سوفىيانە قومۇلدىن غازىيانە ئاقسۇغا سەپەر (ئابدىرىيىم ئابلەتخان)

karluq02

ئاۋۇ ئەڭ باشتىكى سۈرەتنى ئۈچتۇرپاندا تارتقانمۇ ياكى كىرىشتۈرگەنمۇ؟ يەتتەە قىزلىرىم مەقبەرىسىدە ئۇنچە كۆپ ئادەمنىڭ پەيدا بولمىغىنىغا خېلى يىللار بولدى جۇمۇ؟

darya.

غەلىتە ۋەتەنپەرۋەرلىك

       تارىخشۇناسلارنىڭ ئاقسۇ خەلقىنى "پىتراڭغۇ، پاراكەندە" دىيىشى شۇنىڭدىن بولسا كېرەك. پىتراڭغۇلۇققا، پاراكەندىچىلىككە ئامالسىز مەجبۇرلانغان، زۇلۇمنىڭ ئوچىقىدا پاراسلاپ كۆيگەن بۇ يۇرتقا تىنىچلىق ۋە ئىتىپاقلىق توغرىسىدا ۋەزخانلىق قىلىشقا يەنە نىمە ئامال بار دەيسىز ؟
1859-يىللاردا جەنۇپتىكى ئۇيغۇر يۇرتلىرىدا تەكشۈرۈش بىلەن شۇغۇللانغان چوقان دىگەن ئادەم " بۇ مىللەتنىڭ بېشىغا كېلىۋاتقان پۈتمەس-تۈگىمەس قۇللۇق ئاسارىتى، زورلۇق-زومبۇلۇق، ھەمدە ئادالەتسىزلىكلەر ئەنە شۇنداق بىر-بىرىگە ئىشەنمەسلىك، ھورۇنلۇق، يالغانچىلىق، بۇزۇقلۇق دىگەندەك ئىللەتلەرنىڭ يامرام كېتىشىگە سەۋەپ بولىۋاتىدۇ." دىگەن خاتىرىلەرنى قالدۇرۇپتىكەن.
     ئادەمنىڭ نېپىز يۈزىنى ھەپتە كۈن شاپىلاقلىسا تاپاندەك قېلىن بولۇپ كېتەرمىش. شۇڭا خۇداغا چەكسىز ھەمدۇسانا ئوقۇيمىزكى، ئاز كەم مىڭ يىل شۇنچىلىك ئازاپ-ئوقۇبەت ئىچىدە يۈرۈپمۇ تۆت پۇتلاپ ماڭىدىغان بولۇپ كەتمەپتىمىز.

 
      خەلقىمىزنىڭ بېشىدا دۇنيادىكى باشقا مىللەتلەرگە قارىغاندا زۇلمەتلىك دەۋىرلەر ئەڭ ئۇزۇن داۋاملاشقان دىسەك ئارتۇقچە كەتمەس.
19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ئومومى دۇنيا ۋەزىيىتىدە كۆرۈلۈۋاتقان ئىدىيە ۋە ئۆزگۈرۈش ئىسلاھاتلىرى بۇ زىمىنغىمۇ تەسىر قىلىدۇ. ئىچكى يېغىلىق ياكى بىرلىك ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلغان قىرغىنچىلىقلاردىن ئىسسىق جېنىنى ئاران ئېلىپ كەلگەن خەلقىمىز ۋۇجۇدىدىكى ئاخىرقى ھاياتىي كۈچى بىلەن كۈچلۈكلەرنىڭ رىقابەت مەيدانىغا كىرىپ كېلىدۇ. بىراق شۇ دەۋردىكى ياكى كېيىنكى ھۆكۈمدارلار تارىخنىڭ مۇقەرەر قانۇنىيىتى بولمىش تەرەقىيات ۋە يېڭىلىق ھادىسىلىرىنىڭ بۇ زىمىندا ئېلىپ بېرىلىشىغا يول قويمايدۇ. ھەتتا ئىنسان بالىسىنىڭ تىرىشچانلىقىغا لايىق ئېرىشىدىغان جىسمانى ئەمگەك ھەققىنى ئېلىشىغىمۇ قورسىقى ئاغرىيدۇ. قۇللۇق تۈزۈم ۋە فېئودالىزىم دىگەنلەرنى ئاڭلىدۇق. بۇ تۈزۈملەر كۈنسېرى ئىلگىرلەۋاتقان باشقا ئىنسانىيەتلەردىن ئۈزلۈكسىز يوقۇلۇپ ئادىمىي ھاياتقا ئېرىشىپ ياشاپتۇ. ئەپسۇس دۇنيانىڭ تارىخى تەرەقىياتىدىن ئايرىپ تاشلانغان بۇ زىمىندا بولسا ھۆكۈمرانلىق تۈزۈلمىسىنىڭ دەۋرسېرى ئۆزگۈرىشىنىمۇ بايقىغىلى بولمايدۇ. ئىسمى ئوخشىمىغان بىلەن ماھىيىتى ئوخشاش. قايسى قۇللۇق تۈزۈم قايسى فېئودالىزىم يەنە قايسى بۇرژازىيە.....قىلچىلىكمۇ پەرقى يوق.
      ئالدىنقى ئەسىرنىڭ باشلىرىدا " ئۇيغۇر بالىسى" دەپ ئاتالغان بىر يىگىت ئاقسۇ يېزىلىرىنى ئايلىنىپ "بۇ ئەتراپتىكى ئادەملەر توغرا، ساپ دىل، يالغان سۆزلىمەس، دۇنيا ئەھۋالىدىن خەۋەرسىز ئادەملەركەن. قىسقىسى بۇنىڭدىن مىڭ يىل بۇرۇن قانداق ياشىغان بولسا ھازىرمۇ شۇنداق ياشاپ تۇرۇپتۇ." دىگەن تەسىراتلارنى قالدۇرۇپتۇ. بۇ تەسىراتقا يۈز يىلدىن كېيىن مەنمۇ ئېرىشتىم. ئۇنداقتا بۇنداق ساددىلىق بىلەن ياشاۋاتقىلى بىرمىڭ بىر يۈز يىل بولغانمىدۇ ؟!
     بۇ مىللەتنى ھورۇن دەي دىسەك تىلىمىز كۆيىدۇ. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى بۇ زىمىنغا كەلگەن چارلىز بولگىر دىگەن پەرەڭ ئەنگىلىيەدە نەشىر قىلغان كىتاۋىدا ئاقسۇلۇقلارغا باھا بېرىپ " ...ئۇلار ئەقىل-ئىدراك ۋە ئۆز يۇرتىنى گۈللەندۈرۈش جەھەتتە قەشقەرىيەلىكلەر ئىچىدە بىرىنچى ئورۇندا تۇرۇشقا لايىق." دەپتۇ. يۇقۇرىدا چىڭگىزخاننىڭ ئۇياققا ئۆتكۈچە بىر خارابىلىقنى كۆرگەنلىكىنى، يەنە ئالتى يىلدىن كېيىن بۇياققا ئۆتكۈچە ئۇنىڭ ئورنىدا گۈلۈستانلىقنى كۆرگەنلىكىنى سۆزلىدۇق. دىمەك ئۇلار ھۆرۈن ئەمەس. ئاقسۇ يېزىلىرىنى كۆزۈم بىلەن كۆرۈپ ئاز كەم يۈز ئەللىك يىل بۇرۇنقى ئاۋۇ پەرەڭنىڭ سۆزىنى مەنمۇ ئىختىيارسىز تەكرارلىدىم.
     بۇ مىللەتنى تارىخنىڭ تەرەقىياتىغا كۈچ چىقارمىغان دەي دىسەك بۇ زىمىندا ھۆرلۈك ۋە ئازاتلىق چۇقانلىرى دۇنيانىڭ ھەرقانداق يېرى بىلەن سېلىشتۇرغۇسىز كۆپ يۈز بەرگەن.
   بۇ مىللەتنى دۆت دەي دىسەك يەنە ئەپلەشمەيدۇ. چۈنكى 56 مىللەتنڭ ئىچىدە زامانىۋى مائارىپقا ئەڭ بۇرۇن كۆچكەن. سانائەت ئىنقىلاۋىغا ئەڭ بۇرۇن قەدەم قويغانلارنىڭ بىرى.  
     بۇ مىللەتنى قورقۇنچاق دەي دىسەك، ئەنە تارىخقا قاراڭ !
     بۇ زىمىندىكى توغرا ياكى خاتا بولسۇن، ھەر-بىر قوزغۇلاڭ ۋە توپىلاڭلارنىڭ ھەرقاندىقىغا بۇ مىللەت چوڭ ئىشەنچ ۋە ئۈمۈت بىلەن ئۆزىنىڭ جېنىنى ۋە مېلىنى ئاتاپ كەلگەن. ھايات-ماماتتىكى ئۆلۈمدىن قورقماس روھىنى نامايەن قىلىپ بۇ تۇپراقنى مۇقەددەس قىلغان. بوۋىسى، دادىسى، نەۋرىسى ھەتتا ئۇرۇق-پۇشتىغا قەدەر قىلىۋاتقان ئىشلىرىنىڭ قىلچە پايدىسىنى كۆرمىسىمۇ يەنە ئۈزلۈكسىز ئەشۇ ئۈمۈت دىگەن سەرراپنىڭ كەينىگە كىرىپ قىرىلىپ كەلگەن. غوجاملار كېلىپ " قالماقلارنى قوغلايلى!" دىسە ماقۇل دىگەن. غازاتچىلار كېلىپ" كۇپارنى يوقۇتايلى!" دىسە يەنە ماقۇل دىگەن. يەرلىكلەر قوزغۇلاڭ قىلىپ " زۇلۇمنى يوقۇتايلى!" دىسىغۇ ھەممە نىمىسىنى ئاتىغان. ھەتتا مۇزداۋاندىن ئۆتكەن ماركىسىزىمچىلار"باراۋەرلىك،خەلقچىلىق" نى توۋلاپ كەلگەندە "باتۇرلىرىمىز" دەپ كۆزلىرىگە ياش ئالغانغۇ، كېيىنچۇ ؟ ئوسما كېتىپ قاش قالغان. سۇ كېتىپ تاش قالغان. بۇ دىياردا ئىككى نەرسە قالغان. بىرى شورلۇق تەغدىردىكى خەلق قالغان. يەنە بىرى ھېچيەرگە كەتمەيدىغان نومۇسسىز زۇلۇم قالغان.  
     بىز بىرنەرسىگە دىققەت قىلىمىز. نىمە ئۈچۈن بۇ زىمىندىكى خەلقلەر مەيلى جاھانگىر ياكى كەلگۈدى خوجىلار ۋە ياكى ۋەتەنداشلار بولسۇن ھەممىسىنى پەرقلەندۈرمەي قارشى ئالغان ؟!
     بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ھارپىسىدا تۈركىيە ئوسمانىيلىرى "بالقان ئۇرۇشى" ئېلىپ بارىدۇ. قىزىقارلىق يېرى شۇ دەۋردىكى ئاچارلىق دەردىدىكى ئاقسۇ خەلىقلەرى تۈركىيەنىڭ بالقان ئۇرۇشىغا ياردەم بېرىش ئۈچۈن 210 يامبۇ كۈمۈش يىغىپ ئەۋەتىدۇ.
بالقان ئۇرۇشى مەزگىلىدە جوڭگودا شىنخەي ئىنقىلاۋى يۈز بەرگەن ئىدى. ئاقسۇلۇقلار ئەشۇ ئىنقىلاپقىمۇ يامبۇ ئېۋەتكەنمىدۇ ؟
     ئۇلاردا ۋەتەنپەرۋەرلىك ياكى جاھانگىرلىك دەيدىغان ئۇقۇم زادى بارمۇ-يوقمۇ ؟
ياق ئۇلاردا بۇ ئۇقۇملار بار.
     زۇلۇم ۋە ھاقارەت شۇنداق نەرسىكى ئۇ پۇت-قولۇڭنى ئۈزلۈكسىز قىسىۋاتقان كويزا-ئىشكەلگە ئوخشايدۇ. بۇ قىسماق سەن مىدىرىغانچە چىڭىيدۇ. ھاقارەت ۋە ئاغرىق جان-جېنىڭدىن، يۈرەك-باغرىڭدىن ئۆتۈپ كېتىدۇ. بۇنداق چاغدا كىملا بولسۇن سېنى قۇتۇلدۇراي دىسە ھەرقانداق ئادەم جان دەپ ماقۇل بولىدۇ.
     ئۇنداق بولمىغان بولسا گېرمانىيەدىكى ماركىسىزىم ئاسىيا بىلەن لاتىن ئامىرىكىسىدا بازار تاپامتى.
شۇڭا بۇ دىياردىكى مۇقەددەس مازارلاردا ياتقانلارنىڭ ئىچىدە يەرلىكلەرمۇ، كەلگۈدىلەرمۇ ھەتتا جاھانگىرلارنىڭ گۇماشتىلىرىمۇ.....ھەممىسى بار.
يەرلىكلەر قەلبىدىكى ۋەتەنپەرۋەرلىكتىن ئىبارەت رايون ئۇقۇمىنى ئەشۇنداق چېگراسىز كېڭەيتىش ئارقىلىق ساقلاپ قالغان.
"....ھەرەمگە بېرىشتىن بۇرۇن پالانچى مازارنى زىيارەت قىلىش كېرەككەن...." "ھەرەمگە بارغانلارغا بىر ئابىت ئۇچراپتۇ. ئۇ سىلەر يۇرتۇڭلاردىكى پۇستانچى مازارنى زىيارەت قىلماپسىلەر دەپتۇ...." دىگەندەك ئەپسانە-رىۋايەتلەر دۇنيانىڭ باشقا يېرىدە بار-يوقلۇقىنى بىلمىدىم. ئەمما بۇ دىياردا ساماندەك كۆپ. بەلكىم يۇرت-ۋەتەن سۆيگۈسىنى غوجاملارغا باغلاپ ساقلايدىغان بۇنداق غەلىتە ۋەتەنپەرۋەرلىك ھادىسىسى دۇنيادا ئاسانلىقچە ئۇچرىماس.
      سۇدا ياشاۋەرگەن ئادەمنىڭ ئىسسىغى ئېشىپ كېتىدۇ. ئوت بىلەن ھەپىلىشىدىغان ناۋاينىڭ بىر كۈنلەردە سوغۇقى ئېشىپ كېتىدۇ. ئىنسان بالىسى رىئاللىقتىكى زىدىيەت-توقۇنۇشلارنىڭ زەربىسىگە ئۆز ۋۇجۇدىدا ئىممونىت ئالاھىدىلىكلەرنى ھازىرلاش ئارقىلىق تاقابىل تۇرىدۇ.
شۇڭا پۇرسەتپەرەسلىك ئەۋج ئالغان جەمىيەتتە ئەخلاقنىڭ كۈچى يىگىلەيدۇ.
     زۇلۇم كۈچەيگەن جەمىيەتتە ئىنسان بالىسى قۇل مىجەزلىك بىلەن ئۆز ئامانلىقىنى قوغداشقا مەجبۇر بولىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە مېھرىبانلىق زىيانلىق نەرسىگە ئايلىنىدۇ. ئىنسانلارنى باغلاپ تۇرىدىغان مېھرىبانلىق يوقالغان، قۇل مىجەزلىكنى تەلەپ قىلغان جەمىيەت ئاخىرى چاك-چېكىدىن بۆسۈلۈپ كېتىدۇ. ئەخلاقنىڭ ئىدارە قىلىش تەرتىۋىنىڭ بۇزۇلىشىشقا باشلانغانلىقى ئىنسان بالىسىنىڭ بۇ جەمىيەتتىن زېرىككەنلىكىنىڭ مۇقەددىمىسىدۇر. چۈنكى ئادەم تەبىئىتىنى ئۈزلۈكسىز يۈكسەكلىككە باشلىيالمىغان جەمىيەت ھاياتىي كۈچىنى يوقاتقان جەمىيەتتۇر. بۇ جەمىيەت ئادەملەر ئارىسىدىكى سېسىۋاتقان بارچە ئەخلاقسىزلىقنىڭ جاۋاپكارىدۇر.
       بولدىلا ھەممىمىزنىڭ كاللىسى چارچاپ كەتتى. ئەمدى ئازراق ئارام ئالايلى. زاماننىڭ توپا-چاڭلىرى ئاستىدا قالغان ئاقسۇدىكى كونا پاراڭلاردىن ئاڭلايلى.

(داۋامى داۋاملىق يوللىنىدۇ..)

adiba66

ۋاختىڭىز بولسا داۋامىنى تېزراق يوللىغان بولسىڭىز...

ئىسىل

رەخمەت ،مەن ئاقسۇ توغرىسىدا كۆرگەن ئەڭ تولۇق مەلۇمات بۇلدى.مەنمۇ بىر ئونسۇلۇق  بۇلۇش سالايىتىم بىلەن ئۆز يۇرتۇمنى قىسقىچە تۇنۇشتۇراي.
ئونسۇ ناھيىسى چوڭ جەھەتتىن يار ئۈستى ۋە يار ئاستى دەپ ئىككىگە بۆلۈندۇ.يار ئۈستىدە قىزىل دەپ ئاتىلدىغان بىر بازار بۇلۇپ 12كەنىتىن تەركىپ تاپقان.مەن بۇ 12كەنىتنىڭ نامى ۋە ئىتمولۇگىيسى توغرىسدا ئاڭلىغان ماتىريالىمنى يوللاي:
1-كەنىت :چىكىت (بۇ نامنىڭ قانداق پەيدا بولغانلىقىنى بىلمەيدىكەنمەن.
2-كەنىت:ئەركىنتۇر:ئەسلى« غىرىپ تۇر » بۇلۇپ ،مەنىسى مۇڭغۇل تىلدا «ئاخىرقى  تۇرا»دىگەن مەنىنى بىلدۈردىكەن ،كېيىنكىلەر «غېرىپ تۇر»دەپ ئاتاپ «غەمكىن »دىگەن مەنىنى چىقارغان بولغاچقا ئەركىن تۇرسۇن دەپ «ئەركىن تۇر»دەپ ئۆزگەرتكەن.
3.كەنىت:باشاقچى (مەنىسى باشاق تەرگۈچى)
4-كەنىت:ئوق تىرەك (يەنى ئوقۇر تىرەك دىگەن مەنانى بىلدۈردۇ.)
5-كەنىت:يىرما(مەنىسى بۈلۈنۈش،يەنى بۇ كەنىتنى چوڭ ئوستەڭ ئوتتۇردىن بۆلۋەتكەچكە مۇشۇنداق ئاتالغان.)
6-كەنىت:غوللۇق:(مەنىسى غول،يوغان،بۆك باراقسان )
7-كەنىت:جاغدا:(مەنىسى قېرمايدىغان ،ياش كۈرۈندىغان،«ئوغرى بېيىماس،جاغدا قېرىماس»)
8-كەنىت:ئوغلۈن:(مەنىسى ئوغلان،باتۇر)
9-كەنىت:پامان:(يەنى ھېلقى« بارمان» شۇ)
10-كەنىت:قالىق(مەنىسى مېنىڭچە «قارلۇق»بۇلۇشى مۈمكىن،يەنى بەزىلەر قالىقنى يامغۇردىن،ئاپتاپتىن پانالىندىغان جاي دەپمۇ چۈشەندۈردۇ.)
11-كەنىت:قارسا(مەنىسى «قارا ھاسا»)
12-كەنىت:توڭ تۇر(مەنىسى مېنىڭچە «دۆڭ تۇر»،بۇيەردىكى تۇر،يەنى« تۇرا»ھەربى كۈزتۈش ئورنى دىگەن مەنىدە.
مەن ۋاقىت مۇناسىۋىتى بىلەن قىسقۇلاشتۇرۇپ يولىدۇم،بەزى كەنىت ناملىرىنىڭ كېلىپ چىقىشىدا ھەرخىل رىۋايەتلەرمۇ بار،بۇنى كېيىنچە يوللارمىز،

darya.

مۇزارت غوجام

تەڭرىتاغلىرى خۇددى غايەت زور بىر قىلىچتەك بۇ زىمىننى ئىككىگە بۆلۈپ ياتىدىكەن.
يىراق قەدىمدە قىلىچنىڭ بۇيېقىدىن ئۇ يېقىغا، يەنى جەنۇپتىن شىمالغا ئۆتۈدىغان يول يوق ئىكەن.
بۇ يولنى تۇنجى قېتىم يىتىمچىلەرنىڭ پىرى "تەلۋە ئەمەت" دىگەن ئادەم ئېچىپتىكەن.
گورخان يىراقتىكى خارەزىمگە يۈرۈش قىلماقچى بوپتۇ. ئۇ ئۇيغۇر يۇرتلىرىدىن ئەسكەر توپلاپتۇ. گورخاننىڭ پەرمانى شەھەر-يېزىلارغا يەتكۈزۈلۈپتۇ. يەرلىك ئاقساقاللار بۇ پەرماننى ئىجرا قىلىش ئۈچۈن يېزامۇ-يېزا ئۆيمۇ-ئۆي قاتراپ ئەرلەرنى ئەسكەرلىككە تىزىملاپتۇ.  
ئۆتكەن يىلى ئاتىسى ئەسكەرلىككە كەتكەنلەرنىڭ بۇ يىل بالىسى تىزىملىنىپتۇ. ئەرزاتى بولسىلا نە يېشى، نە كېسەل-ساقلىقىغا قارىماي مەجبۇرى ئېلىپ مېڭىلىپتۇ.
ئالقاغا دىگەن يەردە ئەمەت ئىسىملىك بىر بالا بار ئىكەن. ئۇنىڭ دادىسى ئۇرۇشقا كەتكەنچە كەلمەپتىكەن. بۇ قېتىم بەگ ئۇنىمۇ ئەسكەرلىككە ئېلىپ مېڭىپتۇ. ئانىسىنىڭ كېسىلى ئېغىر بولۇپ كاڭدىنمۇ چۈشەلمەيدىكەن. ئۆيدە يىگۈدەك ئاش-ئوزۇق بولمىغاچقا ئوزۇق تاپىدىغان ئوغلى كەتسە كېسەلچان ئانىنىڭ كۈنى نەچچە كۈنگە بارمايدىكەن. كېسەل ۋە ئاچلىق دەردىدە شۇ ياتقانچە ئۆلۈپ قالىدىكەن. ئەمەت بەگكە يالۋۇرۇپتۇ. دىمىگەن سۆزى، قىلمىغان خوشامىتى قالماپتۇ. بىراق بەگ ئۇنىماپتۇ.
ئەمەت زار قاخشاپ ئەسكەرلەر بىلەن ئالقاغىدىن ئايرىلىپتۇ. ئەمما پۇتى ئالدىغا ماڭغان بىلەن كۆزى، كۆڭلى ئارقىدا ئىكەن. ئۆيىدە چارىسىز يېتىپ قالغان ئانىسىدا ئىكەن. شۇ كۈنى كەچتە ئەمەت چۈشكەن بارگاھتىن قېچىپتۇ. قېچىپ ئۆيىگە كېلىپتۇ. ئۆيىگە كەلسە ئانىسىنىڭ كۆزى يۇمۇلغان ئىكەن. بىچارە ئانا ئۆلۈپ كەتكەن ئېرى ۋە ئۆلگىلى كېتىۋاتقان ئوغلىنىڭ دەردىگە چىدىماي جان ئۈزگەن ئىكەن.
ئەمەت ئانىسىنىڭ ھالىنى كۆرۈپ قېتىپ قاپتۇ. ئانىسىنىڭ جەسىتىنى قۇچاغلىغانچە شۇنداق ئۇزاق ئولتۇرۇپتۇ. كۆزىدىن ياش چىقمايدىكەن. يىغلىمايدىكەن. يېرىم كېچىدىن ئۆتكەندە ھويلىسىغا قەبرە كولاپ ئانىسىنى يەرلىككە قويۇپتۇ.
بۇ چاغدا تاڭ ئېتىشقا باشلىغان ئىكەن. ئەمەت قولىغا يەرلىك كولىغان كەتمەننى ئېلىپ بەگنىڭ ئۆيىگە مېڭىپتۇ. ئەمەت بارغىنىچە ھويلىنىڭ دەرۋاسىنى كەتمەن بىلەن چېقىپ  بەگنىڭ ئۆيگە باستۇرۇپ كىرىپتۇ. بۇ چاغدا بەگ بامدات نامىزىغا تۇرغان ئىكەن. ئەمەتنىڭ ئەلپازىنى كۆرۈپ ئاغزىنى ئاچقىنىچە قېتىپلا قاپتۇ. ئەمەت بارغىنىچە بەگنىڭ كاللىسىنى كەتمەن بىلەن ئۇرۇپ يانچىۋېتىپتۇ. ئاندىن بەگنىڭ ئايالى، ئىككى ئوغلى ۋە ئاغرىقچان دادىسىنىمۇ كەتمەن بىلەن چانىۋېتىپتۇ.
ئەمەت ئىشلىرىنى تۈگۈتۈپ شۇ قاچقىنىچە كۇچا دەرياسىنى ياقىلاپ تاغ ئارىسىغا قېچىپتۇ.
ئەتىسى پۈتۈن يۇرتقا ئەمەتنىڭ تەلۋىلىكى پۇر كېتىپتۇ. ئۇنىڭ تەلۋىلىكىگە، قانخورلىقىغا يۇرت ھەيران قاپتۇ.
گورخان بۇ ۋەقەنى ئاڭلاپ شۇنداق ئاچچىغى كەپتۇ. سۈرىكى ئېنىق پەرمان بىلەن مىڭلىغان قوشۇن ۋە ئونلىغان ئىزچىلارنى ئەۋەتىپتۇ. تەلۋە ئەمەتنى چوقۇم تۇتۇپ كاللىسىنى ئېلىش كېرەككەن. ئۇنداق قىلمىغاندا ئۇيغۇر بەگلىرى ئەشۇنداق تەلۋىلەردىن قورقۇپ خانغا ساداقەت بىلدۈرمەيدىكەن.
ئىزچىلار تاغمۇ تاغ ئايلىنىپتۇ. ھەر-بىر تاش ۋە كامارلارنى ئالا قويماي ئىزلاپتۇ. ئاخىرى ئەمەتنىڭ ئىزىنى قورغان دىگەن يەردىن تېپىپتۇ. ئەسكەرلەرنى كۆرگەن ئەمەت قېچىپتۇ. خاننىڭ ئەسكەرلىرى ئۇنىڭ كەينىدىن قالماي قوغلاپتۇ. ئەمەت قېچىپ يۈرۈپ ئاخىرى مۇزداۋاننىڭ يېنىغا بېرىپ توسۇلۇپتۇ. ئەسكەرلەر ئەمدى ئۇنى تۇتىۋالىمىز دەپ ئويلاپ تۇرىشىغا، ئەمەت ئاق تۇمانغا ئورىلىپ تۇرغان مۇزلۇققا يامىشىپتۇ. ئاخىرى توختىماستىن مېڭىۋېرىپ مۇزداۋاندىن ئۆتۈپ كېتىپتۇ. ئەسكەرلەر بولسا قويۇق تۇمان ئارىسىدا قاياققا مېڭىشىنى بىلەلمەي ئامالسىز قايتىپ كېتىپتۇ.
شۇندىن كېيىن جەنۇپتىن شىمالغا مۇزداۋان بىلەن ئۆتىدىغان يول ئېچىلىپتۇ. بۇ يول تەلۋە ئەمەتنىڭ يولى يەنى "تەلەمەت يولى" دەپ ئاتىلىپتۇ.
غوجاملارنىڭ ۋاقتىدا "مۇزداۋاندا مۇزارت غوجام بار" دىگەن ھىكايەتلەر سۆزلىنىدىكەن. ھىكايىلەردە ئېيتىلىشىچە مۇزارت غوجام بۇ داۋاندىن ئەسكى ئادەملەرنى ئۆتكۈزمەيدىكەن. ياخشى ئادەملەرنى ئۆتكۈزىدىكەن. ئەسكى ئادەملەر ئۆتمەكچى بولسا مۇزلۇق ھاڭغا چۈشۈپ كېتىدىكەن. ياكى مۇزارت غوجامنىڭ غايىپ قولى كانىيىنى سىقىپ نەپەس ئالدۇرمايدىكەن. شۇنىڭ بىلەن ئۆلۈپ قالىدىكەن.  
مەن بۇ ھىكايىنى ئاڭلاپ "مۇزارت غوجامنىڭ ئاچچىقى نىمىدىگەن يامان" دەپ ئويلاپ قالدىم.
ئوتتۇز ئىككىمىڭ يەكەنلىك،
ئون ئالتە مىڭ قەشقەرلىق.
تاپقان بالاڭ پاشالىق......
"قەدىمدىن بۇيان جەنۇپتىن شىمالغا ئۆتكەن مىڭلىغان يىتىمچى سەرگەردانلار ئۆز يۇرتىدا تۇرۇش ئۈچۈن بارماقتەك ئىمكانىيىتى بولسا مۇزداۋانغا چىقارمىدى ؟
جۇڭغار، مانجۇلارنىڭ قانلىق قىلىچى ئاستىدا مەجبۇرى يۇرتىدىن ئايرىلغان تۈمەنلىگەن بىچارە خەلق مۇزداۋانغا يامىشارمىدى ؟
ھەي، مۇزارت غوجام !
غوجاملارنىڭ بۇيرىقى بولمىسا "غالچە خوتۇن" ۋە "غالچە يىگىت" ئاتالغان 900 بەرنا قىز-يىگىتىمىز ھەر يىلى مۇزداۋاندىن ئۆتۈپ جۇڭغارلارغا قۇللۇققا بارارمىدى ؟! چارىسى بولسا بۇ ھاقارەت يۈز يىل داۋاملىشارمىدى !؟
ئەي مۇزارت غوجام ! ئۇلار قېرىغان ئاتا-ئانىسىنى تاشلاپ، مېھرى ئىسسىق، قوينى ئىللىق يۇرتلىرىدىن كېچىپ سېنىڭ ئالدىڭدىن سارغىيىپ ئۆتەرمىدى ؟! .... " دىگەنلەرنى ئويلۇدۇم.
تۈمەنلىگەن خەلقنىڭ جەسىتى مۇزداۋاننىڭ كۆز يەتمەس ھاڭلىرىدا كېپەنسىز ۋە دۇئاسىز ياتىدۇ. ئۇلار تىرىكلىكىدە ئۆز يۇرتىدا تۇرالمىغان ئىدى. ئەمدى ئۆلگەندىمۇ مۇساپىرلىقتىن قۇتۇلالمىدى.

 
ھەي مۇساپىر گۇۋاللار....
بۇ تاغلار ئىگىز تاغلار،
غېرىپنىڭ يولىنى باغلار.
غېرىپ ئۆلسە كىم يىغلار،
غېرىپقا غېرىپ يىغلار.

تۇرۇپلا "مۇزارت غوجام بۇددىستمىدۇ ياكى ئىسلاممىدۇ..." دىگەنلەرنى ئويلاپ قالدىم. چۈنكى جۇڭغارلار ۋە كېيىنكى مانجۇلارنىڭ مىللىتىمىز ئۈستىگە قىلغان قانلىق يۈرۈشلىرىگە مۇزارت غوجام يول بەرگەن ئىكەن. ئەگەر مۇزارت غوجام بۇددىست بولمىسا ئەشۇ جاللاتلارنى مۇز داۋاندىن ئۆتكۈزمەس ئىدى.
......مۇزارت غوجام !.....

(داۋامى داۋاملىق يوللىنىدۇ......)

darya.

موللا موسا سايرامى ۋە مامۇت تىجارەتچى

 

.....ئوبۇلقاسىم فىردەۋسى ئوتتۇز يىللىق ئۆمرىنى سەرپ قىلىپ ئاتمىش مىڭ مىسرالىق بىر داستان يازماقچى بوپتۇ. مەھمۇت غەزنەۋى(كۇچادا مەنىۋى مازىرى بار) ئۇنىڭ ھەربىر مىسراسىغا بىر تىللادىن جەمى ئاتمىش مىڭ تىللا بەرمەكچى بوپتۇ. ئەمما داستان پۈتكەندىن كېيىن چىدىماسلىق قىلىپ يىگىرمە مىڭ كۈمۈش تەڭگە بېرىپتۇ. فىردەۋسى مەھمۇت غەزنەۋىنىڭ بەرگەن پۇلىنى قەلەندەرلەرگە سەدىقە قىلىۋېتىپ يىراقلارغا كېتىپتۇ. ئۇنىڭ يازغان كىتاۋى " شاھنامە " ئىكەن.
شۇنداق قىلىپ فەردەۋسى ئۆمرۈنىڭ ئاخىرىنى تولىمۇ غۈربەتچىلىكتە ئۆتكۈزۈشكە مەجبۇر بوپتۇ.
كېيىن مەھمۇت غەزنەۋى باشقا يۇرتلارغا بارغاندا شاھنامىنىڭ شۆھرىتىنى ئاڭلاپتۇ. چەت مەملىكەتلەردىكى خەلقلەرنىڭ ماختاش-مەدھىيەلىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن ئۆزىنىڭ قىلغان ئىشىدىن ھودۇقۇپ، فىردەۋسىنىڭ يۈرتىغا ئاتمىش مىڭ تىللانى ماڭدۇرۇپتۇ. خاننىڭ ئادەملىرى فىردەۋسىنىڭ ئەمگەك ھەققىنى يەتكۈزۈپ بېرىش ئۈچۈن تۇس شەھرىگە يېتىپ كەپتۇ. شەھەر دەرۋازىسىدا ئۇلارنىڭ ئالدىغا جىنازا كۆتۈرىۋالغان جامائەت ئۇچراپتۇ.
بۇ ئوبۇلقاسىم فىردەۋسىنىڭ جىنازىسى ئىكەن.......
مەھمۇت غەزنەۋىنىڭ شاھنامىنى چۈشەنگۈدەك ئەقلى يوقلىقى ئېنىق. ناۋادا ئەقلى بولسا ئۇنىڭ ئاتمىش مىڭ تىللاسى فىردەۋسنىڭ جىنازىسى ئالدىدا تۇرۇپ قالمايتتى. شۇڭا ئۇنىڭ ئەقىلسىزلىقى "ياندىكى كاسپنىڭ قەدرى يوق"لۇققا ئاپارغان. ھەتتا ئاخىرى يۇقۇرقىدەك چۈپرەندىلىكنى قىلىشتىنمۇ تارتىنمىغان.

 
"تىرىكلىكىمدە ئەتمىگەنتىڭ يات،
ئۆلگۈنۈمدە چەكمىگىن پەريات !
....."

كېچىككەن ئاتمىش مىڭ تىللا......دىن باشلانغان بۇنداق مەزمۇندىكى قىلىقلار تا بۈگۈنگە قەدەر يۈز بېرىپ تۇرىۋاتىدۇ. شۇ سەۋەپلەردىن "فىردەۋسى"لەرنىڭ تەغدىرىمۇ بۈگۈنگە قەدەر داۋاملىشىۋاتىدۇ. ئۇلار ھاياتلىقىدا كۆرمىگەن داغدۇغا ۋە ھەشەمەتكە پەقەت ئۆلگەندىن كېيىنلا ئېرىشىۋاتىدۇ. ھاياتلىقىدا ئۇچىسىغا يېپىلمىغان تون ئۆلگەندە جىنازىسىغا يېپىلىۋاتىدۇ......
1917-يىلى 4-ئايدا "ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئۇلۇغ ئالىمى، تارىخ ئەھلىنىڭ مەشئەل چىرىغى " دەپ سانالغان ئاقسۇنىڭ ئۇلۇغ پەرزەنتى موللا موسا سايرامى "ئۆمرىدىكى ئەڭ نامرات ۋە قىيىن كۈنلەرنى باشتىن كەچۈرۈپ" بۇ دۇنيادىن ئايرىلىدۇ.
بۇ زاتى مۇبارەك يېزىپ قالدۇرغان "تارىخى ھەمىدى" ناملىق كىتاپقا، كېيىنكى ئالىملار " ھەتتا بۈگۈنكى دەۋردىمۇ شۇ رىئاللىقنى يورۇتۇپ بېرىشتە ئۇنچىلىك ئىلمى ۋە روشەن بولغان ماتىريال يېزىلغان ئەمەس. " دەپ باھا بېرىدۇ. دىمەك بىز شۇ كىتاپ بولغانلىقى ئۈچۈنلا تارىخىمىزنىڭ زۇلمەتلىك دەۋرلىرىدىن ۋە چېقىندەك ئۆتكۈر ھادىسىلىرىدىن خەۋەردار بولدۇق.
موللا موسامۇ فىردەۋسىگە ئوخشاش " ئۆمرىدىكى ئەڭ نامرات ۋە قىيىن كۈنلەرنى باشتىن كەچۈرۈپ" ئۆلۈپ كېتىدۇ.
ئويلايمەنكى ئالىمىمىز قەلبىدىكى ئوتلۇق ھىسياتلىرى بىلەن رىئاللىقىدىكى كۆپكۆك نامراتلىقنىڭ قىسمىقىدا قانداق ئېغىر كۈنلەرنى كۆرگەندۇ ؟
مەن بىلىدىغان بىر ئەزىمەت بار.
مەن ئويلايمەن، ناۋادا بۇ ئەزىمەت شۇ چاغدا بولغان بولسا بىزنىڭ ئالىمىمىز ئاخىرقى دەملەردە ئېغىر مۇھتاجىلىق ئىچىدە قىينالمايتتى.
مەن ئويلايمەن، بۇ ئەزىمەت موللا موسانىڭ دەۋرىدە بولسا بىزنىڭ بوۋىمىز تىكەندەك يالغۇزلۇق ئىچىدە يەيدىغان ئاش بىلەن قالايدىغان ئوتۇننىڭ ئارىسىدا تولغانمايتتى.
بۇ ئەزىمەت كىم ؟!
بۇ ئەزىمەت ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىدىكى تۇنجى مۇكاپات " گۈلزار ئەدەبىيات مۇكاپاتى"نى يولغا قويغان مەرھۇم مامۇت ئاكىمىز ئىدى.
مەن مەرھۇمنىڭ ھاياتلىقىدا قانچىلىك پۇلى بارلىقىنى بىلمەيمەن. ئەمما ئۇنىڭغا قارىغاندا نۇرغۇن ھەسسە كۆپ پۇلى بار ئۇيغۇر بايلىرىنى ئوبدان بىلىمەن. بۇ بايلارنىڭ بىر پۇلى ئىككى بولدىكى ئەمما ئىككى ھاجىتى بىر بولمىدى. ئۇلارنىڭ ئىتنىڭ تۈكىدەك تۈگىمەيدىغان "مەبلەغ قىيىنچىلىقى" سەۋەبىدىن ۋەتەن-مىللەتنى قىستۇرغۇدەك ئورۇن چىقمىدى.
مىڭلارچە نادامەت ئىلكىدە سۆزۈمىزنى داۋاملاشتۇرۇشقا مەجبۇرمىز.
بۇ ئەزىمەت مەزكۇر مۇكاپاتلاش يولغا قويۇلۇپ ئىككىنچى يىلى بۇ ئالەمدىن كېتىپ قالدى. ئۇ كەتتى، ئۇنىڭ كەينىدە مىڭلىغان، ئونمىڭلىغان ئۇيغۇر بايلىرى تىرىك قالدى. بىراق ئەشۇ ئاقسۇلۇقنىڭ ھىممىتى ۋە غەيرىتىگە ھېچقانداق ئادەم ۋارىسلىق قىلالمىدى. ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى يەنە پاناھسىزلىق تەغدىرگە مۇپتىلا بولدى. ئېغىر ئەمما شەرەپلىك بۇ يۈكىنى يۆلۈگۈدەك ئەر زاتى چىقمىدى. رىئاللىق بىزنىڭ ھەرقانچە مەدداھلىق قىلساقمۇ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ غەمگۈزارى، ئاقسۇ خەلقىنىڭ مۇنەۋۋەر پەرزەنتى مامۇت ئاكىمىزدەك بولالمايدىغانلىقىمىزنى ئىسپاتلىدى. چۈنكى ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى يىلدا ھېچ بولمىسا ئونمىڭ كويلۇق ئىلھام-سەدىقىنى كۆرۈپ باقمىدى.
بىز ئاقكۆڭۈل مىللەت. بازار ئىگىلىكى ھاياتقا بولغان مۇھەببىتىمىزنى ئىنسانىي قېرىنداشلىقىمىزنى قەلبىمىزدىن يوقۇتالمىدى. بىراۋنىڭ ئاچلىقىنى ئاڭلىساقلا گېلىمىزدىن تاماق ئۆتمىدى. مۇھتاجلىقىدىن خەۋەر تاپساقلا قولىمىز نېپىزغىنە پورتمالىمىزنى مالتىلىدى. ئۇيغۇر جەمىيىتىدىكى ھاياتىي كۈچنى خەلقىمىز ئەنە شۇنداق ئاز بولسىمۇ ئەمما ئۈزۈلمەس ھىممىتى بىلەن داۋاملاشتۇردى.
تۆگە قانچىلىك كۆتۈرىدۇ ؟ ئوغلاق قانچىلىك كۆتۈرىدۇ ؟ بۇنى ھەمىمىز بىلىمىز. يۇقۇرقىدەك تۆگىلەر(كارخانىچى ۋە بايلار)نىڭ ھىممىتى، ئوغلاقنىڭكىدىن ھەتتا توخونىڭكىدىنمۇ پەس بولۇپ كەتكەنلىكى ئۈچۈن مىللەتنىڭ كەلگۈسىگە ئەڭ زور تەسىر كۆرسەتكۈچى مىللى ئەدەبىياتتىن ئىبارەت بۇ يىتىمىنىڭ يېشىنى سۈرتىدىغان ئادەم چىقمىدى. (ئاڭلىسام بىر كارخانىچى زور سوممىلىق ئىئانە قىلماقچى ئىكەن. ئەمما مۇئەننەس باھانە تەيياركەن. بىراۋلار يول قويمايدىكەن. زادى كىمنىڭ يول قويمايدىغانلىقىنى ئۇنىڭ ھودۇقىشلىرىدىن ئېنىق بىلگىلىمۇ بولمايدىكەن. ئۇنىڭ ئۈچ خوتۇنى باركەن. نەپسى ئۈچۈن ئۈچ خوتۇنغا جاسارەت بىلەن تەۋەككۈل قىلغان بۇ ئەركەك مىللەت ئۈچۈن بىر قېتىم ئوغۇل بالىدەك گەپ قىلىپ باقمايدىكەن.)

darya.

 

"مىللى ئىگىلىك مىللەتنىڭ جېنى....مىللى كارخانىلار مىللەتنىڭ يول باشلىغۇچىسى...." دىگەندەك شوئارلارنى توۋلاۋاتىمىز. مەنمۇ كانىيىم يېرىلغىدەك توۋلىغان.( شىنجاڭ مەدەنىيىتىدىكى كۆزۈڭنى ئاچ، ئۇيغۇر كارخانىچىلىرى ۋە ئىستىمالچىلىرى تېمىسىدىكى ماقالەم) توغرا ھەممىمىز توۋلاتىمىز.
بۇ شوئارلار بىزنى "مىللى كارخانىلارنى قوللايلى" دەپ مىللەتپەرۋەر بولۇشقا قىزىقتۇردى. "ھالال يىمەكلىك يەيلى" دەپ مۇسۇلمانچىلىقتا ھودۇقتۇردى. بىز ھودۇقتۇق. شۇنداقلا تىرىشتۇق. نامرات بولساقمۇ بىر ئۇيغۇر ئىستىمالچىغا لايىق ۋەزىپىمىزنى ئادا قىلدۇق.
مەخسەت، ....مىللى كارخانىچلار يېتىشىپ چىقسا، مىللەتنىڭ ئىشلىرى روناق تاپسا..... دىگەن ئۈمۈت-تاما ئىدى. ئۇلار يېتىشىپ چىقتى. خوشنا مىللەتلەر بىلەن سېلىشتۇرغۇسىز دەرىجىدە ئاجىز بولسىمۇ نامرات ئۇيغۇرغا نىسبەتەن يەنىلا پۇل تاپتى. ئەپسۇس بۇ مىللى تەرەقىياتنىڭ ئاۋانگارتلىرى نىمە ئىش قىلدى !؟  ئۆزىنىڭ ئىبادىتىنى قىلدى. پۇل تاپتى. سەمەت بولسا سەمەت ھاجىم بولدى. (ئاڭلىسام يەتتە-سەككىز قېتىم بارغانلارمۇ باركەن). بىراق كەينى داۋاملاشمىدى. سەمەت ھاجىمدا قېتىپ قالدى. ئۇيغۇر جەمىيىتىدە ئاممىۋىلاشقان بىرەر ھىممەتنى ھېچكىم قىلمىدى.
بۇنداق ھىممەتسىزلىكنىڭ سەۋەبىدىن "مىللى ئىگىلىك !" دەپ توۋلانغان شوئارلار ئاخىرى بېرىپ ئەشۇ بىر تۈركۈملەرنىڭ ئۆز مەنپەئەتىنى قوغداشتىكى قورالى، مىللى ئىستىمالچىلارنى ئالداشتىكى نەيرىڭىگە ئايلاندى.
بەلكىم ئۇلارنى ئىشقا ئورۇنلىشىش پۇرسىتى ياراتتى دىيىشىڭىز مۇمكىن. ناۋادا بۇ خىزمەت ۋەتەنپەرۋەرلىك ھىساپلانسا جوڭگودا زاۋۇت قۇرغان مىڭلىغان ئەجنەبىيلەر جوڭگودىكى ئەڭ چوڭ ۋەتەنپەرۋەر ھىساپلانمامدۇ ؟
شۇڭا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا نېسبەتەن مەن بىلىدىغان ھەقىقى مىللى كارخانىچى، مەن ھۆرمەتلەيدىغان يىراقنى كۆرەر مىللى ئىقتىسات ئىگىسى ئۇيغۇرنىڭ غەمگۈزارى ئاقسۇلۇق مەرھۇم مامۇت ئاكىمىز ئىدى.
شۇڭا باشقىلار ئۆزىنى ھەرقانچە پەردازلىسىمۇ شىڭشىسەي تەرىپىدىن تاغارغا سولىنىپ مال-مۈلكى مۇسادىرە قىلىنغان يوغان تۇماق بايلارنىڭ بۈگۈنكى ۋارىيانتلىرىدۇر خالاس.
مەن بىر قېتىم بىر باينىڭ مۇراببا زاكات قىلىپ تارقىتىۋاتقانلىقىنىڭ ئۈستىگە بېرىپ قالدىم. تېتىدىم. مۇراببانىڭ ۋاقتى ئۆتكەن. "ھاي، باي ئاكا بۇ نىمە قىلىق ؟" دىگەن سوئالىمغا، "چاتاق يوق مانا..." دەپ ئاغزىغا مۇراببادىن بىر قوشۇق سالدى. مېنىڭ ئىچىم ئېلىشىپ كەتتى. ھۆرمەتنى قايرىپ قويۇپ ئۇنىڭغا " راست چاتاق يوقكەن. سەن يىيەلمەيدىغان نەرسىمۇ يوقكەن." دىدىم.
پۇل ئۈچۈن سېسىپ كەتكەن "مۇراببا"نى يەۋاتقان بۇنداق قاتلامدىن يەنە نىمە ئۈمۈت كۈتىسىز ؟
زۈلۈك دەپ بىر جانىۋار بار. ئۇ ئادەمنىڭ قېنىنىلا شورايدۇ. ئەمما ئۇنىڭ قوڭىدىن تۇتام توشقۇدەك نەرسە چىقمايدۇ. شۇ قاننى شوراۋېرىدۇ. بۇ يەرگە كەلگەندە نامرات مىللەتنىڭ قېنىغا ئوخشايدىغان تۆت تال پۇلىنى قانداق قىلىپ سۇغۇرۋېلىشنىڭ كويىدا يۈرگەن بۇ قاتلامنى قانداق سۈپەتلەشنى مەنمۇ بىلەلمىدىم.
لۈشۈن بالا-چاقىسىغا "ھەرگىزمۇ يازغۇچىلىق كوچىسىغا كىرىپ قالماڭلار" دەپ ۋەسىيەت قىلغان. نىمە ئۈچۈن شۇنداق ۋەسىيەت قىلىدۇ ؟
يازغۇچىلىق ئۆزىنىڭ نېنىنى يەپ خەقنىڭ غېمىنى يەيدىغان كەسپ. سېنىڭ نېنىڭ ھامىنى تۈگەيدۇ. ئەمما سەن يەۋاتقان غەم مەڭگۈ تۈگىمەيدۇ. بۇنداق تەڭسىزلىكنىڭ نەتىجىسى قانداق بولىدۇ ؟ دەل بوۋىمىز موللا موسا سايرامىدەك مۇھتاجلىق بىلەن ھاياتىنى ئاخىرلاشتۇرۇش بولىدۇ. شۇڭا بۇنداق ئېغىر روھىي بېسىمدىكى كەسپنىڭ ئاتا ۋارىسى ئاسانلىقچە چىقمايدۇ. موزدوزنىڭ بالىسى موزدۇز بولۇشقا رازىكى ئەمما يازغۇچىنىڭ بالىسى يازغۇچى بولمايدۇ. چۈنكى بۇ ئائىلە يازغۇچىلىققا كىكىرىپ كەتكەچكە ئەۋلاتلىرىنىڭ يەنە يازغۇچى بولۇشنى خالىمايدۇ.
ئۇنداقتا قانداق قىلىش كېرەك ؟
بوۋىلىرىمىز موللا موسا سايرامىلار قانداق ئۆلدى ؟!
كۇچا دېھقانلار قوزغۇلىڭىغا قاتناشقان بۇ ئەرك سۆيەر ئەزىمەتنىڭ ۋەتەن-مىللەت ئىشقىدا لەختە قان بولغان يۈرەكلىرى ئىللىقلىق ۋە ھېسداشلىق كۆرمەستىن ئۆلدى. بىراق ئۇ ئۆز ئۈستىگە ئاللە تەرىپىدىن يۈكلەنگەن مۇقەددەس ۋەزىپىنى ئورۇنلاپ ئاندىن ئۆلدى.
شۇڭا دەيمىزكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ سادىق ۋارىسلىرى ھەرگىزمۇ ئۆز تەغدىرىنى ئەشۇ ھىممەتسىز قاتلامنىڭ ئىنسابىغا باغلايدىغان نەتىجىسىز ئىشتىن ساقلانغاي. مىللەت تەغدىرىدىكى ئەڭ چىداملىق ۋە ھاياتىي كۈچى يۇقۇرى بولغان بۇ ئادەملەر گادايلىق ئىچىدىكى قەيسەرلىكنى، قىيىنچىلىق ئورىۋالغان ئېتىقادىنى مەڭگۈ ساقلاپ قالغاي. نامراتلىق ئىچىدىمۇ " تارىخى ھەمىدى" دەك مۇنەۋۋەر ئەسەرلەرنى ياراتقاي. ئىنشائاللە....
ناۋادا سىلەر بۇنىڭغا بەرداشلىق بېرەلىسەڭلارلا  ئەلھەمدۇلىللە....ئەلھەمدۇلىللە.....ئەلھەمدۇلىللە !
بۇ مىللەت ھەرقانداق كەلگۈلۈككە بەرداشلىق بېرىپ مەڭگۈ يوقالمايدۇ.  
چۈنكى سىلەردە پۇچۇق ناننى يەپ، مىللەتنىڭ تاغدەك غېمىنى يەيدىغان جاسارەت بار. پۇلغا مەنسەپكە سېتىۋالغىلى بولمايدىغان جاسارەت بار. دەل مۇشۇ جاسارەتنىڭ كۈچى بىلەن قوڭۇڭلاردا ئىشتان قالمىسىمۇ مەردانە ياشايسىلەر. سىلەر مەردانە بولغاچقا بۇ مىللەتنىمۇ يىراقتىكى نامەلۇم كەلگۈسىگە مەردانە باشلاپ كىرەلەيسىلەر.
قىستۇرۇپ ئۆتۈپ كېتىشكە تېگىشلىك ئازراق تەكلىپ بار.
كۆز ئالدىمىزدا ھەتتا سالام-سائەتمۇ تاۋارلىشىپ كېتىۋاتىدۇ. كىتاپ نەشىر قىلىپ تۆت تال پۇل تېپىشتىن ئۈمۈت يوق. ئەمما سىلەر قوسۇقۇڭلار تويۇپ، ئۇزۇنراق ياشىمىساڭلار بولمايدۇ. شۇڭا ئەھۋالىمىزغا يارىشا ئازراق بولسىمۇ ئىقتىسادى كىرىم يارىتىدىغان يوللارنى ئىزدىسەك ئەيىپ ئەمەس. مەسىلەن دوڭكۆۋرۈكتە ئولتۇرۇپ مەرىكە ئىگىسىنىڭ ئارزۇسىغا يارىشا باغاق يېزىپ بېرىش، يازالمايدىغان ئوقۇغۇچىلارغا يېزىقچىلىقتىن يېتەكچىلىك قىلىش، ئەدەبىيلەشتۈرۈلگەن ئائىلە ياكى جەمەت شەجەرىسىنى يېزىپ بېرىش، قىزىققان كىشىلەرگە كەچۈرمىشلىرى ئاساسىدا ئەسلىمە يېزىپ بېرىش دىگەندەك.....
بۇلارغا ئالاھىدە نەشىريات ئىجازىتى لازىم بولمىغاندىن كېيىن تىرىكچىلىكىمىزگە ئاز-تولا ياردىمى تەگسە ئەجەپ ئەمەس. ئويلايمەنكى يۇقۇرقى كەسپلەر بىزنىڭ ئۆزگەرمەي رەڭسىز ئۆتۈۋاتقان مەدەنىي تۇرمۇشىمىزدا ئويلاپ باقمىغان رەڭدارلىقنى شەكىللەندۈرۈپ قېلىشىمۇ ھەم مۇمكىن.  
مەن يۇرتىمىز ئاقسۇدىكى يازغۇچىلارنى تولۇق بىلمەيمەن. ئەمما ئاقسۇ خەلقىنىڭ نۇرغۇن پەرزەنتلىرى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ئۈچۈن يۈرەك-قېنىنى سەرپ قىلدى ۋە قىلىۋاتىدۇ. ئۇلارنىڭ ئىچىدە يازغۇچى، شائىرلىرىمىز. ژورنالىست ۋە مەدەنىيەت ساھىبلىرىمىز بار. ئۇلارنىڭ تېنىغا سالامەتلىك، روھىغا مۇستەھكەملىك تىلەيمەن.
بۇلاردىن باشقا تور ئەدەبىياتىنىڭ ئاقسۇدىكى ئاپتورلىرىنى تولۇق بىلمەسلىكىم مۇمكىن. شۇڭا مەن نام-شەرىپىنى ئېنىق ۋە ئاشكارە بىلىدىغان يازغۇچىلاردىن ۋەكىل خاراكتىرلىك تۆۋەندىكىلەرنى ئەسلەيمەن. بۇ ئۇستازلارنىڭ بىزگە قىلغان مىننەتسىز ئەجرىگە رەھمەت ئېيتىمەن.
بىزنىڭ بىر يىگىتىمىز بار. ئۇنىڭ ئىسمى زۇلپىقار بارات. بۇ يىگىت ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر جەمىيىتى توغرىسىدىكى نۇرغۇن مۇلاھىزىلىرى بىلەن بىزگە دەرس بەرگەن. بىزدە ئويلىنىش ۋە ھېس قىلىش ئىقتىدارى يېتىلدۈرگەن ئىدى. مەزكۇر يازغۇچى ھازىرمۇ ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ كۈنسېرى گۈللىنىشى ئۈچۈن توختاۋسىز قەلەم تەۋرىتىپ بىزنىڭ ئېچىرقاپ كەتكەن قۇرغاق مەنىۋىيىتىمىزگە نان-سۇ بېرىپ كېلىۋاتىدۇ. مەن بۇ سەھىپە ئارقىلىق تور ئەدەبىياتى ئۈچۈن خالىس قەلەم تەۋرىتىۋاتقان جەمىيەتشۇناس، يازغۇچى زۇلپىقار بارات (ئۆزباش)قا مىننەتدارلىق بىلدۈرىمەن.
مەن بوزقىرنىڭ مەلۇم ئەسىرىگە چۈشكەن مۇنداق بىر ئىنكاسنى ئوقۇغان ئىدىم. "...ماڭا پەقەت بوزقىرلا خەنزۇ تىلى بىلىدىغاندەك بىلىنىدۇ."
بۇ قىسقا ئەمما غايەت زور مەنانى سىغدۇرغان جۈملىنى ئوقۇغان چېغىمدا مۇدھىش بىر يالغۇزلۇق ئەتراپىمنى قورشىۋالغان ئىدى. ئارىمىزدىكى باشقا تىلنى بىلىدىغان ساماندەك نۇرغۇن ئادەملەرگە نېسبەتەن غازىيانە ئاقسۇدىكى يىگانە بوزقىرنىڭ تىرىشچانلىقى بىزگە باياۋاندا ھاياتلىقتىن نىشانە بېرىپ كېلىۋاتقان كىچىك ئەمما يورۇق ئۇچقۇندەك تەسىرات بەردى.  
ئۇنىڭ دۆلەتنىڭ كەلگۈسى توغرىسىدا قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ پىكىر-تەلەپلىرى ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن تەرجىمىلىرى بىزگە ئورتاقلىقنى بىلدۈردى. دۆلەتنىڭ تەغدىرىگە كۆڭۈل بۆلۈشتەك ئومومىيلىقنى ھېس قىلدۇردى. ئۇ بىزگە جەمىيەتكە مەسئۇل بولۇشنى، گىراژدانلىق مەسئۇلىيىتىمىز ۋە ھوقوقىمىزنى قولغا ئېلىپ كەلگۈسىمىزگە سەمىمى مۇئامىلە قىلىشنى ئۆگەتتى. توختى باقى ئاكىمىز ئۆزىنىڭ تارىخىي ۋەزىپىسىنى تۈگەتتى. بوزقىر ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلىپ جەمىيەتنىڭ يۈكىنى كۆتۈرۈشكە تامامەن لايىق ئەزىمەتلىكىنى نامايەن قىلدى. (يېقىندا قومۇللۇق بىر تىجارەتچىنىڭ بوزقىرغا قوشقار ھەدىيە قىلغانلىقىنى ئاڭلاپ بۇ تىجارەتچىدىن پەخىرلەندىم.)
ئۇيغۇرنىڭ ئىچىدە نەچچە ئونمىڭلىغان ئادەم خەنزۇچە بىلىدۇ. ئېنگىلىزچە ئۆگەنگىنىمۇ ئىتنىڭ قۇرىتىدەك كۆپۈيىۋاتىدۇ. ئەمما جەمىيەتنىڭ ۋە مىللەتنىڭ بوزقىرغا ئوخشاش قوش تىللىق گىراژدانلارغا بولغان مۇھتاجلىقى يەنىلا مۇھتاجلىق پېتى تۇرىۋاتىدۇ.        
مەن ئىلگىرى يازمىچە ماتىرياللار ئارقىلىق بىر تارىخ ئاشىناسىنى بىلەتتىم. ئۇ ھازىرمۇ تور دۇنياسىدا ئۆزىنىڭ خالىس تىرىشچانلىقىنى داۋاملاشتۇرۇپ كېلىۋاتىدۇ. بۇ يىگىت يازغۇچىلار تورىنىڭ تەكلىپلىك ئاپتورى ئاقسۇلۇق يىگىتىمىز ئابدۇلۋاھىت مۆلجەرى.
مېنىڭ ئاقسۇغا بولغان تونۇشۇم بۇ ئۇستازنىڭ ئەسەرلىرى ئارقىلىق كېڭەيگەن. قىزىقىشىم ئۈزلۈكسىز يۇقۇرلىغان. ئۇ ئۆز دىيارىنىڭ سادىق ھەغداسى بولۇشقا تامامەن لايىق.

 

ئۇيغۇر تارىخى ئۆز ساپلىقىنى ۋە ھەقىقىيلىكىنى ساقلاپ قالالىسىلا  ئۇيغۇر مىللىتى ئۆزىنىڭ ھاياتىي كۈچىنى ساقلاپ قالالايدۇ. چۈنكى تارىخنىڭ سەمىمىلىكى كەلگۈسىنىڭ سەمىمىلىكىدۇر. ئابدۇلۋاھىتتەك تارىخشۇناسنىڭ خالىسلىقى كەلگۈسىمىزنىڭ كاپالىتىدۇر.
مەن يۇقۇرىدا ۋەكىل خاراكتىرلىك ئۈچ نەپەر ئەزىمەتكە مىننەتدارلىق بىلدۈرۈشنى لايىق تاپتىم. بۇ ئارقىلىق ئاقسۇدىكى بارلىق ئۇستازلارغا، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ۋارىسلىرىغا ئېھتىرام بىلدۈردۈم. چۈنكى كەلگۈسىدە ئۇلارغا مىننەتدارلىق بىلدۈرۈش پۈرسىتىنىڭ بولۇش ياكى بولماسلىقىنى ئۆزۈممۇ بىلمەيمەن. شۇڭا بۇ پۇرسەت مەن ئۈچۈنمۇ بىباھادۇر.
ئاخىرىدا ئۇيغۇر دىيارىغا نىسبى ئەركىن پىكىر مۇھىتى ھازىرلىغان تور ئەدەبىياتىدا، يازغۇچىلىرىمىز توردىكى قىسمەن ئازادىلىكنىڭ ئىككىلا تەرەپكە ئورتاق بولىدىغانلىقىنى تونۇپ يېتىشىنى ئۈمۈت قىلىمىز. مۇنبەر سىزگە پىكىر قىلىش ھوقوقى بەرگەندەك ئوقۇرمەنلەرگىمۇ شۇنداق ئىمكانىيەت بېرىدۇ. شۇڭا ئۇلارنىڭ مەدھىيەلىرى بىلەن ھاقارەتلىرىنىڭ بولىشى بىز ئىزدەۋاتقان پىكىر ئەركىنلىكىنىڭ مۇقەرەر مەھسۇلىدۇر.
پىكىر قىلىش ئىنسان بالىسىنىڭ ھايۋاندىن پەرقلىنىشتىكى تۈپكى ئىپادىسى. بىزدە تارىختىن بۇيان پىكىرنىڭ ھەممىسىنى بىرنۇقتىغا يىغىنچاقلايدىغان ئارزۇ بولغان بىلەن شارائىت بولمىغاچقا ئوڭچىللىق ياكى سولچىللىققا ئادەتلىنىپ قالدۇق. مەركەز ئىدىيىنى ئازات قىلىشنى تەكىتلەۋاتىدۇ. بىزمۇ ئادەتلىنىپ قالغان بىيرۇكاتلىقتىن قۇتۇلۇشقا تىرىشايلى. ئادىل جەمىيەتتە پىكىر قىلىش ھوقوقى مەمۇردىلا ئەمەس بەلكى كۆكتاتچى ۋە موزدوزدىمۇ بولىدۇ. يازغۇچى يازالىغاندەك ساۋاتسىزنىڭمۇ تىلى بولىدۇ.  ئاپتورلار ئارزۇ قىلىۋاتقان ھېلىقى " سۆز ئەركىنلىكى" ئاپتورغىلا مەنسۇپ بولۇپ قالسا ئۇلار جەمىيەتتىكى يوقالمايۋاتقان يېڭى بۇيرۇقۋازلارغا ئايلىنىپ قالمامدۇ ؟
بىز خەلىقنىڭ پىكىر قىلالىشى شۇنداقلا خالىغانچە تىللىيالىشى ئۈچۈن يېزىقچىلىق قىلىۋاتىمىز. مەيلى پىكىر بەرسۇن، مەيلى تىللىسۇن ياكى تۆھمەت قىلسۇن. بىر چەتتە تۇرۇپ توغرىلارنى قوبۇل قىلايلى، ھەسەتلەرنى پەرقلەندۈرەيلى، سەۋەنلىكلەرنى يەكۈنلەيلى. ھاقارەتلەرگە پەرۋا قىلمايلى. رىئاللىقتا ھېچكىمنى تىللىيالماي توردا بولسىمۇ خۇمىرىنى بېسىۋالغانلارغا شارائىت ياراتقانلىقىمىز ئۈچۈن پەخىرلىنەيلى.
بۇندىن كېيىن دىمكىراتىيەلىشىش كېڭەيگەنچە تىللىشىش، تالىشىش تېخىمۇ ئاممىۋىلىشىدۇ. كەسكىنلىشىدۇ. شۇڭا يازغۇچى باسما ئەدەبىياتتىن يۇقۇرى تۇرىدىغان تور ئەدەبىياتىنىڭ بۇ ئالاھىدە ئىقتىدارلىرىنى چۈشۈنىشى كېرەك. بىر كۈنلەردە مۇشۇنداق رەڭدار مۇلاھىزە ۋە ئوخشىمىغان قاراشلارنىڭ چېقىلغان نۇقتىسىدىن بىز ئارزۇ قىلىپ كەلگەن غايىۋى ئورتاقلىقنىڭ شەكىللىنىشىگە ئىشىنىشى كېرەك.

darya.

ئاخىرى ئەتىگە ئامانەت قالدى..........