مەن ئۆتكۈردىن ئايرىلغان كۈنى

nota

بۇ مەزمۇن 4قەۋەتتىكى qaraxanدە2012-11-10 05:04يوللىغان يازمىسىغا نەقىل :
دوستۇم نوتا ‹‹قاراخان›› دىگەن ئىسىمنىڭ ئارقا كۆرۈنىشىگە بولغان ئامراقلىغىڭىز دەل مېنىڭ بۇ ئىسىمنى قوللىنىشىمنىڭ ئارقا كۆرۈنىشى ئىكەن ،مەن بۇ ئىسىمنى مەتبۇئاتتا ئىشلەتكىلى بەش يىل ،مەتبۇئاتسىز ئىشلەتكىلى ئون يىل بولاي دىدى،شۇغىنىسى مېنىڭ نوپۇزلۇق مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلغان ئەسەرلىرىم كۆپ ئەمەس ،شۇڭا بۇ ئىسىم كىتاپخان ھەم تورداشلارنىڭ نەزىرىگە چېلىقمىغان بولسا كېرەك.ئۇنىڭ تارىخى مەنىسى ھەم مەدەنىيەت قاتلىمىماكان زامان بويىچە ئۆزگىرىپ ئىستىمالىمىزدا كەڭ قوللىنىپ كەلگەن.بۇ تۈركى ئاتالمىنىڭ مەنىسى‹‹قارا››دىگەن سۈپەت سۆزى بىلەن ‹‹خان››دىگەن خانلىق تۈزۈمدىكى ھۆكۈمرانلارنىڭ ئالى نامىنىڭ قوشۇلىشىدىن ھاسىل بولغان ،ئۇ بىزگە سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان ھەم 360يىللىق سەلتەنەتنىڭ  تارىخى يالدامىسى سۈپىتىدە نىشان بېرىپ كەلگەن .بۇ ھەقتە يەنە بىلىشكە تېگىشلىك تۈگۈنلەر بولسا بىرلىكتە يېشىم بەرسەكمۇ بولىدۇ....  

ئەمسە قىزىقسىڭز بىللە يېشىلى، 1668378112 مۇڭداشقۇنى قېتىڭ.

jackson

ئىنشائاللاھ   ئاللاھ خالىسا ئۆتكۈر ئەپەندى دەك ئادەم بۇلۇپ چىقىمەن .ھامان بىر كۈنى خەلقىم مېنى ئۆتكۈر ئەپەندى ،مەمتىلى ئەپەندى ، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر،لۇتپۇللا مۇتەللىپ....لارنى ئەسىگەندەك ئەسلىشىدۇ . ئەسەرلىرىم چۇقۇم دەرىسلىق قىلىپ ئۆتۈلىدۇ
تىنىم تاپماي تىرىشىمەن

yun-hon

<قاراخان> ئەپەندى

   «قاراخان»دىكى تارىخى ئاتالغۇ «قارا»نى سۈپەت سۆزىگە تۈگەللەپ قويىشىڭىز، مېنى تولىمۇ ئەجەپلەندۈردى...
   رەھمەتلىك ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى <سۇلتان ساتۇق ئابۇلكېرىم بۇغرا قاراخان>دىكى <ساتۇق>قا <ئۇلۇغ> يېشمىنى بېرىپ، ئۇنىمۇ سۈپەت سۆزىگە ئايلاندۇرۇپ قويغان ئىدى. مانا ئەمدى سىزنىڭ چۈشەنچىڭىزنى قوشقاندا بىر پادىشاھنىڭ سەلتەنەتلىك ئىسمىدىن ئىككى سۈپەت سۆزىنى پىرىيۇملاپ ئولتۇرۇپتىمىز... 
   بىز ئۆزىمىزنىڭ تارىخى ئاتالغۇلىرىنى تولۇق ھەزىم قىلالمىغاننىڭ ئۈستىگە، ئەشۇ ئاتالغۇ سەۋەپلىك ئەۋلاتلىرىمىزنىڭ تارىخ چۈشەنچىسىگە ئەبەدىيلىك مۇئەممالارنى قالدۇرۇپ قويىدىغان ئوخشايمىز... 

qaraxan

بۇ مەزمۇن 10قەۋەتتىكى yun-honدە2012-11-11 02:50يوللىغان يازمىسىغا نەقىل :
<قاراخان> ئەپەندى

   «قاراخان»دىكى تارىخى ئاتالغۇ «قارا»نى سۈپەت سۆزىگە تۈگەللەپ قويىشىڭىز، مېنى تولىمۇ ئەجەپلەندۈردى...
   رەھمەتلىك ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى <سۇلتان ساتۇق ئابۇلكېرىم بۇغرا قاراخان>دىكى <ساتۇق>قا <ئۇلۇغ> يېشمىنى بېرىپ، ئۇنىمۇ سۈپەت سۆزىگە ئايلاندۇرۇپ قويغان ئىدى. مانا ئەمدى سىزنىڭ چۈشەنچىڭىزنى قوشقاندا بىر پادىشاھنىڭ سەلتەنەتلىك ئىسمىدىن ئىككى سۈپەت سۆزىنى پىرىيۇملاپ ئولتۇرۇپتىمىز... 
   بىز ئۆزىمىزنىڭ تارىخى ئاتالغۇلىرىنى تولۇق ھەزىم قىلالمىغاننىڭ ئۈستىگە، ئەشۇ ئاتالغۇ سەۋەپلىك ئەۋلاتلىرىمىزنىڭ تارىخ چۈشەنچىسىگە ئەبەدىيلىك مۇئەممالارنى قالدۇرۇپ قويىدىغان ئوخشايمىز...   

رەھمەت يۇن ھون ئەپەندى
بۇ تارىخى تۈركى  ئاتالغۇنى تىل ئەمەلىيىتمىزدە  رەڭنى بىلدۈرىدىغان سۆز دەپ دوگما ھالەتتە چۈشەنگىنىم ئەمەس،ئەمما باشقىلارنىڭ چۈشەنچىسى بىلەن مېنىڭ چۈشەنچەمنى پىريۇملاپ ئۇنىڭدىن يەكپاي تەسىراتقا كېلىپ قېلىشىڭىزدا يەنىلا ئازراق ئېنىقلىما زۆرۈردەك تۇرىدۇ. بۇ يەردىكى ‹‹قارا›› كەڭ، قارام ،ئۇلۇغ مەنىسىدىكى قارانى چۈشەندۈرىدۇ.مەرھۇم تىلشۇناس ئىمىن تۇرسۇن ئاكىمىز (ئىمانى سالامەت بولغاي)‹‹ساتۇق ›› سۆزىنى سۈپەت دەپ چۈشەندۈرگەن بولسا ئۇنىڭدىن مېنىڭ خەۋىرىم يوقكەن.مۇھەممەت رېھىم ئاكىمىز ئۇنى ئىسىم مەنىسىدە چۈشەندۈرۈپ ئۇنى ئاۋاز،ئاھاڭ،كۈي دىگەن مەنىدە شەرھىلىگەن .بۇغرا دىگەن سۆز ئۇيغۇرچە ئەركەك تۆگە مەنىسىدە ، ‹‹ئابدۇل كەرىم››بولسا  سېخى ،كارامەتلىك ئاللانىڭ قۇلى ،بەندىسى دىگەن مەنىدە .‹‹ئۇيغۇر كىشى ئىسىملىرى قامۇسى››غا قارالسۇن م.س.كاشىغەرى يازغان.شۇنداق بولغاندا  ‹‹سۇلتان ساتۇق ئابدۇلكېرىم بۇغرا قاراخان ››دىگەن ئىسىمنىڭ مەنىسىدىن ‹‹ ئاللانىڭ ئەركەك تۆگىدەك كۈيى بار قارام سۇلتانى پادىشاھى ››دىگەن مەنا كېلىپ چىقىدۇ. ئۆزىڭىز ئاق شىكەر بىلەن قارا شىكەرنى قوشىۋېلىپ ئاچچىق -چۈچۈك بولماي قالدى دەپ قارىسىڭىز ھەم ئۇنى بىزگە ھەزىم قىلالمىدىڭلار دەپ قېيداپ ،ئۇنىڭ رېتسىپىنى كەلگۈسىدىكى بوغۇنلارغا مۇئەمما بولۇپ قالدى دىگەن بىھۇدە تەشۋىشكە ئەسىر بولسىڭىز بولمايدۇ....سىز ‹‹قارا ››دىگەن سۆزنى كونتېكىستتىكى ئەمەلى مەنىسى بويىچە ئىستىمال قىلىشقا چىقارغان پاسنى قوبۇل قىلالىسىڭىز سىزنىڭ ھەم ئەۋلاتلىرىمىزنىڭ تېپىشماق تېپىشى ھاجەتسىز بولىدۇ.مەسىلەن:
‹‹قارا ھىجران››،‹‹قارا ئوردا››‹‹قارا خان،›‹‹قارا خەلق›› ‹‹قار يەر››‹‹قارا يۈز››‹‹قارا كۈن››.‹قارا لۇشىئەن››‹‹قارا مىلتىق،› ۋاھاكازالار، بۇ يەردە ‹‹قارا ››سۆزىنىڭ  قانداق كەلگەنلىگىگە چۈشەنچە بېرىش مۇئەممامۇ تەمەننامۇ؟

yun-hon

ئەسسالامۇئەلەيكۇم <قاراخان> ئەپەنى...
     ئالدى بىلەن سىزنىڭ تور نامىڭىزنى ۋە تەخەللۇسىڭىزنى «قاراخان» نامى بىلەن ئاتىغانلىڭىزنى قىزغىن تەبرىكلەيمەن. شۇنداقلا بۇ تەخەللۇس بىلەن باشقىلارنى ئۇچراشتۇرۇپ ۋە باشقىلارنى خەۋەرلەردۈرۈپ، شۇ مۇناسىۋەتتە مەزكۇر ئاتالغۇنىڭ چوڭقۇر تارىخى يىلتىزىنى قېرىنداشلىرىمىزنىڭ چۈشىنىۋېلىشىغا يېتەرلىك پۇرسەت ھازىرلاپ بەرگىنىڭىزگە رەھمەت ئېيتىمەن.
    سىزنىڭ <<باشقىلارنىڭ چۈشەنچىسى بىلەن مېنىڭ چۈشەنچەمنى پىريۇملاپ ئۇنىڭدىن يەكپاي تەسىراتقا كېلىپ قېلىشىڭىز... ‹‹قارا ››سۆزىنىڭ  قانداق كەلگەنلىگىگە چۈشەنچە بېرىش مۇئەممامۇ، تەمەننامۇ؟>> دېگەن سۆزىڭىزنىڭ قىسمەن ئاساسى بار. سەۋەبى، تەقۋالارنىڭ «سوراش نۇمۇس ئەمەس، سورىماسلىق نۇمۇس» ئەقلىيىسى بويىچە ئۆزەمنى بىلەرمەن چاغلاپ قالغان بولىشىم مۇمكىن. بۇ جەھەتتە سىزدىن تۆۋەنچىلىك بىلەن ئۆزرە سورايمەن.
  نىمالا بولمىسۇن، مەندەك كېبىرلەنگەن ۋە سىزدەك تەخەللۇس تۈپەيلى بۇ نامغا نائىل بولىۋاتقان كىشىدىن، بۇ زور تارىخى ئاتالغۇنىڭ يېشىمى ھەققىدە قېرىنداشلار ئارا پىكىر بىردەكلىكىگە كېلىش تېخىمۇ ئەۋزەل ۋە تېخىمۇ موھىم.
   تارىخى ئاتالغۇ «قارا» مەھمۇد قەشقەرى بوۋىمىز «تۈركى تىللار دىۋانى»دا تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن «يۇقۇرى چىن، ئوتتۇرا چىن ۋە تۆۋەن چىن»؛ ئابدۇشۇكۈرمۇھەممەتئىمىن «چىن ۋە ماچىننىڭ جۇغراپىيىلىل ئۇقۇم دائىرىسى»؛ سۇلتان ساتۇق ئابدۇلكېرىم بۇغرا قاراخاننىڭ «مەن ئالب ئەرتۇڭا (ئەفراسىياپ)نىڭ ئەۋلادىمەن...» دېگەن تارىخى ئىبارىلەر بىلەن ئىنتايىن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، تارىختىكى «چىن» نامى بىلەن «قارا» نامى بىۋاستە باغلىنىشلىق.
    «چىن» بىلەن «قارا»نىڭ بىۋاستە باغلىنىشىنى تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ ئېتنىك قامۇسى «ئوغۇزنامە» ئارقىلىق چۈشىنىش بىزگە ئالاھىدە قۇلايلىق بېغىشلايدۇ. «ئوغۇزنامە»دە «... ئۇنتۇپ قالماسلىق كېرەك، كىشىلەرگە بىلدۈرۈش كېرەك. ئوغۇز خاقاننىڭ يېنىدا ئاق ساقاللىق، بوز چاچلىق، قابىلىيەتلىك بىر قېرى كىشى بار ئىدى. ئۇ بىلەرمەن ۋە لىللا ۋەزىر ئىدى، ئۇنىڭ ئىسمى ئۇلۇغ تۈرك ئىدى. كۈنلەرنىڭ بىرىدە، ئۇ چۈشىدە بىر ئالتۇن يا بىلەن ئۈچ كۈمۈش ئوق كۆردى، بۇ ئالتۇن يا كۈن چىقىشتىن تا كۈن پېتىشقىچە سوزۇلغان ئىدى. ئۈچ كۈمۈش ئوقنىڭ ئۇچى شىمالنى كۆرسىتىپ تۇراتتى. ئۇيقۇدىن كېيىن ، ئۇ چۈشىگە كەچكەنلەرنى ئوغۇز خاقانغا ئېيتىپ مۇنداق دېدى:" ھەي خاقانىم، ساڭا ئۇزۇن ئۆمۈر يار بولسۇن؛  ھەي خاقانىم، سېنىڭ ئەل-نىزامىڭغا ئادالەت يار بولسۇن؛ كۆك تەڭرى چۈشۈمدە بەردى ماڭا ئىشارەت، ئىشغال قىلغان يەرلىرىنى ئۇرۇغىغا بۆلۈپ بەرسۇن دەپ. "  ئوغۇز خاقان ئۇلۇغ تۈركنىڭ سۆزىنى ئاڭلاپ، ئىنتايىن خۇرسەن بولدى ھەمدە:" ئېيتقىنىڭ كەلسۇن " دېدى. ئىككىنچى كۈنى تاڭ ئاتقاندا، بالىلىرىنى چاقىرىپ كەلتۈرۈپ ئېيتتىكى:" ھەي ئوغۇللىرىم، ئوۋنى كۆڭلۈم تارتىپ تۇرىدۇ. ياشىنىپ قالغانلىقىم ئۈچۈن ئوۋغا چىقىشقا چامىم يەتمەيدۇ. كۈن، ئاي، يۇلتۇز، ئۈچىڭلار تاڭ ئاتار تەرەپكە بېرىڭلار. ئاسمان، تاغ، دېڭىز ئۈچىڭلار تۈن قاراڭغۇسى تەرەپكە بېرىڭلار." بۇنىڭ بىلەن ئۈچەيلەن تاڭ ئاتار تەرەپكە، قالغان ئۈچى تۈن قاراڭغۇسى تەرەپكە كەتتى. كۈن، ئاي، يۇلتۇز نۇرغۇن ھايۋان، قۇشلارنى ئوۋلىدى، ھەمدە يولدىن بىر ئالتۇن يانى تېپىۋالدى، شۇنداقلا ئۇنى ئاتىسىغا تاپشۇرۇپ بەردى. ئوغۇز خاقان شادلاندى ھەمدە ئالتۇن يانى ئۈچ بۆلەككە بۆلدى ۋە ئېيتتىكى:" ھەي ئاكىلار، بۇ يا سىلەرگە مەنسۇپ بولسۇن، سىلەر ياغا ئوخشاش ئوقنى كۆككە ئېتىڭلار."  يەنە شۇندىن كېيىن ، ئاسمان ، تاغ، دېڭىز نۇرغۇن ھايۋان ۋە قۇشلارنى ئوۋلىدى، يولدىن ئۈچ كۈمۈش ئوق تېپىۋالدى ھەمدە ئۇنى ئاتىسىغا تاپشۇرۇپ بەردى. ئوغۇز خاقان شادلاندى ھەمدە ئوقلارنى ئۈچىگە بۆلۈپ بەردى، ئېيتتىكى:" ھەي ئىنىلەر، بۇ ئوق سىلەرگە مەنسۇپ بولسۇن، يا ئوقنى توغرىلايدۇ، سىلەر ئوققا ئوخشاش ياغا بوي سۇنۇڭلار" .  شۇندىن كېيىن ئوغۇز خاقان چوڭ قۇرۇلتاي چاقىردى. نۆكەرلىرىنى، ئەل-جامائەتنى چاقىرتتى، ئۇلار كېلىپ بامەسلىھەت ئولتۇرۇشتى. ئوغۇز خاقان چوڭ چېدىردا ... ئوڭ تەرىپىگە، قىرىق غۇلاچلىق ئۇزۇن بىر ياغاچنى قاداتتۇردى، ئۇنىڭ ئۇچىغا بىر ئالتۇن توخۇنى ئاستى، ئۇنىڭ تۈۋىگە بىر ئاق قوينى باغلىدى. سول تەرىپىگە قىرىق غۇلاچلىق ئۇزۇن بىر ياغاچنى قاداتتۇردى، ئۇنىڭ ئۇچىغا بىر كۈمۈش توخۇنى ئاستى، تۈۋىگە بىر قارا قوينى باغلىدى. ئوڭ تەرەپتە بۇزۇقلار ئولتۇردى، سول تەرەپتە ئۈچ ئوقلار ئولتۇردى. قىرىق كېچە-كۈندۈز توي بولدى. يىيىشتى ،ئىچىشتى، خۇرسەن بولۇشتى. شۇندىن كېيىن ئوغۇز خاقان ئوغۇللىرىغا يۇرتنى ئۈلەشتۈرۈپ بەردى، ئېيتتىكى:" ھەي ئوغۇللىرىم، مەن كۆپ ياشىدىم، كۆپ ئۇرۇشلارنى باشتىن كەچۈردۈم. يا بىلەن كۆپ ئوق ئاتتىم، ئايغىر بىلەن كۆپ يوللارنى كەزدىم. دۈشمەنلەرنى زار يىغلىتىپ، دوستلارنى شاد ئەيلەتتىم، تەڭرى ئالدىدا مەجبۇرىيىتىمنى ئادا قىلدىم. ئەمدى يۇرتنى سىلەرگە بۆلۈپ بېرىمەن...» دېگەن بايانلار ئۇچرايدۇ.
     بۇ يەردىكى ئەڭ دېققەتكە سازاۋەر تارىخى ئۇچۇر «... ئوغۇز خاقاننىڭ يېنىدا ئاق ساقاللىق، بوز چاچلىق، قابىلىيەتلىك بىر قېرى كىشى بار ئىدى. ئۇ بىلەرمەن ۋە لىللا ۋەزىر ئىدى، ئۇنىڭ ئىسمى ئۇلۇغ تۈرك ئىدى. كۈنلەرنىڭ بىرىدە، ئۇ چۈشىدە بىر ئالتۇن يا بىلەن ئۈچ كۈمۈش ئوق كۆردى، بۇ ئالتۇن يا كۈن چىقىشتىن تا كۈن پېتىشقىچە سوزۇلغان ئىدى. ئۈچ كۈمۈش ئوقنىڭ ئۇچى شىمالنى كۆرسىتىپ تۇراتتى. » بايانى بىلەن «ئۇلۇغ تۈرك» دېگەن كىشىنىڭ پۈتكۈل تۈرك زىمىنىنى ئۈچكە بۆلۈپ باشقۇرۇش ئارزۇسىنىڭ بارلىقىنى مۇمكىنلەيدۇ؛ «...كۈن، ئاي، يۇلتۇز... بىر ئالتۇن يانى تېپىۋالدى، شۇنداقلا ئۇنى ئاتىسىغا تاپشۇرۇپ بەردى. ئوغۇز خاقان شادلاندى ھەمدە ئالتۇن يانى ئۈچ بۆلەككە بۆلدى ۋە ئېيتتىكى:" ھەي ئاكىلار، بۇ يا سىلەرگە مەنسۇپ بولسۇن، سىلەر ياغا ئوخشاش ئوقنى كۆككە ئېتىڭلار."...  ئاسمان ، تاغ، دېڭىز ... يولدىن ئۈچ كۈمۈش ئوق تېپىۋالدى ھەمدە ئۇنى ئاتىسىغا تاپشۇرۇپ بەردى. ئوغۇز خاقان شادلاندى ھەمدە ئوقلارنى ئۈچىگە بۆلۈپ بەردى، ئېيتتىكى:" ھەي ئىنىلەر، بۇ ئوق سىلەرگە مەنسۇپ بولسۇن، يا ئوقنى توغرىلايدۇ، سىلەر ئوققا ئوخشاش ياغا بوي سۇنۇڭلار" .» دېمەككى ئوغۇزخان پۈتكۈل تۈرك زىمىنىنى ئۈچكە بۆلۈپ ئۇنى «كۈن»، «ئاي» ۋە «يۇلتۇز»غا بۆلۈپ بېرىپ، «يا ئوقنى توغرىلايدۇ» دېگەن ھېكمەت بىلەن «دېڭىز»، «تاغ» ۋە «دەريا»دىن ئىبارەت ئۈچ ئوغلىنىڭ يۇقارقى ئۈچ ئوغلىغا شەكسىز بوي سۇنىشىنى تەكىتلەيدۇ.
   يۇقارقى تەسۋىر بويىچە، ئوغۇزخاننىڭ پۈتكۈل تۈرك زىمىنىنى ئۈچ ئوغۇلغا  بۆلۈپ بېرىپ «ئۈچ چىن» (ئۈچ قېرىنداش) دۆلىتىنى شەكىللەندۈرگەنلىكى، «تۈركى تىللار دىۋانى»دىكى «ئۈچ چىن» ۋە «چىن ۋە ماچىننىڭ جۇغراپىيىلىك ئۇقۇم دائىرىسى» بىلەن تامامەن زىپچىلاشقان.
   گەرچە، ئوغۇزخان دەۋرىدە «ئۈچ چىن» (ئۈچ قېرىنداش دۆلىتى) «تۈركى تىللار دىۋانى»دىكىدەك «يۇقۇرى چىن، ئوتتۇرا چىن ۋە تۆۋەن چىن » دەپ ئاتالمىغان بولسىمۇ، مۇقەررەر ھالدا «تاڭ غۇز» (توڭغۇس- كۈن چىقىش تەرەپتىكى ئوغۇزلار)، «ئارچىن» (ئوتتۇرا چىن) ۋە «ماچىن» (مۇرچىن- غەربى چىن) نامى بىلەن ئاتالغانلىقى ئېنىق.
   بىزنىڭ تەھلىلىمىز ئاستىدىكى «قارا» دەل ئەشۇ «ماچىن» (مۇرچىن- غەربى چىن)نىڭ ماھىيەتلىك ئۇقۇمى بولۇپ، «ماچىن»(مۇرچىن)گە «تۈركى تىللار دىۋانى»(1-قىسىم، 447-بەت)دە مۇنداق ۋاستىلىق ئۈچۈر قالدۇرۇلغان «مۇر ئۇچ- قارامۇچ»( يېمەك-ئىچمەككە تەم تەڭشەيدىغان قارامۇچ ئۆسۈملىكىنىڭ ياپراق ۋە غولى يېشىل ئۇچى قارا بولغاچقا <مۇرئۇچ- ئۇچى قارا> دېيىلگەن)... ئۇيغۇرلار ھازىرمۇ ئوت قالايدىغان ئوچاقنىڭ تۇتۇن چىقىدىغان تۆشىكىنى «مورا» دەپ ئاتايدۇ. بۇ يەردىكى «مورا»دىكى «مور» ئالاھىدە دىققەتكە سازاۋەر. دېمەك، «ماچىن»(مۇرچىن)دىكى «ما»(مۇر) سىزنىڭ تەخەللۇسىڭىزدىكى «قارا»نى ئىپادە قىلىدۇ.
   ئومۇمەن، «ماچىن»(مۇرچىن) غەربى چىننى كۆرسەتكەن ئىكەن، ئەڭ قەدىمكى ئەجداتلىرىمىز كۈن كىرىش تەرەپنى «قارا» رەڭ پەرقى بىلەن ئېلىپ، كېيىنچە «ماچىن» (مۇرچىن) تارىخى تىل ئىستىمالىمىزدىن قېلىپ «قاراچىن» ۋە «قاراچىن»نىڭ پادىشاسى «قاراخان» نامى بىلەن بۈگۈنگىچە يېتىپ كەلگەن. شۇڭا بىز، «قاراخان» شاھلىرىنىڭ سەلتەنەتىنى نوقۇل «قاراخانىلار خاندانلىقى»نىڭ ئۈچ يېرىم ئەسىرلىك چەكلىك مۇددىتى بىلەنلا قاراپ قالماي، ئۇنى ئوبۇلغازى باھادىرخاننىڭ «شەجەرەئىي تەراكىمە»دە قەيت قىلىنىغان «ئوغۇزخان پەيغەمبىرىمىزدىن تۆت مىڭ يىل بۇرۇن ئۆتكەن...» دېگەن سۆزى ۋە سۇلتان ساتۇق ئابدۇلكېرىم بۇغرا قاراخان «مەن ئالب ئەرتۇڭانىڭ ئەۋلادى» دېگەن سۆزى بىلەن باغلاپ، «ماچىن»(غەربى خان)نىڭ ئالاھىزەل 5400 يىللىق تارىخى بىلەن باغلاپ چۈشىنىش كېرەك...

a.qaraxan

< قاراخان> ئىسىم ھەققىدە:
ئەسلى بىلگە كۆل قادىرخان قۇرغان <قاراخان> قانلىقى ، تولۇق ئاتىلشى< قاراخان خانلىقى> ئىدى. ئەينى ۋاقىتتا ئىرانلىق ئىسلام دىنى تارقاتقۇچىسى ئەبۇ ناسىر ئىراندىن مەلۇم سەۋەبلەر بىلەن دىيارىمىزغا كەلگەندە ئىسلام دىنىنى خان جەمەتى ئىچىدە تۇنجى بولۇپ، سۇتۇق بۇغراخان قوبۇل قىلغان، ھەم ئۇنىڭ ئۈستىگە ئەبۇ ناسىر دەئەينى ۋاقىتتا ئىراندىكى سامانىلار خانلىقنىڭ ئەزاسى بولۇپ، دىيارىمىزغا شۇيەردە يۈز بەرگەن بەزى ئىشلار تۈپەيلى سەرگەردان بولۇپ كېلىپ سۇتۇق بۇغراخانغا ئۇچراپ قالىدۇ. مېنىڭچىمۇ شۇنىڭ تەسىردە ئەسلىدىكى <قاراخان خانلىقى> نام جەھەتتە ئۆزگۈرۈپ، < قاراخانىلار> خانلىقى بولۇپ ئاتالدى(شۇنىڭ تەسىردە قاراخانىلار خانلىقى دەپ ئاتالغان بولۇش مۇمكىن)،
< قاراخان> دېگەن ئىسىمغا كەلسەك، قارا، سۆزى قەدىمى ئۇيغۇر تىلىدا <ئۇلۇغ، بۈيۈك> دېگەندەك مەنالارنى ئىپادىلەيدۇ.<خان> سۆزى بولسا پادىشاھ، خان سۆزنى بىلىدۈردۇ.
ئىككى ئىسىم بىرلەششسە <قاراخان>< بۈيۈك خان، ئۇلۇغ خان> دېگەندەك مەنىلەر بىلەن جاينى تاپقان.
مېنىڭ مۇشۇ ئىسىمغا بەرگەن تەبىرىم شۇ ، قالغىننى تولۇقلاسمىز تورداشلار.

yun-hon

ئەپەندى!     «ئاۋىستا»دا تىلغا ئېلىنغان مىلادىدىن بۇرۇنقى ئارىيانلارغا مۇناسىۋەتلىك «قاراخان»، خەنزۇچە مەنبەلەردىكى « 黑天» («قەدىمكى مەرگىزى ئاسىيا» 72-بەت) قاتارلىق ئىككى دەلىلگە ئاساسلانساق،  بۇنىڭدىن 1158 يىل ئىلگىرىكى <كۆل قادىرخان>نى باشلىنىش نوقتىسى قىلغان ھالدىكى «قاراخان»غا بەرگەن تەبىرىڭىزنىڭ ھېچقانداق ئەمىلىي قىممىتى قالمايدۇ.

qaraxan

نەقىل:
ئەسسالامۇئەلەيكۇم <قاراخان> ئەپەنى...
     ئالدى بىلەن سىزنىڭ تور نامىڭىزنى ۋە تەخەللۇسىڭىزنى «قاراخان» نامى بىلەن ئاتىغانلىڭىزنى قىزغىن تەبرىكلەيمەن. شۇنداقلا بۇ تەخەللۇس بىلەن باشقىلارنى ئۇچراشتۇرۇپ ۋە باشقىلارنى خەۋەرلەردۈرۈپ، شۇ مۇناسىۋەتتە مەزكۇر ئاتالغۇنىڭ چوڭقۇر تارىخى يىلتىزىنى قېرىنداشلىرىمىزنىڭ چۈشىنىۋېلىشىغا يېتەرلىك پۇرسەت ھازىرلاپ بەرگىنىڭىزگە رەھمەت ئېيتىمەن.
...................................................................................................................................ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام يۇن ھون ئەپەندى!
<<قورقۇشقا تېگىشلىك ئادەم ئەستايىدىل ئادەم >>(ماۋزېدوڭ)-دىگەن سۆزگە ئەزەلدىن چىن پۈتۈپ كەلگەندىم.چۈنكى<< چالا موللا ۋاراقلايدۇ،ئەگرى نوغۇچ تارقلايدۇ >>دىگەندەك بىر ئىشقا ئىخلاس ۋە ئەقىدە باغلىمىغان كىشى ئەستايىدىل بولالمايدۇ،مېنىڭ  يەنە تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلمىغاننىڭ پىكىر قىلىش ھوقۇقى يوقلۇقىغا ئاۋاز قوشقان چاغلىرىممۇ نۇرغۇن .سىزنىڭ ئىشەنچىلىك تارىخى مەنبەلەردىن ئىستات كەلتۈرۈپ لۇغەت تەركىبىمىزدىكى <<قارا>>ئاتالمىسىنىڭ ئارقا كۆرۈنىشىنى يورۇتۇپ بەرگەنلىكىڭىز مېنىڭ ئىلىم ئەھلىنىڭ سۆزىگە قۇلاق سالىدىغان رايىشلىقىمغا ئوڭ تاناسىپ بولغۇسى.سىزنىڭ پىكرىڭىزدىن مەن پەقەت 360يىللىق شانلىق سەلتەنەت دەۋرىنىڭ خاس ئەستىلىكى دەپ قارىغان <<قارا>> سۆزىنىڭ ئەمەلىيەتتە ئالەمچە شۆھرەتكە مۇناسىپ تارىخنىڭ 5000نەچچە يىللىق(بەلكىم ئۇنىڭدىنمۇ ئۇزۇن بولسا كېرەك) ئوق يىلتىزىغا تۇتاش تەرىپىگە ئىرەن قىلمىغان چولتىلىقىمنى پەملىدىم.لېكىن بۇ سۆزنىڭ جەۋھىرىنى ھەم ئۇنىڭغا ساھىب بولغان ھەزرەتنىڭ نام شەرىپىنى شېپى كەلتۈرۈپ ئۇنى قەلەم ئىسمى، تور نامى قىلىپ ئىشلەتكەنلىگىمدىن سىزنىڭمۇ خۇرسەن بولغانلىقىڭىز مېنىڭ ئىشەنچىمگە قۇتۇپ يۇلتۇزىدەك بەلگە بولدى.مەن بايانلىرىڭىزدىكى ئۇلۇغ تۇركنىڭ چۈشىگە يەنە بىر قېتىم ئەسرا بولۇپ ئۇنىڭ بىلەن سىز قەيت قىلغان تالاي تارىخنىڭ گۈلخانلىرىغا يۈزۈمنى ياقتىم ،يۈزۈم يورۇق كۆرۈندى،باغرىمنى ياقتىم ،ھارارەت بىلىندى،ئۇنىڭ چوغ ياكى مەشەللىرىنى قولۇم كۆيسىمۇ قولۇمغا ئالدىم ،ھوزۇر ھېس قىلدىم.سىز بىزدە قەلب ئىككى بولسىمۇ ئارزۇ بىر ئىكەنلىگىدىن شۈبھەم قالمىدى ،گوياكى بىر مويسەفىد ئۇستازنىڭ تەلىمىدىن بەھىرلىنىش دەملىرىگە نائىل بولغان بىر تالىپنىڭ كۆڭلىدىكى ئىپتىخار ۋە ئەمىنلىكنى مەن كاپالەتكە ئىگە قىلالىدىم دەپ
مەغرۇرلىنىشقا ھەقلىقسىز،  ماڭا بۇ ئاتالغۇنىڭ جىنى<<قاراخانىلار خانلىقى ھەققىدە بايان؟>> ئاپتورى؟ دىگەن كىتاپ چىققاندا چاپلاشقان ،ئون يىل ئۆتكەندە بۇ مۇبارەك نامنى ماڭا بىر يازغۇچى دوستىمىز <<لەقەم >>قىلىپ سىڭدۈردى .مەن مۇشۇ خاسىيەتلىك نام ۋە ئۇنى ماڭا ھەدىيە قىلغان بۇرادەرنىڭ روھى قەرزدارلىقىنى ئادا ئېتىش تۈرتكىسى بىلەن ئەدەبىيات بازىرىنى <<كاسات>>قىلىشقا سوقۇنۇپ كىرىپ ئاز-تولا تۇخۇم كاكىلىغان بولساممۇ ئەمما بۇ تۈپەيلى بىرەر سورۇن ،ئەنجۇمەن ياكى مەرىكىدە <<قاقاقلاپ>> باش ئاغرىتىدىغان ئىشنى قىلمىدىم.
ئەندى سىزنىڭ پولاتتەك پاكىتلىرىڭىز ئالدىدا مەن خېرىدارلىق قىلماقچى بولغان بۇ نامنىڭ ۋەزنىنىڭ زىيادە ئېغىرلىقىنى،ئۇنىڭغا جاۋاپكار بولۇشتىكى ھەركەت سالاھىيىتىم ۋە ھەركەت ئىقتىدارىمنىڭ چەكلىكلىگىنى ئەمما ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلىش ھوقۇقۇمنىڭ يوق ئەمەسلىگىنى تونۇپ كۆزۇمنى يەنە بىر قېتىم ئاچقاندەك بولدۇم. بۇ يەردە ئۆزۇمنىڭ،فولكلور، تارىخ،ئىتنىڭ مەدەنىيەت ،بىئوگراپىيە ئىلمى،سېلىشتۇرما ئەدەبىيات ساھەسىدە <<چالا موللا>> بولۇپ قېلىشىمنىڭ ئوبىكتىپ سوبىكتىپ سەۋەپلىرىنىڭ بارلىقىدىن ئۆزۈمگە تەسەللى تېپىپ ،باشقىلارغا بىلدۈرگە قىلىپ  قىستۇردۇم ۋاقىپلانغايسىلەر ...رەھمەت ئاللا سىزنىڭ ۋە ھەممىمىزنىڭ ئىلمىنى زىيادە قىلغاي؟ ۋەقۇر رەببى زىدنى ئىلما!