسىنىڭ ئامېرىكا كۈچلىرىنى دۆلەت سىرتىدا ئىشلىتىشكە قارىتا ئىزچىل زىددىيەتلىك پوزىتسىيەدە بولۇپ كەلدى. ئامېرىكا ئاممىسىنىڭ ئامېرىكىنىڭ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغا قول تىقىشىنى قوللىشى ئاساسلىقى ياپونىيەنىڭ پيورل خاربور پورتىغا (مەرۋايىت پورتى) ھۇجۇم قىلغاندىكى ۋەھىمىسى سەۋەب بولغان. بېرلىن قامال قىلىنغاندا ۋە كېيىن كورىيە ئۇرۇشى پارتىلاشنىڭ ئالدىدا، ئامېرىكىنىڭ سوغاق ئۇرۇشقا قول تىقىشىنى قوللىشى ئىلاجىسىزلىقتىن بولغان ئىدى. سوغاق ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، ئامېرىكىنىڭ بىردىنبىر يەرشارىۋى چوڭ دۆلەت بولىشى ئاممىنىڭ ئىپتىخارلىنىش تۇيغۇسىنى قوزغىيالمىدى، ئەكسىچە ئاممىنىڭ ئامېرىكىنىڭ چەتئەللەردىكى مەسئولىيىتى تېخىمۇ چەكلىك دائىرىدە بولىشى كېرەك دېگەن قاراشتا بولىشىنى ئىلگىرى سۈردى. 1995-يىلى ۋە 1996-يىلىدىكى خەلق رايىنى تەكشۈرۈشتىن، ئاممىنىڭ يەرشارىۋى كۈچلەرنى ئامېرىكىنىڭلا مونوپول قىلىۋېلىشىنى ئەمەس بەلكى باشقىلار بىلەن ئورتاق «بەھرىمان» بولۇشنى ئومۇميۈزلۈك خالايدىغانلىقى ئايان بولدى.
دۆلەت ئىچىدىكى بۇ ئامىللار سەۋەبىدىن، ئامېرىكىنىڭ يەرشارى سېستىمىسى ئەزالارنىڭ تېخنىكىسىنى تاللاش خاراكتېرىدە كېڭەيتىشنى تەكىتلەيدۇ (مەغلۇپ قىلىنغان رەقىبى گېرمانىيە ۋە ياپونىيەگە ئوخشاش، ھەتتا يېقىندا روسىيەگە قوللانغىنىغا ئوخشاش). بۇ تەكىتلەشنىڭ دەرىجىسى ئىلگىرىكى ئىمپېرىيەلەرگە سېلىشتۇرغاندا زور دەرىجىدە ئېشىپ كەتتى. گەرچە ئامېرىكىنىڭ دېموكراتىك پرىنسىپى ۋە تۈزۈمىنىڭ جەلىپ قىلىشىدىن مەنپەئەتلەنگەن بولسىمۇ، ئامېرىكىنىڭ يەر شارى سېستىمىسى ئامېرىكىغا بېقىنغان دۆلەتلەر سىياسىي سەرخىللىرىنىڭ ۋاستىلىق تەسىرىنى ئىشقا ئاشۇرىشىغا زور دەرىجىدە تايىنىدۇ. ئامېرىكا پۈتكۈل يەر شارىنىڭ ئۇچۇر ئالاقىسى، ئاممىۋى كۆڭۈل ئېچىش ۋە مەدەنىيەتنىڭ غايەت زور ئەمما كۆرۈنمەس تەسىرىنى قولىدا تۇتۇپ تۇرغاچقا، تېخنىكا ئەۋزەللىكى ۋە پۈتكۈل يەرشارىۋى ھەربىي رولىنىڭ گەۋدىلىك تەسىرى بولغاچقا، بۇ ئالاھىدىلىكلەر يۇقىرىقى ئامىللارنىڭ ھەممىسىنى كۈچەيتتى.
مەدەنىيەت ھۆكۈمرانلىقى ئامېرىكىنىڭ يەرشارىۋى كۈچلىرىدىكى يېتەرلىك ئەھمىيەت بېرىشكە ئېرىشەلمىگەن بىر تەرىپى. ئامېرىكا ھەممىباب مەدەنىيىتىنىڭ ئېستېتىك قىممىتىگە قانداق قاراشتا بولىشىڭىزدىن قەتئىي نەزەر، ئامېرىكا مەدەنىيىتى ماگىنىتتەك تارتىش كۈچىگە ئىگە، بولۇپمۇ پۈتكۈل دۇنيادىكى ياشلار ئارىسىدا شۇنداق. ئامېرىكا مەدەنىيىتىنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى ئامېرىكا تەرغىپ قىلغان تۇرمۇش شەكلىنىڭ راھەتپەرەسلىك ئالاھىدىلىكىدىن كەلگەن. لېكىن ئامېرىكىنىڭ پۈتكۈل دۇنيادىكى جەلپ قىلىش كۈچىنى ئىنكار قىلغىلى بولمايدۇ. ئامېرىكىنىڭ تېلىۋىزىيە پروگىراممىلىرى ۋە كىنولىرى دۇنيا بازىرىنىڭ تەخمىنەن %75 نى ئىگەللەيدۇ. ئامېرىكىنىڭ ئاممىباب مۇزىكىلىرىمۇ ئوخشاشلا يېتەكچى ئورۇندا تۇرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئامېرىكىنىڭ مودا ئېقىملىرىنى، تاماقلىنىش ئادىتىنى ھەتتا كىيىنىش شەكلىنىمۇ پۈتكۈل دۇنيا خەلقى دورىماقتا. ئېنتېرنت تورىنىڭ تىلىمۇ ئېنگىلىزچە، يەرشارىدىكى كومپيوتېرلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسىمى ئامېرىكىدىغان چىقىدىغان بولۇپ، يەرشارىنىڭ ئالاقىسىغا تەسىر كۆرسەتمەكتە. ئاخىرىدا، ئامېرىكا ئالىي مائارىپىغا ئىنتىلگۈچىلەرنىڭ مۇقەددەس جايىغا ئايلاندى. 500 مىڭغا يېقىن چەتئەللىك ئوقۇغۇچى ئامېرىكىغا كېلىدۇ. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى نۇرغۇن تالانتلىق ئوقۇغۇچىلار دۆلتىگە قايتمىدى. دۇنيادىكى ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ ئىچكى كابېنتىدا ئامېرىكا ئۇنۋېرسىتىتلىرىدا ئوقۇغان ئەمەلدارلارنى تاپقىلى بولىدۇ.
كۆپلىگەن دۆلەتلەردىكى دېموكراتىك سىياسىئونلارمۇ بارا-بارا ئامېرىكا ئىستىلىنى ئۈلگە قىلىۋاتىدۇ. چەتئەللىكلەر پەقەت جون كېنىندىنىلا ئۈلگە قىلىپ قالماي، يېقىنقى يىللاردىكى (ئازراق ئالقىشقا ئېرىشكەنلەرمۇ) ئامېرىكا سىياسىي رەھبەرلىرىمۇ ئىنچىكىلەپ تەتقىق قىلىنىدىغان ھەم سىياسىي جەھەتتە ئۈلگە قىلىدىغان ئوبيېكىتقا ئايلاندى.مەدەنىيەت ئارقا كۆرىنىشى تۈپتىن ئوخشىمايدىغان ياپونىيە ۋە ئەنگىلىيە سىياسىئونلىرى (مەسىلەن،20-ئەسىرنىڭ90-يىللىرىدىكى ياپونىيە باش ۋەزىرى ريۇتارو خاتىموتو ۋە ئەنگىليە باش ۋەزىرى تونى بىلايېر) نىڭ ھەممىسى بېل كىلىنتوننىڭ يېقىملىق گەپ سۆزلىرى، يۈرۈش-تۇرۇش ئادەتلىرى، دېموكراتىك زاتلارنىڭ چىقىشقاقلىقى ۋە ئاممىۋى مۇناسىۋەتكە ئۇستىلىقىنى ئۈلگە قىلىشقا تامامەن بولىدۇ، دەپ قارىدى.
دېموكراتىك غايە بىلەن ئامېرىكىنىڭ سىياسىي ئەنئەنىسى بىرلىشىپ، كىشىلەرنىڭ نەزىرىدىكى «مەدەنىيەت ئىمپېرىيالىزىمى» نى تېخىمۇ كۈچەيتتى. دېموكراتىك شەكىلدىكى ھۆكۈمەت ئىنتايىن ئومۇملاشقان دەۋردە، ئامېرىكىنىڭ سىياسىي تەجرىبىسى پۈتۈنلەي دېگۈدەك ئۆگىنىش ئۈلگىسىگە ئايلانماقتا. پۈتۈن دۇنيا ئومۇميۈزلۈك ھالدا ئاساسىي قانۇننىڭ مۇھىملىقىنى ۋە قانۇننىڭ سىياسەتتىن ئۈستۈن تۇرىدىغانلىقىنى تەكىتلىمەكتە. گەرچە مۇنداق تەكىتلەش ئەمەلىيەت جەريانىدا مۇجمەللىككە ئىگە بولسىمۇ، لېكىن ئامېرىكىنىڭ ئاساسىي قانۇن تۇرغۇزۇش تۈزۈلمىسىنىڭ قۇدرىتىگە تايىنىدۇ. يېقىندا، سابىق سوتسىيالىستىك دۆلەتلەرنىڭ مۈلكىي ئەمەلدارلارنى ھەربىي ئەمەلدارلاردىن زور دەرىجىدە ئۈستۈن كۆرۈش ئۇسۇلى (بولۇپمۇ بۇ ئۇسۇلنى ش ئا ئە ت گە كىرىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى قىلدى) ئامېرىكا پۇقرالىرى بىلەن ھەربىيلەر مۇناسىۋىتى سېستىمىسىنىڭ قاتتىق تەسىرىگە ئۇچرىدى.
ئامېرىكا دېموكراتىك سىياسىي تۈزۈمىنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى ۋە تەسىرىگە ئەگىشىپ، ئامېرىكىنىڭ كارخانىلارنى ئاساس قىلغان ئىقتىسادىي ئەندىزىسىنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى ئاشتى. ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادىي ئەندىزىسى يەرشارى ئەركىن سودىسى ۋە چەكلىمىگە ئۇچرىمايدىغان رىقابەتنى تەكىتلەيدۇ. غەربتىكى گېرمانىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان باي دۆلەتلەر تەكىتلىگەن كارخانىچىلار ۋە سودا ئۇيۇشمىسى «ئورتاق تەدبىر بەلگىلەش» ئىقتىسادىي  يېتەكچىلىك ئورنىنى يوقىتىپ قويۇشقا باشلىغاندا، كۆپلىگەن ياۋروپالىقلار :ئەگەر ياۋروپا يەنىمۇ بىر قەدەم ئارقىدا قېلىشنى خالىمىسا، چوقۇم ئامېرىكىنىڭ رىقابەت ئىقتىدارى كۈچلۈك ھەتتا شەپقەتسىز بولغان ئىقتىسادىي مەدەنىيىتىنى تەقلىد قىلىش كېرەك، دېگەن پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويدى. ھەتتا ياپونىيەدىمۇ ئىقتىسادىي پائالىيەتتىكى قاتتىق شەخسىيەتچىلىك پەندىنپەي ھالدا ئىقتىسادىي مۇۋاپىقىيەتتىكى زۆرۈر يانداشما دەپ ئېتراپ قىلىندى.
ئامېرىكىنىڭ دېموكراتىك سىياسىتى ۋە ئىقتىسادىي تەرەققىياتى بىرلىشىپ، نۇرغۇن كىشىلەرگە نىسبەتەن جەلپ قىلىش كۈچى بولغان: شەخسىي مۇۋاپىقىيەتكە ئىنتىلىش بايلىق يارىتىدۇ، بىرلا ۋاقىتتا ئەركىنلىكنى ئىلگىرى سۈرىدۇ دېگەن ئىدىيەنى تارقاتتى. بۇ سەۋەبلىك پەيدا بولغان غايىۋىزىملىق بىلەن مەنپەئەتپەرەسلىكنىڭ بىرلىشىشى ئۈنۈملۈك بىرلىشىشتۇر. شەخسىي ئۆزلۈكنىڭ ئىشقا ئېشىشى ئاڭلاشلارغا قارىغاندا خۇدا بەرگەن ھوقۇقمىش. بۇ ھوقۇق ئۈلگە تىكلەپ بېرىدۇ ۋە بايلىق بېرىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە باشقىلارغىمۇ پايدا يەتكۈزىدۇ. بۇ تەلىمات زېھنى كۈچى ئۇرغۇپ تۇرغان، جاسارەتلىك ۋە رىقابەت ئىقتىدارى يۇقىرى كىشىلەرگە نىسبەتەن جەلپ قىلىش كۈچىگە ئىگە.
ئامېرىكىچە ئەندىزە پەندىنپەي پۈتۈن دۇنيادا ئومۇملاشقاندا، بۇ ئەندىزە ئامېرىكىنىڭ ۋاستىلىق رولىنى جارى قىلدۇرىشىغا ۋە ئىككى تەرەپ رازى بولۇشقان زومىگەرلىككە تېخىمۇ مۇۋاپىق مۇھىت يارىتىپ بېرىدۇ. ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئىچى سېستىمىسىغا ئوخشاش، بۇ زومىگەرلىكتە ئۆزئارا چىگىشىپ كەتكەن مېخانىزم ۋە پىروگىراممىنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى بولىشى كېرەك. مۇنداق قۇرۇلمىنى بەرپا قىلىشنىڭ مەقسىتى بىردەك پىكىر ھاسىل قىلىش ھەمدە كۈچلەر ۋە تەسىرنىڭ سىممىتېرىكسىزلىكىنى خىرەلەشتۈرۈش ئۈچۈندۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن، ئامېرىكىنىڭ پۈتكۈل يەر شارىدىكى تەڭداشسىز ئورنىنى يەر شارىنى قاپلىغان ئىتتىپاقداشلىرى ۋە ئۇلار ھاسىل قىلغان نازۇك سېستىما تىرەپ تۇرىدۇ.
ئاتلانتىك ئوكيان ئىتتىپاقى قۇرۇلما جەھەتتە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى(NATO) شەكلىدە نامايەن بولدى. بۇ تەشكىلات ياۋروپادىكى ئەڭ چوڭ ئىشلەپچىقىرىش ۋە تەسىر كۈچى بولغان دۆلەتلەرنى ئامېرىكا بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، ئامېرىكىنى ھەتتا ياۋروپانىڭ ئىچكى ئىشلىرىدىكى مۇھىم قاتناشقۇچىسىغا ئايلاندۇردى. ئامېرىكا بىلەن ياپونىيەنىڭ ئىككى تەرەپلىك سىياسىي ۋە ھەربىي ئىشلاردىكى مۇناسىۋىتى ئاسىيادىكى ئەڭ كۈچلۈك ئىقتىسادنى ئامېرىكا بىلەن باغلاپ، ياپونىيەنى ماھىيەت جەھەتتە يەنىلا (ھېچ بولمىغاندا ھازىر شۇنداق) ئامېرىكىغا بېقىنغان ھالەتتە ساقلاپ كەلدى. ئامېرىكىنىڭ يەنە ئاسىيا-تىنىچ ئوكيان ئىقىتىسادىي ھەمكارلىق تەشكىلاتى قاتارلىق يېڭى قۇرۇلغان، تىنىچ ئوكياندىن ھالقىغان كۆپ تەرەپلىك تەشكىلاتقا قاتنىشىشى، ئامېرىكىنى ئاسىيا-تىنىچ ئوكيان رايونىدىكى ئىشلاردا مۇھىم قاتناشقۇچىغا ئايلاندۇردى. غەربىي يېرىم شار ئاساسىي جەھەتتىن ئېيتقاندا سىرتنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىمايدۇ، ئامېرىكىنىڭ غەربىي يېرىم شاردىكى ھازىرقى مەۋجۇتلىقى غەربىي يېرىم شاردىكى كۆپ تەرەپلىك تەشكىلاتلاردا مۇھىم رول ئوينايدۇ. پارس قولتۇقىدىكى ئالاھىدە بىخەتەرلىك ئورۇنلاشتۇرىشى، بولۇپمۇ 1991-يىلى ئىراققا قوللانغان قىسقا مۇددەتلىك جازالاش ھەركىتىدىن كېيىن، ئىقتىسادىي جەھەتتە ئىنتايىن مۇھىم بولغان  رايون ئامېرىكىنىڭ ھەربىي مۇھاپىزەت رايونىغا ئايلاندى. ھەتتا سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى رايونلىرىمۇ ئامېرىكا رىياسەتچىلىكىدىكى ھەرخىل تىنىچلىق مۇناسىۋەتلىرى دېگەندەك ش ئا ئە ت بىلەن تېخىمۇ يېقىنلاشقان ھەمكارلىق ئورۇنلاشتۇرىلىشى بىلەن لىق تولۇپ كەتتى.
بۇنىڭدىن سىرت، كىشىلەر يەرشارىۋى مەخسۇس تەشكىلات تورى، بولۇپمۇ«خەلقئارا» پۇل-مۇئامىلە ئورگىنىنى ئامېرىكا سېستىمىسىنىڭ بىر قىسىمى دەپ قارايدۇ.خەلقئارا پۇل فوندى تەشكىلاتى ۋە دۇنيا بانكىسى «پۈتۈن يەرشارى» مەنپەئەتىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ ھەمدە ئۇلارنىڭ قۇرۇلما تەركىبىنى دۇنيا خاراكتېرلىك دەپ قاراشقا بولىدۇ. ئەمەلىيەتتە، بۇ تەشكىلاتلار ئامېرىكىنىڭ تەسىرىگە قاتتىق ئۇچرايدۇ ھەمدە ئەسلىدىلا ئامېرىكىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن قۇرۇلغان، بولۇپمۇ 1944-يىلى ئامېرىكا تەشەببۇسىدىكى برېتتون  (Bretton) ئورمانلىقى يىغىنى شۇنداق.
ئامېرىكىدىن ئىبارەت بۇ غايەت زور مۇرەككەپ دۇنياۋى سېستىما ئۆتمۈشتىكى ئىمپېرىيەلەرگە ئوخشىمايدۇ. ئامېرىكا تەبىقە تۈزۈمى قاتتىق بولغان دۆلەت ئەمەس. ئەكسىچە، ئامېرىكا ئۆزئارا چىگىشىپ كەتكەن ئالەمنىڭ مەركىزىدە تۇرماقتا. ئۆزئارا چىگىشىپ كەتكەن ئالەمدە، كۈچلەر ئۈزلۈكسىز سودىلىشىش، سۆھبەتلىشىش، ئالاقىلىشىش ۋە رەسىمىي ھالدا پىكىر بىردەكلىكىگە كېلىش ئارقىلىق ئىشقا ئاشۇرىلىدۇ. گەرچە بۇ خىل كۈچلەرنىڭ ئاخىرقى ئورتاق مەنبەسى ۋاشىنگىتون بولسىمۇ، پەقەت ۋاشىنگىتونلا ھوقۇق ئويۇنى ئوينايدىغان جاي ھەمدە ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئىچى پىرىنسىپىغا ئاساسەن ئوينايدۇ. دۇنيانىڭ ئامېرىكا يەرشارىۋى زومىگەرلىكىدىكى دېموكراتىيە مۇساپىسىنىڭ مەركىزىي ئورنىغا بولغان يۈكسەك مەدھىيىسى، ئېھتىمال چەتئەل دۆلەتلىرى ئامېرىكىنىڭ ئىچكى سىياسىتىگە ئىچكىرىلەپ كىرىپ سودىلىشىش دەرىجىسىدە نامايەن بولىشى مۇمكىن. چەتئەل ھۆكۈمەتلىرى ئۆزلىرى بىلەن مىللەت ياكى دىن جەھەتتە مەلۇم ئوخشاشلىقى بولغان ئامېرىكىلىقلارنى سەپەرۋەرلىككە كەلتۈرىدۇ. تەخمىنەن بىر مىڭ ئەتراپىدىكى چەتئەل ئالاھىدە مەنپەئەتلىك گۇرۇھلىرى ۋاشىنگىتوندا تىزىمغا ئالدۇرۇپ، پائالىيىتىنى قانات يايدۇرغاندىن سىرت، كۆپ قىسىم چەتئەل ھۆكۈمەتلىرى ئامېرىكىنىڭ پارلامېنت سىرتىدىكى پائالىيەتچى زاتلارنى ياللاپ ئۆز مەنپەئەتى ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرىدۇ، بولۇپمۇ پارلامېنتتا شۇنداق. ئامېرىكىدىكى ھەرقايسى مىللىي تەشكىلاتلار ئامېرىكىنىڭ تاشقى سىياسىتىگە كۈچىنىڭ بارىچە تەسىر كۆرسىتىشكە ئۇرۇنىدۇ. يەھۇدىيلار،گىرىكلار ۋە ئەرمەنلەرنىڭ پائالىيەتچى گۇرۇھلىرىنىڭ ئىپادىسى گەۋدىلىك، ناھايىتى ئۈنۈملۈك تەشكىللەنگەن.
ئامېرىكىنىڭ تەڭداشسىز ئورنى شۇنداق قىلىپ يېڭى خەلقئارالىق تەرتىپ بەرپا قىلدى.بۇ يېڭى خەلقئارالىق تەرتىپ چەتئەللەردە ئامېرىكا سېستىمىسىنىڭ نۇرغۇن ئالاھىدىلىكلىرىنى تەكرارلاپلا قالماي،بۇ ئالاھىدىلىكلەرنى مۇقىملاشتۇردى.ئاساسىي ئالاھىدىلىكى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:
• بىرگەۋدىلەشكەن قوماندانلىق ئورگىنى ۋە قىسىملارنى (ش ئا ئە ت، ئامېرىكا-ياپونىيە بىخەتەرلىك ئەھدىنامىسى) ئۆز ئىچىگە ئالغان كوللېكتىپ بىخەتەرلىك سېستىمىسى.
• رايونلۇق ئىقتىسادىي ھەمكارلىق (ئاسىيا-تىنچ ئوكيان ئىقتىسادىي ھەمكارلىق تەشكىلاتى، شىمالىي ئامېرىكا ئەركىن سودا كېلىشىمى) ۋە ئالاھىدە پۈتكۈل يەرشارى ھەمكارلىق ئورگىنى (دۇنيا بانكىسى، خەلقئارا پۇل-مۇئامىلە فوندى تەشكىلاتى، دۇنيا سودا تەشكىلاتى).
• بىردەك قارار چىقىرىشنى تەكىتلەيدىغان پروگىرامما، بۇ پروگىراممىلارغا ئامېرىكا يېتەكچىلىك قىلىدۇ.
• دېموكراتىك دۆلەتلەرنىڭ كىرىشىنى ئالدى بىلەن ئويلىشىدىغان ئاساسلىق ئىتتىپاقداش تەشكىلاتلار.
• دەسلەپكى يەرشارىۋى قانۇن تۇرغۇزۇش ۋە ئەدلىيە قۇرۇلمىسى (دۇنيا سوتىدىن بوسنىيە ئۇرۇش جىنايەتچىلىرىنى سوتلاشقىچە بولغان ئالاھىدە سوت).
ئامېرىكا سېستىمىسىنىڭ كۆپ قىسىم مەزمۇنى سوغاق ئۇرۇش ۋاقتىدا بارلىققا كەلدى ھەمدە ئامېرىكىنىڭ يەرشارىۋى رەقىبلىرىنى (سوۋېت ئىتتىپاقى) چەكلەشتىكى تىرىشچانلىقىنىڭ بىر قىسىمىغا ئايلاندى. رەقىبى ئۇشتۇمتۇت غۇلاپ چۈشۈپ، ئامېرىكا تۇنجى شۇنداقلا بىردىنبىر يەرشارىۋى چوڭ دۆلەتكە ئايلاندى. ئامېرىكا سېستىمىسىنى تەييار بۇيۇم سۈپىتىدە پۈتۈن يەر شارىدا قوللىنىشقا بولىدۇ. بۇنىڭ ماھىيىتىنى سىياسىئون G جون ئىكېنبېرىي(G.John.Ikenberry) ناھايىتى ئوبدان يىغىنچاقلىغان:
ئامېرىكىنى مەركەز قىلىپ تۇرۇپ ئېيتقاندا،بۇ سېستىما زومىگەرلىكتۇر ھەمدە بۇ ئامېرىكىچە سىياسىي ئورگان ۋە تەشكىلاتلارنىڭلا پىرىنسىپىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. ئامېرىكا سېستىمىسى بىر ئاڭلىق تەرتىپ، چۈنكى بۇ سېستىما قانۇنلۇق ھەمدە باراۋەر ھالدا ئۆزئارا تەسىر قىلىشىدىغان ئالاھىدىلىككە ئىگە. ياۋروپالىقلار (ياپونلۇقلارمۇ بار) ئامال بار ئامېرىكىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ماسلىشىدۇ، ئەمما يەنە ئۆزلىرىنىڭ ئاپتونومىيىسى ۋە يېرىم مۇستەقىل سىياسىي تۈزۈمىنى ساقلاپ قېلىپ، ئۆزلىرىنىڭ جەمئىيىتى ۋە ئىقتىسادىنى قايتا قۇرىدۇ ھەمدە بىر گەۋدىلەشتۈرىدۇ......بۇ مۇرەككەپ سېستىمىنىڭ ئۆزگىرىشى ئاساسلىق غەرب دۆلەتلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى يۇمشاتتى.بۇ دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدا پات-پات قاتتىق توقۇنۇشلار يۈز بېرىپ تۇرىدۇ. ئەمما مۇھىم بىر نۇقتا شۇكى، چوڭقۇر يىلتىز تارتقان، مۇقىم ۋە بارغانسېرى ئېنىقلىشىۋاتقان سىياسىي تەرتىپتە توقۇنۇشلار تىزگىنلەندى......ئۇرۇش تەھدىتى ئۈستەل يۈزىدىن يوقالدى.②
نۆۋەتتە،ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى زومىگەرلىكىنىڭ رەقىبى يوق. ئەمما كەلگۈسىدىكى مەلۇم دەۋردە داۋاملىق خىرىسقا ئۇچرىمامدۇ؟
ئىزاھات:
① Donald Puchala:“The History of the Future of International Relations”Ethics and International Affairs8 (1994):183
  دونالد پۇچالا:«كەلگۈسىدىكى خەلقئارالىق مۇناسىۋەت ھەققىدە »  ئېتىكا ۋە خەلقئارالىق ۋەزىيەت 1994-يىلى 8-سان،183-بەت
②Ikenberry:“Creating Liberal Order: The Origins andPersistence of the Postwar Western Settlement” University of Pennsylvania,PhiladelPhia,November1995
ئىكېنبېرىي:«ئاڭلىق تەرتىپ بەرپا قىلىش: ئۇرۇشتىن كېيىنكى غەربنىڭ يارىشىشىنىڭ سەۋەبى ۋە داۋاملىشىشى» فلادىفىيە پېنسىلۋانىيە ئۇنۋېرسىتىتى 1995-يىلى 11-ئاي.
istanbol
چوققا [3 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-12 21:42 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

ئىككىنچى باب:ياۋروئاسىيا چوڭ شاھمات تاختىسى

ئامېرىكىغا نىسبەتەن ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى ئەڭ مۇھىم جۇغراپىيىلىك سىياسىي نىشان. ياۋروئاسىيا چوڭ دۆلەتلىرى ۋە ياۋروئاسىيا مىللەتلىرى دۇنيانىڭ ئىشلىرىغا باشلامچىلىق قىلغىلى 500 يىل بولدى. بۇ مەزگىلدە ئۇلار رايونلۇق رەھبەرلىك ھوقۇقىنى تالىشىپ ئۆزئارا كۈرەش قىلدى ھەمدە يەر شارىۋى چوڭ دۆلەت بولۇش ئۈچۈن تىرىشتى. ھازىر، ئامېرىكىدىن ئىبارەت ياۋروئاسىياغا تەۋە بولمىغان دۆلەت بۇ جايدا ھەل قىلغۇچ ئورۇنغا ئىگە بولدى. ئامېرىكىنىڭ بۇ ئورنىنى داۋاملىق ساقلاپ قېلىش قالالماسلىقى ئامېرىكىنىڭ دۇنياۋى ئىشلارغا يېتەكچىلىك قىلىشىغا بىۋاستە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
مۇنداق ۋەزىيەت ئەلۋەتتە مەڭگۈلۈك ئەمەس .ئەمما بۇ ۋەزىيەتنى قانچىلىك ۋاقىت ساقلاپ قېلىش ۋە كېيىنلىكتە قانداق ۋەزىيەت بەرپا قىلىش پەقەت ئامېرىكىنىڭلا ئامىتى بولۇپ قالماي،كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا، دۇنيا تىنىچلىقى ئۈچۈنمۇ پەۋقۇلئادە مۇھىم. تۇنجى ۋە بىردىنبىر دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتنىڭ ئۇشتۇمتۇت پەيدا بولىشى مۇنداق بىر ئەھۋالنى شەكىللەندۈردى: ئەگەر ئامېرىكا ئوخشاش تېز سۈرئەتتە تەڭداشسىز ئورنىنى يوقاتسا، ئامېرىكا ئۆزلىكىدىن دۇنيا سەھنىسىدىن چېكىنىشى ياكى ئۇتۇق قازانغان بىر رەقىبىنىڭ ئۇشتۇمتۇت قەد كۆتۈرىشى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى دۇنيا مۇقىملىقىنى ئېغىر دەرىجىدە بۇزىۋېتىدۇ. ئەمەلىيەتتە مۇنداق ئەھۋال تېزلىكتە يەر شارىۋى قالايمىقانچىلىق كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.خارۋاد ئۇنۋېرسىتىتىنىڭ سىياسىئونى ساموئىل P خانتىڭتوننىڭ جۈرئەتلىك ھالدا ئېيتقان سۆزى توغرىدۇر:
ئامېرىكىنىڭ دۇنياۋى ئىشلارنى بەلگىلىشى، باشقا ھەرقانداق بىر دۆلەتكە قارىغاندا تېخىمۇ چوڭ تەسىر كۈچكە ئىگە بولغان دۇنياغا قارىغاندا، ئامېرىكا ھەممىدىن مۇھىم ئورۇندا تۇرمىغان دۇنيا تېخىمۇ زوراۋانلىققا تولغان، قالايمىقانلاشقان، دېموكراتىيە كەمچىل بولغان ۋە ئىقتىسادنىڭ ئېشىشى تېخىمۇ تۆۋەنلەيدىغان دۇنيا بولۇپ قالىدۇ. ئامېرىكىنىڭ خەلقئارادىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورنىنى ساقلاش ئامېرىكىلىقلارنىڭ گۈللىنىشى ۋە بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىشنىڭ ئاچقۇچى. ھەم ئەركىنلىك، دېموكراتىيە، ئىقتىسادنى ئېچىۋېتىش ۋە خەلقئارا تەرتىپنىڭ دۇنيادا داۋاملىق مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشىغا كاپالەتلىك قىلىشنىڭ ئاچقۇچى.
شۇنىڭ ئۈچۈن،ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنى قانداق «باشقۇرۇش» ئىنتايىن مۇھىم مەسىلە. ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى يەر شارىدىكى ئەڭ چوڭ قۇرۇقلۇق ۋە جۇغراپىيىۋى سىياسەتنىڭ ئوقى. ياۋرو ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنى ئىدارە قىلغان دۆلەت دۇنيادىكى ئەڭ ئىلغار ۋە ئىقتىسادى ئەڭ تەرەققىي قىلغان ئۈچ رايوننىڭ ئىككىسىنى كونترول قىلالايدۇ.خەرىتىگە قاراپ باقساقلا، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنى كونترول قىلغانلىق تەبىئىي ھالدا ئافرىقىنى كونترول قىلغانلىق بولىدىغانلىقىنى ھەمدە غەربىي يېرىم شار ۋە ئاتلانتك ئوكيان جۇغراپىيىۋى سىياسەتتە بۇ قۇرۇقلۇقنىڭ چۆرىسىدىكى بەلباغ بولۇپ قالىدىغانلىقىنى بىلەلەيمىز (1.2-رەسىم). ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى دۇنيا نوپۇسىنىڭ%75نى ئىگەللەيدۇ، بۇ قۇرۇقلۇقنىڭ كارخانا ۋە يەر ئاستى كان بايلىقى
  

1.2-رەسىم:دۇنيا جۇغراپىيىۋى سىياسىتىدىكى مەركىزىي قۇرۇقلۇقلار ۋە ئەتراپىدىكى مۇھىم رايونلار
،دۇنيا ماددىي بايلىقىنىڭ كۆپ قىسىمىنى ئىگەللەيدۇ، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ مىللىي ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتى دۇنيا ئومۇمىي مىقدارىنىڭ %60 گە توغرا كېلىدۇ. دۇنيادىكى ئېنىقلانغان ئېنىرگىيە بايلىقىنىڭ تۆتتىن ئۈچ قىسىمى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدا (2.2-رەسىم).
  



  


ياۋرو ئاسىيا قۇرۇقلۇقى دۇنيادىكى سىياسىي جەھەتتە ئۆزىگە قاتتىق ئىشەنچ قىلىدىغان ۋە ھاياتىي كۈچكە تولغان دۆلەتلەرنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن. ئامېرىكىنىڭ كەينىدە تۇرىدىغان ئالتە چوڭ دۇنياۋى ئىقتىساد دۆلەتلىرىنىڭ ھەممىسى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدا. ئاشكارا يادرو دۆلەتلىرىنىڭ پەقەت بىرىلا ياۋروئاسىيا دۆلىتى ئەمەس، مەخپىي يادرو دۆلەتلىرىنىڭ ئىچىدە پەقەت بىرىلا ياۋرو ئاسىيا دۆلىتى. دۇنيادىكى نوپۇسى ئەڭ كۆپ بولغان ھەمدە رايونلۇق ھۆكۈمرانغا ياكى يەرشارىۋى تەسىر كۈچكە ئىگە بولۇشنى كۆزلەۋاتقان ئىككى دۆلەتمۇ ياۋرو ئاسىيا قۇرۇقلىقى دۆلىتى. سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي جەھەتتە ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن مۇھىم ئورنىغا خىرىس قىلىش مۇمكىنچىلىكى بولغان بارلىق دۆلەتلەرمۇ ياۋروئاسىيا دۆلىتى. ياۋروئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ كۈچىنى قوشقاندا ئامېرىكىنىڭكىدىن خېلى كۆپ ئېشىپ كېتىدۇ. ئامېرىكىنىڭ بەختىگە يارىشا ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى بەك چوڭ بولۇپ، سىياسىي جەھەتتە بىردەكلىككە كېلىشىگە ئامالسىز.
شۇڭا ياۋروئاسىيا بىر شاھمات تاختىسى دۇنياغا رەھبەرلىك قىلىش ھوقۇقىنى تالىشىش ئەزەلدىن توختاپ قالغىنى يوق. گەرچە جۇغراپىيىلىك سىياسىي مەنپەئەتنى ئىستراتىگىيىلىك باشقۇرۇشتىن ئىبارەت جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىنى شاھمات تاختىسى دەپ ئېيتىشقا بولسىمۇ، ئەمما سەل ئېللپىس كەلگەن شاھمات تاختىسىدا پۇت تىپىشىۋاتقانلار ئىككىلا بولماستىن، ئەمەلىي كۈچى تەڭ بولمىغان بىر قانچە شاھماتچىدۇر. ئەڭ يامان شاھماتچىلار بۇ شاھمات تاختىسىنىڭ غەرب، شەرق، ئوتتۇرا قىسىمى ۋە جەنۇبىغا جايلاشقان.شاھمات تاختىسىنىڭ ئەڭ شەرق ۋە ئەڭ غەربىي گىرۋىكىدە نوپۇسى زىچ رايونلار بار، خېلى قىستاڭچىلىق كەلگەن بۇ بوشلۇق بىر نەچچە كۈچلۈك دۆلەتكە تەۋە. ئامېرىكا كۈچلىرى ياۋرو ئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ تارغىنا كەلگەن غەربىي چېتىگە بىۋاستە ئورۇنلاشتۇرۇلغان. بىراق قۇرۇقلۇقنىڭ شەرقىدە بارغانسېرى كۈچىيىۋاتقان،مۇستەقىل ھەمدە نوپۇسى كۆپ شاھماتچى بار. شاھماتچىنىڭ زېھنى ئۇرغۇپ تۇرغان رەقىبلىرى يېنىدىكى بىر قانچە ئاراللار بىلەن چەكلىنىدۇ.بۇ ئاراللار بىلەن يىراق شەرىق يېرىم ئارىلى (كورىيە يېرىم ئارىلى) نىڭ يېرىمى ئامېرىكا كۈچلىرىگە سورۇن راسلاپ بەردى.
غەرب ۋە شەرقىي گىرۋىكىنىڭ ئارىسىدا كەڭ كەتكەن بىر ئوتتۇرا بەلباغ بار.بۇ جايلارنىڭ نوپۇسى شالاڭ،نۆۋەتتىكى سىياسىي ۋەزىيىتى مۇقىم ئەمەس، تەشكىلىي جەھەتتىمۇ پارچە-پارچە ھالەتتە.ب ۇ بەلباغدا ئامېرىكىنىڭ باشلامچىلىق ئورنىغا خىرىس قىلغان كۈچلۈك رەقىبى بار، ئامېرىكىنى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدىن قوغلاپ چىقىرىش ئۇنىڭ بىر دىنبىر نىشانى. كەڭ كەتكەن ياۋرو ئاسىيا ئوتتۇرا قىسىم ئېگىزلىكىنىڭ جەنۇبىدا سىياسىي ۋەزىيەت  قالايمىقان، لېكىن ئېنىرگىيە بايلىقى مول رايون بار، بۇ رايون ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ غەرب شەرقىدىكى دۆلەتلەرگە ھەمدە ئەڭ جەنۇبىدىكى نوپۇسى كۆپ، رايونلۇق ھۆكۈمران بولۇش غەرىزىدە بولىۋاتقان دۆلەتكە نىسبەتەن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
غايەت زور، شەكلى ئۆلچەمسىز بولغان ياۋروئاسىيا شاھمات تاختىىسى لىسابوندىن ۋىلادىۋىستوكقىچە سوزۇلغان بولۇپ، «شاھمات مۇسابىقىسى» گە سورۇن ھازىرلاپ بەردى. ئامېرىكا ئۇتۇپ چىقىشى مۇمكىن، شەرتى:شاھمات تاختىسىنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىنى قەدەممۇ قەدەم كېڭىيىۋاتقان ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى غەرب كۈچلىرىنىڭ تەسىر دائىرىسىگە كىرگۈزۈش كېرەك. جەنۇبىي قىسىمىنى مەلۇم بىر دۆلەت ئۆز ئالدىغا ئىدارە قىلىۋالمايدۇ. شەرقتىكى دۆلەتلەر بىرلىشىپ ئامېرىكىنى يېقىن دېڭىزدىكى بازىلىرىدىن قوغلىۋېتەلمەيدۇ. ئەگەر ئوتتۇرا بەلباغ غەربكە يېقىنلىشىشنى رەت قىلسا، ئۆزىگە ئىشەنچ قىلىدىغان يەككە گەۋدىگە ئايلىنىپ جەنۇبنى كونتىرول قىلسا ياكى مۇھىم شاھماتچىلار بىلەن ئىتتىپاق تۈزسە، ئۇنداقتا ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورنى ئېغىر زىيانغا ئۇچرايدۇ. ئەگەر شەرقتىكى ئىككى مۇھىم شاھماتچى مەلۇم بىرلىشىشنى ئەمەلگە ئاشۇرسا، ئامېرىكىنىڭ ئورنى ئوخشاشلا زىيانغا ئۇچرايدۇ. ئەڭ ئاخىرىدا، ئامېرىكىنىڭ غەربتىكى شېرىكلىرى ئامېرىكىنى قۇرۇقلۇقنىڭ غەربىدىن قوغلىۋەتسە، گەرچە بۇ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ غەربىي گىرۋىكى ئاخىرىدا قايتىدىن باش كۆتۈرگەن، ئوتتۇرا بەلباغنى ئىگەللىگەن شاھماتچى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدىغانلىقىدىن دېرەك بەرسىمۇ، ئامېرىكا تەبىئىي ھالدا ياۋروئاسىيادىن ئىبارەت شاھمات تاختىسىدىكى كۈچ سىنىشىشنى ئاخىرلاشتۇرۇشقا مەجبۇر بولىدۇ.
ھەممە بىردەك ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى زومىگەرلىكىنى ناھايىتى كەڭرى دەپ ئېتراپ قىلدى، ئەمما دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ئامىللارنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىغاچقا، چوڭقۇرلۇق دەرىجىسى چەكلىكتۇر. ئامېرىكىنىڭ زومىگەرلىكى ھەل قىلغۇچ تەسىرىنى جارى قىلدۇرغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. بىراق، ئۆتمۈشتىكى ئىمپىرېيەلەرگە ئوخشىمايدىغىنى، ئامېرىكا زومىگەرلىكى بىۋاستە كونتىرول قىلىشتىن دېرەك بەرمەيدۇ. ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ دائىرىسى كەڭ، ۋەزىيىتى مۇرەككەپ، بىر قىسىم ئەمەلىي كۈچى زور دۆلەتلەر بولغاچقا، ئامېرىكا تەسىرىنىڭ چوڭقۇرلىقى ھەمدە ياۋروئاسىيا ۋەزىيىتىنىڭ تەرەققىياتىنى كونتىرول قىلىش چەكلىمىگە ئۇچرىدى. ياۋروئاسىيادىن ئىبارەت بۇ دەرىجىدىن تاشقىرى قۇرۇقلۇقنىڭ يەر مەيدانى كەڭ، نوپوسى كۆپ، مەدەنىيەت پەرقى بەك چوڭ، تارىختىكى يامان نىيەتلىك ۋە سىياسىيدا ھاياتىي كۈچكە تولغان دۆلەتلەرمۇ ناھايىتى كۆپ، ئامېرىكىدەك ئىقتىسادتا مۇۋاپىقىيەت قازانغان، سىياسىي تەسىرى ئەڭ كۈچلۈك دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتمۇ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنى بوي سۇندۇرمىقى تەس. مۇنداق ئەھۋالدا ئامېرىكا تېخىمۇ يۇقىرى جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە ۋاستىسى ئارقىلىق ھەمدە ياۋرو ئاسىيا چوڭ شاھمات تاختىسىدا تېخىمۇ ئېھتىياتچانلىق بىلەن، تېخىمۇ چوڭقۇر ئويلانغان ھالدا ئامېرىكا كۈچلىرىنى ئورۇنلاشتۇرۇشقا موھتاج بولىدۇ.
يەنە بىر ھەقىقەت شۇكى،ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئىچى تۈزۈمى ئىنتايىن دېموكراتىك، شۇڭا چەتئەللەردە مۇستەبىتلىك يۈرگۈزىشى مۇمكىن ئەمەس. بۇ ئامىلمۇ ئامېرىكا كۈچلىرىنىڭ ئىشقا سېلىنىشىنى چەكلەپ قويدى، بولۇپمۇ ھەربىي پوپوزا قىلىش ئىقتىدارىنى چەكلەپ قويدى. تارىختا ئەزەلدىن دېموكراتىزىمنى يولغا قويغان دېموكراتىك دۆلەت دۇنياۋى تەڭداشسىز ئورۇنغا ئېرىشىپ باققان ئەمەس. ئەمما دۆلىتىدىكى پاراۋانلىقنىڭ تۇيۇقسىز تەھدىدكە ۋە خىرىسقا ئۇچرىغانلىقىنى ھېس قىلغانلىقىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، ئۇلار ئادەتتە ئەمەلىي كۈچنى جېنىنىڭ بارىچە كېڭەيتىشنى قوللىمايدۇ. مۇنداق كېڭەيتىش تەلەپ قىلىدىغان دۆلەت مۇداپىئە خىراجىتى ۋە قۇربانلىق بېرىدىغان ئادەم (ھەتتا كەسپىي ھەربىيلەرنىڭ ئۆلۈش يارىلىنىشى) دېموكراتىيە بىلەن ھەرگىز سىغىشالمايدۇ. دېموكراتىك تۈزۈم جاھانگىرلىكنى سەپەرۋەرلىككە كەلتۈرۈشكە پايدىلىق ئەمەس.
بۇنىڭدىن سىرت، كۆپ قىسىم ئامېرىكىلىقلار ئامېرىكىنىڭ يېقىندا ئېرىشكەن يەر شارىدىكى بىردىنبىر دەرىجىدىن تاشقىرى دۆلەتلىك ئورنىنى ئالاھىدە خوشاللىق ئىش دەپ قارىمايدۇ. ئامېرىكىنىڭ سوغاق ئۇرۇشتا يەڭگەنلىكىگە ئائىت سىياسىي "مۇۋاپىقىيەت نەزەرىيىسى" ئومۇميۈزلۈك سوغاق مۇئامىلىگە ئۇچراپ قالماي، يەنە بىر قىسىم ئەركىنلىك تەرەپدالىرىغا مايىل تەنقىدچىلەرنىڭ مەسخىرە نىشانىغا ئايلىنىپ قالدى. ئىككى خىل سىياسىي قاراشنىڭ نىسبەتەن چوڭ سىياسىي تەسىرى بار، بۇ ئىككى خىل قاراش بىر بىرىگە خېلى ئوخشايدۇ، لېكىن ئىككىلىسىلا سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولغان كۈرەشتىكى تارىخىي غەلبىنىڭ ئامېرىكىغا نىسبەتەن قانداق ئەھمىيىتى بار، دېگەندىن ئىبارەت بۇ مەسىلىگە مۇناسىۋەتلىك. بىر خىل قاراش بولسا: ئامېرىكىنىڭ خەلقئارالىق ئورنىغا قانداق ئاقىۋەت ئېلىپ كېلىشىدىن قەتئىينەزەر، سوغاق ئۇرۇشنىڭ ئاخىرلىشىشى ئامېرىكىنىڭ خەلقئارالىق ئىشلارغا ئارىلىشىشىنىڭ زور دەرىجىدە ئازلىشىغا سەۋەب بولىدۇ. يەنە بىرخىل قاراش: ھازىر ھەقىقىي خەلقئارالىق كۆپ قۇتۇبلۇقنى يولغا قويىدىغان ۋاقىت، ئامېرىكا ھەتتا بىر قىسىم ھوقۇقىنى تاپشۇرۇپ بېرىشى كېرەك دەپ قارايدۇ. بۇ ئىككى تەرەپنىڭ ئۆزىگە سادىق مۇرىتلىرى بار.
ئامېرىكا رەھبەرلىكى نۆۋەتتە دۇچ كەلگەن قىيىنچىلىق پۈتكۈل يەر شارى ۋەزىيىتى ئالاھىدىلىكىنىڭ ئۆزگىرىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: ئۆتمۈشتىكىگە سېلىشتۇرغاندا، ھوقۇقنى بىۋاستە ئىشلىتىش ھەمىشە تېخىمۇ چوڭ چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ. يادرو قوراللىرى ئۇرۇشنى سىياسىي قورال قىلىش ياكى تەھدىد ۋاستىسى قىلىشنىڭ ئۈنۈمىنى زور دەرىىجىدە تۆۋەنلىتىۋەتتى. دۆلەتلەر ئارىسىدىكى ئىقتىسادىي تاينىش دەرىجىسىنى ئاشۇرۇشنى سىياسىي مەقسەت ئۈچۈن ئىشلىتىشتەك ئىقتىسادىي پوپوزا قىلىش بۇرۇنقىدەك ئۈنۈم بەرمەيدىغان بولۇپ قالدى. شۇڭا ياۋروئاسىيا شاھمات تاختىسىدا مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا  جۇغراپىيىۋى ستراتىگىيىلىك كۈچلەرنى ئىشقا سېلىشتا، ھازىرقى ئاساسلىق ئامال ئەھۋالغا قاراپ ئىش كۆرۈپ، تاللاپ تۇرۇپ يېڭى دۆلەتلەرنى ئىتتىپاققا كىرگۈزۈش ھەمدە ئىنتايىن ئەپچىللىك بىلەن ئۆزىنىڭ سىياسىي كاپىتالىنى ئورۇنلاشتۇرىشى كېرەك.
simfoniya
چوققا [4 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-14 23:41 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

جۇغراپىيىۋى سىياسەت ۋە جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە
ئامېرىكا يەر شارىغا باشلامچىلىق قىلىش رولىنى جارى قىلدۇرۇشتا سىياسىي جۇغراپىيىنىڭ خەلقئارالىق ئىشلارغا تەسىر كۆرسىتىدىغان ھەل قىلغۇچ ئامىل ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ يېتىشى كېرەك. ناپولېئون ئېيتقاندەك، بىر دۆلەتنىڭ جۇغراپىيىسىنى چۈشەنگەنلىك بۇ دۆلەتنىڭ دېپلوماتىيە سىياسىتىنى چۈشەنگەنلىكتۇر. ئەمما بىز چوقۇم  ئەمەلىي كۈچلەرنىڭ يېڭى رېئاللىقىغا ئاساسەن، سىياسىي جۇغراپىيىنىڭ مۇھىملىقىغا بولغان چۈشەنچىمىزنى تەڭشىشىمىز كېرەك.
خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر تارىخىدا، زېمىننى كونترول قىلىش كۆپلىگەن سىياسىي توقۇنۇشلارنىڭ قىزىق نۇقتىسى بولۇپ كەلدى. مىللەتچىلىك قەد كۆتۈرگەندىن باشلاپ، كۆپ قىسىم قانلىق ئۇرۇشلارنىڭ مەنبەسى زېمىننى كېڭەيتىشكە مۇناسىۋەتلىك مىللىي ئۆزلۈك قانائەت تۇيغۇسى بولماستىن، «مۇقەددەس» زېمىننى يوقۇتۇپ قويۇشتىن پەيدا بولغان مىللىي مەھرۇملۇق تۇيغۇسىدۇر. قىلچە مۇبالىغە قىلماي ئېيتقاندا، زېمىن تەلىپى قىلىش مىللىي دۆلەتلەرنىڭ تاجاۋۇزچىلىق ھەركىتى قوللىنىشىدىكى ئاساسلىق ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچ بولۇپ كەلدى. جەبىلتارىق دېڭىز بوغىزى، سۇۋەيىش قانىلى ياكى سېنگاپور قاتارلىق مۇھىم جۇغراپىيىلىك بايلىقلارنى تارتىۋېلىش ۋە ئىگەللىۋېلىشنى ئىنچىكىلىك بىلەن پىلانلاشمۇ ئىمپرېيە قۇرۇشنىڭ بىر يولىدۇر. مۇنداق جۇغراپىيىلىك بايلىق ئىمپىرېيە كونترول قىلغان سېستىمىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.
ناتسىتلار گېرمانىيىسى ۋە ياپون ئىمپېرىيىسى مىللەتچىلىك ۋە زېمىن ئىگەللەش ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ ئەڭ تىپىك ئىككى مىسالى.«مىڭ يىللىق ئىمپىرېيە » قۇرۇش پەقەت سىياسىي جەھەتتە گېرمان تىلىدا سۆزلەيدىغان خەلقلەرنى قايتىدىن بىرلىككە كەلتۈرۈش بولۇپلا قالماي، يەنە «ئاشلىق ئامبىرى» ئۇكرائىنا ۋە باشقا سىلاۋىيان تىلى سېستىمىسىدىكى دۆلەتلەرنى كونترول قىلىپ، ئۇلارنىڭ خەلقىنى ئىمپېرىيە ئۈچۈن ئەرزان باھالىق قۇللارچە ئەمگەك كۈچى بىلەن تەمىن ئەتكۈزۈشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ياپونلۇقلارمۇ پەقەت مانجۇرىيەنى، ئاندىن مۇھىم نېفىت ئىشلەپچىقىرىدىغان جاي شەرقىي ھىندىستان تاقىم ئاراللىرىنى بىۋاستە ئىگەللىگەندىلا ئاندىن ياپونىيەنىڭ مىللىي كۈچىنى كۈچەيتىش ۋە يەر شارىۋى ئورۇنغا ئىگە بولۇش نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغانلىقىغا قەتئىي ئىشىنىدۇ. ئوخشاشلا، روسىيە نەچچە ئەسىردىن بۇيان روس مىللىتىنىڭ ئۇلۇغلىقىنى زېمىن ئىگەللەش بىلەن تەڭ ئورۇنغا قويۇپ كەلدى. ھەتتا 20-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندىمۇ، روسىيە چېچەنلەرنى چوقۇم داۋاملىق كونترول قىلىش كېرەك دەپ قارىدى. چېچەنلەر روسلارغا ئوخشىمىسىمۇ، ئەمما مۇھىم بىر نېفىت تۇربا يولى چېچەن دىيارىدىن ئۆتتى. روسىيەنىڭ باھانىسى: چېچەنلەرنى كونترول قىلىش روسىيەنىڭ چوڭ دۆلەتلىك ئورنىنى ساقلاپ قېلىشنىڭ زۆرۈر شەرتى.
مىللىي دۆلەتلەر يەنىلا دۇنيا سېستىمىسىنىڭ ئاساسىي بىرلىكى. گەرچە چوڭ دۆلەتلەر مىللەتچىلىكى پەسەيگەن ۋە ئېدىئولوگىيىنىڭ سۇسلىشى يەر شارى سىياسىتىدىكى ھېسىي تەركىبلەرنى ئازايتقان بولسىمۇ، يادرو قوراللىرى يەنە قورال ئىشلىتىشنى زور دەرىجىدە چەكلىدى. زېمىن مەسىلىسىنى ئاساس قىلغان تالاش-تارتىشلار دۇنيا ۋەزىيىتىدە يەنىلا ئاساسىي تېما بولۇپ كېلىۋاتىدۇ، ھازىرقى شەكلى پەقەت ئۆتمۈشتىكىدىن ئازراق مەدەنىيلەشتى. بۇ تالاش-تارتىشلاردا، جۇغراپىيىلىك ئورۇن يەنىلا مىللىي دۆلەتلەر دېپلوماتىيە سىياسىتىنىڭ بىرىنچى چىقىش نۇقتىسى. دۆلەت زېمىنىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى يەنىلا بىر دۆلەتنىڭ كۈچلىرى ۋە باشقا ئورنىنى سېلىشتۇرىدىغان ئاساسلىق ئۆلچەم.
ئەمما كۆپ ساندىكى مىللىي دۆلەتلەرگە سېلىشتۇرغاندا، زېمىن ئىگەللاش مەسىلىسىنىڭ مۇھىملىقىدا يېقىندا سەل تۆۋەنلەش كۆرۈلدى. گەرچە زېمىن ماجراسى يەنىلا بىر قىسىم دۆلەتلەرنىڭ دېپلوماتىيە سىياسىتىنى بەلگىلەشتىكى مۇھىم ئامىل بولسىمۇ، لېكىن بۇ ماجرا كۆپ ھاللاردا «ئانا ۋەتەن» ىگە قوشۇلۇش ھوقۇقىدىن مەھرۇم قالغان مىللىي قېرىنداشلىرىنىڭ ئۆز تەغدىرىنى بەلگىلىيەلمىكەنلىكىدىن نارازى بولۇش ياكى مىللىي ئورنىنى ئۆستۈرۈش تەلىپىدىن ئەمەس، بەلكى ئۇلار ئېيتقاندەك، قوشنىلىرى ئاز سانلىق مىللەتلەرگە قوپال مۇئامىلە قىلىشىدىن پەيدا بولغان ئۆچمەنلىك ئارقىلىق ئىپادىلەندى.
ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرىۋاتقان مىللەتنىڭ سەرخىللىرى بىر قىسىم زېمىن ماجراسى بىلەن مۇناسىۋەتسىز ئامىللار بىر دۆلەتنىڭ خەلقئارادىكى نوپوزىنىڭ يۇقىرى-تۆۋەنلىكى، خەلقئارالىق ئوبرازىنىڭ ياخشى يامانلىقىنى بەلگىلەشتە تېخىمۇ مۇھىملىقىنى ھېس قىلدى. ئىقتىسادىي قابىلىيەت ھەمدە ئۇنىڭ تېخنىكىلىق كەشپىياتقا ئايلىنىشىمۇ ئەمەلىي كۈچنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىگە ھۆكۈم قىلىشتىكى مۇھىم بىر ئۆلچەم، بۇنىڭغا ياپونىيە ياخشى مىسال بولالايدۇ. شۇنداق بولسىمۇ، جۇغراپىيىلىك ئورۇن يەنىلا بىر دۆلەتنىڭ يېقىنقى مەزگىلدىكى بىرىنچى نىشانىنى بەلگىلەيدۇ. بىر دۆلەتنىڭ ھەربىي، ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي كۈچى قانچە كۈچلۈك بولسا، ئۇ دۆلەتنىڭ مۇھىم جۇغراپىيىلىك سىياسىي مەنپەئەتى، تەسىرى ۋە خەلقئارالىق ئىشلارغا قاتنىشىش جەھەتتە يېقىن ئەتراپتىن ھالقىشى شۇنچە چوڭ بولىدۇ.
يېقىنقى مەزگىللەرگە قەدەر، تەسىرى بار جۇغراپىيىۋى سىياسەت تەھلىلچىلىرى قۇرۇقلۇق كۈچلىرى دېڭىز ئوكيان كۈچلىرىدىن مۇھىممۇ يوق ھەمدە ياۋروئاسىيادىكى كونكرېت قايسى رايون پۈتكۈل قۇرۇقلۇقنى كونترول قىلىشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ دېگەننى تالاش-تارتىش قىلىپ كەلدى. ئەڭ داڭلىق تەھلىلچىلەرنىڭ بىرى خارولد مەكىندېر (Harold Mackinder) بۇ مەسىلىگە ئالاقىدار مۇنازىرىلەرنىڭ پېشۋاسىدۇر.ئۇ 20-ئەسىرنىڭ دەسلىپىدىلا بىر قىسىم «"ئوق رايون» (كونكرېت بارلىق سىبىرىيە ۋە كۆپ قىسىم ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) غا ئالاقىدار ئۇقۇمنى، كېيىن ئوتتۇرا، شەرقىي ياۋروپا «مەركىزىي بەلباغ» ئۇقۇمىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ رايونلار ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدا ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى قولغا كەلتۈرۈشتىكى مۇھىم كۆۋرۈك دەپ قارىلىدۇ. ئۇنىڭ مەركىزىي بەلباغ ئۇقۇمى تۆۋەندىكى ھېكمەت ئارقىلىق كەڭ تارقالدى:
كىم شەرقىي ياۋروپانى كونترول قىلسا، شۇ مەركىزىي بەلباغنى كونترول قىلىدۇ؛
كىم مەركىزىي بەلباغنى كونترول قىلسا، شۇ ياۋروئاسىيانى كونترول قىلىدۇ؛
كىم ياۋروئاسىيانى كونترول قىلسا، شۇ دۇنيانى كونترول قىلالايدۇ؛
گېرمانىيەنىڭ بەزى داڭلىق سىياسىي جۇغراپىيەشۇناسلىرى جۇغراپىيىۋى سىياسەتشۇناسلىق ئارقىلىق ئۆز دۆلىتىنىڭ «شەرىققە يۈرۈش قىلىش» سىياسىتىنى ئاقلىدى. بولۇپمۇ كارل خوسخفېر(Karl Haushofer)  گېرمانىيەنىڭ ئىستراتىگىيىلىك ئھتىياجىغا ئاساسەن مەكىندېرنىڭ ئۇقۇمىنى تەڭشىدى.ئادولف ھېتلېر گېرمانىيە خەلقىنىڭ «مەۋجۇتلۇق بوشلىقى» غا بولغان ئېھتىياجىنى تەڭشىگەندىمۇ بۇ ئۇقۇمنىڭ قوپاللاشتۇرۇلغان نەزەرىيەلىرىدىن پايدىلاندى. 20-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا، باشقا بىر قىسىم ياۋروپا مۇتەپەككۇرلىرى جۇغراپىيىۋى سىياسەتنىڭ مەركىزى شەرققە يەنى تىنچ ئوكيانغا، كونكرت ئېيتقاندا ئامېرىكا ۋە ياپونىيەگە يۆتكىلىپ، كۈندىن كۈنگە ئاجىزلىشىۋاتقان ياۋروپانىڭ ئورنىنى ئېلىپ، دۇنيانىڭ خوجايىنى بولىدىغانلىقىنى ئالدىن پەرەز قىلىپ بولغان ئىدى. مەركەزنىڭ شەرققە يۆتكىلىشىنى توساش ئۈچۈن،فرانسىيە جۇغراپىيىۋى سىياسىيشۇناسى پائۇل دىماگون (Paul Demangeon) ۋە باشقا بىر قىسىم جۇغراپىيىۋى سىياسىيشۇناسلار ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن ئىلگىرىلا ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ قاتتىق ئۇيۇشىشىنى تەشەببۇس قىلغان ئىدى.
ھازىر، ياۋروئاسىيانىڭ قايسى جۇغراپىيىلىك قىسىمى پۈتكۈل قۇرۇقلۇقنى كونترول قىلىشنىڭ چىقىش نۇقتىسى ياكى قۇرۇقلۇق كۈچلىرى دېڭىز ئوكيان كۈچلىرىدىن مۇھىممۇ يوق دېگەنلەر ئەمدى جۇغراپىيىلىك سىياسىي مەسىلىلەر ئەمەس. پۈتكۈل ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنى كونترول قىلىش يەر شارىغا رەھبەرلىك قىلىش ئورنىنى قولغا كەلتۈرۈشنىڭ مۇھىم ئاساسىغا ئايلىنىشىغا ئەگىشىپ، جۇغراپىيىۋى سىياسەت رايونلۇق مەسىلىلەردىن پۈتكۈل يەرشارى دائىرىسىگە كېڭەيدى. نۆۋەتتە، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىغا تەۋە بولمىغان ئامېرىكا دۇنيادىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورۇننى ئىگەللىدى. ئامېرىكا كۈچلىرى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ ئۈچ رايونىغا بىۋاستە ئورۇنلاشتۇرۇلدى ھەمدە بۇ جايلار ئارقىلىق ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ ئىچكى رايونلىرىدىكى دۆلەتلەرگە كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتتى. ئەمما ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىن ئىبارەت يەر شارىدىكى ئەڭ مۇھىم مۇسابىقە مەيدانىدا، ئامېرىكىنىڭ بىر يوشۇرۇن رەقىبى مەلۇم بىر كۈنى قەد كۆتۈرۈشى مۇمكىن. شۇڭا ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيادىكى جۇغراپىيىلىك سىياسىي مەنپەئەتىنى ئۇزۇن مەزگىل كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىنى تۈزگەن چاغدا، چىقىش نۇقتىسى چوقۇم ئەڭ يامان رەقىبكە قاتتىق دىققەت قىلىش ھەمدە بۇ رايوننىڭ ۋەزىيىتىنى مۇۋاپىق مۆلچەرلەش كېرەك.
بۇتەلەپكە يېتىش ئۈچۈن، ئاساسلىق ئىككى تەدبىر قوللىنىش كېرەك:
ئالدى بىلەن جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە جەھەتتە، خەلقئارالىق كۈچلەرنىڭ تەقسىملىنىشىدە يوشۇرۇن مۇھىم ئۆزگىرىشلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرالايدىغان ئىقتىدارغا ۋە ھاياتىي كۈچكە ئىگە ياۋروئاسىيا دۆلەتلىرىنى تونۇپ يېتىش ھەمدە ئۇ دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي سەرخللىرىنىڭ ئاساسىي دېپلوماتىيە سىياسىتىنىڭ نىشانىنى ۋە بۇ نىشانلارنى قوغلىشىش كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاقىۋەتنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش كېرەك. جۇغراپىيىۋى سىياسىي مۇھىملىققا ئىگە ياۋروئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ قايسىلار ئىكەنلىكىنى، بۇ دۆلەتلەرنىڭ جۇغراپىيىۋى ئورنى ۋە (ياكى) مەۋجۇتلىقىنى ئېنىق بېكىتىپ، تېخىمۇ جانلىق بولغان جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك دۆلەت ياكى رايونلارنىڭ ئەھۋالىغا كاتالىزاتورلۇق رولىنى كۆرسىتىشى كېرەك.
ئاندىن،ئامېرىكىنىڭ كونكرېت سىياسىتىنى تۈزۈپ چىقىپ، يۇقىرىقى دۆلەتلەرنى تاللاپ تۇرۇپ ئىتتىپاققا قوبۇل قىلىش ۋە (ياكى) كونترول قىلىش، ئامېرىكىنىڭ مۇھىم مەنپەئەتىنى قوغداش ۋە ئىلگىرى سۈرۈش، شۇنىڭ بىلەن بىرگە تېخىمۇ ئومۇميۈزلۈك بولغان جۇغراپىيۋى ئىستراتىگىيە ئوقۇمىنى شەكىللەندۈرۈپ، پۈتكۈل يەر شارى دائىرىسىدە نىسبەتەن كونكرت بولغان ئامېرىكا سىياسىتىنى ئۆز ئارا بىرلەشتۈرۈش كېرك.
ئومۇملاشتۇرغاندا، ئامېرىكا نىسبەتەن ئېيتقاندا، ياۋروئاسىيا جۇغراپىيىۋى ئىسترتىگىيىسى نىشانلىق ھالدا جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە جەھەتتە ھاياتىي كۈچى بار دۆلەتلەرنى ئىدارە قىلىش ھەمدە جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغىيالايدىغان دۆلەتلەرگە ئېھتىياتچانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلىپ، يېقىنقى مەزگىل ئىچىدە ئامېرىكىچە ئالاھىدىلىككە ئىگە يەرشارىۋى كۈچلەرنى ساقلاپ قېلىش، كەلگۈسىدە بۇ كۈچلەرنى پەندىنپەي مېخانىزىملاشقان يەرشارىۋى ھەمكارلىققا ئايلاندۇرۇشتىن ئىبارەت ئىككى خىل مەنپەئەتنى قوغداشقا چېتىلىدۇ. قەدىمقى ئىمپېرىيەلەر ھۆكۈمرانلىقىدىكى ياۋايى مەزگىللەردىكى مودا بولغان سۆز بىلەن ئېيتقاندا،ئىمپېرىيىۋى جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىنىڭ ئۈچ چوڭ ۋەزىپىسى: بېقىندى دۆلەتلەرنىڭ ئۆزئارا تىل بىرىكتۈرىۋېلىشىنى توسۇش ھەمدە ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىك جەھەتتە ئىمپىرىيەگە بولغان تايىنىشىنى ساقلاپ قېلىش؛ بېقىندى دۆلەتلەرنىڭ ئىتائەت قىلىشنى ساقلاپ قېلىش ھەمدە ئۇلارنى داۋاملىق قوغداش؛ ياۋايى مىللەتلەرنىڭ بىرلىشىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتۇر.
lutun
چوققا [5 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-16 23:49 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلار ۋە جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلىرى

جانلىق جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى دېگىنىمىز ئىقتىدارلىق، مىللىي ئېدراكقا ئىگە ھەمدە دۆلەت سىرتىدا كۈچلىرىنى ئىشقا سالالايدىغان ياكى ھازىرقى جۇغراپىيىۋى سىياسىي ۋەزىيەتنىڭ ئۆزگىرىشىگە تەسىر كۆرسىتىش ئارقىلىق ئامېرىكىنىڭ مەنپەئەتىگە تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان دۆلەتنى كۆرسىتىدۇ. ئۇلاردا جۇغراپىيىۋى سىياسەت جەھەتتە ئۆزگىرىشچان يوشۇرۇن ئىقتىدار ۋە (ياكى) خاھىش بار. مىللەتنىڭ شان-شەرىپى، ئېدىئولوگىيىنىڭ مۇۋاپىقىيىتى، دىننىڭ قۇتقازغۇچىغا بولغان ئىشەنچىسى ياكى ئىقتىسادنى كۈچەيتىش ئۈچۈن بولسۇن، ئىشقىلىپ قانداق باھانە كۆرسىتىشتىن قەتئىينەزەر، بىر قىسىم دۆلەتلەر ھەقىقەتەن رايونلۇق يېتەكچىلىك ئورنىنى كۆزلىمەكتە. ئۇلارنىڭ مۇددىئاسىنىڭ ناھايىتى چوڭقۇر ئۇلى بار ھەمدە ئىنتايىن مۇرەككەپ. روبېرت بروۋىنىڭ (Robert Browning) بۇنىڭغا قارىتا ئەڭ ياخشى چۈشەنچە بەردى:«...بىر ئادەم ئېرىشەلمەيدىغان نەرسىگە ئېرىشمەكچى بولىشى كېرەك، بولمىسا جەننەتنىڭ نېمە ئەھمىيىتى قالىدۇ؟». شۇنداق قىلىپ بۇ دۆلەتلەر ئامېرىكىنىڭ قۇدرىتىنى ئىنچىكە مۆلچەرلەپ، ئۆزلىرىنىڭ مەنپەئەتىنىڭ ئامېرىكا بىلەن بىردەكلىكى ياكى زىتلىق دەرىجىسىنى بېكىتىپ چىقتى ھەمدە نىسبەتەن چەكلىك بولغان ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى نىشانىنى تۇرغۇزدى. بۇ نىشانلار بەزىدە ئامېرىكىنىڭ سىياسىتىگە ئۇيغۇن بولسا بەزىدە توقۇنۇشۇپ قالىدۇ. ئامېرىكا مۇنداق مۇددىئادىكى ياۋروئاسىيا دۆلەتلىرىگە چوقۇم ئالاھىدە دىققەت قىلىش كېرەك.
جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلەرنىڭ مۇھىملىقى ئۇلارنىڭ كۈچى ۋە مۇددىئاسىدىن ئەمەس بەلكى ئۇلارنىڭ جايلاشقان سەزگۈر جۇغراپىيىلىك ئورنى ھەمدە ئۇلارنىڭ تەسىرىدىن كەلگەن. ئوق مەركەز دۆلەتلەرنى ئايرىشتا قوللىنىدىغان ئۆلچەم ئۇ دۆلەتلەرنىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنىدۇر. موشۇنداق جۇغراپىيىلىك ئورنى بولغاچقا، ئۇلار بەزىدە مەلۇم شاھماتچىنىڭ مۇھىم رايونغا كىرىش كىرەلمەسلىكىنى بەلگىلەيدۇ ياكى ئۇنىڭ ئېنىرگىيە مەنبەسىگە ئېرىشىش جەھەتتە ئالاھىدە رول ئوينىشىغا توسقۇنلۇق قىلىدۇ. جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەت بەزىدە مۇھىم دۆلەتكە ئايلىنىشى ھەتتا بىر رايوننىڭ مۇداپىئە قالقىنى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. بەزىدە بۇ دۆلەتنىڭ مەۋجۇتلىقىنىڭ ئۆزىمۇ تېخىمۇ جانلىق ۋە ئۆزئارا قوشنا بولغان جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىغا ئىنتايىن مۇھىم سىياسىي ۋە مەدەنىيەت تەسىرى كۆرسىتىشى مۇمكىن. شۇڭا سوغاق ئۇرۇشتىن كېيىنكى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدا ھەل قىلغۇچ جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلىرىنى تونۇپ يېتىش ھەمدە ئۇلارنى قوغداش ئامېرىكا جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىسىنىڭ مۇھىم بىر تەرىپى.
باشتىلا دىققەت قىلىشقا تېگىشلىكى شۇكى، گەرچە بارلىق جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلارنىڭ ھەممىسى مۇھىم ۋە كۈچلۈك دۆلەتلەر بولسىمۇ، لېكىن بارلىق مۇھىم ۋە كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ ھەممىسى تەبىئىي رەۋۋىشتىكى جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى بولىشى ناتايىن. گەرچە جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلارنى تونۇش بىر قەدەر ئاسان بولسىمۇ، ئەمما بىر قىسىم گەۋدىلىك مۇھىم دۆلەتلەرنىڭ شاھماتچىلار تىزىملىكىدىن چۈشۈپ قېلىشى كۆپلىگەن سەۋەبلەر ئارقىلىق چۈشەنچە بېرىشنى تەلەپ قىلىشى مۇمكىن.
نۆۋەتتىكى پۈتكۈل يەرشارى ئەھۋالىدىن قارىغاندا، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى يېڭى سىياسىي خەرىتىسىدە ھەل قىلغۇچ جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىدىن ئاز دېگەندە بەشنى ۋە جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتتىن بەشنى (ئىككى دۆلەت مەلۇم دەرىجىدە جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى بولۇش سالاھىيىتى بار دەپ قارىلىدۇ) ئايرىپ چىققىلى بولىدۇ. فرانسىيە، گېرمانىيە، روسىيە، جۇڭگو ۋە ھىندىستان ئاساسلىق ھەم ئاكىتىپ جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلاردۇر. ئەنگىلىيە، ياپونىيە ۋە ھىندونېزىيەلەر مۇھىم دۆلەتلەر بولسىمۇ، لېكىن شاھماتچى بولۇش سالاھىيىتى ھازىرلىمىغان. ئۇكرائىنا، ئەزەربەيجان، جەنۇبىي كورىيە ، تۈركىيە ۋە ئىرانلار ئىنتايىن مۇھىم جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلىك رولىنى ئوينىماقتا. تۈركىيە ۋە ئىران مەلۇم دەرىجىدە ئۆزلىرىنىڭ نىسبەتەن چەكلىك كۈچى دائىرىسىكى جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيە جەھەتتە خېلى ئاكىتىپ. كېيىنكى بابلاردا ھەربىر دۆلەتنىڭ ئەھۋالىنى تېخىمۇ تەپسىلىي تەھلىل قىلىمىز.
نۆۋەتتىكى باسقۇچتا، ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ غەربىي چېتىدىكى ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ ھاياتىي كۈچكە تولغان جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلاردىن فرانسىيە ۋە گېرمانىيە بار دېسەكلا يېتەرلىك. گەرچە بۇ ئىككى دۆلەت ياۋروپا بىر گەۋدىلەشكەندىن كېيىن قايسى دەرىجىدە، قانداق شەكىلدە ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ساقلاپ قېلىش كۆز قارىشى ئوخشىمىسىمۇ، ئەمما بۇ ئىككى دۆلەت ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشىگە كۈچ چىقاردى. فرانسىيە بىلەن گېرمانىيەنىڭ ياۋروپانىڭ ھازىرقى ھالىتىنى ئۆزگەرتىدىغان بىر قىسىم يېڭىچە، دادىل تەسەۋۋۇرلىرى بار. بولۇپمۇ فرانسىيەنىڭ ياۋروپا جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك نۇقتىئىنەزىرى بار. بۇ نۇقتىئىنەزىرى بەزى مۇھىم تەرەپلەردە ئامېرىكىنىڭ قارىشى بىلەن ئوخشىمايدۇ. گەرچە فرانسىيە گېرمانىيە-فرانسىيە ئىتتىپاقىغا تايىنىپ ئۆزىنىڭ نىسپىي ئاجىزلىقىنى تولۇقلىسىمۇ، ئەمما فرانسىيەنىڭ ئىستراتىگىيىلىك نۇقتىئىنەزىرى تاكتىكا قوللىنىپ، روسىيە بىلەن ئامېرىكىنى ھەمدە ئەنگىلىيە بىلەن گېرمانىيەنى قارشىلاشتۇرۇشقا ئېغىشقان.
بۇنىڭدىن سىرت، فرانسىيە بىلەن گېرمانىيەنىڭ تېخىمۇ كەڭ دائىرىلىك تەسىرنى جارى قىلدۇرۇشتا يېتەرلىك كۈچى ۋە ئىشەنچىسى بار. فرانسىيە بىر گەۋدىلەشكەن ياۋروپادا ئاساسلىق سىياسىي رول ئويناشنى كۆزلەپلا قالماي، ئۆزىنى يەنە ئوتتۇرا دېڭىز-شىمالىي ئافرىقا دۆلەتلىرى قاتارلىق ئورتاق كۆڭۈل بۆلىدىغان مەسىلىلەرنىڭ يادروسى دەپ قارايدۇ. گېرمانىيە ياۋروپادىكى ئەڭ مۇھىم دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن، رايون ئىقتىسادىنىڭ ئىلگىرى سۈرۈگۈچىسى ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ رەھبىرى بولۇشتەك ئالاھىدە ئورنى بارلىقىنى بارا-بارا ھېس قىلىشقا باشلىدى. گېرمانىيە ئۆزىنىڭ يېڭى ئازاد بولغان ئوتتۇرا ياۋروپاغا قارىتا ئالاھىدە مەسئولىيىتى بار دەپ قارايدۇ، بۇ قاراش بىلەن بۇرۇنقى گېرمانىيە رەھبەرلىكىدىكى ئوتتۇرا ياۋروپا ئۇقۇمى بىلەن مۇجمەل يېقىنلىق تەرىپى بار. بۇنىڭدىن سىرت، گېرمانىيە بىلەن فرانسىيە ياۋروپانىڭ مەنپەئەتىگە ۋەكىل بولۇپ، روسىيە بىلەن سۆھبەتلىشىش ھوقۇقىمىز بار دەپ قارايدۇ .گېرمانىيە ھەتتا ئۆزىنىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنىغا ئاساسەن، روسىيە بىلەن ئالاھىدە ئىككى تەرەپلىك ماسلاشتۇرۇشنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنى تاللىساق بولىدۇ، ھېچ بولمىغاندا نەزەرىيە جەھەتتىن شۇنداق دەپ قارايدۇ.
ئەكسىچە، ئەنگىلىيە جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى ئەمەس. ئەنگىلىيەنىڭ ئۇنچىلىك كۆپ مۇھىم تاللىشى يوق. ياۋروپانىڭ كەلگۈسىگە قارىتا ئۇلۇغ تەسەۋۋۇرىمۇ يوق. ئەنگىلىيەنىڭ نىسپىي زاۋاللىققا يۈزلىنىشى ياۋروپادىكى ئەنئەنىۋى تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاش ئىقتىدارىنى تۆۋەنلىتىۋەتتى. ئەنگىلىيەنىڭ ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشى مەسىلىسىدىكى مەيدانى مۇجمەل بولغانلىقتىن ھەمدە ئامېرىكا بىلەن بارغانسېرى سۇسلىشىۋاتقان مۇناسىۋىتىنى ساقلاپ كېلىۋاتقاچقا، ياۋروپانىڭ كەلگۈسىگە ئالاقىدار مۇھىم تاللاشلار جەھەتتە ئەنگىلىيە بارغانسېرى مۇناسىۋەتسىز دۆلەتكە ئايلىنىپ قېلىۋاتىدۇ. لوندون ئاساسىي جەھەتتىن شاھمات تاختىسىدىن چېكىنىپ چىقتى.
ئەنگىلىيەنىڭ ياۋروپا كومىتىتىدا تۇرۇشلۇق يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارى بولغان روي دېنمان (Sir Roy Denman)  ئەسلىمىسىدە، 1955-يىلى ئېچىلغان ياۋروپا ئىتتىپاقى قۇرۇش توغۇرلۇق مېسىنا (Messina) يىغىنىدىكى مۇزاكىرىدە، ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىنىڭ باياناتچىسى ياۋروپانىڭ كەلگۈسىنى لاھىيلىگۈچىلەرگە تۈزلا قىلىپ:
سىلەر مۇزاكىرە قىلىۋاتقان كەلگۈسى شەرتنامە ماقۇللاشقا ئېرىشەلىشى مۇمكىن ئەمەس،ماقۇللاشقا ئېرىشكەن تەغدىردىمۇ ئەمەلگە ئېشىشى مۇمكىن ئەمەس.ئەمەلگە ئاشقان تەغدىردىمۇ،ئەنگىلىيە ھەرگىز قوبۇل قىلىشقا بولمايدۇ دەپ قارايدۇ......سىلەرگە ئامەت تىلەيمەن! خەيرى-خوش.②
40نەچچە يىل ئۆتۈپ كەتتى،يۇقىرىقى بايانات يەنىلا ئەنگىلىيەنىڭ ھەقىقىي بىرلەشكەن ياۋروپا قۇرۇشقا بولغان ئاساسىي مەيدانى بولۇپ كەلدى. ئەنگىلىيە 1999-يىلى 1-ئايدا يولغا قويىلىدىغان ئىقتىسادىي پۇل ئىتتىپاقىغا قاتنىشىشتا ئىككىلىنىپ قالدى. بۇ ئەنگىلىيەنىڭ ئۆزىنىڭ كەلگۈسىنى ياۋروپانىڭ تەغدىرى بىلەن بىرلەشتۈرۈشنى خالىمايدىغانلىقنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئەنگىلىيەنىڭ بۇ مەيدانى 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرىنىڭ دەسلىپىدىلا ئېنىق يىغىنچاقلانغان:
• ئەنگىلىيە سىياسىي بىرلىشىش نىشانىنى قوبۇل قىلمايدۇ.
• ئەنگىلىيە ئەركىن سودا ئاساسىدا مەلۇم ئەندىزىدىكى ئىقتىسادىي بىر گەۋدىلىشىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنى قوللايدۇ.
• ئەنگىلىيە ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسى (EC) رامكىسى سىرتىدا دېپلوماتىيە سىياسىتى يۈرگۈزۈشنى، بىخىەتەرلىك ۋە مۇداپىئە جەھەتتىكى ماسلاشتۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ.
•ئ ەنگىلىيە ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسىدە ئەڭ زور چەكتە تەسىرىنى جارى قىلدۇرۇشنى كۆزلەپ كەتمەيدۇ.③
ئەلۋەتتە، ئەنگىلىيە ئامېرىكىغا نىسبەتەن يەنىلا ئىنتايىن مۇھىم. ئامېرىكا يەنىلا ئەنگىلىيە فېدراتسىيىسى ئارقىلىق مەلۇم يەرشارىۋى تەسىرىنى جارى قىلدۇرىدۇ. ئەنگىلىيە ھازىرقى ھالىتىدىن بىئارام بولمايدىغان ئاساسلىق چوڭ دۆلەت، ئۇلۇغۋار تەسەۋۋۇرلارنىڭ تۈرتكىسىگە ئۇچرىمايدۇ. ئەنگىلىيە ئامېرىكىنىڭ مۇھىم قوللىغۇچىسى، ئىنتايىن سادىق ئىتتىپاقدىشى، كەم بولسا بولمايدىغان ھەربىي بازا ۋە مۇھىم ئاخبارات ھەركەتلىرىدىكى يېقىن شېرىك. ئامېرىكا يەنىلا ئەنگىلىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى پەرۋىش قىلىشقا موھتاج، ئەمما ھەرۋاقىت ئەنگىلىيەنىڭ سىياسىتىگە كۆز قۇلاق بولۇشنىڭ ھاجىتى يوق. ئەنگىلىيە ئاللىقاچان پېنسىيەگە چىققان جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى. بۇرۇنقى شانلىق مۇۋاپىقىيەتلىرىگە قانائەت قىلىدۇ، فرانسىيە ۋە گېرمانىيە باش بولغان ياۋروپا ئىشلىرىغا ئاساسىي جەھەتتىن ئارىلاشمايدۇ.
باشقا ئوتتۇرا دەرىجىدىكى ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ كۆپ قىسىمى شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى(NATO) ياكى(ۋە) ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ ئەزاسى. ئۇلار ئامېرىكىنىڭ رەھبەرلىكىگە ئەگەشمەيدۇ بەلكى سۈكۈت ئىچىدە فرانسىيە ياكى گېرمانىيە بىلەن بىر سەپتە تۇرىدۇ. بۇ دۆلەتلەرنىڭ تېخىمۇ كەڭ بولغان رايونلۇق تەسىرى يوق، ئۆزلىرىنىڭ ئىتتىپاق تۈزۈش ھالىتىنى ئۆزگەرتىش ئىقتىدارىمۇ يوق. نۆۋەتتە،بۇ دۆلەتلەر ھەم جۇغراپىيۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلار ئەمەس ھەم جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلىرىمۇ ئەمەس. ش ئا ئە ت ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىغا كىرىش ئېھتىماللىقى بولغان پولشامۇ ھەم شۇنداق. پولشا يەنىلا ناھايىتى ئاجىز، شۇڭا جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى بولالمايدۇ. پولشانىڭ پەقەت بىرلا تاللىشى بار يەنى غەربكە سىڭىپ كېتىش. بۇنىڭدىن سىرت، روسىيە ئىمپىرىيىسى يوقالغانلىقتىن ھەم پولشا ئاتلانتىك ئوكيان ئىتتىپاقى ۋە يېڭى ياۋروپا بىلەن مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇرلاشتۇرغانلىقىدىن، تارىختا كۆرۈلۈپ باقمىغان بىخەتەرلىكتىن بەھرىمان بولماقتا. بۇ پولشانىڭ ئىستراتىگىيىلىك تاللاش دائىرىسىنى چەكلەپ قويدى.
شەك شۈبھىسىزكى، گەرچە روسىيەنىڭ دۆلەت كۈچى ئاجىزلاپ كەتكەن بولسىمۇ ھەمدە ئۇزۇنغىچە مۈشكۈلاتقا دۇچ كېلىش ئېھتىماللىقى بولسىمۇ، ئەمما يەنىلا ئاساسلىق جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى. روسىيەنىڭ مەۋجۇتلىقىنىڭ ئۆزىلا سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى دائىرىسىدىكى كەڭ ياۋروئاسىيا بەلبېغىدا پەيدا بولغان يېڭى مۇستەقىل دۆلەتلەرگە مۇھىم تەسىرلەرنى كۆرسىتەلەيدۇ. روسىيەنىڭ ئۇلۇغۋار جۇغراپىيىلىك سىياسىي نىشانلىرى بار ھەمدە بۇ نىشانلىرىنى ئاشكارا دارۋاڭ قىلدى. مۇبادا روسىيە ئەسلىگە كېلىۋالسىلا، غەربتىكى ۋە شەرقتىكى قوشنا دۆلەتلەرگە قاتتىق تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇنىڭدىن سىرت، روسىيە ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە ئائىت ئامېرىكا دوستمۇ ياكى دۈشمەنمۇ دېگەن جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك تاللىشىنى بېكىتمىدى. روسىيە ئېھتىمال ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدا ئۆزىنىڭ بۇ مەسىلىدە ناھايىتى چوڭ تاللاش ئىمكانىيىتى بار دەپ قارىشى مۇمكىن. بۇ روسىيە دۆلەت ئىچى سىياسىي تەرەققىياتىنىڭ باسقۇچى، بولۇپمۇ روسىيە ياۋروپانىڭ دېموكراتىك دۆلىتى ياكى قايتىدىن ياۋروئاسىيا ئىمپېرىيىسىگە ئايلىنىشىغا زور دەرىجىدە باغلىق.قانداقلا بولمىسۇ، گەرچە روسىيە ياۋروئاسىيا شاھمات تاختىسىدا بىر قىسىم «پېشكا» لىرى ۋە ھەل قىلغۇچ زېمىنلىرىنى ئۇتتۇرۇپ قويغان بولسىمۇ، يەنىلا مۇسابىقىگە قاتنىشالايدىغان رىقابەتچىدۇر.
ئوخشاشلا، جۇڭگومۇ شەك شۈبھىسىز ئاساسلىق جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى. جۇڭگو مۇھىم رايونلۇق دۆلەت بولۇپ قالدى. جۇڭگونىڭ ئېھتىمال تېخىمۇ چوڭ مۇددىئاسى بولىشى مۇمكىن. چۈنكى جۇڭگو تارىختىكى ئاساسلىق كۈچلۈك دۆلەت، ئۆزىنى يەر شارىنىڭ مەركىزى دەپ قارايدۇ. جۇڭگونىڭ خىلمۇخىل تاللىشى ئاسىيادىكى جۇغراپىيىلىك سىياسىي كۈچلەرنىڭ جايلىشىشىغا تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىدى، ئىقتىسادىي تەرەققىيات يۈزلىنىشى جۇڭگونى مۇقەررەر ھالدا تېخىمۇ قۇدرەتلىك ماددىي ئەمەلىي كۈچكە ۋە تېخىمۇ زو ر غەيرەتكە ئىگە قىلىدۇ. «بۈيۈك جۇڭگو» نىڭ گۈللىنىشى تەيۋەن مەسىلىسىدىكى قاتمال ھالەتنى ئاخىرلاشتۇرىدۇ. بۇ چاغدا ئامېرىكىنىڭ يىراق شەرقتىكى ئورنىغا بولغان تەسىرىدىن ساقلانغىلى بولمايدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى جۇڭگونىڭ غەرىبىدە بىر قىسىم يېڭى دۆلەتلەرنى بارلىققا كەلتۈردى. جۇڭگونىڭ رەھبەرلىرى بۇنى كۆرۈپ تۇرۇپ كۆرمەسكە سېلىۋالسا بولمايدۇ. شۇڭا جۇڭگونىڭ خەلقئارالىق ئىشلارغا ئاكىتىپلىق بىلەن قاتنىشىشى روسىيەگە ناھايىتى چوڭ تەسىر كۆرسىتىدۇ.
ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ شەرقىي گىرۋىكىدە مۇرەككەپ بىر مەسىلە مەۋجۇت. ياپونىيە دەرۋەقە خەلقئارا ئىشلاردىكى ئاساسلىق چوڭ دۆلەت. ئامېرىكا-ياپونىيە ئىتتىپاقى ھەمىشە ئامېرىكىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئىككى تەرەپلىك مۇناسىۋىتى دەپ قارىلىدۇ. دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ئىقتىسادى كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ بىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ياپونىيەنىڭ ھەقىقەتەن ئالدىنقى قاتاردىكى سىياسىي تەسىرىنى جارى قىلدۇرالايدىغان يوشۇرۇن كۈچى بار. ئەمما ياپونىيە بۇ كۈچىنى ئىشقا سېلىشنى خالىمايدۇ، رايونلۇق يېتەكچى كۈچ بولۇشنى كۆزلىمەيدۇ، پەقەت ئامېرىكىنىڭ ھىمايىسىدە ھەرىكەت قىلىشنى خالايدۇ. ياۋروپادىكى ئەنگىلىيەگە ئوخشاش، ياپونىيەمۇ ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ سىياسىي ئىشلىرىغا قاتنىشىشنى خالىمايدۇ.شۇنداق بولغاچقا، ئاز بىر قىسىم ئامىللارلا باشقا كۆپلىگەن ئاسىيالىقلارنىڭ ياپونىيەنىڭ بۇ رايوندا سىياسىي رولىنى جارى قىلدۇرۇشىدىن بىزار بولىشىنىڭ سەۋەبى.
ياپونىيە سىياسىي جەھەتتە ئۆز ئۆزىنى بوغۇشى ئامېرىكىنىڭ يىراق شەرقتە ئاساسلىق بىخەتەرلىك رولىنى جارى قىلدۇرىشىغا شارائىت يارىتىپ بەردى. شۇڭا ياپونىيە جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى ئەمەس، ياپونىيەنىڭ قىسقا مۇددەت ئىچىدە شاھماتچى بولالايدىغان يوشۇرۇن ئىقتىدارى بار، جۇڭگو ياكى ئامېرىكا ھازىرقى سىياسىتىنى ئۆزگەرتكەن ئەھۋالدا تېخىمۇ شۇنداق. ياپونىيەنىڭ مۇنداق يوشۇرۇن ئىقتىدارى ئامېرىكىنىڭ ياپونىيە-ئامېرىكا مۇناسىۋىتىنى چوقۇم كۆڭۈل قويۇپ پەرۋىش قىلىشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئامېرىكا ياپونىيەنىڭ دېپلوماتىيە سىياسىتىنى قاتتىق كۆزىتىشىنىڭ ھاجىتى يوق، لېكىن ئىنتايىن ئەپچىللىك بىلەن ياپونىيەنى ئۆزىنى چەكلەپ تۇرىشىغا ئىلھاملاندۇرۇش كېرەك. ئامېرىكا-ياپونىيە سىياسىي مۇناسىۋىتىنىڭ ھەرقانداق دەرىجىدە ئاجىزلىشىشى بۇ رايوننىڭ مۇقىملىقىغا بىۋاستە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
نېمە ئۈچۈن ھىندونېزىيەنى ھاياتىي كۈچى بار جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلار قاتارىغا كىرگۈزمەيمىز دېگەننى چۈشەندۈرمەك بىر قەدەر ئاسان. شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيادا، ھىندونېزىيە ئەڭ مۇھىم دۆلەت، لېكىن بۇ رايوندا تەسىر كۆرسىتىش ئىقتىدارىنى جارى قىلدۇرالىشى چەكلىك، سەۋەبى ھىندونېزىيەنىڭ ئىقتىسادى تەرەققىياتى  ئارقىدا قالغان، دۆلەت ئىچى سىياسىي ۋەزىيىتى ئىزچىل مۇقىم ئەمەس، تارقاق ئاراللاردىن تەركىب تاپقان. ئاسانلا مىللىي توقۇنۇشنىڭ مۈشكىلاتىغا ئۇچرايدۇ. جۇڭگولۇقلارنىڭ ھىندونېزىيەدىكى پۇل مۇئامىلە ئىشلىرىدا ئاساسلىق رول ئوينىشى بۇ توقۇنۇشنى تېخىمۇ ئۆتكۈرلەشتۈرىۋەتتى. ھىندونېزىيە كەلگۈسىدىكى مەلۇم بىر ۋاقىتتا جۇڭگونىڭ جەنۇبتىكى مۇددىئالىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتىكى ئاساسلىق توسالغۇ بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. ئاۋسترالىيە بۇ ئېھتىماللىقنى كۆرۈپ يەتتى. ئاۋسترالىيە ھىندونېزىيەنىڭ كېڭىيىش غەرىزىدىن ئەنسىرىگەن ئىدى، لېكىن يېقىندا ھىندونوزىيە بىلەن ئاۋسترالىيە ئوتتۇرىسىدا قويۇق بىخەتەرلىك ھەمكارلىقى ئېلىپ بېرىلدى. ھىندونېزىيىگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، بۇ رايوندا مۇھىم رول ئوينىيالايدىغان دۆلەت بولۇش ئۈچۈن، بىر مەزگىللىك سىياسىي مۇستەھكەملەش ۋە مۇۋاپىقىيەلىك ئىقتىسادىي تەرەققىيات قەدىمىنى بېسىپ ئۆتۈش زۆرۈر.
ھىندونېزىيە بىلەن ئوخشىمايدىغىنى، ھىندىستان ئۆزىنى چوڭ دۆلەت قىلىپ چىقىش باسقۇچىدا تۇرماقتا. ئۆزىنى يوشۇرۇن كۈچى بار يەر شارىۋى مۇھىم شاھماتچى دەپ قارايدۇ. ھىندىستان يەنە ئۆزىنى جۇڭگونىڭ رىقابەتچىسى دەپ قارايدۇ. گەرچە ئۆزىنىڭ يىراق مەزگىللىك ئىقتىدارىنى يۇقىرى مۆلچەرلىۋەتكەندەك قىلسىمۇ، لېكىن ھىندىستان شەك-شۈبھىسىز جەنۇبىي ئاسىيادىكى ئەڭ كۈچلۈك دۆلەت، مەلۇم دەرىجىدىن ئېيتقاندا بۇ رايوننىڭ ھۆكۈمرانى. ھىندىستان يەنىلا يېرىم ئاشكارا يادرو دۆلىتى. ھىندىستاننىڭ يادرو قورالىغا ئىگە بولىشى ھىندىستاننى پاكىستاننى قورقۇتۇش ئۈچۈنلا بولماستىن،ئ ەڭ مۇھىمى جۇڭگونىڭ يادرو قورال ئامبىرىغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈندۇر. ھىندىستاننىڭ بۇ رايونغا بولغان رولىنىڭ جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك تەسەۋۋۇرى قوشنا دۆلەتلەرگىلا چېتىلىپ قالماي، يەنە ھىندى ئوكيانغىمۇ چېتىلىدۇ. لېكىن ھىندىستاننىڭ ھازىرقى غەرىزى بىلەن ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىكى مەنپەئەتىدە چوڭ توقۇنۇش يوق. شۇڭا ھىندىستان جۇغراپىيۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى بولسمۇ، جۇڭگو ياكى روسىيە بىلەن تەڭ دەرىجىدىكى جۇغراپىيىلىك سىياسىي مەسىلە تۇغدۇرىدىغان مەنبەئە بولالمايدۇ.
ئۇكرائىنا بولسا ياۋروئاسىيا شاھمات تاختىسىدىكى يېڭى ھەم مۇھىم بىر بەلباغ. ئۇكرائىنانىڭ مۇستەقىل دۆلەت بولۇپ تۇرىشى روسىيەنى ئۆزگەرتىشكە پايدىسى بار، شۇڭا ئۇكرائىنا جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەت. ئۇكرائىنا بولمىسا روسىيە ياۋروئاسىيا ئىمپىرىيىسى ھېسابلانمايدۇ. ئۇكرائىنا بولمىغان ھالەتتىمۇ روسىيە يەنە ئىمپىرىيە قۇرالايدۇ، لېكىن قۇرغىنى ئاساسىي جەھەتتى ئاسىيا ئىمپىرىيىسى ھېسابلىنىدۇ ھەمدە ئاللىقاچان ئويغىنىپ بولغان ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار بىلەن بولغان توقۇنۇشقا كىرىپ قېلىپ، ئېغىر بەدەل تۆلىشى مۇمكىن. ئۇ چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار يېڭى ئېرىشكەن مۇستەقىللىقىدىن ئايرىلىپ قالغىنىغا غەزەپلىنىدۇ ھەمدە ئۇلار جەنۇبتىكى قېرىنداش مۇسۇلمان دۆلەتلەرنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىدۇ. جۇڭگومۇ ئېھتىمال روسىيەنىڭ ئوتتۇرائاسىيانى قايتىدىن ئىدارە قىلىشىغا قارشى تۇرۇشى مۇمكىن، چۈنكى جۇڭگو ئوتتۇرائاسىيادىكى يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان دۆلەتلەرگە بارغانسېرى قىزىقىۋاتىدۇ. ئەگەر روسىيە 52 مىليون نوپۇسى بار، بايلىقى مول ۋە قارا دېڭىزغا چىقىش ئېغىزى بولغان ئۇكرائىنانى قايتىدىن كونترول قىلسا، روسىيە تەبىئىي رەۋۋىشتە ياۋروئاسىيانى كېسىپ ئۆتكەن كۈچلۈك ئىمپېرىيە قۇرۇش دەسمايىسىگە ئېرىشەلەيدۇ. ئۇكرائىنانىڭ مۇستەقىللىقىنى يوقىتىشى ئوتتۇرا ئاسىياغا تەسىر كۆرسىتىپ، پولشانى ياۋروپا گەۋدىسىنىڭ شەرقىدىكى جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتكە ئايلاندۇرىدۇ.
ئەزەربەيجاننىڭ زېمىنى كىچىك، نوپۇسى ئاز بولسىمۇ،ل ېكىن مول ئېنىرگىيە مەنبەسى بار، جۇغراپىيىۋى سىياسەتتە ئىنتايىن مۇھىم. ئەزەربەيجان كاسپى دېڭىزى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ بايلىقى قاچىلانغان چوڭ قاچىنىڭ پورۇپكىسى. ئەگەر ئەزەربەيجاننى موسكىۋا پۈتۈنلەي كونترول قىلىۋالسا،ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ مۇستەقىللىققە بولغان ئىشەنچىسى قالمايدۇ. ئەگەر ئەزەربەيجان مۇستەقىللىقىنى يوقاتسا، ئىنتايىن مول نېفىت مەنبەسىنى روسىيە پۈتۈنلەي كونترول قىلىۋالىدۇ. روسىيەنىڭ كونتروللىقىدىن ئۆتمىگەن مۇستەقىل بىر نېفىت تۇربا يولىنى غەرب بازارلىرى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان ئەزەربەيجان، ئىقتىسادى تەرەققىي قىلغان نېفىت ئىستىمالچى دۆلەتلەرنىڭ ئېنىرگىيە مەنبەسى مول بولغان ئوتتۇر ئاسىيا دۆلەتلىرىگە كىرىشتە يەنە بىر مۇھىم يول بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇكرائىناغا ئوخشاش، ئەزەربەيجان ۋە ئوتتۇر ئاسىيانىڭ كەلگۈسى روسىيەنىڭ قانداق دۆلەت بولىشىغا مۇھىم تەسىر كۆرسىتىدۇ.
روسىيەنىڭ كۈچى ئاجىزلىغان پەيتتىن پايدىنلىنىپ، تۈركىيە بىلەن ئىران كاسپى دېڭىزى-ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا ئۆزىنىڭ مەلۇم دەرىجىدىكى تەسىرىنى تىكلىدى. موشۇ ئامىلنى چىقىش قىلغاندا، تۈركىيە بىلەن ئىرانمۇ جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچى دەپ قاراشقا بولىدۇ. لېكىن بۇ ئىككى دۆلەت ئېغىر ئىچكى كىرزىسكە دۇچ كەلگەنلىكتىن، ئۇلارنىڭ رايونلۇق كۈچلەر ئەندىزىسىگە بولغان تەسىر كۆرسىتىش ئىقتىدارى چەكلىك.ب ۇ ئىككى دۆلەت ئۆزئارا رىقابەتچى بولغاچقا، مەلۇم دەرىجىدە قارشى تەرەپنىڭ تەسىرىنى ئاجىزلىتىدۇ. ئەزەربەيجاننى مىسالغا ئالساق، تۈركىيەنىڭ ئەزەربەيجاندا زور تەسىر كۈچى بار، ئىراننىڭ سىياسىتى (سەۋەبى ئىران چېگرا ئىچىدىكى ئەزەربەيجانلارنىڭ توپىلاڭ كۆتۈرىشىدىن ئەنسىرەيدۇ) روسلارغا تېخىمۇ پايدىلىق.
تۈركىيە بىلەن ئىران ئاساسىي جەھەتتىن مۇھىم جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتكە تەۋە. تۈركىيە قارا دېڭىز رايونىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلىماقتا، قارا دېڭىزدىن ئوتتۇرا دېڭىزغا چىقىش يولىنى كونترول قىلماقتا، كاۋكاز رايونىدا روسىيە بىلەن تىركەشمەكتە. ئىسلام ئەسلىيەتچىلىكىگە يەنىلا ئاجىز تەسىر كۆرسەتمەكتە ھەمدە ش ئا ئە ت نىڭ جەنۇبتىكى تىرىكى. تۈركىيەنىڭ مۇقىمسىزلىقى جەنۇبىي بالقاندا تېخىمۇ ئېغىر زوراۋانلىق توقۇنۇشى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى، روسىيە يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان كاۋكاز دۆلەتلىرىنى قايتىدىن ئاسانلا كونترول قىلىۋېلىشى مۇمكىن. گەرچە ئىراننىڭ ئەزەربەيجانغا بولغان پوزىتسىيىسى ئېنىق بولمىسىمۇ، يېڭى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسى كۆپ خىللىشىش قەدىمىنىڭ مۇقىم تەرەققىي قىلىشىغا پايدىلىق شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ. ئىران پارس قولتۇقىنىڭ شەرقىي قىرغىقىنى كونترول قىلىۋاتىدۇ. گەرچە ئىران نۆۋەتتە ئامېرىكا بىلەن دۈشمەنلىشىۋاتقان بولسىمۇ، لېكىن ئىراننىڭ مۇستەقىل ھالىتى روسىيەنىڭ پارس قولتۇقى رايونىدا ئامېرىكىنىڭ مەنپەئىتىگە ئۇزۇن مەزگىللىك تەھدىد پەيدا قىلىشىغا توسقۇنلۇق قىلىدۇ.
جەنۇبىي كورىيەمۇ يىراق شەرقتىكى جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەت. جەنۇبىي كورىيەنىڭ ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى، ئامېرىكىنىڭ ياپونىيەدە كۆپلەپ ئەسكەر تۇرغۇزۇپ قوغداش يۈكىنى يېنىكلەتتى، شۇڭا ياپونىيەمۇ مۇستەقىل ۋە مۇھىم ھەربىي چوڭ دۆلەتكە ئايلانمىدى. جەنۇبىي كورىيەدىكى ھەر  قانداق زور ئۆزگىرىش مەيلى بىرلىككە كەلسۇن ياكى كېڭىيىۋاتقان جۇڭگونىڭ كۈچ دائىرىسىگە چۈشۈپ قالسۇن، ھەممىسى مۇقەررەر ھالدا ئامېرىكىنىڭ يىراق شەرقتىكى رولىنى زور دەرىجىدە ئۆزگەرتىدۇ ھەمدە ياپونىيەنىڭمۇ رولىنى ئۆزگەرتىدۇ. بۇنىڭدىن سىرت، جەنۇبىي كورىيەنىڭ بارغانسېرى زورىيىۋاتقان ئىقتىسادى كۈچى جەنۇبىي كورىيەنى تېخىمۇ مۇھىم «بوشلۇق» قا ئايلاندۇردى، بۇ بوشلۇقنى كونترول قىلىشنىڭ قىممىتىمۇ بارغانسېرى ئاشتى.
يۇقىرىدا ئېيتىلغان جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك شاھماتچىلار ۋە جۇغراپىيىۋى سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلەر تىزىملىكى ھەرگىزمۇ مەڭگۈلۈك ياكى ئۆزگەرمەس نەرسە ئەمەس. بەزىدە بىر قىسىم دۆلەتلەرنى چىقىرىۋېتىش ياكى قوشۇش كېرەك. ئەلۋەتتە، مەلۇم جەھەتتىن ئويلىغاندا تايلاند، پاكىستان ھەتتا قازاقىستان ياكى ئۆزبېكىستاننى جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلەر قاتارىغا تىزىشقا بولىدۇ. لېكىن نۆۋەتتە ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ھەرقانداق بىرىنى تىزىملىككە كىرگۈزۈشنىڭ ئاساسى يېتەرلىك ئەمەس. بۇ دۆلەتلەردىكى ھەرقانداق بىرىنىڭ ئورنىنىڭ ئۆزگىرىشى زور ۋەقە بولۇپ، كۈچلەر جايلىشىشىنىڭ ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، لېكىن قوزغايدىغان تەسىرىنىڭ زور بولىشى ناتايىن. جۇڭگو ئامېرىكىنىڭ قارشى تۇرىشىغا قارىماي كەڭ كۆلەملىك قورال ئىشلىتىپ تەيۋەننى بوي سۇندۇرۇشقا ئۇرۇنغان ئەھۋالدا، تەيۋەندە مەسىلە كۆرىلىدۇ، ئامېرىكىنىڭ يىراق شەرقتىكى سىياسىي شان-شەرىپىگە كەڭ كۆلەمدە تەھدىد سالىدۇ. گەرچە مۇنداق ئېھتىماللىقنىڭ يۈز بېرىشى يوق دېيەرلىك بولسىمۇ، ئامېرىكا جۇڭگوغا قارىتىلغان سىياسىتىدە بۇ خىل ئېھتىماللىقنى ئويلىشىشى كېرەك.
simfoniya
چوققا [6 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-20 09:48 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

ھەل قىلغۇچ تاللاش ۋە يوشۇرۇن خىرىس
ئاساسلىق شاھماتچىلار ۋە ئاچقۇچلۇق ئوق مەركەز دۆلەتلىرىنى تونۇپ يېتىش، ئامېرىكا دۇچ كەلگەن ئېغىر سىياسىي مەسىلىلەرنىڭ دائىرىسىنى بېكىتىش ۋە ئامېرىكا ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدا دۇچ كېلىدىغان ئاساسلىق خىرىسلارنى ئالدىن پەرەز قىلىشقا ياردىمى بار. بۇ مەزمۇنلار كېيىنكى بابلاردا تېخىمۇ تەپسىلىي مۇھاكىمە قىلىنىدۇ، ھازىر پەقەت تۆۋەندىكى بەش چوڭ نۇقتىغا يىغىنچاقلاندى:
• ئامېرىكىغا قانداق ھالەتتىكى ياۋروپا كېرەك،شۇنداق ھالەتكە كېلىشىنى قانداق ئىلگىرى سۈرۈش كېرەك؟
• قانداق ھالەتتىكى روسىيە ئامېرىكىنىڭ مەنپەئەتىگە ئۇيغۇن كېلىدۇ، ئامېرىكا بۇنىڭ ئۈچۈن نېمە قىلىشى كېرەك ۋە قانچىلىك قىلالايدۇ؟
• ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ مەركىزىدە يېڭى بىر «بالقان» نىڭ بارلىققا كېلىش ئېھتىماللىقى قانچىلىك, ئامېرىكا قانداق تەدبىر قوللىنىپ بۇ ئېھتىماللىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان خەۋپ خەتەرنى ئازايتىشى كېرەك؟
• جۇڭگونىڭ يىراق شەرقتە قانداق رول ئوينىشىنى رىغبەتلەندۈرۈش كېرەك، بۇ رول ئامېرىكا ۋە ياپونىيەگە نىسبەتەن نېمىدىن دېرەك بېرىدۇ؟
• قانداق ھالدىكى يېڭى ياۋروئاسىيا دۆلەتلىرى ئىتتىپاقى بارلىققا كېلىشى مۇمكىن، قانداق ئىتتىپاق ئامېرىكىنىڭ مەنپەئەتىگە چوڭ تەھدىد ھەمدە قانداق ئالدىنى ئېلىش تەدبىرى قوللىنىشقا موھتاج بولىدۇ؟
ئامېرىكا تارىختىن بۇيان ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشىنى قوللاپ كەلدى. كېنىندى ھۆكۈمىتىدىن باشلاپ، ئۆلچەملىك يولغا قويۇلۇۋاتقىنى«باراۋەر شېرىكلىك مۇناسىۋىتى»دۇر. ۋاشىنگىتون ھۆكۈمىتى ئىزچىل تۈردە بىر گەۋدىلەشكەن ياۋروپانى كۆرۈشنى، يېتەرلىك كۈچكە ئىگە بولۇپ، ئامېرىكا بىلەن دۇنياغا رەھبەرلىك قىلىش مەسئولىيىتىنى ۋە يۈكىنى تەڭ زىممىسىگە ئېلىشنى ئۈمۈد قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرۈپ كەلدى.
بۇلار ئالاقىدار مەسىلىلەردىكى دائىم ئېيتىلىدىغان دەبدەدىلىك سۆزلەر. ئەمەلىيەتتە، ئامېرىكىنىڭ مەيدانى مۇنداق ئوچۇق ئەمەس ھەم ئۇنچىلىك ئىزچىل ئەمەس. ۋاشىنگىتون راستىنلا ياۋروپانىڭ دۇنياۋى ئىشلاردا ئامېرىكىنىڭ باراۋەر شېرىكىگە ئايلىنىشىنى ئۈمىد قىلامدۇ ياكى باراۋەر بولمىغان ئىتتىپاقنى بەكرەك خالامدۇ؟ مەسىلەن ئېيتساق، ئامېرىكا ئوتتۇرا شەرقتىكى رەھبەرلىك ئورنىدىن ياۋروپا بىلەن تەڭ بەھرىمان بولۇشنى خالامدۇ؟ياۋروپا ئوتتۇرا شەرقكە ئامېرىكىدىنمۇ بەكرەك يېقىنلاشتى ھەمدە بىر قىسىم ياۋروپا دۆلەتلىرى ئوتتۇرا شەرق رايونىدا ئۇزۇن مۇددەتلىك مەنپەئەتكە ئېرشىتى. ئىسرائىلىيە مەسىلىسىمۇ ئەمەلىي مىسال بولالايدۇ.ب ۇنىڭدىن سىرت، ئامېرىكا ئىران ۋە ئىراق مەسىلىسىدە ياۋروپا بىلەن بولغان ئىختىلاپنى باراۋەر شېرىكلەر ئوتتۇرىسىدىكى مەسىلە دەپ قارىمايدۇ، بەلكى ياۋروپا ئامېرىكىنىڭ رەھبەرلىكىگە بوي سۇنمىدى، دەپ قارايدۇ.
ئامېرىكىنىڭ مۇجمەل مەيدانى ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشىنى قانچىلىك دەرىجىدە قوللىشىغا ئالاقىدار بولۇپلا قالماي، يەنە ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش دائىرىسىنى قانداق بېكىتىش، بولۇپمۇ لازىم بولغاندا قايسى دۆلەتنىڭ بىر گەۋدىلەشكەن ياۋروپاغا رەھبەرلىك قىلىشىغا چېتىلىدۇ. گەرچە ۋاشىنگىتون فرانسىيەنىڭ ئەمەس بەلكى گېرمانىيەنىڭ ياۋروپا رەھبىرى بولۇشىنى خالايدىغانلىقىنى ئېنىق بىلدۈرگەن بولسىمۇ، لېكىن لوندوننىڭ ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش مەسىلىسىدىكى ئايرىمىچىلىق مەيدانىدىن ۋاز كېچىشىنى نەسىھەت قىلمىدى. فرانسىيە سىياسىتىنىڭ ئەنئەنىۋى يۆلىنىشىنى نەزەردە تۇتقاندا،ب ۇنى چۈشىنىشكە بولىدۇ، ئەمما مۇنداق تاللاش فرانسىيە بىلەن ئەنگىلىيەنىڭ بەزىدە تاكتىكىلىق بىرلىشىپ، گېرمانىيەنىڭ جاسارىتىگە زەربە بېرىشتەك ئاقىۋەت كەلتۈرۈپ چىقاردى ھەمدە فرانسىيەنىڭ پات-پات موسكىۋا بىلەن بىرلىشىپ گېرمانىيە-ئامېرىكا ئىتتىپاقىغا قارشى تۇرۇشىنى كەلتۈرپ چىقاردى.
ھەقىقي ياۋروپا بىرلەشمىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، بولۇپمۇ ئامېرىكىنىڭ ئىجابىي قوللىشىدا ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، ئامېرىكا بىلەن ياۋروپانى باغلاپ تۇرىدىغان ش ئا ئە ت دىن ئىبارەت ئاساسلىق تەشكىلاتنى قۇرۇلما ۋە تەرتىپ جەھەتتىن زور ئىسلاھ قىلىش لازىم. ش ئا ئە ت ئامېرىكىنىڭ ياۋروپاغا تەسىر كۆرسىتىشتىكى ئاساسلىق مېخانىزىمى بولۇپلا قالماي، ئامېرىكىنىڭ غەربىي ياۋروپادىكى مۇھىم سىياسىي ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ھەربىي مەۋجۇتلىقى ئۈچۈن ئاساس يارىتىپ بەردى. ئەمما ياۋروپانىڭ بىرلىككە كېلىشىنى يېڭى رېئاللىققا ماسلاشتۇرۇش ئۈچۈن بۇ قۇرۇلمىغا تەڭشەش ئېلىپ بېرىپ، ئىككى تەرەپ ئاساسىي جەھەتتىن باراۋەر بولغان شېرىكلىك مۇناسىۋىتى ئاساسىدىكى ئىتتىپاق قۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ، ھەرگىزمۇ بۇرۇنقى ئەنئەنىدىكى بىر ھۆكۈمران ۋە بىر قانچە بېقىندى دۆلەتتىن تەشكىل تاپقان ئىتتىپاقنى ئەمەس. گەرچە 1996-يىلى مۇۋاپىق تەدبىرلەر قوللىنىپ، غەربىي ياۋروپا ئىتتىپاقى(WEU) دىن ئىبارەت غەربىي ياۋروپا دۆلەتلىرى ھەربىي ئىتتىپاقىنىڭ ش ئا ئە ت دىكى رولى ئىلگىرى سۈرۈلگەن بولسىمۇ، لېكىن بۇ مەسىلە ھازىر ئاساسەن بېسىقتۇرۇلدى. شۇنىڭ ئۈچۈن، ئەگەر راستىنلا ياۋروپا ئىتتىپاقىنى قوللاش قارار قىلىنسا، چوقۇم ش ئا ئە ت نى چوڭقۇر ئەھمىيەتكە ئىگە ھالدا قايتا تەشكىللەش لازىم، بۇ چاغدا ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقتىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورنىنىڭ تۆۋەنلىشىدىن ساقلانغىلى بولمايدۇ.
ئومۇملاشتۇرغاندا، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپاغا قارىتا ئۇزۇن مەزگىللىك جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىسى ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشى ۋە ياۋروپا بىلەن ھەقىقىي شېرىكلىك مۇناسىۋىتى مەسىلىسى ئۈستىدە بىپەرۋالىق قىلسا بولمايدۇ. ئامېرىكا ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشىنىڭ ئەمەلگە ئېشىشىنى راستىنلا قوللىسا ھەم بۇ سەۋەبلىك ياۋروپا تېخىمۇ مۇستەقىل بولسا، ئۇنداقتا ياۋروپانىڭ سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي بىر گەۋدىلىشىشىگە تىرىشچانلىق كۆرسىتىۋاتقان بىر قىسىم ياۋروپا كۈچلىرىنى پۈتۈن كۈچى بىلەن  قوللىشى كېرەك. مۇنداق ئىستراتىگىيە يەنە بىر مەزگىل كۆككە كۆتۈرىۋېتىلگەن ئامېرىكا-ئەنگىلىيە (U.S-U.K) ئالاھىدە مۇناسىۋىتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئىزنالىرىنىڭ يوقىلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.
ئامېرىكىنىڭ ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشىگە بولغان سىياسىتى يەنە ياۋروپانىڭ جۇغراپىيىلىك دائىرىسىنى قانداق بېكىتىشتىن ئىبارەت سەزگۈر مەسىلىگە يۈزلىنىشى كېرەك. ياۋروپا ئىتتىپاقى شەرققە قانچىلىك كېڭىيىشى كېرەك؟ ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ شەرقىي چېگرىسى ش ئا ئە ت نىڭ شەرقىي چېگرىسى بىلەن بىردەك بولامدۇ يوق؟ ئالدىنقى مەسىلىنى ئاساسلىقى ياۋروپا دۆلەتلىرى ئۆزلىرى بېكىتىشى كېرەك، لېكىن ياۋروپانىڭ بۇ مەسىلىگە بولغان قارارى ش ئا ئە ت نىڭ قارارىغا بىۋاستە تەسىر كۆرسىتىدۇ. كېيىنكى مەسىلە ئامېرىكىغا چېتىلىدۇ، ئامېرىكىنىڭ ش ئا ئە ت دا يەنىلا ھەل قىلغۇچ پىكىر قىلىش ھوقۇقى بار. ئوتتۇرا ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقى ۋە ش ئا ئە ت غا كىرىشىگە ئالاقىدار پىكىرلەرنىڭ بارغانسېرى بىردەكلىككە يۈزلىنىشىنى كۆزدە تۇتقاندا، بۇ مەسىلىنىڭ رېئال ئەھمىيىتى ئاساسلىقى بالتىق دېڭىزى دۆلەتلىرىنىڭ كەلگۈسى ئورنىغا مەركەزلەشكەن،ئېھتىمال ئۇكرائىنانىڭ كەلگۈسى ئورنىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى مۇمكىن.
يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ياۋروپا قيىنچىلىقلىرىنىڭ روسىيەگە ئالاقىدار ئىككىنچى قىيىن مەسىلە بىلەن مۇھىم ئوخشاشلىقى بار. روسىيەرنىڭ كەلگۈسىگە ئالاقىدار مەسىلىلەرگە جاۋاپ بەرگەندە، دېموكراتىك ياۋروپا بىلەن قويۇق مۇناسىۋەت ئورناتقان روسىيەنى قوللاشنى تەشەببۇس قىلىش ئۇنچە تەس ئەمەس. تەسەۋۋۇر قىلىشقا بولىدۇكى، دېموكراتىك روسىيە بولسا ئامېرىكا ۋە ياۋروپاغا ئورتاق بولغان قىممەت قارىشىنى تېخىمۇ ئاسان قوبۇل قىلىدۇ ھەمدە نىسبەتەن مۇھىم ۋە ھەمكارلاشقان ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقى بەرپا قىلىشتا كىچىك شېرىك بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. لېكىن روسىيە پەقەتلا دېموكراتىك دۆلەت دەپ ئېتراپ قىلىنىش ئارقىلىق ئېرىشكەن ھۆرمەتتىن رازى بولماسلىقى مۇمكىن. روسىيەنىڭ دېپلوماتىيە سىياسىتى تۈزگۈچىلىرى (ئاساسىي جەھەتتىن سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئەمەلدارلىرىدىن تەركىب تاپقان) دە يەنىلا قېنىغا سىڭىپ كەتكەن ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىدا ئالاھىدە رولىنى جارى قىلدۇرۇش كۈچلۈك ئىستىكى بار. مۇنداق رول يېڭى مۇستەقىل بولغان سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى دۆلەتلىرىنىڭ موسكىۋاغا قايتىدىن ئىتائەت قىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
شۇڭا روسىيەلىك تاكتىكىچىلار گۇرۇھىنىڭ بىر قىسىم تەسىرى بار زاتلارنىڭ نەزىرىدە، غەرب روسىيەگە دوستانە سىياسەت تەغدىردىمۇ، مەقسىتى روسىيەنىڭ دۇنياۋى ئورۇنغا ئېرىشىشتەك ھەققانىي تەلىپىنى قانائەتلەندۈرۈشنى رەت قىلىش ئۈچۈندۇر. روسىيەنىڭ ئىككى نەپەر جۇغراپىيىۋى سىياسىئونى:«ئامېرىكا ۋە ش ئا ئە ت بىر تەرەپتىن ئامال بار روسىيەنىڭ ئىززەت-ھۆرمىتىگە ئازار بەرمەيدۇ، لېكىن شۇنىڭ بىلەن بىرگە، روسىيەنىڭ ھېچ بولمىغاندا نەزەرىيە جەھەتتىن دۇنيا سىياسىتىدە ئىككىنچى چوڭ دۆلەت ئورنىغا ئېرىشىش ئارزۇسىدىكى جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئاساسىغا قەتئىي ھەم ئۈزۈلدۈرمەي بۇزغۇنچىلىق قىلىدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقى مۇنداق ئورۇندىن بەھرىمان بولغان » دېگەن ئىدى.بۇنىڭدىن سىرت،ئۇلار ئامېرىكا ھازىر:
غەرب ھازىر ياۋروپانى قايتىدىن تەشكىللەۋاتىدۇ. ياۋروپا قۇرۇلمىسىنىڭ تۈپكى ئاساسى بولسا بۇ رايوندىكى يېڭىدىن قۇرۇلغان، نىسبەتەن كىچىك ۋە ئاجىز مىللىي دۆلەتلەرنى قوللاشنى تەشەببۇس قىلىدۇ. قوللاش ئۇسۇلى ئۇلارنى ش ئا ئە ت ۋە ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسى بىلەن قويۇق مۇناسىۋەت ئورناتقۇزۇش.
دېگەندەك سىياسەتنى يولغا قويىۋاتىدۇ دەپ قارايدۇ. بۇ سۆزلەردە گەرچە دۈشمەنلىك غەرىزى بار بولسىمۇ، لېكىن ئامېرىكا دۇچ كەلگەن قىيىن مەسىلىلەرنى توغرا تەسۋىرلەپ بەردى. ئامېرىكا روسىيەەە قانچىلىك ئىقتىسادىي ياردەم بېرىشى كېرەك؟ مۇنداق ياردەم روسىيەنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي كۈچىنى مۇقەررەر كۈچلەندۈرىدۇ.شۇنىڭ بىلەن بىرگە،ئامېرىكا يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان دۆلەتلەرگە كۆپلەپ ياردەم بېرىش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ مۇستەقىللىقىنى قوغداش ۋە مۇستەھكەملەش كېرەكمۇ؟ روسىيە بىرلا ۋاقىتتا كۈچلۈك دۆلەت ۋە دېموكراتىك دۆلەت بولالامدۇ؟ ئەگەر روسىيە قايتىدىن قۇدرەت تاپسا، يوقىتىپ قويغان زېمىنلىرىغا قايتىدىن ئىگە بولۇشنى كۆزلەمدۇ يوق؟ ئۇ چاغدا روسىيە بىرلا ۋاقىتتا ئىمپېرىيە ۋە دېموكراتىك دۆلەت بولالامدۇ؟
ئامېرىكىنىڭ ئۇكرائىنا ۋە ئەزەربەيجان قاتارلىق مۇھىم جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركەز دۆلەتلەرگە بولغان سىياسىتى بۇ مەسىلىدىن ئۆزىنى قاچۇرسا بولمايدۇ، ئامېرىكا موشۇ سەۋەبلىك تاكتىكا تەڭپۇڭلىقى ۋە ئىستراتىگىيىلىك نىشان جەھەتتە قىيىن تاللاشقا دۇچ كەلدى. دۆلەت ئىچى ۋەزىيىتىنىڭ ياخشىلىنىشى روسىيەنىڭ دېموكراتىيىلىشىشى ۋە ئەڭ ئاخرىدا ياۋروپالىشىشىدا كەم بولسا بولمايدىغان شەرت. لېكىن روسىيەنىڭ ئىمپېرىيالىزىملىق يوشۇرۇن كۈچىنىڭ ئەسلىگە كېلىشى بۇ ئىككى نىشاننىڭ ئەسلىگە كېلىشىگە توسقۇنلۇق قىلىدۇ. بۇنىڭدىن سىرت، دەل موشۇ مەسىلىدە ئامېرىكا ۋە بىر قىسىم ياۋروپا دۆلەتلىرى ئوخشىمىغان قاراشتا بولىشى مۇمكىن. ياۋروپا ئىتتىپاقى ۋە ش ئا ئە ت نىڭ كېڭىيىش چېگرىسى مەسىلىسىدە تېخىمۇ شۇنداق. ئەڭ ئاخىرىدا روسىيەنىڭ بۇ ئىككى ئورگاندىن بىرىگە كىرىشنى ئويلىشىش كېرەكمۇ يوق؟ روسلارنىڭ ئىدىيىسىدە روسىيەنى چەتكە قېقىشنىڭ بەدىلى ناھايىتى يۇقىرى بولىدۇ دەيدىغان قاراش شەكىللىنىدۇ. ئەمما ياۋروپا ئىتتىپاقى ياكى ش ئا ئە ت نى ئاجىزلىتىشنىڭ ئاقىۋىتى بەلگىلىك دەرىجىدىكى مۇقىمسىزلىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ مەركىزىدىكى جۇغراپىيىۋى سىياسىي مۇناسىۋىتى تۇراقلىق بولمىغان كەڭ رايوندا مۇھىم بىر مۇقىمسىزلىق ئامىلى مەۋجۇت.تۈركىيە ۋە ئىراننىڭ يوشۇرۇن ئاجىزلىقى بۇ مۇقىمسىزلىقنى زور دەرىجىدە جىددىيلەشتۈرىۋەتتى. قارا دېڭىزدىكى قىرىم يېرىم ئارىلىدىن، شەرقتە روسىيەنىڭ جەنۇبىي قىسىمىدىكى يېڭى چېگىرىسىدىن تاكى ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىغىچە، جەنۇبتا ھىندى ئوكيانغىچە، غەربتە قىزىل دېڭىزغىچە، شىمالدا ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ شەرقىي قىسىمىدىن يەنە قىرىم يېرىم ئارىلىغىچە بولغان بۇ رايوندا تەخمىنەن 400 مىليون نوپۇس بار بولۇپ،25 دۆلەتكە تارقالغان. ھەممە دۆلەتتە دېگۈدەك كۆپ خىل مىللەتلەر ۋە دىنلار مەۋجۇت، سىياسىي ۋەزىيىتى تۇراقسىز، بەزى دۆلەتلەر ئېھتىمال يادرو قورالىغا ئېرىشمەكچى بولىۋاتقان بولىشى مۇمكىن.
بۇ كەڭرى رايون پارتىلاش خاراكتېرلىك ئۆچمەنلىكنىڭ زەربىسىگە ئۇچرىغان،ئۆزئارا رىقابەتلىشىۋاتقان كۈچلۈك قوشنىلىرىنىڭ قورشاۋىدا تۇرماقتا. بۇ رايون ئېھتىمال ئاساسلىق جەڭ مەيدانى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن، بۇ رايوندىكى مىللىي دۆلەتلەر ئارىسىدا ئۇرۇش پارتىلىشى، مىللىي ۋە دىننىي زوراۋانلىق توقۇنۇشى پارتىلىشى مۇمكىن. ھىندىستان مەلۇم پۇرسەتتىن پايدىنلىنىپ ئۆزىنىڭ ئىرادىسىنى پاكىستانغا تېڭىپ، يۈز بېرىش ئېھتىماللىقى بولغان توقۇنۇش دائىرىسىنىڭ چوڭ كىچىكلىكىگە ناھايىتى چوڭ تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن. تۈركىيە ۋە ئىراننىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى ۋەزىيەت يامانلىشىپ قالماي، ئۇلارنىڭ پارتىلاش خاراكتېرىدىكى بۇ رايوندا
  

مۇقىملاشتۇرۇش رولىنى ئويناش ئىقتىدارىنى ئېغىر دەرىجىدە ئاجىزلاشتۇرۇۋېتىشى مۇمكىن. مۇنداق ۋەزىيەتتە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى يېڭى دۆلەتلەرنىڭ خەلقئارا جەمئىيەتكە كىرىشى تېخىمۇ تەس بولىدۇ. ئامېرىكا كونتروللىقىدىكى پارس قولتۇقى رايونىنىڭ بىخەتەرلىكىگە پايدىسىز تەسىر پەيدا قىلىدۇ. يىغىنچاقلىغاندا، ئامېرىكا ۋە خەلقئارا جەمئىيەت بۇ رايوندا دۇچ كېلىدىغان خىرىس ئېھتىمال يېقىنقى يىللاردىكى سابىق يوگۇسلاۋىيەدە يۈز بەرگەن كىرزىستىن تېخىمۇ ئېغىر بولىشى مۇمكىن.
بۇ مۇقىمسىز رايون دۇچ كەلگەن يەنە بىر مەسىلە بولسا ئىسلام ئەسلىيەتچىلىرى (Islamic fundamentalism) ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن مۇھىم ئورنىغا خىرىس قىلىشى مۇمكىن. ئىسلام ئەسلىيەتچىلىرى ئامېرىكىچە تۇرمۇش شەكلىگە قارىتا دىننىي ئۆچمەنلىك قۇترىتىش ۋە ئەرەب-ئىسرائىلىيە توقۇنۇشىدىن پايدىلىنىپ، بىر قىسىم غەربپەرەس ئوتتۇرا شەرق ھۆكۈمەتلىرىنى ئامالنىڭ بارىچە ئاجىزلىتىپ، ئەڭ ئاخىرىدا ئامېرىكىنىڭ رايونلۇق مەنپەئەتى، بولۇپمۇ پارس قولتۇقى رايونىدىكى مەنپەئەتىنى زىيانغا ئۇچرىتىدۇ. لېكىن سىياسىي جەھەتتە ئىختىلاپ بولغاچقا ھەم ھەقىقىي كۈچلۈك ئىسلام دۆلىتى بولمىغاچقا، ئىسلام ئەسلىيەتچىلىرىدىن كەلگەن خىرىسنىڭ جۇغراپىيىلىك سىياسىي يادروسى كەمچىل، شۇڭا زوراۋانلىق ھەركەتلىرىنى كېڭىيىشى ئارقىلىق ئىپادىلىنىپ چىقىشى مۇمكىن.
جۇڭگونىڭ چوڭ دۆلەت سۈپىتىدە قەد كۆتۈرۈشى ئىنتايىن مۇھىم جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك مەسىلە پەيدا قىلىدۇ. ئەڭ كۆڭۈلدىكىدەك ئىش دېموكراتىيىلىشىش ۋە ئەركىن بازارلاشتۇرۇشنى ئەمەلگە ئاشۇرماقچى بولىۋاتقان جۇڭگونى ئاسىيا رايونى ھەمكارلىق رامكىسىغا كىرگۈزۈشتۇر. ئەگەر جۇڭگو دېموكراتىيىلىشىش يولىدا ماڭماي، ئىقتىسادىي ۋە ھەربىي كۈچى داۋاملىق زورايسا قانداق قىلىش كېرەك؟ ئەتراپىدىكى قوشنىلىرىنىڭ قانداق ئۈمىدتە، قانداق غەرەزدە بولىشىدىن قەتئىي نەزەر، «بۈيۈك جۇڭگو» بارلىققا كېلىۋاتقان بولىشى مۇمكىن. بارلىققا كېلىشىگە بولغان توسقۇنلۇق جۇڭگو بىلەن كەسكىن توقۇنۇش كەلتۈرۈپ چىقىرىش مۇمكىن. بۇ توقۇنۇش ئامېرىكا-ياپونىيە مۇناسىۋىتىگە ئېغىر زىيان يەتكۈزىدۇ. چۈنكى يىراقنى ئېلىپ ئېيتقاندا، ياپونىيەنىڭ ئامېرىكىغا ئەگىشىپ جۇڭگونى چەكلەشنى خالاش خالىماسلىقىغا بىر نەرسە دېگىلى بولمايدۇ. بۇ توقۇنۇش توكيونىڭ ياپونىيەنىڭ رايونلۇق رولىغا بولغان قارارىنى تەلتۆكۈس ئۆزگەرتىشى مۇمكىن، ھەتتا ئامېرىكىنىڭ يىراق شەرقتىكى مەۋجۇتلىقىنىڭ ئاخىرلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش مۇمكىن.
لېكىن جۇڭگوغا يول قويۇشتا بەدەل تۆلەشكە توغرا كېلىدۇ. جۇڭگونىڭ رايونلۇق چوڭ دۆلەت ئىكەنلىكىنى ئېتراپ قىلىش بىر شوئارنى قوللىغاندەك ئۇنداق ئاسان ئىش ئەمەس. مۇنداق رايوننىڭ ھەل قىلغۇچ ئورنىنىنىڭ چوقۇم ماھىيەتلىك ئەھمىيىتى بولىشى كېرەك.مۇنداقچە ئېيتقاندا، مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا جۇڭگونى دۇنياۋى ئىشلارغا قاتناشتۇرۇش سىياسىتىنىڭ بىر قىسىمى بولغان جۇڭگونىڭ كەڭرى كۈچ تەسىر دائىرىسى بولىشىغا ئامېرىكا ماقۇل بولىشى كېرەك، بۇ تەسر دائىرە قەيەردە؟ بىر خىل يول قويۇش بولۇش سۈپىتى بىلەن، نۆۋەتتە جۇڭگونىڭ سىياسىي تەسىر دائىرىسىنىڭ سىرتىدىكى ھەر قايسى جايلارنى يېڭىدىن قەد كۆتۈرۈۋاتقان جۇڭگونىڭ دائىرىسىگە كىرگۈزمىسە بولمامدۇ؟
شۇنىڭ ئۈچۈن، ئامېرىكىنىڭ جەنۇبىي كورىيەدىكى مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاپ قېلىش ئىنتايىن مۇھىم مەسلە. ئەگەر ئامېرىكا جەنۇبىي كورىيەدىن چېكىنىپ چىقسا، ئامېرىكا-ياپونىيە مۇداپىئە ئورۇنلاشتۇرىشىنىڭ نۆۋەتتىكى ئەندىزىسىنىڭ ئۆزگەرمەسلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلىش تەس. چۈنكى ياپونىيە كەلگۈسىدە ھەربىي جەھەتتە مۇستەقىل بولمىسا بولمايدۇ. لېكىن جەنۇب شىمال كورىيەنىڭ بىرلىككە كېلىشىدىكى ھەر قانداق ئىلگىرلەش ئامېرىكىنىڭ جەنۇبىي كورىيەدە داۋاملىق ئەسكەر تۇرغۇزۇش ئاساسىنى قالايمىقانلاشتۇرىۋېتىدۇ. بىرلىككە كەلگەن كورىيە ئېھتىمال ئامېرىكىنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك ھەربىي مۇھاپىزىتىنى كېرەك قىلماسلىقى مۇمكىن، جۇڭگو ھەل قىلغۇچ تەسىر كۆرسىتىپ، يېرىم ئارالنى بىرلىككە كەلتۈرۈشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشى مۇمكىن. يىغىنچاقلىغاندا، ئامېرىكىنىڭ جۇڭگو بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى قانداق بىر تەرەپ قىلىشنى ئامېرىكا-ياپونىيە-كورىيە ئۈچ بۇرجەك بىخەتەرلىك مۇناسىۋىتىنىڭ مۇقىملىقىغا بىۋاستە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
ئەڭ ئاخىرىدا، كەلگۈسىدىكى سىياسىي ئىتتىپاقلاردا يۈز بېرىش مۇمكىنچىلىكى بولغان كۈتۈلمىگەن ئەھۋاللار ئۈستىدە قىسقىچە توختىلىشىمىز كېرەك. بۇ مەسىلە مۇناسىۋەتلىك بابلاردا تېخىمۇ تەپسىلىي مۇلاھىزە قىلىنىدۇ. ئۆتمۈشتە، خەلقئارالىق ئىشلاردىكى يېتەكچىلىك ئورۇننى ئىگەللەش ئاساسلىقى دۆلەت بىلەن دۆلەت ئوتتۇرىسىدىكى يېتەكچىلىك ئورۇننى تالىشى ئىدى. بۇنىڭدىن كېيىن، ئامېرىكا ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىن ئامېرىكىنى قوغلاپ چىقىرىش غەرىزىدە بولىۋاتقان رايونلۇق ئىتتىپاققا قانداق تاقابىل تۇرۇشنى قارار قىلمىسا بولمايدۇ. مۇنداق ئۇرۇنۇش ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى چوڭ دۆلەتلىك ئورنىغا تەھدىد سالىدۇ. ئامېرىكىغا خىرىس قىلىدىغان ئىتتىپاقنىڭ بارلىققا كېلىش كەلمەسلىكى ئەمەلىيەتتە ئاساسلىقى ئامېرىكا بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان ئېغىر مۈشكۈلاتلارنى ئۈنۈملۈك بىر تەرەپ قىلىش قىلالماسلىقىغا باغلىق.
ئەڭ چوڭ يوشۇرۇن تەھدىد بولسا جۇڭگو بىلەن روسىيە ئېھتىمال ئىرانمۇ بىرلىشىپ چوڭ ئىتتىپاق قۇرۇشىدۇر. مۇنداق «زومىگەرلىككە قارشى» ئىتتىپاق تۈزۈشنىڭ سەۋەبى ئېدىئولوگىيە ئۈچۈن ئەمەس بەلكى ئۆز ئارا بىرلەشكەن نارازىلىقتۇر. گەرچە بۇ قېتىمقى ئاتامان جۇڭگو، ئەگەشكۈچىسى روسىيە بولسىمۇ، لېكىن بۇ ئىتتىپاقنىڭ كۆلىمى ۋە دائىرىسى جەھەتتە جۇڭگو –سوۋېت گۇرۇھى پەيدا قىلغان خىرىس بىلەن ئوخشاشلىق تەرىپى بار. گەرچە مۇنداق كۈتۈلمىگەن ئەھۋالنىڭ ئېھتىماللىقى ناھايىتى كىچىك بولسىمۇ، لېكىن يۈز بېرىشىنى توساش ئۈچۈن،ئامېرىكا چوقۇم بىرلا ۋاقىتتا ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ غەربىي، شەرقى ۋە جەنۇبى قىسىمىدا جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك ۋاستىنى ئەپچىللىك بىلەن ئىشقا سېلىشى كېرەك.
جۇڭگو-ياپونىيە ئوق مەركىزى ئېھتىمال جۇغراپىيىلىك جەھەتتە نىسبەتەن چەكلىك، ئەمما يوشۇرۇن خەۋپى چوڭقۇر بولغان خىرس پەيدا قىلىشى مۇمكىن. بۇ ئوق مەركەز ئامېرىكىنىڭ يىراق شەرقتىكى ئورنىنى يوقىتىپ قويغاندا ۋە ياپونىيەنىڭ دۇنياغا بولغان قارىشىدا تۈپتىن ئۆزگىرىش يۈز بەرگەندە بارلىققا كېلىشى مۇمكىن. بۇ ئىتتىپاق غايەت زور ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارى بولغان ئىككى مىللەتنى بىرلەشتۈرۈپ ھەمدە مەلۇم شەكىلدىكى «ئاسىيائىزم» نى بىرلەشتۈرۈپ، ئامېرىكىغا قارشى تۇرۇشتىكى تەلىمات قىلىشى مۇمكىن. ئىككى دۆلەتنىڭ يېقىنقى زامان تارىخىنى كۆزدە تۇتقاندا، جۇڭگو بىلەن ياپونىيەنىڭ يېقىن كەلگۈسىدە ئىتتىپاق تۈزۈشى مۇمكىن ئەمەس. يىراقنى كۆرەر ئامېرىكا سىياسىتى مۇنداق ئىتتىپاقنىڭ شەكىللىنىشىنى جەزمەن توسىيالايدۇ.
يەنە بىر خىل ئېھتىماللىق كىچىك، ئەمما پۈتۈنلەي چەتكە قاققىلى بولمايدىغان ئەھۋال بولۇپ،بۈيۈك ياۋروپانىڭ بارلىققا كېلىشىدۇر، گېرمانىيە-روسىيە ئىتتىپاقى ياكى فرانسىيە-روسىيە ئىتتىپاقى بولسۇن، بۇ ئىككى ئىتتىپاقنىڭ ئېنىق تارىخىي ماتىرىياللرى بار. ئەگەر ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش مۇساپىسى توختىسا ياكى ياۋروپا-ئامېرىكا مۇناسىۋىتى يامانلاشسا، يۇقىرى ئىككى خىل ئىتتىپاقنىڭ ھەرقانداق بىرى بارلىققا كېلىشى مۇمكىن. ئەگەر ياۋروپا-ئامېرىكا مۇناسىۋىتى يامانلاشسا، ياۋروپا ۋە روسىيەنىڭ ئۆز ئارا ھەمكارلىشىپ ئامېرىكىنى ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىن قوغلىۋېتىشىنى تەسەۋۋۇر قىلىش تەس ئەمەس. نۆۋەتتە، ھەر خىل ئىتتىپاقلارنىڭ پەيدا بولۇشى مۇمكىن ئەمەستەك قىلىدۇ. بۇ ئىتتىپاقلار پەقەت ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا سىياسىتىدە ئېغىر خاتالىق يۈز بەرگەندە ۋە ياۋروپادىكى ئاساسلىق دۆلەتلەر نىشانىنى جىددىي ئۆزگەرتكەن ئەھۋالدا ئاندىن بارلىققا كېلىدۇ.
كەلگۈسىنىڭ قانداق بولىشىدىن قەتئىي نەزەر، ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورنى پاراكەندىچىلىككە، ھېچ بولمىغاندا كىچىك كۆلەمدىكى زوراۋانلىق ھەركەتلىرىنىڭ زەربىسىگە ئۇچرايدۇ دەپ قارىشىمىزنىڭ ئاساسى بار. ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن مۇھىم ئورنى يېڭى خىرىس ئالدىدا ئاجىزلىشىشى مۇمكىن. بۇ خىرىس رايونلۇق رىقابەتچىسىدىن كېلىشى مۇمكىن ياكى يېڭى ئىتتىپاقلاردىن كېلىشى مۇمكىن. ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن مۇھىم ئورنى ئۇزۇن مەزگىللىك جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىنىڭ يېتەكچىلىكىنى قوبۇل قىلىدۇ، ماسلاشتۇرۇلغان ئىجتىمائىي سىياسىي تۈزۈمنى ئاساس قىلىشى كېرەك، كېيىنكىسى ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى كۆپ تەرەپلىك رامكىنى بىرلەشتۈرۈشى مۇمكىن. پەقەت ئامېرىكىنىڭ ھەممىدىن مۇھىم ئورنى مەۋجۇت بولغان، نۆۋەتتىكى يېتەكچىلىك ئورنىنى ئىگەللىگەن، بىر خىل «ئاشكارا ئۇرۇش تەھدىتى بولمىغان»،ئامېرىكىنىڭ يەر شارىۋى سېستىمىسى بولغان جايلا ئاندىن مۇقىملىققا ئېرىشەلەيدۇ.
①'Samuel P. Huntington. "Why International Primacy Matters," International
Security (Spring 1993):83
ساموئىل خانتىڭتون: خەلقئارالىق ھەممىدىن مۇھىم ئورۇن نېمە ئۈچۈن مۇھىم؟ (خەلقئارا بىخەتەرلىك،1993-يىلى باھار پەسىللىك سانى،83-بەت)
②2Roy Den man, Missed Chances (London: Cassell, 1996).'
روي دېمان:«كېتىپ قالغان پۇرسەت»  (لوندون،كاسېل نەشىرىياتى،1996-يىل)
③In Robert Skidelsky's contribution on "Great Britain and the New Europe,"in From the Atlantic to the Urals, ed. David P. Calleo and Philip H. Gordon  
(Arlington, Va.: 1992), p. 145

روبېرت سكېدىلسكي:«بۈيۈك بېرىتانىيە ۋە يېڭى ياۋروپا» « ئاتلانتىك ئوكياندىن ئۇرال تاغلىرىغىچە » داۋىد پ كالوۋ ۋە فىلىپ H گاردون
④A. Bogaturov and V. Kremenyuk (both senior scholars in the Institute ofthe United States and Canada), in "Current Relations and Prospects for Interaction Between Russia and the United States," Nezauisimaya Gazeta, June
1996،28  
A بوگاتۇروۋ ۋە ۋ كرېمېنيۇك (ئىككىلىسىلا ئامېرىكا ۋە كاناداد تەتقىقات ئورگىنىدىكى تەتقىقاتچى)، روسىيە ئامېرىكىنىڭ نۆۋەتتىكى مۇناسىۋىتى ھەمدە ئۆز ئارا تەسىرىنىڭ كەلگۈسى
(مۇستەقىللىق گېزىتى)،1996-يىلى6-ئاينىڭ28-كۈنى
istanbol
چوققا [7 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-23 20:54 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

ئۈچىنچى باب:دېموكراتىيە قاراۋۇلخانىسى
ياۋروپا ئامېرىكىنىڭ تەبىئىي ئىتتىپاقدىشى. ياۋروپا ۋە ئامېرىكىنىڭ ئورتاق قىممەت قارىشى ۋە ئاساسەن ئوخشايدىغان دىننىي ئەنئەنىسى بار، ئوخشاش دېموكراتىك سىياسەت يۈرگۈزىدۇ ھەم كۆپ قىسىم ئامېرىكىلىقلارنىڭ ئەسلى يۇرتى. ياۋروپا بىر گەۋدىلىشىش ئارقىلىق مىللىي دۆلەتلەرگە باشلامچى بولۇپ، دۆلەت ھالقىغان ئورتاق ئىقتىسادىي ئىتتىپاق قۇرۇپ، ئەڭ ئاخىرى سىياسىي ئىتتىپاققا ئايلاندى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ياۋروپا ئىتتىپاقى مىللەتچىلىك دەۋرىدىكى تار نۇقتىئىنەزەر ۋە بۇزغۇنچىلىق خاراكتېرىدىكى ھېسىياتتىن ھالقىپ، دۆلەت يوقالغاندىن كېيىن قۇرۇلىدىغان تېخىمۇ چوڭ تەشكىلىي شەكىلگە يول كۆرسىتىپ بەردى. ياۋروپا بۈگۈنكى دۇنيادىكى تەشكىلىي جەھەتتە كۆپ قىرلىشىش دەرىجىسى ئەڭ يۇقىرى رايون. (3-1.رەسىم).سىياسىي جەھەتتە بىرلىككە
  

كېلىشنىڭ مۇۋاپىقىيەت قازىنىشى، ياۋروپادا دېموكراتىيە چوققىسىنىڭ ئاستىدا، ئامېرىكا بىلەن ئوخشاش تۇرمۇش سەۋىيىسىدىن بەھرىمان بولۇۋاتقان تەخمىنەن 400 مىليون نوپۇسقا ئىگە يەككە گەۋدىنى بەرپا قىلدى. مۇنداق ھالەتتىكى ياۋروپا مۇقەررەر ھالدا يەر شارىۋى چوڭ دۆلەتكە ئايلىنىدۇ. ياۋروپا دېموكراتىيىنى ياۋروئاسىيا قۇرۇلۇقىنىڭ مەركىزىي قىسىمىغىچە كېڭەيتتى. ياۋروپانىڭ شەرققە كېڭىيىشى 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرىدىكى دېموكراتىيىنىڭ غەلبىسىنى مۇستەھكەملىدى. ياۋروپانىڭ سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي جەھەتتە شەرققە كېڭىيىشى ياۋروپانىڭ مەدەنىيەت دائىرىسى بىلەن ئاساسەن ئوخشاش. بۇ دائىرە «پېتىرنىڭ ياۋروپاسى» (the Petrine Europe) دېيىلىدۇ. تېررىتورىيىسى خرىستىئان دىنىنىڭ غەربىي مەزھىپى (Western-rite) بولغان ياۋروپانىڭ قەدىمى ۋە ئورتاق دىننىي ئەنئەنىسىنى مەنبە قىلىدۇ. مۇنداق ھالەتتىكى ياۋروپا مىللەتچىلىك دەۋرىدىن ئىلگىرى بىر مەزگىل مەۋجۇت بولغان، ياۋروپا پارچىلىنىپ ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى ئايرىپ-ئايرىم ئىككى قىسىمىنى كونترول قىلىشتىن ئىلگىرى، ناھايىتى ئۇزۇن مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ئىدى. مۇنداق زور ھالەتتىكى ياۋروپا شەرقىي قىسىمدىكى دۆلەتلەرنى قاتتىق جەلپ قىلىدۇ، ئۇكرائىنا، بلوروسىيە ۋە روسىيە بىلەن مۇناسىۋەت تورى قۇرۇپ، بۇ ئۈچ دۆلەتنى بارغانسېرى تىزگىنلەش كۈچىگە ئىگە بولىۋاتقان ھەمكارلىققا قاتناشتۇرىدۇ ھەمدە ئۇلارنى ئورتاق دېموكراتىك پىرىنسىپقا ئىشەندۈرىدۇ. ياۋروپا ئەڭ ئاخىرىدا ئامېرىكا تەشەببۇس قىلىۋاتقان ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقى بىخەتەرلىك رامكىسىنىڭ ھەل قىلغۇچ تىرىكىنىڭ بىرىگە ئايلىنىدۇ.
بىراق ياۋروپا ئالدى بىلەن ئامېرىكىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىكى كەم بولسا بولمايدىغان جۇغراپىيىلىك سىياسىي قاراۋۇلخانىسى. ئامېرىكىنىڭ ياۋروپادا غايەت زور جۇغراپىيىۋى ئىستراتىگىيىلىك مەنپەئەتى بار.ئامېرىكا-ياپونىيە مۇناسىۋىتىگە ئوخشىمايدىغىنى، ئاتلانتىك ئىتتىپاق ياۋروئاسىيا قۇرۇقلۇقىدا ئامېرىكىنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي كۈچىنى بىۋاستە تىكلىدى. ئامېرىكا-ياۋروپا مۇناسىۋىتىنىڭ نۆۋەتتىكى باسقۇچىدا، ياۋروپادىكى ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر ئامېرىكىنىڭ بىخەتەرلىك ھىمايىسىگە زور دەرىجىدە تايىنىدۇ، ياۋروپانىڭ ھەرقانداق بىر كېڭىيىشى تەبىئىي رەۋۋىشتە ئامېرىكىنىڭ تەسىر دائىرىسىنىڭ كېڭىيىشى بولۇپ قالىدۇ. ئەكسىچە، ئەگەر ئاتلانتك ئوكياندىن ھالقىغان يېقىن مۇناسىۋەت بولمىسا، ئامېرىكا ياۋروئاسىيادىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورنىدىن تېزلا ئايرىلىپ قالىدۇ. ئۇنداق بولغاندا، ئامېرىكىنىڭ ئاتلانتىك ئوكيانغا بولغان كونتروللىقى ھەمدە ئۆزىنىڭ تەسىرى ۋە كۈچلىرىنىڭ ياۋروئاسىيا قۇرۇقلىقىغا ئىچكىرىلەپ كىرىش ئىقتىدارى ئېغىر چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ. لېكىن بۇ يەردىكى مەسىلە، مۇنداق ھەقىقىي تۈردىكى ياۋروپالىقلارنىڭ «ياۋروپا» سى تېخى مەۋجۇت ئەمەس.ب ۇ پەقەت بىر غايە، ئۇقۇم ۋە نىشان بولۇپ، تېخى رېئاللىققا ئايلانمىدى. غەربىي ياۋروپا بىر ئورتاق بازار، لېكىن يەككە سىياسىي گەۋدە ئەمەس. سىياسىي ياۋروپا تېخى بارلىققا كەلمىدى. ئەگەر يەنە ئاللىقانداق ئىسپات لازىم بولسا، ئۇنداقتا بوسنىيە كىرزىسى ياۋروپانىڭ تېخى مەۋجۇت ئەمەسلىكىنى ئازاپ بىلەن ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. رەھىمسىز رېئاللىق شۇكى، غەربىي ياۋروپا چوڭ جەھەتتە يەنىلا ئامېرىكىنىڭ ھىمايىسىدىكى جاي. ئوتتۇرا ياۋروپامۇ بارغانسېرى شۇنداق بولماقتا. ئامېرىكىنىڭ بۇ ئىتتىپاقداشلىرى كىشىگە قەدىمقى دەۋرلەردىكى ۋاسسال بەگلىكلەر ۋە بېقىندى دۆلەتلەرنى ئەسلىتىدۇ. بۇ مەيلى ئامېرىكىغا ياكى ياۋروپادىكى ھەرقايسى دۆلەتلەرگە نىسبەتەن بولسۇن ياخشى ئىش بولىشى ناتايىن.
تېخىمۇ چاتاق بولغىنى، ياۋروپانىڭ ئىچكى ھاياتىي كۈچى ئومۇميۈزلۈك تۆۋەنلىمەكتە. ھازىرقى مەۋجۇت بولۇپ تۇرىۋاتقان ئىجتىمائىي ئىقتىساد سېستىمىسىنىڭ قانۇنلۇقلىقى، ھەتتا ئەمدى كۆرۈلۈشكە باشلىغان ياۋروپالىق سالاھىيەت تۇيغۇسى ناھايىتى ئاجىز. بىر قىسىم ياۋروپا دۆلەتلىرىدە، ئىشەنچ كىرزىسىنىڭ يۈز بەرگەنلىكى، يېڭىلىق يارىتىش يېتەكچىلىكىنىڭ قالمىغانلىقى ھەمدە يەر شارىدىكى بىرقىسىم چوڭ مەسىلىلەردە ئۆزىنى ئېلىپ قېچىشى ۋە بىتەرەپ تۇرۇشتەك پوزىتسىيەدە بولىۋاتقانلىقىنى كۆرىۋالغىلى بولىدۇ. مۇتلەق كۆپ قىسىم ياۋروپالىقلار ياۋروپانىڭ ئاساسلىق چوڭ دۆلەتكە ئايلىنىشىنى خالامدۇ يوق ھەمدە ئۇلار بۇ نىشان ئۈچۈن تەييارلىنىۋاتامدۇق يوق تېخى ئېنىق ئەمەس. ياۋروپادا نۆۋەتتىكى زور دەرىجىدە ئاجىزلاپ كەتكەن ئامېرىكىغا قارشى قالدۇق كەيپىياتمۇ سەل پاراكەندىچىلىك سېلىۋاتىدۇ. ياۋروپالىقلار ئامېرىكىنىڭ زومىگەرلىكىگە ئاغرىنسىمۇ، لېكىن ئامېرىكا «زومىگەرلىكى» نىڭ ئۆزلىرىنى قانات ئاستىغا ئېلىشىنى خالايدۇ.
ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشى كەلتۈرۈپ چىقارغان بۇزغۇنچىلىققا بولغان دەرت-ئەلىمى، ئىقتىسادنىڭ قايتا گۈللىنىشىگە بولغان ئۈمىدى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى پەيدا قىلغان خەۋپسىزلىك تۇيغۇسى ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش سىياسىي ۋەزىيىتىنى شەكىللەندۈرگەن ئۈچ مۇھىم ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچ. لېكىن 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىسىدا بۇ ئۈچ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ غايىپ بولدى. ئىقتىسادنىڭ قايتا گۈللىنىشى ئاساسىي جەھەتتىن ئەمەلگە ئاشتى. يەنە مەسىلە بار دېيىلگەندىمۇ، ياۋروپا دۇچ كېلىدىغان مەسىلە: يۈكى زىيادە ئېغىر بولغان ئىجتىمائىي پاراۋانلىق تۈزۈمى ئىقتىسادىي ھاياتىي كۈچىنى سەرپ قىلىۋەتتى، ئالاھىدە مەنپەئەتلىك گۇرۇھلارنىڭ ئىسلاھاتنى قاتتىق بايقۇت قىلىشى ياۋروپانىڭ سىياسىي دىققەت نەزىرىنى ئۆز ئىچكى قىسىمغا بۇرىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەھدىتى ئاخىرلاشتى، لېكىن بىر قىسىم ياۋروپالىقلارنىڭ ئامېرىكىنىڭ تەسىرىدىن قۇتۇلۇپ چىقىپ مۇستەقىل بولۇش ئارزۇسى،ياۋروپا قۇرۇقلۇقىنىڭ بىر گەدىلىشىشىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان كۈچلۈك ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچكە ئايلىنالمىدى.
ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش ئىشلىرى ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسى ۋە ئۇنىڭ ۋارىسى بولغان ياۋروپا ئىتتىپاقىدىن ئىبارەت بۇ غايەت زور مېخانىزم پەيدا قىلغان بيوكرات ئورگاننىڭ تىرەپ تۇرىشىغا بارغانسېرى تايانماقتا. بىر گەۋدىلىشىش ئىدىيىسى گەرچە كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن بولسىمۇ، قىزغىنلىق ۋە بۇرچ كەم بولغانلىقتىن،ب ۇ قوللاش سۇسلاشقا يۈزلەندى. مۇنداقچە ئېيتقاندا، بۈگۈنكى غەربىي ياۋروپا كىشىلەرگە چاتىقى تولا، چېچىلاڭغۇ، گەرچە پاراۋان تۇرمۇش كەچۈرىۋتقان بولسىمۇ، بىر قاتار ئىجتىمائىي مەسىلىلەر ساقلانغان، بىردەك يىراقنى كۆرەرلىك يوقتەك تەسىرات بەردى. ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشى بارغانسېرى بىر نىشان ئەمەس  بەلكى بىر مۇساپىگە ئايلىنىپ قېلىۋاتىدۇ.
شۇنداق بولسىمۇ،ياۋروپادىكى ئىككى چوڭ ئاساسلىق دۆلەت فرانسىيە بىلەن گېرمانىيەنىڭ سىياسىي سەر خىللىرى ياۋروپانى ئاساسىي جەھەتتىن ھەقىقىي ياۋروپاغا ئايلاندۇرۇش نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا ۋەدە بەردى. شۇڭا ئۇلار ياۋروپانىڭ ئاساسلىق لاھىيلىگۈچىلىرى. ئەگەر ئۇلار بىر نىيەتكە كەلسە ياۋروپانىڭ تارىخىغا مۇناسىپ ۋە يوشۇرۇن كۈچى بار ياۋروپا قۇرۇپ چىقالايدۇ. بۇ ئىككى دۆلەتنىڭ ياۋروپانىڭ قۇرۇلۇشىغا بولغان قارىشى ۋە مۇددىئاسى ئوخشىمايلا قالماستىن، ئىككىلا دۆلەتنىڭ نىشانىنى ئۆز ئالدىغا ئەمەلگە ئاشۇرالايدىغان كۈچلۈك تەشەببۇسى يوق.
مۇنداق ئەھۋال ئامېرىكىنىڭ ھەل قىلغۇچ ئارىلىشىشىغا ئوبدان پۇرسەت يارىتىپ بەردى. ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىنى قوغداش نامىدا ئارىلىشىشىنى زۆرۈرلۈككە ئىگە قىلدى، چۈنكى مۇنداق قىلمىسا ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشى توختاپ قالىدۇ، ھەتتا بارا-بارا بۇرۇلۇش يۈز بېرىدۇ. لېكىن ئامېرىكىنىڭ ياۋروپانىڭ قۇرۇلىشىغا بولغان ھەرقانداق ئۈنۈملۈك قاتنىشىشى تۆۋەندىكى ئىككى مەسىلىدە ئېنىق ئىدىيەنى يېتەكچى قىلىشى كېرەك. بىرىنچى، ئامېرىكا كۆرۈشنى ۋە ئىلگىرى سۈرۈشنى خالايدىغىنى قانداق ياۋروپا، باراۋەر شېرىك ياكى كىچىك ئىتتىپاقدىشىمۇ؛ ئىككىنچى، ياۋروپا ئىتتىپاقى ۋە ش ئا ئە ت نىڭ ئەڭ ئاخىرقى دائىرىسى قانچىلىك چوڭلۇقتا بولىشى كېرەك. بۇنىڭدىن سىرت، ئامېرىكا يەنە چوقۇم ياۋروپادىكى ئىككى ئاساسلىق لاھىيلىگۈچى (فرانسىيە ۋە گېرمانىيە) بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئېھتىياتچانلىق بىلەن بىر تەرەپ قىلىشى كېرەك.
چوققا [8 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-27 09:43 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

ئىشلىتىش
بۇ مەزمۇن 24قەۋەتتىكى kenjiدە2012-05-26 14:42يوللىغان يازمىسىغا نەقىل :
   ئوقۇپمۇ باقماي ئىنكاس يېزىشقا تۇتۇندۇم، سەۋىۋى بىزگە دەل مۇشۇنداق يۇقۇرى ئورۇندا تۇرۇپ دۇنيا ۋەزىيتى كۈزىتىلگەن، ھۆكۈمدارلار يەنە كېلىپ ھەقىقى ھۆكۈمدارلار ساناۋاتقان <<قۇم>>بىز ساناۋاتقان <<تاش>>لار بىلەن قانچىلىك دەرىجىدە پەرقلىنىدىغانلىقلىرىنى پاتراق چۈشىنىپ يېتىش ۋە بۇ ئارقىلىق خەلقتە ئىمكان بولسا ئىنتايىىن تېزلىك بىلەن يېتىلدۈرۈپ چىقىشقا تېگىشلىك ھاكىمىيەت ئېڭىدۇر.
     بۇنى چۈشۈرۈپ ساقلىۋېلىشنى ماڭا ئۈگۈتۈپ قويساڭلار بولۇپتىكەن، رەھمەت!

ھەجىمى چوڭ بولسا كومپيۇتىر ئالدىدا ئولتۇرۇپ ئوقۇپ بولۇش ھەقىقەتەن تەس، تولۇق ئېلان قىلىنىپ بولغاندا باغداش تورى ئېلكىتاب قىلىپ تارقىتىشى مۇمكىن، باغداش تورىنىڭ ئالاقىدار ئۇقتۇرىشىغا دىققەت قىلارسىز.
چوققا [9 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-05-27 18:03 |
naprat2009
دەرىجىسى : ئادەتتىكى ئەزا


UID نۇمۇرى : 79
نادىر تېما : 1
يازما سانى : 255
شۆھرەت: 1474 كىشىلىك
مۇنبەرپۇلى: 1473 سوم
تۆھپە: 857 ھەسسىلىك
ياخشى باھا: 860 نۇقتا
توردىكى ۋاقتى : 718(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقىت:2011-01-08
ئاخىرقى كىرگىنى:2012-10-16
خەت چوڭلىقى : كىچىك نورمال چوڭ

 

سەلتەنەت ۋە ھۆرلۈك
فرانسىيە ياۋروپانىڭ قايتا تىرىلىشىنى ئۈمۈد قىلىدۇ، گېرمانىيە ياۋروپا ئارقىلىق ھۆرلۈككە ئېرىشىشنى ئارزۇ قىلىدۇ.بۇ ئوخشىمىغان ئىككى مۇددىئا فرانسىيە ۋە گېرمانىيەنىڭ ياۋروپاغا قارىتا ئوخشىمىغان لاھىيىسىنىڭ چوڭقۇر سەۋەبلىرىنى سەۋەبلىرىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.
فرانسىيەگە نىسبەتەن،ياۋروپا بولسا فرانسىيەنىڭ ئۆتمۈشتىكى ئۇلۇغ شان شەرىپىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشتىكى ۋاستە. فرانسىيەنىڭ كەسكىن خەلقئارالىق مەسىلىلەر مۇتەپەككۇرلىرىمۇ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن ئىلگىرىلا، ياۋروپانىڭ دۇنياۋى ئىشلاردىكى مەر كىزىي ئورنىنىڭ ئۈزلۈكسىز تۆۋەنلەپ كېتىۋاتقانلىقىدىن ئەندىشە قىلىشقان ئىدى. نەچچە ئون يىللىق سوغاق ئۇرۇشتا، بۇ ئەندىشە «ئانگىلو-ساكسونلار» نىڭ غەربنى ئىدارە قىلىشىغا بولغان نارازىلىقىغا ئۆزگەردى، بۇنىڭغا ئالاقىدار غەرب مەدەنىيىتىنىڭ «ئامېرىكىلىشىش» قا بولغان مەنسىتمەسلىكىنى دەپ ئولتۇرمىساقمۇ بولىدۇ. چارلېس دېگول ئېيتقان «ئاتلانتىك ئوكياندىن ئۇرال تاغ تىزمىلىرى» غىچە بولغان ھەقىقىي ياۋروپا بەرپا قىلىشنىڭ مەقسىتى دەپ موشۇ پاسسىپ ئەھۋالنى ئوڭشاش ئۈچۈن ئىدى. مۇنداق ھالدىكى ياۋروپاغا فرانسىيە رەھبەرلىك قىلىدىغان بولغاچقا، فرانسىيەنىڭ ئۆتمۈشتىكى شان-شەرىپىنى قايتۇرۇپ كېلەلەيتتى.
گېرمانىيەگە نىسبەتەن ياۋروپانىڭ قوينىغا ئۆزىنى ئېتىش گېرمان مىللىتىنىڭ ھۆرلۈككە ئېرىشىشىنىڭ ئاساسى، ئامېرىكا بىلەن بولغان يېقىن مۇناسىۋەت ئۆزىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىشنىڭ ئاچقۇچى. شۇڭا گېرمانىيە ئۆزىگە زىيادە ئىشىنىدىغان ھەمدە ئامېرىكىدىن مۇستەقىل ياۋروپانى تاللاش ئاقىلانىلىك ئەمەس، دەپ قارايدۇ. گېرمانىيەگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ھۆرلۈك+بىخەتەرلىك=ياۋروپا+ئامېرىكا. بۇ تەڭلىك گېرمانىيەنىڭ مەيدانى ۋە سىياسىتىنى بەلگىلىدى ھەم گېرمانىيەنى ياۋروپانىڭ ھەقىقىي ياخشى پۇقراسىغا ئايلاندۇردى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپادىكى ياراملىق قوللىغۇچىسى بولۇپ قالدى.
گېرمانىيە بۇ فورمۇلانىڭ ياۋروپاغا بولغان سەمىمىي ۋەدىسىنى ئۆزىنىڭ تارىخىنى پاكىزلاش ھەمدە ئەخلاق ۋە سىياسىي ئابرويىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش دەپ قارايدۇ. گېرمانىيە ياۋروپا ئارقىلىق ھۆرلۈككە ئېرىشىدۇ ھەمدە بۇرۇنقى ھەيۋىسىنى قايتىدىن تىكلەيدۇ. ياۋروپانىڭ گېرمانىيەگە بولغان نەپرىتى ۋە ئەندىشىسىنى قوزغاپ قويمىغان ئەھۋالدا ئۆزىنىڭ بۇرچىنى تاماملايدۇ. مۇبادا گېرمانلار ئۆزىنىڭ مىللىي مەنپەئەتىنى كۆزلىسە، باشقا ياۋروپالىقلار تەرىپىدىن يېتىم قالدۇرۇلۇش خەۋپىگە تەۋەككۇل قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. ئەگەر گېرمانلار كۈچىنىڭ بارىچە ياۋروپانىڭ ئورتاق مەنپەئەتىنى ئىلگىرى سۈرسە،ياۋروپانىڭ قوللىشى ۋە ئىشەنچىسىگە ئېرىشىدۇ.
سوغاق ئۇرۇشقا ئالاقىدار ئاساسلىق مەسىلىلەردە، فرانسىيە ساداقەتمەن، ئۆزىنى بېغىشلاش روھى ۋە قەتئىيلىكى بار يولداش. ھەرقېتىملىق ھالقىلىق پەيتلەردە، فرانسىيە ھەمىشە ئامېرىكا بىلەن مۈرىنى مۈرىگە تىرەپ كۈرەش قىلىدۇ. بېرلىننى ئىككى قېتىم قامال قىلىشتا بولسۇن ياكى كۇبا باشقۇرىلىدىغان بومبا كىرزىسى ۋاقتىدا بولسۇن فرانسىيە ھەرگىز تەۋرەنمىدى. لېكىن فرانسىيە ئۆزىنىڭ مۇستەقىل سىياسىي خاراكتېرىنى ئىپادىلەشنى ھەم فرانسىيەنىڭ كەم بولسا بولمايدىغان ھەركەت ئەركىنلىكىنى قوغداشنى ئۈمۈد قىلىدۇ. بولۇپمۇ فرانسىيەنىڭ يەرشارىۋى ئورنىغا ۋە ياۋروپانىڭ كەلگۈسى مەسىلىلەرگە چېتىلىدىغان ھەركەت ئەركىنلىكىدە شۇنداق، بۇ ھەم فرانسىيەنىڭ ش ئا ئە ت نى قوللىشىنى ئاجىزلاتتى.
فرانسىيەنىڭ سىياسىي سەرخىللىرى يەنىلا فرانسىيە يەرشارىۋى چوڭ دۆلەت دەيدىغان ئىدىيىنى دارۋاڭ قىلىپ يۈرۈيدۇ. بۇ بىر ئاز بىمەنىلىك. 1995-يىلى 5-ئايدا، باش مىنىستىر ئالېيېن جۇپى (Alain Juppe) فرانسىيە پارلامېنت يىغىنىدا ئالدىنقى نۆۋەتلىك باش مىنىستېرنىڭ ئىدىيىسىنى قايتا تەكىتلىدى ھەمدە:«فرانسىيە چوقۇم ئۆزىنىڭ دۇنياۋى چوڭ دۆلەت بولۇشتەك قىسمىتىنى داۋاملاشتۇرىدۇ» دەپ جاكارلىدى. پارلامېنت زالىدا دەرھال ئالقىش سادالىرى ياڭرىدى. فرانسىيە ئۆزىنىڭ يادرو تەھدىد كۈچىنى داۋاملىق تەرەققىي قىلدۇرۇشتا چىڭ تۇرۇشىنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى، موشۇنداق قىلغاندا ھەركەت ئەركىنلىكىنى زورايتقىلى بولىدۇ دەپ قارايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئامېرىكا شەرق ئىتتىپاقىنىڭ پۈتكۈل بىخەتەرلىكىگە ئائىت ھايات-ماماتلىق قارار بەلگىلىگەندە، ئامېرىكىغا بېسىم ئىشلىتىش ئىقتىدارىغا ئىگە بولىدۇ. فرانسىيەنىڭ ئۆز ئورنىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش غەرىزىدە بولىشى سوۋېت ئىتتىپاقىغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن ئەمەس، چۈنكى ئەڭ توغرا نۇقتىدىن قارىغاندىمۇ، فرانسىيەنىڭ يادرو تەھدىد كۈچى سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئۇرۇش قوزغاش ئىقتىدارىغا ناھايىتى چەكلىك تەسىر كۆرسىتىدۇ. پارژ ئەكسىچە ئۆزىدە يادرو قورالى بولسا سوغاق ئۇرۇشتا ئەڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى ۋە ئەڭ خەتەرلىك قارار چىقارغاندا بەلگىلىك رول ئوينىيالايمىز، دەپ قارايدۇ.
فرانسىيە يادرو قورالىغا ئىگە بولۇش يەر شارىۋى چوڭ دۆلەتلىك تەشەببۇسىنى كۈچەيتىپلا قالماي، يەنە پۈتۈن دۇنيا ھۆرمەت قىلمىسا بولمايدىغان سۆز قىلىش ھوقوقىغا ئېرىشكىلى بولىدۇ دەپ قارايدۇ. بۇ فرانسىيەنىڭ بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى خەۋپسىزلىك كېڭىشىدىكى رەت قىلىش ھوقۇقى بار بەش دۆلەتنىڭ بىرى بولۇش ئورنىنى كۈچەيتتى. بۇ بەش ئەزا يادرو چوڭ دۆلەتلىرىدۇر. فرانسىيەنىڭ قارىشىچە، ئەنگىلىيەنىڭ يادرو تەھدىد كۈچى پەقەتلا ئامېرىكا يادرو كۈچىنىڭ كېڭەيگەن قىسىمىدۇر. چۈنكى ئەنگىلىيە ئامېرىكا-ئەنگىلىيە ئالاھىدە مۇناسىۋىتىگە بولغان ۋەدىسىگە ئەمەل قىلىدۇ ھەمدە مۇستەقىل ياۋروپا قۇرۇش تىرىشچانلىقىدا ھەمىشە ھوقوقىدىن ۋاز كەچتى (فرانسىيەنىڭ يادرو كۈچىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش پىلانى زور دەرىجىدە ئامېرىكىنىڭ يوشۇرۇن قوللىشىنىڭ پايدىسىنى كۆردى، لېكىن فرانسىيەلىكلەر بۇ فرانسىيەنىڭ ئىستراتىگىيىلىك پىلانىغا ھېچقانداق تەسىرى بولمىدى دەپ قارايدۇ). فرانسىيەنىڭ نەزىرىدە، فرانسىيەنىڭ يادرو تەھدىد كۈچى يەنە ياۋروپادىكى ئاساسلىق چوڭ دۆلەتتە بولۇشقا تېگىشلىك رەھبەرلىك ئورنىنى كۈچەيتتى ھەمدە فرانسىيە مۇنداق ئورۇنغا ئىگە بىردىنبىر ھەقىقىي ياۋروپا دۆلىتى.
فرانسىيەنىڭ يەرشارىۋى غايىسىمۇ كۆپ قىسىم فرانسوز تىلى ئافرىقا دۆلەتلىرىدە، كۈچىنىڭ بارىچە بىخەتەرلىك جەھەتتىكى ئالاھىدە رولىنى داۋاملىق ساقلاپ قالىدىغانلىقىنى قەتئىيلىك بىلەن ئىپادىلەپ بەردى. گەرچە فرانسىيە ئۇزۇن مەزگىل ئۇرۇش قىلغاندىن كېيىن، ۋېيتنام ۋە ئالجىرىيەنى قولدىن كەتكۈزۈپ قويۇپ، فرانسىيە ئىمپرىيىسى تەۋەسىدىكى تېخىمۇ كەڭ زېمىنلاردىن ۋاز كەچكەن بولسىمۇ، گەرچە ھازىرقى ھالەتتە فرانسىيە ئىمپىرىيەدىن كېيىنكى ئوتتۇرا دەرىجىلىك ياۋروپا دۆلىتى بولۇپ قالغان بولسىمۇ، بىخەتەرلىك جەھەتتىكى بۇرچ  ھەمدە تىنچ ئوكيانغا تارقالغان بىر قىسىم ئاراللارنى (بۇ ئاراللار فرانسىيەگە غۇلغۇلا قوزغىغان يادرو تەجرىبىسى قىلىشقا مەيدان ھازىرلاپ بەردى) داۋاملىق كونترول قىلىپ تۇرۇشتەك ھەقىقەت، فرانسىيەنىڭ سەرخىللىردا فرانسىيە ھەقىقەتەن يەرشارىۋى رولىنى جارى قىلدۇرىۋاتىدۇ، دېگەن قاراشقا كەلتۈردى.
يۇقىرى ئامىللار سەۋەبلىك فرانسىيە ياۋروپانىڭ رەھبەرلىك ئورنىغا ۋارس بولۇشنى تەلەپ قىلدى. ئەنگىلىيە ئاللىقاچان ئىككىنچى ئورۇندىكى ھەمدە ئاساسىي جەھەتتىن ئامېرىكىغا تايىنىدىغان كۈچكە ئايلاندى. گېرمانىيە سوغاق ئۇرۇش مەزگىلىدە بۆلۈنمە ھالەتتە ھەم 20-ئەسىردىكى تارىخنىڭ ئاۋارىچىلىقىدا تۇرۇپ كەلدى.موشۇنداق ئەھۋالدا،ڧرانسىيە ياۋروپا ئۇقۇمىنى دەستەك قىلىپ، ئۆزىنىڭ ياۋروپا ئۇقۇمىنىڭ ۋەكىلى دەپ داۋراڭ قىلدى. ياۋروپا ئىدىيىسىنى فرانسىيەنىڭ كۆز قارىشى بىلەن بىردەك دەۋالدى. فرانسىيەدىن ئىبارەت ئەڭ بالدۇر ئىگىلىك ھوقۇقلۇق مىللىي دۆلەت ئۇقۇمىنى ھەمدە مىللەتچىلىكنى ئاممىنىڭ ئېتىقادىغا ئايلاندۇرغان دۆلەت، تەبىئىي رەۋۋىشتە ئۆزىنى مۇستەقىل ۋە بىرلىككە كەلگەن ياۋروپانىڭ نامايەندىسى دەپ قارىدى. فرانسىيە ئۆزىنى موشۇنداق قارىغاندىكى قىزغىنلىقى بىلەن ئەينى يىلى «ۋەتەن» گە بولغان قىزغىنلىقى ئوخشاش ئىدى. فرانسىيە رەھبەرلىكىدىكى ياۋروپا سەلتەنەتى ۋە فرانسىيە سەلتەنەتىگە ئايلاندى.
مۇنداق چوڭقۇر تارىخىي مەسئولىيەت پەيدا قىلغان ھەمدە ئۆزىگە خاس مەدەنىيەت ئىپتىخارلىق تۇيغۇسى ئارقىلىق كۈچەيگەن بۇرچ مۇھىم سىياسىي مەنىگە ئىگە.فرانسىيە چوقۇم ئۆزىنىڭ تەسىر دائىرىسى ئىچىدىكى ئاساسلىق جۇغراپىيىلىك سىياسىي رايوننى ساقلاپ قېلىشى كېرەك. ھېچ بولمىغاندا فرانسىيەدىن كۈچلۈك بىر دۆلەتنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى رايونغا ئايلىنىپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشى كېرەك.خەرىتىدىكى بۇرايونغا يېرىم چەمبەر سىزغىلى بولىدۇ. بۇ يېرىم چەمبەر ئېبىرىيە يېرىم ئارىلى، ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ غەربىي قىسىمىنىڭ شىمالىي قىرغىقى ھەمدە گېرمانىيەدىن ئوتتۇرا، شەرقىي ياۋروپاغىچە بولغان كەڭ زېمىننى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.(3-1رەسىم).بۇ رايون
  

فرانسىيەنىڭ بىخەتەرلىك ئەڭ تۆۋەن چەكلىمىسىنىڭ قاپلىنىش دائىرىسى بولۇپلا قالماي، فرانسىيەنىڭ سىياسىي مەنپەئەتىدىكى ئەڭ مۇھىم رايون.  پەقەت جەنۇبىي ياۋروپا دۆلەتلىرى ۋە گېرمانىيەنىڭ قوللىشى ئاستىدا ، فرانسىيە باشچىلىقىدىكى بىرلىككە كەلگەن مۇستەقىل ياۋروپا قۇرۇش نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدۇ. لېكىن ناھايىتى ئېنىقكى، فرانسىيەنىڭ جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوربىتىسى ئىچىدە، بارغانسېرى كۈچىيىۋاتقان گېرمانىيە كەلگۈسىدە فرانسىيەنىڭ تاقابىل تۇرىشى تەسكە توختايدىغان دۆلەتكە ئايلىنىدۇ.
فرانسىيە ئۈچۈن ئېيتقاندا، فرانسىيە رەھبەرلىكىدە ياۋروپانى بىرلىككە كەلتۈرۈشنى ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا قۇرۇقلۇقىدىكى ھەممىدىن مۇھىم ئورنىنى بارا-بارا تۆۋەنلىتىش بىلەن بىرلەشتۈرۈش ئارقىلىق، مۇستەقىل بىرلىككە كەلگەن ياۋروپا قۇرۇش نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدۇ. ئەگەر فرانسىيە ياۋروپانىڭ كەلگۈسىنى بەرپا قىلماقچى بولسا، چوقۇم گېرمانىيەنى قاتناشتۇرۇشى ۋە بوغۇپ تۇرۇشنى كۈچەيتىشى، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا ئىشلىرىغا بولغان سىياسىي رەھبەرلىكىنى پەندىنپەي تارتىۋېلىشى كېرەك. لېكىن بۇ فرانسىيەنى قوش سىياسىي مۈشكۇلاتقا دۇچار قىلىدۇ: بىرى ئامېرىكىنىڭ ياۋروپادىكى مەۋجۇتلىقىنى قانداق قىلىپ ئاجىزلىتىش بىلەن بىرگە، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپاغا بەرگەن بىخەتەرلىك ۋەدىسىنى ساقلاپ قېلىشى كېرەك. ئامېرىكىنىڭ بۇ ۋەدىسىنىڭ كەم بولسا بولمايدىغانلىقىنى ئېتراپ قىلىشى كېرەك. يەنە بىرى، گېرمانىيەنىڭ ياۋروپاغا رەھبەرلىك قىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش بىلەن بىرگە، فرانسىيە-گېرمانىيە شېرىكلىك مۇناسىۋىتىنى ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشى، سىياسىي ئىقتىسادنىڭ بىرلىشىشىنىڭ ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچىگە ئايلاندۇرىشى كېرەك.
ئەگەر فرانسىيە ئىسمى جىسمىغا لايىق يەرشارى چوڭ دۆلەت بولسا، بۇ مۈشكۈلاتلاردىن قۇتۇلۇپ چىقىشى ھەمدە ئاساسلىق نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشى تەسكە توختايدۇ. ياۋروپادا گېرمانىيەدىن باشقا ھەرقانداق بىر دۆلەت فرانسىيەدەك غايىگە كېلىپ باققان ئەمەس ھەم ئوخشاش بۇرچ تۇيغۇسىنىڭ تۈرتكىسىگە ئۇچراپ باققان ئەمەس. گېرمانىيە قايمۇقۇپ قېلىپ، بىرگەۋدىلەشكەن ئەمما ئامېرىكىدىن مۇستەسنا ياۋروپادا فرانسىيەنىڭ رەھبەرلىكىنى قوبۇل قىلىشى مۇمكىن. بۇ پەقەت گېرمانىيە فرانسىيەنى ھەقىقەتەن يەرشارىۋى چوڭ دۆلەت ھەمدە ئامېرىكىغا ئوخشاش ياۋروپاغا گېرمانىيەنىڭ قۇربى يەتمەيدىغان بىخەتەرلىك بىلەن تەمىنى ئېتەلەيدۇ، دەپ قارىغاندا ئاندىن مۇمكىن بولىدۇ.
لېكىن گېرمانىيە فرانسىيەنىڭ ئەمەلىي كۈچىنىڭ چەكلىك ئىكەنلىكىنى بىلىدۇ. فرانسىيە ئىقتىسادىي جەھەتتە گېرمانىيەدىن كۆپ ئاجىز، ھەربىي كۈچىمۇ يېتەرلىك ئەمەس (مەسىلەن1991-يىلى پارس قولتۇقىدىكى ئىپادىسى). فرانسىيەنىڭ ھەربىي كۈچى ئافرىقىكى ئۇششاق دۆلەتنىڭ ئىچكى قىسىمىدا يۈز بەرگەن ھەربىي سىياسىي ئۆزگىرىشلەرنى تىنجىتىشقا يېتىدۇ، ياۋروپادىن يىراق جايلاردا زور كۆلەمدىكى ھەربىي كۈچىنى ئىشقا سېلىشقا قۇربى يەتمەيدۇ. فرانسىيە دەل ئوتتۇرا دەرىجىدىكى ياۋروپا دۆلىتى. شۇڭا ياۋروپا قۇرۇش ئۈچۈن، گېرمانىيە فرانسىيەنىڭ زورىيىشىغا يول قويۇشنى خالايدۇ.لېكىن ياۋروپانىڭ بىخەتەرلىكىنى ھەقىقىي قوغداش ئۈچۈن، گېرمانىيە فرانسىيەنىڭ رەھبەرلىكىگە قارىغۇلارچە ئەگىشىشنى خالىمايدۇ. شۇڭا گېرمانىيە ياۋروپانىڭ بىخەتەرلىكى جەھەتتە ئامېرىكىنىڭ ئاساسلىق رولىنى جارى قىلدۇرۇشىنى ئىزچىل قوللاپ كەلدى. فرانسىيەنىڭ ئابرويى نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، بۇ ناھايىتى ئازاپلىق رېئاللىق، گېرمانىيە بىرلىككە كەلگەندىن كېيىن بۇ ئازاب تېخىمۇ كۈچەيدى. بۇنىڭدىن ئىلگىرى، فرانسىيە-گېرمانىيەنىڭ يارىشىشى فرانسىيە گېرمانىيەنىڭ ئىقتىسادىي ھاياتىي كۈچىگە تايىنىپ، خاتىرجەم ھالدا سىياسىي رەھبەرلىكتىن بەھرىمان بولۇشتا ئىپادىلەنگەن ئىدى. مۇنداق قاراش ئەمەلىيەتتە ئىككىلا تەرەپكە ماس كېلەتتى.چۈنكى بۇ بىر تەرەپتىن ياۋروپا ئەنئەنىسىدىكى گېرمانىيەدىن خەۋپسرەش تۇيغۇسىنى يېنىكلەتتى، يەنە بىر تەرەپتىن فرانسىيە رەھبەرلىكىدىكى ياۋروپا قۇرۇشتا ئىقتىسادىي جەھەتتە ھاياتىي كۈچى ئۇرغۇپ تۇرغان غەربىي گېرمانىيەنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىشى، فرانسىيەنىڭ ئويىدىكى تەسىرىنى كۈچەيتتى ۋە قانائەتلەندۈردى.
گەرچە فرانسىيە-گېرمانىيەنىڭ يارىشىشىغا قارىتا بەزى خاتا تۇيغۇلار بولسىمۇ، بۇ يارىشىش ياۋروپا ۋەزىيىتىنىڭ تەرەققىياتىدا يەنىلا ئىجابىي ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ يارىشىش ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىشىدىكى مۈشكۈل مۇساپىسىدە ھازىرغا قەدەر قولغا كەلتۈرگەن بارلىق ئىلگىرلەشلەرگە ھەل قىلغۇچ ئاساس يارىتىپ بەردى. شۇڭا بۇ يارىشىش بىلەن ئامېرىكىنىڭ مەنپەئەتى پۈتۈنلەي بىردەك، ئامېرىكىنىڭ ئۇزۇندىن بۇيانقى ياۋروپانىڭ دۆلەت ھالقىغان ھەمكارلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈش ۋەدىسى بىلەنمۇ ماس كېلىدۇ. فرانسىيە-گېرمانىيە ھەمكارلىقىنىڭ مەغلۇپ بولىشى ياۋروپاغا نىسبەتەن ئەجەللىك زەربە، ئامېرىكىنىڭ ياۋروپادىكى ئورنىغىمۇ ئاپەت ئېلىپ كېلىدۇ.
ئامېرىكىنىڭ ئۈن-تۈنسىز قوللىشى، فرانسىيە ۋە گېرمانىيەنىڭ ياۋروپانىڭ بىر گەۋدىلىشىش مۇساپىسىنى بىرلىكتە ئىلگىرى سۈرۈشىنى مۇمكىنچىلىككە ئايلاندۇردى. گېرمانىيەنىڭ بىرلىككە كېلىشى فرانسىيەنىڭ چەكلەش كۈچى بولغان ياۋروپا رامكىسى ئىچىدە گېرمانىيەنى بوغۇپ تۇرۇشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ سەۋەبى بولۇپ قالدى. شۇڭا فرانسىيە پرېزىدېنتى ۋە گېرمانىيە باش مىنىستىرى 1990-12-ئاينىڭ 6-كۈنى ياۋروپا فېدراتسىيىسى نىشانىنى كۈچىنىڭ بارىچە ئەمەلگە ئاشۇرىدىغانلىقى توغرىسىدا ۋەدە بېرىشتى. 10كۈندىن كېيىن، رىمدا ئۆتكۈزۈلگەن ياۋروپا سىياسىي ئىتتىپاقىنى مۇزاكىرە قىلىش ھۆكۈمەتلەر ئارا يىغىنىدا، گەرچە ئەنگىلىيە مەيدانىنى ساقلاپ قالغان بولسىمۇ، ياۋروپا ئورتاق گەۋدىسىدىكى 12 دۆلەتنىڭ دېپلوماتىيە مىنىستىرىگە سىياسىي ئىتتىپاق كېلىشىمى تۈزۈپ چىقىش ۋەزىپىسى بېرىلدى.
ئەمما گېرمانىيەنىڭ بىرلىككە كېلىشى ياۋروپا سىياسىي ۋەزىيىتىنىڭ ئەمەلىي ئەھۋالىنى جىددىي ئۆزگەرتتى. بۇ روسىيە ئۈچۈن بولسۇن ياكى فرانسىيە ئۈچۈن بولسۇن جۇغراپىيىۋى سىياسەتتىكى مەغلوبىيەت ئىدى. بىرلىككە كەلگەن گېرمانىيە ئەمدى فرانسىيەنىڭ كىچىك سىياسىي شېرىكى ئەمەس، تەبىئىي رەۋۋىشتە، غەربىي ياۋروپادىكى قىل سىغمايدىغان ھەممىدىن مۇھىم چوڭ دۆلەتكە ئايلاندى، ھەتتا مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا، يەر شارىۋى چوڭ دۆلەت بولۇپ قالدى، چۈنكى گېرمانىيە مۇھىم خەلقئارالىق تەشكىلاتلارنى مەبلەغ بىلەن تەمىنلىگۈچى ئاساسلىق دۆلەت بولۇپ قالدى. يېڭى رېئاللىق فرانسىيە-گېرمانىيەنى ئەمدى فرانسىيە-گېرمانىيە مۇناسىۋىتىگە قارىتا گۈزەل خىياللارنى سۈرەلمەس قىلىپ قويدى. چۈنكى گېرمانىيە ھازىر ئۆزىنىڭ ياۋروپانىڭ كەلگۈسىگە بولغان تەسەۋۋۇرىغا قارىتا چۈشەنچە بېرىشنى خالايدىغان ھەمدە ئاشكارا ئىلگىرى سۈرىدىغان بولدى. گەرچە گېرمانىيە يەنىلا فرانسىيەنىڭ شېرىكى بولسىمۇ، لېكىن فرانسىيەنىڭ قوغداش ئوبيېكتى ئەمەس.
فرانسىيەنىڭ تەسىر كۈچىنىڭ ئاجىزلىشىشى سىياسىتىگە بىر قىسىم تەسىرلەرنى كۆرسەتتى. فرانسىيە ش ئا ئە ت نىڭ ئىچىدە تېخىمۇ چوڭ  تەسىرگە ئېرىشمىسە بولمايدىغان ھالغا كېلىپ قالدى. ئامېرىكىنىڭ كونتروللۇقىغا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن، فرانسىيە ش ئا ئە ت دىن زور دەرىجىدە ئايرىلىپ چىقىپ، تېخىمۇ كۆپ دېپلوماتىيە يوللىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئاجىزلىقىنى تولۇقلىدى. فرانسىيە ش ئا ئە ت گە قايتىپ كەلسە ئامېرىكىغا تېخىمۇ كۆپ بېسىم قىلىدۇ، پات-پات موسكىۋا ياكى لوندوننى ئۆزىگە تارتىپ، سىرتتىن ئامېرىكا ۋە گېرمانىيەگە بېسىم ئىشلىتىدۇ.
نەتىجىدە فرانسىيە ش ئا ئە ت نىڭ قوماندانلىق سېستىمىسىغا قايتىپ كەلدى. بىراق بۇ پەقەت فرانسىيەنىڭ سىياسىي تاكتىكىسىنىڭ يۈزگۈزىلىشى بولۇپ، قايتىپ كەلگەندىن كېيىىن بىر نەرسە تالىشىش ئۈچۈن ئەمەس. 1994-يىلغا كەلگەندە، فرانسىيە قايتىدىن ش ئا ئە ت نىڭ سىياسىي ھەربىي قارارىغا ئاكىتىپ قاتناشقۇچىسىغا ئايلاندى. 1995-يىلنىڭ ئاخىرىدا، فرانسىيە دېپلوماتىيە مىنىستېرى ۋە دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرىمۇ قەرەللىك ھالدا ش ئا ئە ت نىڭ يىغىنىغا قاتنىشىشقا باشلىدى، لېكىن فرانسىيە بۇنىڭ ئۈچۈن شەرت قويدى: مۇبادا فرانسىيە ش ئا ئە ت گە پۈتۈنلەي قايتىپ كەلسە، ئىتتىپاقنى ئىسلاھ قىلىش ئىرادىسىنى ئوتتۇرىغا قويۇش ئارقىلىق، ئامېرىكا رەھبەرلىكى بىلەن ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ قاتنىشىشىنى تېخىمۇ باراۋەر قىلىدۇ. خۇددى فرانسىيە دېپلوماتىيە مىنىستىرى دې شارېت (Herve de charette) 1996-يىلى 4-ئاينىڭ 8-كۈنى بىر قېتىملىق نۇتىقىدا:«فرانسىيە ئۈچۈن ئېيتقاندا، (ئىتتىپاق بىلەن ياراشقان) ئاساسىي نىشان ئىتتىپاق ئىچىدە ئىشەنچىلىك يۈرۈشتۈرگىلى بولىدىغان، سىياسىي جەھەتتە كۆزگە كۆرۈنگەن ياۋروپا ئالاھىدىلىكىنى قوغداش» دېگىنىدەك،فرانسىيەلىكلەر ياۋروپا كوللىكتىپى ئامىللىرىنىڭ تېخىمۇ چوڭ رول ئوينىشىنى ۋە تەسىر پەيدا قىلىشىنى ئۈمۈد قىلىدۇ.
شۇنىڭ بىلەن بىرگە، فرانسىيە تاكتىكا جەھەتتە قىلچە ئىككىلەنمەستىنلا، روسىيە بىلەن بولغان ئەنئەنىۋى مۇناسىۋىتى ئارقىلىق ئامېرىكىنىڭ ياۋروپا سىياسىتىنى چەكلەيدۇ، لازىم بولغاندا ئەنگىلىيە بىلەن بولغان ئىلگىرىكى دوستلۇق مۇناسىۋىتىنى ياخشىلاش ئارقىلىق، گېرمانىيەنىڭ ياۋروپادىكى ئۈزلۈكسىز ئېشىۋاتقان ھەممىدىن ئۈستۈن ئورنىنى يوققا چىقىرىدۇ. فرانسىيە دېپلوماتىيە مىنىستىرى 1996-يىلى 8-ئايدا بۇنىڭغا قارىتا ئېيتقان سۆزلىرى ھەممىنى دېگۈدەك ئاشكارلىدى، ئۇ:«ئەگەر فرانسىيە خەلقئارالىق رولىنى جارى قىلدۇرماقچى بولسا، قۇدرەتلىك روسىيەنىڭ مەۋجۇتلىقىدىن پايدا ئالىدۇ. روسىيەنىڭ قايتىدىن ئاساسلىق چوڭ دۆلەت بولىشىغا ياردەمدە بولسا پايدىغا ئېرىشىدۇ» دېدى. روسىيە دېپلوماتىيە مىنىستىرى بۇنىڭغا جاۋابەن:«دۇنيادىكى بارلىق رەھبەرلەر ئىچىدە، فرانىسيەلىكلەر روسىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدە ئاكىتپ پوزىتسىيەدە بولدى»دېدى.②
فرانسىيە دەسلەپتە ش ئا ئە ت نىڭ شەرققە كېڭىيىشىگە بولغان قوللىشى مۆتىدىل ئىدى. ئەمەلىيەتتە ش ئا ئە ت نىڭ شەرققە كېڭىيىشىگە قارىتا بولغان گۇمانىنى قىلچە يوشۇرماي بىلدۈردى. مەلۇم دەرىجىدە ئامېرىكا بىلەن مۇئامىلە قىلىشقاندا، تەسىر كۈچكە ئېرىشىش ئۈچۈن بېكىتكەن تاكتىكا، يەنە كېلىپ گېرمانىيە بىلەن ئامېرىكا ش ئا ئە ت نىڭ شەرققە كېڭىيىشىدىكى ئاساسلىق تەشەببۇسچىلار بولغاچقا، فرانسىيە ئۈچۈن ئەڭ ياخشى ئامال سوغۇق پوزىتسىيە تۇتۇش ئىدى. ش ئا ئە ت نىڭ شەرققە كېڭىيىشىنىڭ روسىيەگە بولغان يوشۇرۇن تەسىرىدىن تەشۋىشلىنىدىغانلىقىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن، ياۋروپا بىلەن روسىيەنىڭ ئەڭ مۇناسىپ سۆزلەشكۈچى رولىنى ئوينىدى. فرانسىيەلىكلەر ھەتتا بىر قىسىم ئوتتۇرا ياۋروپا دۆلەتلىرىگىمۇ موشۇنداق تەسىرات بەردى، ئەمەلىيەتتە فرانسىيە روسىيەنىڭ شەرقىي ياۋروپادا تەسىر دائىرىسى بولۇشىغا قارشى تۇرمايدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، فرانسىيە روسىيە دەستىكىنى كۆتۈرىۋېلىپ ئامېرىكىنى ئىسكەنجىگە ئالدى ھەمدە گېرمانىيەگە خېلى ئېنىق ئۇچۇر بەردى. ئامېرىكىغا قارىتا بېسىمنى كۈچەيتىپ، ئامېرىكىدىن فرانسىيە ئوتتۇرىغا قويغان ش ئا ئە ت نى ئىسلاھ قىلىش تەكلىپىنى ئەستايىدىل ئويلىنىپ كۆرۈشىنى تەلەپ قىلدى.
ش ئا ئە ت نىڭ كېڭىيىشىنى ئاخىرقى ھېسابتا 16 ئەزا دۆلەت بىردەك ماقۇللىشى كېرەك. پارىژ بىردەكلىككە كېلىشتە سۈكۈت قىلسا مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى بىلىدۇ، باشقا ئەزا دۆلەتلەرنىڭ قارشىلىق قىلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، فرانسىيەنىڭ ئەمەلىي قوللىشى زۆرۈردۇر. شۇڭا فرانسىيە ش ئا ئە ت نىڭ كېڭىيىشىگە بولغان قوللىشىنى رەنە بۇيۇمى قىلىش ئارقىلىق، ئامېرىكىنى ئەڭ ئاخىرىدا فرانسىيەنىڭ ئىتتىپاقتىكى ئىچكى كۈچلەر سېلىشتۇرمىسى ۋە تۈپكى تەشكىلىي قۇرۇلمىسىنى ئىسلاھ قىلىش غەرىزىنى قوبۇل قىلدۇرۇش ئىكەنلىكىنى يوشۇرمىدى.
فرانسىيە ياۋروپانىڭ شەرققە كېڭىيىشىدىمۇ دەسلەپتە ئوخشاشلا مۆتىدىل پوزىتسيە تۇتتى. بۇ پروگىراممىغا ئاساسلىقى گېرمانىيە باش بولدى، ئامېرىكىمۇ قوللىدى، لېكىن ش ئا ئە ت نىڭ كېڭىيىشىگە ئارىلاشقاندەك ئۇنچە قىزغىن ئەمەس. گەرچە فرانسىيە ش ئا ئە ت دە ھەمىشە تالاش-تارتىش قىلىپ، ياۋروپانىڭ كېڭىيىشى سابىق كوممىنىزم دۆلەتلىرىگە تېخىمۇ ئوبدان مۇداپىئە مۇھىتى تەمىن ئېتىدۇ دېسىمۇ، گېرمانىيە تېخىمۇ تېزلىكتە ياۋروپا ئىتتىپاقىنى ئوتتۇرا ياۋروپاغا كېڭەيتىشنى باشلىدى، فرانسىيە دەرھال تېخنىكىلىق مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا باشلىدى ھەمدە ياۋروپا ئىتتىپاقىدىن ياۋروپانىڭ جەنۇبىدىكى قوغداشقا ئېرىشەلمىگەن ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ بىر تەرىپىگىمۇ ئوخشاش ئەھمىيەت بېرىشىنى (بۇ ئىختىلاپ 1994-يىلى11-ئايدا فرانسىيە-گېرمانىيە ئۇچرىشىش يىغىنىدا پەيدا بولغان ئىدى) تەلەپ قىلدى. فرانسىيەنىڭ بۇ تەلىپى ش ئا ئە ت نىڭ جەنۇبىدىكى ئەزا دۆلەتلەرنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى، فرانسىيەنىڭ سودىلىشىشتىكى كوزىرىنى زور دەرىجىدە ئاشۇردى.لېكىن فرانسىيەنىڭ مۇنداق قىلىشى فرانسىيە-گېرمانىيە ئىككى دۆلەتنىڭ ياۋروپا جۇغراپىيىۋى سىياسىتىدىكى ئىختىلاپنى كېڭەيتىۋەتتى. 1996-يىلنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا، فرانسىيە ئاخىرى پولشانىڭ ش ئا ئە ت ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىغا كىرىشىگە قوشۇلدى، ئاندىن فرانسىيە-گېرمانىيە ئارىسىدىكى ئىختىلاپلار سەل پەسكويغا چۈشتى.
تارىخىي تەرەققىيات نۇقتىسىدىن قارىغاندا، فرانسىيە-گېرمانىيە ئارىسىدىكى بۇ ئختىلاپتىن ساقلانغىلى بولمايدۇ.ئىككىنچى جاھان ئۇرۇشى ئاخىرلاشقان بۇيان، دېموكراتىك گېرمانىيە ئىزچىل ھالدا بۆلۈنمە ھالەتتىكى ياۋروپانىڭ غەربىدە فرانسىيە-گېرمانىيەنىڭ يارىشىشى زۆرۈر دەپ قاراپ كەلدى. بۇ يارىشىش گېرمانىيەنىڭ تارىخىي شان-شەرىپىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشتە ناھايىتى مۇھىم. شۇڭا گېرمانىيە بۇنىڭ ئۈچۈن فرانسىيەنىڭ رەھبەرلىكىنى قوبۇل قىلىشتەك بەدەل تۆلىشى ئادىل ھېسابلىنىدۇ. بۇنىڭ بىلەن بىرگە، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئاجىز فېدراتىپ گېرمانىيەگە ئۇدا تەھدىد سېلىشى ئامېرىكىغا سادىق بولۇش گېرمانىيەنىڭ مەۋجۇتلىقىنىڭ ئالدىنقى شەرتىگە ئايلاندۇردى، بۇ نۇقتىنى فرانسىيەمۇ ئېتراپ قىلىدۇ. ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقى يىمىرىلگەندىن كېيىن، بىرلىككە كەلگەن تېخىمۇ چوڭ ياۋروپا قۇرۇش ئۈچۈن، فرانسىيە تەرەپتە تۇرۇشنىڭ گېرمانىيە ئۈچۈن زۆرۈرىيىتى ۋە پايدىسى قالمىدى. بىرلىككە كەلگەن گېرمانىيە ئەمەلىيەتتە تېخىمۇ كۈچەيگەن شېرىك بولۇپ، باراۋەر فرانسىيە-گېرمانىيە شېرىكلىك مۇناسىۋىتى ڧرانسىيە ئۈچۈن ناھايىتى ئادىلدۇر. شۇڭا فرانسىيەنىڭ باشقا تاللىش يوق بولۇپ، گېرمانىيەنىڭ ئاتلانتىك ئوكيان قىرغىقىدىكى ئىتتىپاقدىشى ۋە قوغدىغۇچىسى بىلەن ھەممىدىن مۇھىم بىخەتەرلىك سېستىمىسى قۇرۇشتەك رېئاللىقنى قوبۇل قىلمىسا بولمايدۇ.
سوغاق ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېېيىن، مۇنداق بىرلىشىش گېرمانىيە ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ قالدى. ئىلگىرى بۇ بىرلىشىش گېرمانىيەنى سىرتقى بىۋاستە تەھدىدنىڭ زىيانكەشلىكىدىن ساقلاپ قالغان ئىدى ھەم گېرمانىيەنىڭ بىرلىككە كېلىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتى ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى ۋە گېرمانىيەنىڭ بىرلىككە كېلىشىگە ئەگىشىپ، گېرمانىيە بىلەن ئامېرىكىنىڭ ھازىرقى مۇناسىۋىتى گېرمانىيەەە قوغداش كۈنلۈكى تەمىنلىدى. بۇ قوغداش كۈنلىكى ئاستىدا، گېرمانىيە تېخىمۇ ئاشكارا ھالدا ئوتتۇرا ياۋروپادا رەھبەرلىك رولىنى ئوينىسا بولىدۇ، يەنە بىرگە قوشنا دۆلەتلەرگە تەھدىد پەيدا قىلمايدۇ. ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى گېرمانىيەنىڭ قىلمىشىنىڭ توغرىلىقىغا ئىسپاتنامە بېرىپلا قالماي، يەنە گېرمانىيەنىڭ قوشنىلىرىغا، ئەگەر ئۇلار گېرمانىيە بىلەن قويۇق مۇناسىۋىتىنى ساقلىسا، ئامېرىكا بىلەنمۇ قويۇق مۇناسىۋەت ئورناتقانلىقىدىن دېرەك بېرىدىغانلىقىنى كاپالەتلەندۈردى. يۇقىرىقى ئامىللار سەۋەبلىك، گېرمانىيەنىڭ جۇغراپىيىۋى سىياسىتى نىسبەتەن ئاشكارا ھالدا شەرھىيلەندى.
گېرمانىيەدىن ئىبارەت بۇ پاراخوت بىخەتەر ھالدا ياۋروپادا توختىتىلدى.ئاماېرىكىنىڭ ياۋروپادىكى كۆرىنەرلىك ھەربىي مەۋجۇتلۇقى ئامېرىكىنى پايدىلىق ھەم ئىشەنچىلىك تايانچقا ئايلاندۇردى. شۇڭا گېرمانىيە يېڭىدىن ئەركىنلىككە ئېرىشكەن ئوتتۇرا ياۋروپا دۆلەتلىرىنى ياۋروپا رامكىسىغا كۈچىنىڭ بارىچە سۆرەپ كىردى. بۇ ھەرگىز ئۆتمۈشتىكى گېرمانىيە ئىمپرىيىسىدىكى ئوتتۇرا ياۋروپا ئەمەس، بەلكى گېرمانىيەنىڭ مەبلەغ سېلىشى ھەمدە سودا تۈرتكىسى ئاستىدا ئىقتىسادى قايتا گۈللەنگەن ۋە تېخىمۇ دوستانە بولغان چوڭ ئائىلە. گېرمانىيە يەنە قوللىغۇچىلىق رولىنى ئويناپ، ئەڭ ئاخىرىدا يېڭى ئوتتۇرا ياۋروپانى رەسىمىي ھالدا ياۋروپا ئىتتىپاقى ۋە ش ئا ئە ت گە ئېلىپ كىردى. فرانسىيە-گېرمانىيە ئىتتىپاقى گېرمانىيەنىڭ تېخىمۇ ئاچقۇچلۇق رول ئوينىشىغا مۇھىم سەھنە ھازىرلاپ بەرگەنلىكى ئۈچۈن، گېرمانىيەنىڭ ئالاھىدە مەنپەئەت دائىرىسى ئىچىدە ئۆزىنى نامايەن قىلغاندا تارتىنىپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى قالمىدى.
ياۋروپا خەرىتىسىدە، گېرمانىيەنىڭ ئالاھىدە مەنپەئەت دائىرىسىنى سوزۇنچاق ئېللىپس بىلەن بەلگىلەپ چىققىلى بولدۇ، غەربىي قىسىمى ئەلۋەتتە فرانسىيەنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، شەرقىي قىسىمى بولسا ئوتتۇرا ياۋروپادىكى يېڭى ئازاد بولغان سابىق كوممۇنىزم دۆلەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، يەنە ھەر قايسى بالتىق دېڭىزى جۇمھۇرىيەتلىرىنى، ئۇكرائىنا، بلوروسىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ھەتتا روسىيەنىڭ يېڭى چېگرىسىغا قەدەر سوزۇلغان. (1.3-رەسىم) كۆپ جەھەتلەردىن ئېيتقاندا، بۇ دائىرە بىلەن گېرمانىيەنىڭ تارىختىكى پائال مەدەنىيەت تەسىر دائىرىسى بىلەن بىردەك، بۇ دائىرىنى گېرمانىيەنىڭ شەھەر ۋە يېزا ئىگىلىك مۇستەملىكىچىلىرى بۇرۇنقى مىللەتچىلىك دەۋرىدە، ئوتتۇرا ياۋروپا ۋە بالتىق دېڭىزى جۇمھۇرىيەتلىرى تەۋەسىدە بارلىققا كەلتۈرگەن. ئۇلار ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا پاك-پاكىز قىرىپ تاشلاندى. تېخىمۇ مۇھىم بولغىنى، ئەگەر فرانسىيە (ئالدىدا بايان قىلىنىپ بولدى) ۋە گېرمانىيە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلىدىغان رايوننى بىرلەشتۈرسەك، 1.3-رەسىمدە كۆرسىتىلگەندەك، بۇ ئىككى رايون ئەمەلىيەتتە شەرقىي ياۋروپا بىلەن غەربىي ياۋروپانىڭ چېگرىسىنى تەسۋىرلەپ بېرىدۇ. ئىككى رايونغا ئورتاق بولغان قىسىمى فرانسىيە-گېرمانىيە مۇناسىۋىتى ۋە جۇغراپىيىۋى سىياسىتىدە ئاچقۇچلۇق مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى گەۋدىلەندۈرۈپ بەردى. چۈنكى بۇ رايون ياۋروپانىڭ مۇھىم يادروسى. 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىسىدا، گېرمانىيە بىلەن پولشانىڭ يارىشىشى گېرمانىيەنىڭ ئوتتۇرا ياۋروپادا ئوچۇق ئاشكارا ھالدا رول ئوينىشىدا ھەل قىلغۇچ بۆسۈش ھاسىل قىلغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. گەرچە دەسلەپتە سەل ئىككىلەنگەن بولسىمۇ،ب ىرلىككە كەلگەن گېرمانىيە (ئامېرىكىنىڭ تۈرتكىسىدە) ئودېرنىس(Oder-Neisse) دەرياسىنىڭ پولشا بىلەن گېرمانىيەنىڭ مەڭگۈلۈك چېگرىسى ئىكەنلىكىنى رەسىمىي ئېتراپ قىلدى. بۇ گېرمانىيە بىلەن پولشانىڭ يېقىن مۇناسىۋەت ئورنىتىشىدىكى بىردىنبىر توسالغۇنى يوقاتتى. ئىككى تەرەپ يەنە بىر قەدەم ئىلگىرلىگەن ھالدا ئۆز ئارا دوستلىشىش ۋە چۈشىنىش ھاسىل قىلىشقاندىن كېيىن، گېرمانىيە-پولشا مۇناسىۋىتىدە غايەت زور ئۆزگىرىش يۈز بەردى. ئىككى تەرەپلىك سودا تەرەققىي قىلىپلا قالماي (1995-يىلى پولشا روسىيەنىڭ ئالدىغا ئۆتۈپ، گېرمانىيەنىڭ شەرقتىكى بىرىنچى چوڭ سودا شېرىكىگە ئايلاندى)، يەنە گېرمانىيە پولشانىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىغا كىرىشىدىكى ئاساسلىق قوللىغۇچى بولدى.گېرمانىيە بىلەن ئامېرىكا پولشانىڭ ش ئا ئە ت گە كىرىشىنى بىرلىكتە قوللىدى. ئەگەر بىرى 90-يىللارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى پولشا-گېرمانىيەنىڭ يارىشىشىنىڭ ئوتتۇرا ياۋروپا جۇغراپىيىۋى سىياسىتىدىكى مۇھىملىقى بىلەن فرانسىيە-گېرمانىيەنىڭ يارىشىشىنىڭ غەربىي ياۋروپغا بولغان تەسىرىنى تەڭ ئورۇنغا قويسا، بۇ ھەرگىز ئاشۇرۇۋەتكەنلىك بولمايدۇ.
گېرمانىيەنىڭ تەسىر دائىرىسى شىمالدا پولشا ئارقىلىق بالتىق دېڭىزى دۆلەتلىرىگىچە يېتىپ بارىدۇ، شەرقتە ئۇكرائىنا ۋە بلوروسىيەگىچە يېتىپ بارىدۇ. پولشا-گېرمانىيەنىڭ يارىشىش دائىرىسى پولشانىڭ فرانسىيە-گېرمانىيەنىڭ ياۋروپانىڭ كەلگۈسىگە ئالاقىدار مۇھىم كېڭەشلىرىگە پات-پات قاتنىشىشى ئارقىلىق مەلۇم دەرىجىدە كېڭىيىدۇ. ئاتالمىش ۋېيمار ئۈچبۇلۇڭى (Weimar triangle، بىرىنچى قېتىملىق فرانسىيە-گېرمانىيە-پولشا يۇقىرى دەرىجىلىكلەر كېڭىشىشى گېرمانىيەنىڭ ۋېيمار شەھىرىدە ئۆتكۈزۈلىشى بىلەن داڭ چىقارغان،بۇ كېڭىشىش يىغىنى كېيىن قەرەللىك ئېچىلىپ تۇردى) ياۋروپا قۇرۇقلىقىدا 180 مىليون نوپوسى بار ۋە ئىنتايىن روشەن بولغان مىللىي سالاھىيەت تۇيغۇسىغا ئىگە بولغان مۇھىم جۇغراپىيىلىك سىياسىي ئوق مەركىزىنى شەكىللەندۈردى. بىر تەرەپتىن بۇ ئوق مەركەز گېرمانىيەنىڭ ئوتتۇرا ياۋروپادىكى يېتەكچىلىك رولىنى يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا كۈچەيتتى، يەنە بىر تەرەپتىن گېرمانىيەنىڭ رولى فرانسىيە ۋە پولشا قاتناشقان ئۈچ تەرەپ سۆھبىتى سەۋەبلىك يوققا چىقتى.
گېرمانىيەنىڭ ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ شەرققە كېڭىيىشىگە بەرگەن ۋەدىسى، ئوتتۇرا ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ گېرمانىيەنىڭ رەھبەرلىكىنى تېخىمۇ ئاسان قوبۇل قىلىشىنى ئىلگىرى سۈردى. نىسبەتەن كىچىك ئوتتۇرا ياۋروپا دۆلەتلىرى تېخىمۇ شۇنداق قىلدى. گېرمانىيە مۇنداق ۋەدە بېرىش ئارقىلىق، چوڭقۇر يىلتىز تارتقان غەربىي ياۋروپا نۇقتىئىنەزىرى بىلەن ئانچە ئوخشىمايدىغان تارىخىي بۇرچىنى ئۆز زىممىسىگە ئالدى. غەربىي ياۋروپانىڭ نۇقتىئىنەزىرىگە ئاساسەن ئېيتقاندا، گېرمانىيە ۋە ئاۋسترىيىنىڭ شەرقىدە يۈز بەرگەن ئىشلار ياۋروپا ھەقىقىي كۆڭۈل بۆلىدىغان ئىشلار دائىرىسىدىن ھالقىپ كەتتى. 18-ئەسىرنىڭ دەسلىپىدىلا،ب ولىڭ بروك (Bolling broke) شەرقتىكى سىياسىي زوراۋانلىق ۋەقەلىرىنىڭ غەربىي ياۋروپالىقلارغا تەسىر يەتمەيدىغانلىقىنى ئېنىق ئېيتقان ئىدى. مۇنداق ئەھۋال 1938-يىلىدىكى ميۇنخىن كىرزىسىدە قايتا كۆرۈلدى. 90-يىللارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى بوسنىيە توقۇنىشى مەزگىلىدە، ئەنگىلىيە بىلەن فرانسىيە كىشىنى ئەپسوسلاندۇرىدىغان پوزىتسىيەدە بولدى، نۆۋەتتە ياۋروپانىڭ كەلگۈسىگە ئالاقىدار مۇنازىرىلەردە، مۇنداق قاراشلار ئاسترىتتىن ئوتتۇرىغا قويىلىۋاتىدۇ.
ئەكسىچە، گېرمانىيەدە ھەقىقىي مۇنازىرە قوزغاۋاتقان مەسىلە پەقەت بىرلا، ئۇ بولسىمۇ ش ئا ئە ت بىلەن ياۋروپا ئىتتىپاقىدىن قايسى بىرى ئاۋال كېڭىيىشى كېرەك؟ دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى ش ئا ئە ت نىڭ ئاۋال كېڭىيىشىنى قوللايدۇ، لېكىن دېپلوماتىيە مىنىستىرى ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ ئاۋال كېڭىيىشىنى قوللايدۇ. نەتىجىدە گېرمانىيە بىرلىككە كەلگەن تېخىمۇ چوڭ ياۋروپا قۇرۇشتىكى مۇنازىرە تەلەپ قىلمايدىغان تەشەببۇسكارىغا ئايلاندى. گېرمانىيە باش مىنىستىرى 2000-يىلنى ياۋروپانىڭ بىرىنچى قېتىملىق شەرققە كېڭىيىش نىشانى قىلىپ بېكىتتى، گېرمانىيە دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرىمۇ ش ئا ئە ت قۇرۇلغانلىقىنىڭ 50 يىللىقىنى ش ئا ئە ت نىڭ شەرققە كېڭىيىشىنىڭ سىمۋوللۇق مەنىگە ئىگە ۋاقتى قىلىشنى ئەڭ ئالدى بىلەن ئوتتۇرىغا قويدى. شۇنداق قىلىپ، گېرمانىيەنىڭ ياۋروپانىڭ كەلگۈسىگە بولغان قارىشى ياۋروپادىكى ئاساسلىق ئىتتىپاقداشلىرىنىڭكى بىلەن پەرقلىق بولۇپ قالدى: ئەنگىلىيە تېخىمۇ چوڭ ياۋروپا قۇرۇشنى خالايدىغانلىقىنى جاكارلىدى، چۈنكى ئەنگىلىيە كېڭىيىش ياۋروپانىڭ بىرلىككە كېلىش يولىنى خىرەلەشتۈرىدۇ دەپ قارايدۇ.فرانسىيەلىكلەر بولسا كېڭىيىشنىڭ گېرمانىيەنىڭ رولىنى كۈچەيتىۋېتىشىدىن ئەنسىرىدى، شۇڭا نىسبەتەن كىچىك دائىرىدە بىر گەۋدىلىشىشنى قوللىدى. گېرمانىيە بۇئىككىلا قاراشنى قوللىدى ھەمدە ئوتتۇرا ياۋروپادا ئۆزىگە خاس ئورۇنغا ئېرىشتى.
چوققا [10 - قەۋەت] ۋاقتى : 2012-06-02 00:08 |
كۆرۈلگەن تېما خاتىرىسى كۆرۈلگەن سەھىپە خاتىرىسى
«1234»Pages: 1/4     Go
Bagdax bbs » دۇنياغا نەزەر