قولاي تىزىملىك
كۆرۈش: 842|ئىنكاس: 8

مائارىپىمىزغا بىر دىئاگۇنۇز

[ئۇلانما كۆچۈرۈش]

5

تېما

0

دوست

2179

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   5.97%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  10256
يازما سانى: 126
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 281
تۆھپە : 506
توردىكى ۋاقتى: 60
سائەت
ئاخىرقى: 2015-1-3
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-22 17:34:31 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
مائارىپ توغرىسىدىكى ئويلارنى بېيىتىش ئۇچۇن يەنە داۋۇت ئوبۇلقاسىمنىڭ 1993-يىلى يېزىلغان ماقالىسىنى يوللۇدۇم



مائارىپىمىزدا ساقلىنىۋاتقان مەسىلىلەر

 
1995-يىلى شىنجاڭ مائارىپ گىزىتىگە بېسىلغان《مائارىپىمىزغا بىر دىئاگۇنۇز》ناملىق ماقالىنىڭ ئەينى چاغدىكى تولۇق نۇسخىسى)

داۋۇت ئوبۇلقاسىم

 

         ئەسىرلەر مابەينىدە مائارىپنىڭ تەرەققىياتى پەقەت ئىقتىسادىي تەرەققىياتقا ئەگىشىپلا يۈز بېرەتتى. بىراق، بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە مائارىپ تەرەققىياتى ئىقتىسادىي تەرەققىياتنىڭ ئالدىدا بولىدىغان بولۇپ قالدى.
       قەدىمدىن تارتىپ مائارىپ فۇنكىتسىيە جەھەتتىن ئۆزىنى مەۋجۇت قىلغان جەمئىيەتنى قوغداش ۋە مۇستەھكەملەش ئۈچۈن تىكلەنگەن ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت ئىدى. ئەمما ھازىر مائارىپ فۇنكىسيە جەھەتتىن ئىسلاھات ۋە كەلگۈسىدىن ئىبارەت ئاشۇ غەيىپ دۇنياغا يېڭى بىر ئەۋلاد تەربىيىلەيدىغان مەۋجۇتلۇق بولۇپ قالدى. ئىقتىساد نۇقتىسىدىن ئۇ كەلگۈسىگە سېلىنغان نىسى دەسمايە ھېسابلىنىپ، ئۇنىڭ كەم دېگەندە ماددىي دەسمايە بىلەن ئوخشاش ئورۇندا تۇرىدىغانلىقىغا گەپ كەتمەيدىغان بولدى.
         بۇرۇن يارىيار ھارۋىدا ئىلگىرىلەۋاتقان جەمئىيەت مائارىپ نەتىجىلىرىنى ئۆزلۈكىدىن سىڭدۈرۈپ كېتەتتى. ئەمما، بۈگۈن ناۋادا مائارىپ نەتىجىللىرى بولغان پۈتتۈرگەن ئوقۇغۇچىلار ئېھتىياجغا ماس بولمىسا، شىددەتلىك ھەرىكەت ھالىتىدە تۇرغان جەمئىيەت ئۇلارنى رەت قىلمىسا، ئۇلارغا ئەرزىمەس نەرسە ئورنىدا مۇئامىلە قىلمىسا بولمايدىغان بولۇپ قالدى.
ئۈچىنچى قېتىملىق ئىلىم − پەن ئىنقىلابى بولغان ئۇچۇر ئىنقىلابىنىڭ پارتلىشى بىلەن ئىنسانىيەتنىڭ بىلىمى كۋادىراتنىڭ كۋادىراتى يوسۇنىدا كۆپەيدى. بىر نەچچە ئەۋلاد بىر نىيۇتوننىڭ پاراسىتىگە ئىلتىجا قىلىدىغان دەۋر كەلمەسكە كېتىپ، بىر دەۋردىكى ئادەملەر بىر نەچچە ئېينىشتىيىننىڭ پاراسىتىگە ئىلتىجا قىلىدىغان دەۋرگە كېلىپ قالدى. بىلىمنىڭ يېڭىلىنىش ۋە كونىراش تېزلىكى ئادەم ھەيران قالغۇدەك دەرىجىگە يەتتى. بۈگۈنكى  كۈندە مائارىپ يولۇققان مەسىلە قانداق قىلغاندا ئوقۇغۇچىلارغا بىلىمنى بىلدۈرۈش ئەمەس، بەلكى قانداق شارائىتتا قانداق ئۆگىنىش كېرەكلىكىنى ئۆگىتىش بولۇپ قالدى.
       مانا مۇشۇنداق يېپ − يېڭى ئىلتىجالارنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى، ئەنئەنىۋى مائارىپ توغرىسىدا ئەستايىدىل، چوڭقۇر تۈستە ئەتراپلىق ئويلاپ بېقىشنىڭ زۆرۈرىيىتىنى تۇرغۇزدى. ھەتتا بۇنداق زۆرۈرىيەتنى تۇرغۇزۇپلا قالماي، بەلكى بۇ ئويلىنىشلارنىڭ شۇ رايون، شۇ مىللەت خەلقىنىڭ كەلگۈسىدىكى رىقابەتكە دەللىڭ يۈزلىنىش − يۈزلىنەلمەسلىكىنى، ئۆزىگەيارىشا سالاھىيەت بىلەن تۇرۇش − تۇرالماسلىقىنى بەلگىلەيدىغانلىقىنى تۇنۇتتى.
ئەلۋەتتە بۇ ئىشتا ئالغا كەتكەن ئەللەر يەنىلا خېلىلا بۇرۇن كەتتى. 80 − يىللارنىڭ باشلىرىدىلا ئۇلار ئارقا − ئارقىدىن «مائارىپ كىرزىسى يۈز بەردى» دەپ رەسمىي ئېلان قىلىپ، كەڭ كۆلەمدە بۇنى ھەل قىلىشنىڭ تەرەددۇتىغا كىرىشتى. مەملىكىتىمىزدە 80 − يىللارنىڭ ئاخىرى 90 − يىللارنىڭ باشلىرىدا 10 يىللىق ئىسلاھات تەجرىبىلىرىنى يەكۈنلەش باھانىسى بىلەن «مائارىپ كىرزىسى» مەسىلىسى ئوتتۇرغا قۇيۇلۇپ، رەسمىي مۇزاكىرە ساھەسىگە كىردى. خەنزۇلار ھەرقايسى گېزىت، ژورناللاردا ئوخشىمىغان تەرەپلەردىن قىممەتلىك  پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئەمما بىزچۇ؟
بىزنىڭ مائارىپىمىزنى ئەلۋەتتە ئالغا كەتكەن  ئەللەرنىڭ مائارىپىغا سېلىشتۇرغىلى بولمايدۇ. يەنى ئالغا كەتكەن ئەللەرنىڭ مائارىپى بىزنىڭ مائارىپىمىزدىن ئاسمان − زېمىن پەرقلىنىدۇ. بىز ئاشۇلارنىڭ 60 − 70 يىللاردىكى  مائارىپ سەۋىيىسىگە يېتىشكەن بولساق، شۇ تاپتا ئەرشى ئەلاغا چىقىپ كەتكەندەك خوشاللانساق ئەرزىيتتى. بىراق، بىز ھازىر ئاجايىپ مۇكەممەل جۇمۇ دەپ ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئالىدىغان، بىزگە نىسبەتەن غايىۋى ئاشۇ مائارىپى مۇكەممەلسىز بولۇۋاتقان يەردە، بىزنىڭ مائارىپىمىزدا مۇكەممەلسىزلىكنىڭ بولۇشى بايىقىلا ئىش. چوقۇمكى، خەقنىڭ بىر بولسا بىزنىڭ ئون ھەتتا يۈز. مۇشۇنداق بولغانىكەن قائىدە بويىچە بولغاندا ئۇلار ئەمەس، بەلكى بىز مائارىپ ھەققىدە بەكرەك ئويلانساق بولاتتى. بىراق، نەچچە يىللىق ئەھۋالدىن قارىغاندا، مىللىي مائارىپ ھەققىدە ئىلمىي ئىزلىنىش ناھايىتى كەم بولدى. ئادەم ئېچىنغۇدەك كەم بولدى. شۇنداق بولغاچقا كىچىكلىكىمگە، ئوقۇتۇش تەجرىبەمگە،  سەۋىيەمگە باقماي، قولۇمغا قەلەم ئالدىم. ھەرقايسى ئۇستازلار، ئوقۇتقۇچىلار ۋە مائارىپقا كۆڭۈل بۆلىدىغان زاتلارنىڭ چۈشىنىشىنى ئۈتۈنۈپ سورايمەن



 مائارىپ ئېڭىدىكى يېتىشسىزلىك
 

  1. ئۇنتۇلغان يىلتىز

 
        مائارىپ قانداقتۇر بىر تارىخىي شارائىتتا پەيدا بولۇپ قالغان بىر تاسادىپىيلىق ئەمەس. ئۇ ئىنسانىيەتنىڭ ھەربىر قەدىمى بىلەن چەمبەرچاس باغلانغان مۇقەررەرلىك. بۇ گېپىمىزگە بىز ھەربىر ئاسار − ئەتىقىلەردىن ئىنسانىيەتنىڭ مائارىپ پائالىيىتى توغرىسىدىكى ئىزنالىرىنى قىينالمايلا كۆرسىتەلەيمىز.
        بۇ ئىزنالاردا شۇلار ئايانكى، مائارىپ ئىنسانلارنىڭ ھايۋانلار تائىپىسىدىن ئايرىلىپ چىققاندىن تارتىپ ئۆز تەقدىرىنى بەلگۈلىگۈچى بولۇپ كەلدى. ئۇلار  كۆپىيىش ۋە  ياشاش ئۈچۈن مائارىپقا ئىلتىجا قىلماي تۇرالمىدى. كۈندىلىك تۇرمۇش ئۇسۇلى، ياشاش تەجرىبىلىرنىڭ يوسۇنلاشتۇرۇلمىسى، شارائىت ۋە ئۆزگىرىشچان   تەبىئەتنىڭ رەھىمسىز ھۆركىرىشى ئىپتىدائىي ئادەملەر ئوقۇغان تۇنجى كىتاب ئىدى. شۇنداقلا يەنە نوچىسىنى تاللاش ۋە تۆمۈرنى تاشتىن ئايرىيالايدىغان، ئۇنىڭدىن قورال ياساپ دەريا سۈيىنى چۆلگە باشلاشنى دىتلىيالايدىغان قۇلان، كىيىك، ئارقار، قوي، كالىنى ئاجرىتىپ، ئۇلارنىڭ تەبىئىتىگە مۇناسىپ ئىش كۆرەلەيدىغان تېرىللىرىنى ئاشلىتىپ، يۇڭلىرىنى ئىگىرىپ  يېپىنچا قىلالايدىغان قىلىپ تەربىيىلەش ئۇلار تۇنۇپ يەتكەن تۇنجى ئوقۇتۇش پرىنسىپى بولۇپ  قالدى. شۇنىڭ بىلەن قەبىلىلەر ئۆز ئەۋلادلىرىنى تەبىئەتنىڭ تۈرلۈك ئىمتىھانىلىرى ۋە ئالاھىدە مۇھىتىنىڭ ھۆركىرىشى ئالدىدا تەمتىرەپ خۇدىنى يوقاتمايدىغان، ئۆزىنىڭ بېشىغا كېلىش ئېھتىمالى بولغان مەسىللىلەرگە كۆكرەك كېرىپ جەڭ ئېلان قىلالايدىغان، دېشۋارچىلىققا چىداملىق ئەۋلادلارنى تەربىيلەشكە خاھىشلاندى.
      ئىنسانلارنىڭ مائارىپ پائالىيىتى  مۇشۇ ئاساستا تەدرىجىي بېيىپ بارا − بارا مەرىپەت ۋە شۇنىڭغا مۇناسىپ ھالدا مەكتەپ شەكىللەندى. مەكتەپنىڭ قاچانلاردا پەيدا بولغانلىقىغا بىر نېمە دېيىش قىيىن. بىراق، كېچىكتى دېگەندە مىلادىيدىن 3500 يىللار ئىلگىرى دۇنياغا تۆرەلمە بولغانلىقى مەلۇم. ئاڭلاشلارغا قارىغاندا، بۇ مەكتەپتىكى ئوقۇغۇچىلار قاتار قويۇلغان تاش ئۈستىدە ئولتۇراركەن، ياغاچنى قەلەم قىلىپ لاي دوسكىغا خەت يازاركەن. «كىتاب» ئالاھىدە لايھىلەنگەن كىتاب جاھازىسىغا ئورنىتىلغان بولۇپ، ھەربىر بەتنىڭ ئېغىرلىقى بىر كىلوگىرام كېلىدىكەندۇق. ئېھتىمال ئىنسانىيەتنىڭ مەكتەپ مائارىپ تارىخى شۇنىڭدىن باشلاپ ئۆزىنىڭ تۇنجى بېتىنى ئاچقان بولسا كېرەك.
        شۇنداق، مائارىپ ئۆزىنىڭ شۇنداق ھەيۋەتلىك، بېجىرىم قەدىمى بىلەن ئىنسانىيەتنى يېڭى بىر باسقۇچقا باشلىدى. بۇنىڭغا شەك − شۆبھە يوق. ئەمدى ئاشۇ تۇنجى قەدەمنىڭ بېسىلىشىغا زادى قانداق نەرسە تۈرتكە بولدى؟ مېنىڭچە بۇ سوئالغا جاۋاب بېرىش ئۈچۈن ئالدى بىلەن ئەنگليىنىڭ نوپۇزلۇق تارىخ ئالىمى ئا توننىبنىڭ مۇنۇ سوئالىنى ئويلاپ بېقىشقا  ئەرزىيدۇ. نېمىشقا شارائىتى دەجلى، فرات، نىل دەريالىرى بىلەن ئوخشىشىپ كېتىدىغان ئىئوردان ۋە لوگجىد دەريا بويلىرىدا ئىككى  دەريا پاسىلىدەك مەدەنىيەت شەكىللەنمەيدۇ؟ مانا مۇشۇ ئەرزىگۈدەك سوئالنى سەل − پەل ئويلىنىۋالغاندىن كېيىن، بۇ مۆتىبەر ئالىمنىڭ ئۇزۇن يىلىق تەتقىقات خۇلاسىسىنى دەرھال چۈشىنىپ يېتەلەيمىز. قېنى ئاڭلاپ باقايلى: «قايسىدۇر قوۋمنىڭ مەدەنىيەت شەكىللەندۈرىشىدىكى تۈپكى كۈچ     مەخلۇقنىڭ ئۆزىگە بېرىلگەن سىرلىق تەبىئىي ئەقىل ياكى تەبىئي مۇھىتتا ئەمەس، بەلكى، ئاشۇ قوۋمنىڭ بېشىغا قىيىن بىر كۈلپەتنىڭ كەلگەنلىكىدە.» مېنىڭچە  بۇنىڭغا «بۈيۈك ئىنقىلاب ۋە كونا تۈزۈم» ناملىق كىتابدا دېيىلگەن ئىنقىلابنىڭ سۇبيېكتىپ ئامىلىنى ئىلاۋە قىلساق تېخىمۇ مۇكەممەل بولىدۇ. دېمەك بۇنىڭدىن ئېنىقكى، ئىنساننىڭ بېشىغا تۈرلۈك دىشۋارچىلىق كېلىدۇ ۋە ئۆزىنى ئاشۇ دېشۋارچىلىقنىڭ ئالدىدا  مەردانە تۇرالىغۇدەك تەربىيىلەش زۆرۈرىيىتى ۋە بۇنىڭ ئىستىقبالىنى ھېس قىلىدۇ  ياكى ئېنىقراق دېگەندە مۇشۇ دېشۋارچىلىقتىن بۇرۇن كۆرگەن سائادەتكە بولغان سېغىنىش ۋە دېشۋارچىلىققا قارشى ئىرادە يۇغۇرۇلۇپ مۇشۇنداقراق روھىي ھالەت پەيدا قىلىدۇ.   شۇنىڭ بىلەن تەدرىجىي ھالدا ئىپتىدائىي مائارىپ شەكىللىنىدۇ.
         «سىپارتادا بوۋاقلار تۇغۇلغان ھامان ئۇنىڭ تەن سالامەتلىكى قاتتىق تەكشۈرۈلەتتى. ئاجىز ياكى كېسەل بوۋاقلار ئۆلسۈن دەپ چوڭقۇر يارغا تاشلىۋېتىلەتتى. ئوغۇل بالىلار يەتتە ياشقا كىرىشى بىلەنلا ئاتا − ئانىسىدىن ئايرىلىپ، ئۆسمۈرلەر ئەترىتىگە تەلىم − تەربىيە مەشىقىگە كىرەتتى. ئۇ يەردە ئالدى بىلەن باشلىقىغا مۇتلەق بويسۇنۇش مەشىقىنى، ئاندىن باتۇر، كۈچلۈك ۋە رەھىمسىز بولۇش مەشىقىنى باشتىن كەچۈرەتتى. ئۇلارنىڭ يېشى چوڭايغانسېرى مەشىقمۇ شۇنچە قاتتىق بولاتتى. مەشىق قىلغۇچىلار دائىم مانۋېر ئۆتكۈزەتتى ۋە ئويۇن كۆرسىتەتتى. پادىشاھمۇ بېرىپ كۆرەتتى. ئىككى ئەترەتكە بۆلۈنۈپ ئېلىشىدىغان بىر مانۋېر بار ئىدى. ئىككى تەرەپ قولىغا ھېچنەرسە ئالمايتتى، ئۇچىسىغا ھېچنەرسە كىيمەيتتى. ئېلىشقاندا مۇشت بىلەن ئۇرۇشقا، پەشۋا بىلەن تېپىشكە، چىشلەپ ئۈزۈۋېلىشقا ، ھەتتا رەقىبىنىڭ كۆزىنى ئۇيۇۋېلىشقا رۇخسەت قىلىناتتى. ئاشۇنداق دەھشەتلىك ئېلىشىش نەتىجىسىدە رەقىبىنى يېڭەلىگەن بالا شۆھرەتكە ئىگە بولاتتى.
        ئۇلارغا تىل − ئەدەبىيات دەرسىمۇ ئۆتۈلەتتى. لېكىن بۇ تەربىيە پۈتكۈل تەلىم − تەربىيە ئىچىدە ئىككىنچى ئورۇندا تۇراتتى. ئوغۇل بالىلار 7 ياشتىن 20 ياشقا كىرگۈچى بولغان 10 يىلدىن كۆپرەك ئارىلىقتا ھەر يىلى بىر قېتىم قامچىلىناتتى. بۇ ئۇلارنىڭ بىرەر خاتالىق سادىر قىلىپ قويغانلىقىدىن ئەمەس، بەلكى چېنىقىش ئۈچۈن ئىدى. بالىلار باشتىن − ئاخىر چىرايلىرىنى ئۆزگەرتمەي ۋە زادىلا  ئۈن چىقارماي تۇرۇشلىرى كېرەك ئىدى. نۇرغۇن بالىلار تاياققا بەرداشلىق بېرەلمەي ئۆلۈپمۇ كېتەتتى. ئۇلار يەنە زىمىستان كۈنلەردە قىپ − يالىڭاچ ھالدا ياكى يېلىڭ كىيىملەر بىلەن دالىغا چىقىشى كېرەك ئىدى. بۇ چاغدا تىتىرەشكە، سوغۇقتىن تۈگۈلۈشكە رۇخسەت قىلىنمايتتى.
        ئەترەتتە بالىلارغا تويغۇدەك بىر نەرسە بېرىلمەيتتى. بەلكى ئۇلار سىرتتىن بىر نەرسە تېپىپ يېيىشكە رىغبەتلەندۈرۈلەتتى. شۇنداق شارائىتتا بىر نەرسە تېپىپ يېيەلىسە ھەتتا ئوغرىلاپ كېلەلىسىمۇ شەرەپلىك ھېسابلىناتتى، تاپالمىسا جازالىناتتى.»
        مانا بۇ ئىچكى قىسمىدا ئۆتكۈر سىنپى كۈرەش بولغان، تاشقى جەھەتتىن تاجاۋۇزچىلىق ۋەسۋەسىدە تۇرغان قەدىمىي سىپارتالىقلارنىڭ بېشىغا كەلگەن مەسىلىلەر ئاساسىدا بېكىتىپ چىققان ئىپتىدائىي مائارىپ شەكلى بولۇپ، بۇنى مۇشۇنداقراق شەكىلدە قەدىمى مىللەتلەردىن تاپقىلى بولىدۇ. ھاكىمىيەت سەھنىلىرىدە توختىماي پائالىيەت قىلىپ تۇرغان مىللەتلەردىن تېخىمۇ شۇنداق. بۇلارنىڭ ھەممىسى يۇقىرىقى گېپىمىزنىڭ تارىخىي دەلىلىدۇر.
ئەلۋەتتە ھەرقايسى توپلاردا ئوتتۇرىغا چىققان مەسىلە ۋە ھەل قىلىش خاھىشى ئوخشاش بولمىغاچقا ئوخشىمىغان توپلاردا ئوخشىمىغان مائارىپ مەزمۇنى باش كۆتۈردى ۋە بۇ كېيىنكى تەرەققىيات يۈزلىنىشىگە چۇڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى. ھۇنلار ياشىغان زېمىن كەڭرى، تۇرالغۇسى ئەمەس، خەلقى مۇقىم، تۇغۇلغان جايى ئەمەس تارىخىي (قان) سالاھىيەت، توپنىڭ ئۇيۇشۇشچانلىقى كۈچلۈك ھەم ئوزۇقوقلۇقى ھەرىكەتچان بولغاچقا ئۇلار ئۆز پەرزەنتلىرىنى ئوۋچىلىققا، كۆچمەن تۇرمۇش تېخنىكىللىرى ئات مىنىشكە ماھىر، نوقۇل بىرەر جايغا باغلىنىشتىن ھالقىغان بىر قەدەر ئابستراكىت يوسۇن − قائىدىلەرگە، تەشكىلىي ئىنتىزام ۋە ئىرادىگە سەزگۈر، ئاتا − بوۋىلىرىغا چەمبەرچاس قىلىپ تەربىيىلەشكە خاھىشلاندى. مىسىرلىقلار نىل دەرياسىغا قاراپ تېرىقچىلىق قىلىدىغان بولغاچقا ئاسترونومىيىگە، يەر ھېسابلاش ئىلمىگە، پەسىل قانۇنىيەتلىرىگە ھاجاتمەنلىنىپ ئەۋلاادلىرىنى مۇشۇ ساھەدىكى بىلىملەرگە يۈزلەندۈردى. گرېكلارنىڭ توپىدا ئېزىش ۋە ئېزىلىش ئەشەددىي، بىر − بىرىدىن پەرقسىز ئىنسانلار ئارىسىدا ئورۇن جەھەتتىن ئاسمان − زېمىن پەرق مەۋجۇت بولغاچقا، بۇنداق غەيرىي روشەن رېياللىق ئۇلاردا بۇنىڭ تېگىگە يېتىش ئىستىكىنى قوزغاپ، رايىنى پەلسەپىگە باغلىدى ۋەھاكازا. خاس مۇشۇنى چىقىش قىلغاندا ئىش ئەسلىي قۇرئان كەرىمدە ئىبراھىم ئەلھۇسسالام دەسلەپتە يۇلتۇزنى، ئاندىن ئاينى، ئاندىن خۇدانى تاللىغان دەپ ئېيتىلغاندەك «پەرەز»دىن باشلانغان بۇ كۆپ ھەرقايسى شارائىتلاردىكى «پەرەز»لەرنىڭ ئۆزئارا ئۆگىنىش قولايلىقىنى كۆزدە تۇتقان مىسىر پەن − تېخنىكىسى، گرېك پەلسەپىسى، يايلاق ئىمپېرىيىلىرى ۋە دۆلەت تارىخ ئېقىنىنىڭ مۇئەييەن مەزگىلىدىن كېيىنكى تەڭ ئورۇنلۇق مېۋىلىرى ئىدى.
         كېيىنچىرەك ئىنسانلارنىڭ ئەقلى قابىلىيىتى تەدرىجىي يۈكسىلىشكە باشلىدى.    ياشاشنىڭ ئىنىغا كىرىشىنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، بىرلىك ئەمگەك ۋاقتى ھۆددىسىدىن چىقىدىغان نوپۇس كۆپىيىپ، نوپۇس زىچلىقى ئارتتى. ئىنسانىيەت جەمئىيىتىمۇ ئۇرۇقداشلىقتىن قەبىلە بولۇپ ئۇيۇشۇشقا، قەبىلىدىن مىللەت، دۆلەت بولۇپ ئۇيۇشۇشقا ئۆتتى. ئىجتىمائىي ئالاقە، كىشىلىك تۇرمۇش كۈندىن − كۈنگە مۇرەكەپلەشتى. ئىنسانلارنىڭ تەركىبىدە، ئىشلەپچىقىرىش مەھسۇلاتلىرىنىڭ تەقسىملىنىشىدە زور ئۆزگىرىش يۈز بەردى.   مەنپەئەت، ئۇچرىشىش، ئالماشتۇرۇش كېڭەيگەن ئۇقۇم ئاساسىدىكى پەرەز بىلەن تۈرلۈك توپلارنىڭ پەرەزلىرى، ئادەتلىرى ئۆزئارا دوقۇرۇشتى. بۇنىڭغا قۇشۇلۇپ ھاياتقا بولغان تۇنۇشنىڭ يېتۈكسىزلىكى تۈرلۈك تەبىئەت ھادىسلىرنىڭ چۈشىنىكسىزلىكى، سىرلىقلىقى تۈرلۈك ھېسسىياتلارغا يۆگەلگەن ھالدا كاللىدا بىر قاتار مۇجمەلللىكنى، ھىس مەنتىقىسنى، بوشلۇقنى،  باش − ئاخىرى يوق تەسەۋۋۇر ۋە پەرەزلەرنى پەيدا قىلدى. بۇ جەرياندا سۇنغان كىشىلەرنىڭ قەلبىدە كۈچ بولۇۋاتقان قىممەت قاراشلىرى يىمرىلدى. خۇددىي «شاھنامە» بايانلىرىدا دېيىلگەندەك، ھەركىمنىڭ يولىنى كۆرسىتىش، نېسىۋىسىنى يېتىلدۈرۈش ئۆز بۇرچىدا بولۇشى ئۈچۈن ئىنسان كۆپىنچە جايلاردا  تەبىقىلەرگە بۆلۈندى.  تەبىقە سىلسىلىسنىڭ ھەرقايسى ھالقىلىردا خۇددىي «تۇنيۇقۇق مەڭگۇ تېشى»دا «ئىلتەرىش خاقان «تىرىشمىغان، ئۇنىڭغا ئەگىشىپ  مەن تىرىشمىغان بولسام ئەلمۇ (دۆلەتمۇ)، بودۇنمۇ (مىللەتمۇ) يوق بولاتتى. ئۇ تىرشقانلىقى ئۈچۈن، ئۇنىڭغا ئەگىشىپ مەن تىرىشقانلىقىم ئۈچۈن ئەل يەنە ئەل بولدى، بودۇن يەنە بودۇن بولدى. ئۆزۈم قېرىدىم، ئۇلۇغ بولدۇم. ھەرقانداق يەردىكى قاغانلىقى خەلقلەردە مەندەك ئادەم بولىدىكەن ئۇلاردا نېمە غەم بولسۇن؟ تۈرك بىلە قاغان ئېلىگە مەنكى بىلگە تۇنيۇقۇق پۇتتۇم. ئىلتەرىش قاغان تىرىشمىغان بولسا مەن ئۆزۈم بىلگە تۇنيۇقۇق تىرىشمىغان بولسام، مەن بولمىغان بولسام قاپاغان قاغان، تۈرۈك، سىر، بودۇن تۇپرىقىدا بودمۇ (جەلقمۇ)، بودۇنمۇ يەنە كىشمۇ بولمىغان بولاتتى. ئىلتەرىش قاغان ۋە مەنكى بىلگە تۇنيۇقۇق تىرىشقانلىقىمىز ئۈچۈن قاپاغان قاغان ۋە تۈرۈك، سىر، بودۇن مۇشۇندادق ياشاپ قالالىدى» «تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى» «قەدمكى ئويغۇر يازما يادكارلىقلىرىدىن تاللانما» 61 − بەت.   دەپ    ئىپادىلەنگەندەك بىر روھ قايناشقا باشلىدى.  شۇنىڭ بىلەن بۇ دەۋرگە كەلگەندە قەھرىمانلىق، تەبىقىچىلىك ئۆز كۈيىنىڭ تەڭكىشىدە ئۆزىنىڭ كامالى سەنئىتىنى نامايان قىلدى. بۇ سەنئەت ئەڭ مۇكەممەل ھالدا ئىنسان تىلىنىڭ ئۆزىدە جۇلالاندى. بۇنىڭ بىلەن ئىنسانلار ئۆز ھالىتىنى تۇنۇش، ھالىغا بېقىپ پۇت سۇنۇش، نانكورلۇققا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن ئىزدىنىشكە كىرىشتى ۋە پەلسەپە، ئېتىقاد، پەرەز، تەسەۋۋۇر، ھېسسىيات  ئارىلاشقان بىر قاتار نەرسىلەرنى شەكىللەندۈردى. ئىلاھلاشتۇرۇلغان ۋەقە، ئىلاھلاشتۇرۇلغان نوپۇز، ئىلاھلاشتۇرۇلغان خاراكتېر، ئىلاھلاشتۇرۇلغان چىۋەرلىك،  ئىلاھلاشتۇرۇلغان ئۇسۇل، ئىلاھلاشتۇرۇلغان جاي ۋە ئورۇن بارلىق خەلقلەرنىڭ ھاياتىدا كۆرۈلۈشكە باشلىدى. چوڭى دۇنيا ۋە مىللەتتىن تارتىپ كىچىكى ئولتۇرۇپ − قوپۇشقىچە ھەممىسى قائىدىلەشتۈرۈلدى.    پەرەز ئاساسىدىكى چۈشەنچە بىلەن ئەسلىيەت پەرقلەندۈرۈلۈشكە باشلىدى. بۇنىڭغا جاۋابەن قەتئىيلىك بىلەن ئۆز چۈشەنچىسىنى ئىرادە قىلىش ۋە ئىلمىيلىك ئاساسىدىكى پەلسەپە ھەرىكىتى ئوتتۇرغا چىقتى. ئۆزىنىڭكىدىن قەتئىي گۇمانلانمايدىغان مەنمەنچىل ئىنسانپەرۋەرلىك يۈز ئاچتى. بۇنى پىپاگۇر پەلسەپىۋى تىلدا «ئىنسان بارلىق نەرسىلەرنىڭ ئۆلچىمىدۇر» ①  دەپ خۇلاسىلىدى. شۇنداق قىلىپ شىر سۈپەت كىشىلەر ئۆز مەسلىكى ئۈچۈن ھۆركىرەپ جەڭلەرگە ئاتلاندى. پاشىنىڭ تىلىنى قالغاچ چوقۇۋالغىنى ئۈچۈن  غىڭشىپلا يۈرۈيدىغان بولۇپ قالغان دېگەندەك تۈرلۈك سەۋىيىدىكى «مەنتىقە» بازارغا چۈشتى.  تەبئىيكى، ئىنسانىيەت جەمئىيىتىدە ئاللىبۇرۇن ئوتتۇرىغا چىققان مائارىپ ئەمدى ھەربىر توپ تىلدىكى پەلسەپە بىلەن بۇ توپ تىلغا سىڭگەن نەچچە مىڭ يىللىق تىندۇرمىنى ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ تەركىپى قىلىشقا باشلىدى." مىللەت" ئۇرۇپ ئادات، يوسۇن − قائىدىلەر ،خەلق ئارىسىدىكى رىۋايەتلەر، چۆچەكلەر، چۈشەنچىلەر بىلەن ئەۋلادلارنى ئىستىخىيىس بولىدىغان مائارىپ قوينىدا تۇتۇپ كەلدى. ئەمما بۇ خىل مائارىپ ناھايىتى تېزلا تەبىقە رامكىسى ئىچىگە يۇغۇرۇلۇپ، ئۇنى رېئال تۇرمۇشتىكى مەنمەنچى ئىنسانپەرۋەرلىكنىڭ قارشىسىغا قۇيۇۋالدى. شۇنىڭ بىلەن ئەينى مائارىپ مېخانىزىمى بولغان كۈندىلىك تۇرمۇش دوگماتېزملىق يولىغا ماڭدى. ئايرىم − ئايرىم ھالدا نەچچە ئونلاپ دەپسەندە بولسىمۇ ھېچنېمىنى كۆڭلىگە ئالمايدىغان چۆرىلەرنى، نەچچە ئونلاپ خورلانسىمۇ خورلۇقنى سەزمەيدىغان قۇللارنى شاھنامىنىڭ گېپىچە ئۆزمەيلىچە ياشايدىغان ھورۇن ھۆرلەرنى، ئانچىكىم ئىشلارمۇ كۆڭلىگە كېلىدىغان بەگلەرنى، ياشسىمۇ يۇرتلاردا ئەمەس تۈزۈم ئىچىدە ياشايدىغان كۆچمەن خەلقلەردىن، ھەرقايسى تەبىقىلەردىن، تەبىلەتتىن تاللايدىغان پالۋانلارنى ، دېۋىلەرنىمۇ، قۇشلارنىمۇ، ئاسماننىمۇ، يۇلتۇزلارنىمۇ مېنىڭ دەيدىغان قاغانلارنى تەربىيىلەپ چىقتى. كېيىن ئادەمنىڭ تۈرلۈكچە بولۇشى سەۋەبلىك قەھرىمانلىق ئىرادىەسىدە يىرتقۇچلۇقمۇ بولدى.  ئىنسان ھەقىقەت، سەپسەتە، بەخت، كۈلپەت، كۆنۈكۈش ۋە يارىتىش ۋەھاكازا ئارىسىدا ئۈزلۈكسىز پىكىر يۈرگۈزۈپ باردى. جاسارەت، ھاكىممۇتلەقلىق، ئاسراش، بۇزۇش ۋەھاكازالار ئۆز بۇرچىدا ياكى سۈيئىستېمالدا بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ بېشىدا لەيلەپ يۈردى. ھوقۇق ئىرادىسىنى خۇي قىلغانلارنىڭ قولىدا تۈرلۈك − تۈرلۈك ياساقلار نازۇكلىشىشقا، تىنىقلارغا سىڭىشكە باشلىدى. مىلادىيى−دىن بۇرۇنقى 400 − يىللاردا ياشىغان سوپخوسلوسنىڭ گېپىچە دېگەندە «ھېچقايسى  شەھەر ئىتتىپاقىنى بىرەر ئادەم ھۆكۈمرانلىقىغا ئالمىغان»  سوپخوسلوسنىڭ «ئانتىگونې» ناملىق تىياتىرىغا قاراڭ.  تراگېدىيە پىسخىكىسىغا ئىگە يۇناندا باشقىلارنىڭ پىكرىنى ئۇ بۇنى قانداق خاھىشتا ئېيتتى، قانداق ئۇقۇملارنى ئۇستىخان قىلدى، ئۇنىڭدىكى تەبىئەت زادى نېمە؟ دەپ ئويلاپ پەقەت تەبىئەت ئىنتىزامىنىلا تارازا قىلىدىغان ئىلمىي ئىنسانپەرۋەرلىك ئوتتۇرىغا چىقتى. ئۇ ئىمتىيازنى ئىرادىلىكلەرگە بېرىدىغان باشقا تەرىقەتلەرگە قارىغاندا ھەممىگە ئورتاق ھالدا ئىمتىياز بېرىدىغان خىسلىتى بىلەن ئۆزىنىڭ ھاياتى كۈچىنى نامايان قىلدى.
        ئەمما كۆپ جايلاردا ھوقۇق ئىرادىسى ۋە ئىقتىسادىي ئېگىز − پەسلىك، تەبىئەت ئىنتىزامى، ئادەت قېلىپلىرىنى كۆپەيتتى. كېيىنچە بۇ خىل ھالەت تېخىمۇ ئەۋج ئېلىشقا باشلىدى. تۈرلۈك دىنلار ئوتتۇرىغا چىقتى ۋە ئۇلغايدى. دىننىڭ قۇرۇلما، كۆلەم، سىستېما جەھەتتىن بېيىشى، جامائەتنىڭ كۆپىيىشى ئۇنىڭ تېخىمۇ مۇكەممەل ھالدا ئەخلاق، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت قائىدىللىرى، تۇرمۇش ئەندىزىللىرىنىڭ ھولى بولۇشىغا ئەگىشىپ ئىستىخىيىلىك،  دوگمىلىق ئەۋج ئالدى. تەپەككۈرنىڭ جۇۋازغا قېتىلغان كالىدەك پىرقىراپ راۋاجلىنىپ ھارغىنلىشىشى، ئىلاجىسىزلىشىشى بىلەن خاراكتېر يوقاپ مائارىپ ئاساسەن ھەتتا پۈتۈنلەي دېگۈدەك  دىنى تۈس ئالدى. مەيلى ئۆگىنىۋالسا قورساقنى باققىلى بولىدىغان ھۈنەر كەسىپلەر مائارىپى بولسۇن ياكى غايەت زور ئېمپېرىيىلەرنى قۇرغان ھۆكۈمرانلارنىڭ ھۆكۈمرانلىق چۈشىنى رېئالىققا ئايلاندۇرىدىغان ئارمىيىگە بولغان ئېھتىياج بولسۇن، نەزەرىيە جەھەتتىن مۇپەسەللىكتە ھېچقايسىسى ئىلاھىيەتنىڭ خىلى  بولمىغاچقا قورساققا ئاسانلىق بېرىدىغان ھۈنەر كەسىپ ۋە ئىمپېرىيە قۇرۇشقا يارايدىغان ئارمىيە تەربىيىلەش تەدبىرىنى ئىجتىمائىي مۇئەسسە قىلمىدى. ئەكسىچە دۇنياۋى دىنلار دۇنيانى ئۆز تەرىقىتى بىلەن مۇپەسەل سەرەمجانلاشتۇرۇپ، ئىنساننىڭ بەختىنىڭ نەگە ۋە قانداق تېرىلىدىغانلىقىنى بايان قىلىش بىلەن كىشىلەرنى پەزىلەتلىك قىلىپ يېتىلدۈرۈش، خەيرىيەتكە ئۆزىنى بېغىشلاش، نەپسىنى يىغىش مەنىۋىيىتىنى جىسمىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىن ئازاد قىلىش دېگەندەك تەرغىباتلىرىغا سالدى. ئۇلارنى مۇشۇنداق تەربىيىلەشنى بىر بۇرۇچ قىلدى. مۇقەددەس كىتاب، دەستۇرلىرى تىل ئارقىلىق  ئىپادىلەنگەن ئىدىيە ۋە تەرىقەتلەرنى يېتۈك ئىگىلەش مۇقەررەرلىكى دەرسلىك تۈزۈم، دەرىجە تەرتىپلىرى، ئوقۇتقۇچى، ئوقۇغۇچى، خىراجەت ھەققىدە تەپسىلىي ئويلىنىشنى بارلىققا كەلتۈردى. شۇنىڭ بىلەن ئىنسانلار ئۆزى ئاڭلىق بەرپا قىلغان مائارىپ سىستېمىسى ئۆرە بولدى. مائارىپ  تۇرمۇش تەبىئيلىكىنىڭ ئىستىخىيىسىز ئېقىنىدىن چىقىپ رەسمىي بىر ئاپپارات بولدى. يەنە تەربىيىلەش مەسىلسى، نېمە ئۈچۈن تەربىيىلەيدىغانلىقى، ، نېمىدە تەربىيىلەيدىغانلىقى، قانداق ئۇسۇل قولىنىدىغانلىقى، رەسمىي ھالدا كاللىغا كەلدى. بۇتخانا، چېركاۋ، مۇناستىر، مەسچىتلەردە مائارىپ ئەسلىھەلىرى، ئوقۇتقۇچى − ئوقۇغۇچى، دەرسلىك سىستېمىسى، تۈرلۈك ئەركان ۋە ئەھكاملار ئوتتۇرىغا چىقتى. مەكتەپ دەرسلىكلىرىدە «كىلاسسىك مىراسلاردىن پايدىلانغان ئەمما ھىمماتنى چۆرىدىگەن دىنى ئىنسانپەرۋەرلىك» «مائارىپ پەلسەپىسى» 47 − بەت.  دەۋرى يۈز ئاچتى. ئاندىن ھىماتنىڭ ئورنىغا دوگمىلىق ۋە قۇللۇق قىلىش دەسسەپ، ئۇ مائارىپ ئۆتمۈشىنىڭمۇ، ئادەمنىڭمۇ ئەمەس قىممەت قارىشىنىڭ مائارىپى بولۇپ كەتتى. بەلكىم ھازىرقى مائارىپنىڭ شەكلى، ھۈجەيرىسى ئاشۇ بولۇشى مۇمكىن.
          دۇنياۋى دىنلارنىڭ ئىنسانلارغا قوشقان تۆھپىسى  غەربلىكلەرنىڭ ئامال بار تىلغا ئالمىغىنىنى دېمىگەندە مۇسۇلمان دۇنياسىدا ئۆزىنىڭ يۇقىرى پەللىسىنى نامايان قىلدى. تاكى ھازىرغىچە مۇسۇلمانلار يۇرتلىرىدا قايناق بازارلار مەسچىتلەرنى مەركەز قىلغىنىدەك ئىسلام دىنى رېئال دۇنيادىن ئۆزىنى تارتمىغان ھالدا ئىسلام يولىنى رېئال  تۇرمۇش بىلەن  ئورگانىك قىلىپ يۇغۇرۇۋەتتى. موللىلار بىلەن ئادەتتىكى مۇخلىسلارنىڭ دىنى بىلىمدە   پىششىق پىششىق ئەمەسلىكىدىن باشقا ھېچقانداق پەرقى بولمىدى. بۇددالاردەك ئۆزىنى ئادەتتىن تاشقىرى ئادەم قىلىش ئۈچۈن تىرىشمىدى. خرىستىيانلاردەك ئۆزىنى تۇغما گۇناھكار دەپ قاراپ، «پاسكىنا» رېئالىلىقتىن ۋە ئۆزىدىن ئۆزىنى تارتىپ ئالاھىدە بىر تەبىقە بولۇۋالمىدى، بەلكى بارلىق ھالال ۋە دۇرست جاھاندارچىلىق  ئىبادەت قاتارىدا سانالدى. بۇ يەردىكى ھالال ۋە دۇرۇستلۇقنى قايسىدۇر سىياسەتۋازلارنىڭ نوپۇزى، دۆلەتنىڭ مۇشتىمى ئەمەس، بەلكى مۇقەددەس ئاللانىڭ ئۆزى بېكىتتى. شەرىئەت دەپ ئاتالغان بۇ نەرسىنى كىشىلەر «قۇرئانى كەرىم»دىكى ئايەتلەر، جاھان ۋە ھەدىسلەردىكى ھىكمەتلەردىن بىلەتتى. شۇنىڭ بىلەن دەسلەپكى مەزگىللەردە بۇ ھەقتىكى تەتقىقات ئەۋج ئالدى. «قۇرئانى كەرىم» ۋە ھەدىسلەرنى توپلاش، نۇقتىسىدىن مۇنەۋۋەر مەدەنىيەت مىراسلىرىنى تەرجىمە بىلەن تۇنۇشتۇرۇش تەڭلا دېگۈدەك ئېلىپ بېرىلدى. 7 − ئەسىردىن 10 − ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا ئايەتلەرنىڭ نازىل بولۇش ئەھۋالى، نازىل بولغاندىكى شارائىت، ئۇنىڭ توپلىنىشى، رەتلىنىشى، بېكىتىلىشى، ئايەتلەرنىڭ بىر − بىرىنى بىكار قىلىشى، دەلىللىشى، شەرھىيلىشى، ئۇنىڭدىكى سۆز ئۇسلۇبى ۋە ئۇنى تەپسىر قىلىش ھەققىدىكى ئىلىم «ئۆلومول قۇرئان» ھەدىس توغرىسىدىكى «ئىلمى ھەدىس» سۈرە نازىل بولۇشنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى، لەۋزى، سۆز ئادىتى، ئىستىلىتىكىسى ۋەھاكازالارنى تېخنىكىلىق تەتقىق قىلىشتىن شەرھىلەشتىن  باشقا ھەرقايسى دەۋرلەرنىڭ تەرەققىياتىغا بېقىپ «قۇرئانى كەرىم» ئايەتلىرىنى چۈشىنىشنىڭ چوڭقۇرلىشىشىنى تەتقىق قىلىدىغان «ئىلمىي تەفسىر»، مەنتىقىلەر پرىنسىپى بويىچە ئىسلامدىكى تۈپ ئەقىدىلەرنى سۆزلەيدىغان «ئىلمىي كالام» ۋە شەرىئەت قانۇنىنى تەتقىق قىلىدىغان «ئىلمى فىقھە»،  فىقھى مىتودىنى تەتقىق قىلىدىغان «ئۇسۇلى فىقھى» قىرائەت ئۇسۇلى ۋە قائىدىسى بولغان «ئىلمى تەجۋىد»، «ئىسلام تارىخى»، «ئىسلام پەلسەپىسى» قاتارلىق غوللۇق ئىلىملەر ئاجايىپ زىل ۋە مۇپەسسەل ئوتتۇرىغا چىقتى. بۇ ئالىي مائارىپ دەرسلىكلىرىنىڭ رەسمىي تەسىس قىلىنغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى. ئۇنداقتا بۇ مۇكەممەل مەزمۇن قانداق بولغاندا تەدرىجىي چوڭ بولىدىغان ئادەمگە باغلىنىپ مائارىپ بولۇپ كېتىدۇ؟
       فارابى ئۆزىنىڭ «پەن تەرتىپى» ناملىق ئەسىرىدە ئىلىمنى بەش تەركىپ، سەككىز رەتكە ئايرىدى. ھەرقانداق ئادەمگە نىسبەتەن ئۆز ئىدىيىسىنى توغرا ئىپادىلەش، باشقىلارنىڭ بايانلىرىنى توغرا چۈشىنىشكە كاپالەت بېرىدىغان تىلنى بىرىنچى ئورۇنغا قويدى. ئۇنى سۆز ھەققىدىكى بىلىم (لۇغەت)، سۆز ئادىتى (بالاغەت)، توغرا يېزىش قائىدىسى (خۇشخەت)، توغرا ئوقۇش قائىدىلىرى، شېئىرىيەت (ئارۇز قائىدىلىرىگە)كە بۆلدى. ئاندىن ئادەملەرگە مۇكەممەل بىر مىزاننى ھەدىيە قىلىدۇ، تەپەككۈرنى رۇسلايدۇ دەپ مەنتىقنى ئىككىنچى ئورۇنغا قويدى ۋە ئۇنىڭ دائىرىسىگە كاتېگۇرىيە، شەرھىي، مۇنازىرە، خىتابەت، ئۇسۇلى تەفسىر، شېئىرى بالاغەتنى كۆرسىتىپ ئۆتتى. مەنتىقنىڭ تەتبىقى سەنئىتى ھېسابىدا ئۈچىنچى رەتكە ماتېماتىكىنى قويۇپ، ئۇنى ئارىفمېتىكا، گىئومېتىرىيە ۋە مۇزىكىلارغا بۆلدى. تۆتىنچى رەتكە تەبىئەت ۋە ئىلاھىيەتنى قويدى. بەشىنچى رەتكە ئەخلاق ۋە سىياسىينى قۇيۇپ ئۇنى ئەقىل، فىقھى، كالام، تەۋھىدلەرگە بۆلدى. كېيىنچە «قېرىنداشلار ئۇيۇشمىسى» ماتېماتىكىنى بەكرەك تەكىتلىدى. ئۇنى تۈرلۈك ئىلىملەرنىڭ ئاساسىي دەپ بىلدى. مەنتىقىنى پەلسەپىگە مەنسۇپ قىلىپ، پەلسەپىنى ئىنسانلارنىڭ ئەڭ ئالىي ئىجادىيىتى، شۇڭا ئۇنىڭ تارازىسى ئەڭ توغرا. ھادىسە تۈرلۈك − تۈمەن بولسىمۇ ھەقىقەت پەقەتلا بىر. يەنى ئاشۇ تۈرلۈك − تۈمەن ھادىسىلەرنىڭ تېگىدىكىسى پەلسەپىدۇر دەپ بىلدى. بۇ خىل ئىدىيە شىئە مەزھىپى مائارىپىدا تېخىمۇ روشەن ئەمەلىيلەشتى. ھۆكۈمەت، ئەدلىيە ۋە دىننىڭ ئۇقۇم جەھەتتىن روشەن پەرقلەندۈرۈلۈشى بىلەن ئىسلام ھۆكۈمەتلىرىدە تەسىس قىلىنغان مۇفتى، قازى كالان، قازى، مۇختەسىپ، ھاپىز دېگەندەك يۈرۈش ئەمەل ناملىرى ئوتتۇرىغا چىقتى. ماس ھالدا ئىسلام مائارىپىمۇ قارى، ئاخۇن، سوفى، ئىشان، قازى − كالان، داموللا، مەۋلىۋىي،  ئىمام ئاخۇن (13 كىتابنى تۈگەتكەنلەر يەنى داموللا)، ئالىم، مۇجالىد، مۇجتاھىد (پەتىۋا چىقىرىش سالاھىيىتىدىكى كىشى)، شەيخۇل ئىسلام (شەرىئەتنىڭ شەرھى نوپۇزى) دېگەندەك مائارىپ ئۇنۋانلىرى تەسىس قىلىنىپ، ئىسلام مائارىپىنىڭ  رەسمىي يۈرۈشلەشكەنلىكىنى دەلىللىدى. پەلسەپىگە بولغان ئەھمىيىتى سەۋەبلىك بۇ شىئەلەردە تېخىمۇ بەك كۈچلۈك داۋاملاشتى. دېمەك، بۇ مائارىپ نىشانىسىدىن مۇكەممەل مەنتىقى مائارىپى بولدى. تەبىىكى مەزمۇن جەھەتتىن تىل خېلى سالماق ئورۇن تۇتتى. ئەرەبلەردىن باشقا مۇسۇلمان مىللەتلەر كۆپ ھاللاردا بۇ مائارىپ ئەندىزىسىنى ئەرەب تىلىنى قوشۇپلا ئەينەن كۆچۈرۈپ كەلدى. پەقەت پارسلارلا ئوقۇتۇشتا ئۆز تىلىنىڭ ئورنىغا ئەھمىيەت بەردى. بۇ جەھەتتىن ئېيتقاندا بۇ مائارىپ ئەمەلىيەتتە مۇكەممەل ئەدەبىيات (مەسنەۋىي) مائارىپى بولدى. ئىسلام ئەقىدىسىدىكى بالىنىڭ مۇسۇلمان تۇغۇلىدىغانلىقى ۋە ئاتا − ئانىنىڭ بالا تەربىيىسىدىكى بۇرچى ئۇقۇمى ئۆشرە − زاكات ۋە ۋەخپى قاتارلىق ئىقتىسادىي يۆلەنچۈكى تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن ھالدا ئاممىۋى مائارىپ ھەرىكىتىنى قوزغىدى. ئەپسۇسكى، مۇشۇنداق مائارىپ ئۆزىنىڭ مۇكەممەللىكى، ئىلغارلىقىغا باقماي نەتىجىدە ئەرەب، پارسلاردىن باشقا مىللەتلەردە مەدەنىيەت مەركىزى شەكىللەندۈرەلمىدى،  بەلكى ئەينى تارىخىي دەۋردىكى يەرلىك مەدەنىيەت بىلەن تەبىئەتلىك يۇغۇرۇلۇپ بولالماي گويا سۇغا ئارىلاشقان مايدەك بىر پۈتۈن گەۋدىلەردە ئۈزۈك − ئۈزۈك مەدەنىيەت رايونلىرىنى پەيدا قىلدى. كۆچمەن خەلقلەردە بۇ ئۈزۈكلۈك تېخىمۇ روشەن بولدى. ئاممىۋى مائاىپمۇ بارا − بارا كەلىمە شاھادەت ئېيتقۇزۇش، نامازغا كېرەكلىك بىرنەچچە قىسقا سۈرىلەرنى قارىسىغا يادلىتىش بىلەنلا مۇرادىغا يېتىدىغان بولۇپ قالدى. تېخىمۇ يامان بولغىنى ئىسلام ئىلىملىرىنىڭ مۇكەممەللىشىشىگە، ئىسلام جىھاتلىرىنىڭ پەسكويغا چۈشۈپ، دىنى مۇنازىرىدىكى يۇقىرى تەبىقە بولغان ئىسلام پەيلاسوپلىرىغا بولغان موھتاجلىقنىڭ ئۆچۈشىگە ئەگىشىپ، ئىمام غەززالى باشلىق بىر قىسىم كىشىلەر پەيلاسوپلارغا جۇملىدىن پەننى ئالىملارغا پايدىسىز پەتىۋالارنى بەردى.ئەسلى بۇ پەقەت بىر تارىخى مۇنازىرىلا ئىدى.ئەمما،ھەممىدىن يامان بولغىنى  بۇ پەتىۋا بىر ئەسىردىن كىيىن چىڭگىزخان قوشۇنلىرى ئالدىدا شەرمەندىلەرچە مەغلۇپ بولغان ئىسلام دۇنياسىدا يېڭىلىش ئۆرتىنىشىگە تەنتەكلەرچە جاۋاپ سانالدى.  بارلىق ئاتالمىش"بىدئەت"لەردىن قول ئۇزۇپ، ئادەمنىڭ ئۆزىنى خىيالىغا كەلتۈرمەي ئاتالمىش سۈننەتنىلا «دوراش»، ئاتالمىش «قۇرئان»نىلا ئاڭلاش ئېزىزلىنىپ نەچچە − نەچچە دەلىللەرنى كۈنلەپ − كۈنلەپ ئاڭلاپ يۈرۈشتىن كۆرە پەتىۋانىلا بىلىۋېلىش رەسمىي بىر يول بولدى.ئىمام غەززالىنىڭ يېڭىلىشلىرىغا تۇزۇتۇش بەرگەن ئىبن رۇشدنىڭ مەرىپىتى قۇلاقلارغا كىرمىدى.
 بىر كۈنى بىر پەيلاسوپ قېيىق بىلەن كەڭ بىر دەريادىن ئۆتمەكچى بوپتۇ. سۇدا مىسىلداپ ئۈزۈپ كېتىۋېتىپ قېيىقچىدىن ئۆزىچىلا پەلسەپىدىن خەۋىرىڭىز بارمۇ؟ دەپ  سوراپتۇ. قېيىقچى يوق، دەپ جاۋاب بېرىپتۇ.پەيلاسوپ ئەمىسە يېرىم ئۆمرىڭىز تۈگەپتۇ، دەپتۇ. شۇ ئارىدا دەريا دولقۇنلىنىپ، قېيىق كۆمتۈرۈلۈپ كېتىپتۇ. قېيىقچى پەيلاسوپتىن: سۇ ئۈزۈشتىن خەۋىرىڭىز بارمۇ؟ دەپ سوراپتۇ. پەيلاسوپ يوق، دەپتۇ. قېيىقچى ئەمىسە پۈتۈن ئۆمرىڭىز تۈگەپتۇ، دەپتۇ. ئىسلام دۇنياسىدا كەڭ ئۇچرايدىغان بۇ ھىكايەتتە  ئېيتىلغىنىدەك ، ئىسلام مائارىپى ئاخىر «سۇ ئۈزۈش ماھارىتى»نىلا ئۆگىتىدىغان دىنى تېخنىكا مادئارىپىغا ئايلىنىپ كەتتى. قەلبلەر ساندۇققا ئايلىنىپ توم − توم كىتابلارغا بېرىلدى. غەززالىنىڭ گېپىچە دېگەندە جاھاننى فىقھىچىلىك قاپلاپ، يۈرەكنىڭ ئوتى ئۆچتى. «ئادەم ئازلاپ» ئاسماندىن ئاپەت ياغدى.[1][1]  ئۇنىڭ ئۆزى    يۈرىكىدىكى ئوتنى ساقلاش ئۈچۈن سوفىلىققا يېقىنلاشقىنى بىلەن ئۇنىڭدىن كېيىن نۇرغۇن ئىنسانلار ئۆزىدىكى ئادىمىيلىك تۇپراقلىرىنى ۋەيران قىلىپ، ئۇنى تەشتەككە كۆچۈرۈپ، دېرىزىلەرگە قويۇۋالدى. يەنە قاغجىراپ، يىڭنە يەۋالغاندەك بىر تەن، بىر ئۇستىخان بولۇپ يۈردى. مۇسۇلمان يۇرتلىرى بارغانسېرى چۆللىشىپ كەتتى. نۇرغۇن شائىرلار گۈلدىن سۆيۈنۈش ھېس قىلمايدىغان ئادەم ئاللانى سېغىنمايدۇ، ھايا، ئىمان جۈملىسىدىن مەمنۇنلۇقى يوق كىشى ئىبادەتكە باغلانمايدۇ دېگەندەك شەرھىيلەردىن ھېسسىي كامالەتنى ئىزدەپ، سۇپىلىق تەرىقەتلىرىدە ئىلھام كېمىسىگە چىقىپ، شېرىيەت گۇلزارىدىن ئالەمشۇمۇل ئۈنچىلەرنى تۆگكەن بولسىمۇ، ئۇلار پەقەت چۆللەردىكى كىچىك − كىچىك ئىرەم باغلار بولۇپ قالدى. پەقەت ئىسلام مائارىپنىڭ مەسنىۋىلىكىگە، ئۇنىڭ ھېسسىي مەنتىقە مائارىپىلىق سۈپىتىگە  تېخىمۇ بەك ھاياتى كۈچ بەردى.
           مۇسۇلمانلار بىلەن ناسارالار ئارىسىدىكى جەڭگى − جېدەل، سودا − سېتىق مۇناسىۋەتلىرى ۋە غەربنىڭ نەچچە قېتىملىق قوزغىغان ئەھلى سەلىپ ئۇرۇشىنىڭ مەغلۇبىيىتى ئۇلارنى ئاخىر ئويلاندۇردى. نۇرغۇنى ئىسلامغا كىردى. يەنە نۇرغۇنى مەدەنىيەت جەھەتتە مۇسۇلمان بولسىمۇ، لېكىن خرىستىيانلىقىدا قەتئىي تەۋرەنمەي كەلدى. مەغرىپ ۋە ئاندولوسىيە ئىككىنچى ئەۋلاد ساھەبىلەرنىڭ قولىدا ئىسلاھ قىلىنغاندىن كېيىن، نۇرغۇن ناسارالار ئىسلام مەدىرىسلىرىدە ئىلىم تەسىس قىلدى. «باش ئېپىسكوپ رايموند تولوددا تەرجىمە ئىدارىسى قۇردى. 1135 − يىلىدىن 1284 − يىلىغىچە مۇسۇلمانلارنىڭ مەنىۋى بايلىقى ئىتالىيىدە تەرجىمە قىلىندى
    كوردىۋا، سىتسىلىيە قاتارلىق شەھەرلەر ئەينى ۋاقىتتا ياۋروپانىڭ مەدەنىيەت مەركەزلىرى ئىدى.
دېمەك، تەبىئىكى ئىسلامنى چەتكە قېقىش تەبىئىتىدىكى كىشىلەرنىڭ قولىغا ئىسلام مەنتىقە  مائارىپىدىكى مەنتىقە تېخىمۇ بەك ئەتىۋارلانغان ھالدا چىقتى. يەنە كېلىپ بۇ شۇ دەۋردىكى ئىنسانپەرۋەرلىك ئىدىيىسى ئەنگۈشتەر دەپ قارىغان دەسلەپكى نەرسە  ئىدى. ئۇلارغا مەنتىقە ساھەسىدىكى يۇنان مەنبەسى گويا غالىپلىق بايرىقىدەك بىلىندى. شۇنىڭ بىلەن غەرىپ دۇنياسى ئەرەب تىلىنىڭ ئورنىغا لاتىن تىلى قويۇلغان ئىسلام مائارىپىنى مۇشۇ ئەنگۈشتەر ۋە سەزگۈسى بويىچە تىل  − ئەدەبىياتنى (مەسنەۋىنى) ۋاسىتە قىلغان مەنتىقە مائارىپىغا ئايلاندۇردى. ئىسلام مائارىپنىڭ تەشكىلى مېخانىزىمى ئىجابىي ھالدا ئۆزلەشتۈرۈلدى. ئۇنىۋېرسىتېت، ئىنىستىتوت، فاكولتىت،  دىپلوم دېگەنلەر مۇشۇ مەركەزلەردە روياپقا چىقتى (كېيىن بىز ئۇلار گويا بىزدە يوقتەك، بۇ ئاتالغۇلارنى يېپ − يېڭى قوبۇل قىلدۇق). ئەلۋەتتە بۇ نېمىلا دېگەن بىلەن مائارىپنىڭ ئاللانىڭ قولىدىن ئېلىنىپ ئىنسانغا يېقىنراق بولغان مەنتىقىگە تۇتقۇزۇلۇشى ئىدى ۋە ياكى ئەنئەنە بىلەن ئىنسانپەرۋەرلىك ئارىسىدىكى بىر يەرگە كەلگەنلىك ئىدى.
شۇنداقتىمۇ ئىنساننىڭ ھاياتىدىكى مۇقەددەسلىك بىلەن جاھاندارچىلىق، ئىلاھىيەت بىلەن ئەمەلىيەت ئارىسىدىكى زىددىيەت ھېچقاچان ئۈزۈلۈپ قالغان ئەمەس ئىدى. جەمئىيەتتە مۇقەددەسلىكنىڭ نوپۇزى ئۆرە بولغان چاغدا جاھاندارچىلىق تۆۋەن قاتلام كىشىلىرى ئارىسىدا ساپاسىز بولسىمۇ يەنىلا مىدىرلاپ  يۈردى. بۇنداق زامان ناھايىتى ئۇزۇن داۋاملاشتى. ئادىمىلىك غايىلىلىرى، ئالىجاناب پەزىلەتنىڭ كۆزنى قاماشتۇۇشى بىلەن ھەممە ئادەم ئاسمانغا تىكىلىشنى مىجەز قىلدى. تۈركۈم − تۈركۈم كىشىلەر ئۇچىمەن دەپ ھاڭلارغا ئۆزىنى ئاتتى. يا ئۇياققا، يا بۇياققا مېڭىشقا جۈرئىتى يەتمەيدىغان چۈپرەندە كىشىلەر چىرىكلىك پاتقىقىغا پاتتى. ئوقۇمۇشلۇق زاتلار ئەقىلنى  تەۋسىيە قىلىشقا باشلىدى ۋە تەبىئىيلا ئىنسانپەرۋەرلىك باش كۆتۈردى.
ھىجىرىيە 450 − يىلى ياشىغان مەشھۇر مۇتەككالام ھۆججەتۇل ئىسلام غەززالى ئۆزىنىڭ «دىن ئىلىمنىڭ گۈللىنىشى» ناملىق ئەسىرىدە «... ئاللا سىلەردىن ئىمان ئېيتقانلار ۋە ئىلىم بېرىلگەنلەرنى بىرقانچە دەرىجە يۇقىرى ھەسەن بەسەرە ئالىمنىڭ سىياسى شېھىتىنىڭ ئىسسىق قېنىدىنمۇ ئۇلۇغ ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ ئارتۇق  دەيدۇ... رەسۇلىلا كىمىكى ئىلىم ئېلىش يولىغا ماڭىدىكەن ئاللا ئۇنى ئۇدۇل جەننەكە باشلايدۇ (مۇسلىم رىۋايىتى) دەيدۇ...  ئىلمنىڭ ئۆزى بىر مەقسەت بولغاچقا، ئۇ بىرلا ۋاقىتتا ھەم باقى ئالەمدىكى بەخىتكە يېتىشنىڭ ھەم ئاللاغا يېقىنلىشىشنىڭ بىردىنبىر قورالىدۇر... دەپ كېلىپ ئىلمنى مۇتلەق ئىرادە قىلىنغا ئىلىملەر، ئاخىرەت ئىلىملىرى دەپ ئايرىش بىلەن ئىسلام مائارىپ پەلسەپىسىنى قۇرىدۇ.
ئومۇمەن ئىنسانپەرۋەرىزم باش كۆتۈرۈشتىن بۇرۇنقى مائارىپ پەلسەپىسى مۇشۇنداقراق بولۇپ، يېڭى دەۋرنىڭ بىر مەزگىللىك ئۆتكۈنچى مۇرەسسەلىكتىن كېيىن بۇنىڭدا تۈپكى بۇرۇلۇش ياسايدىغانلىقى روشەن ئىدى. ئەلۋەتتە، ئەڭ دەسلەپكى مەسىلە تارازىنىڭ ئادەمنىڭ قولىغا چۈشىشى بىلەن باشلاندى. تەلىم − تەربىيىنىڭ نەزىرى ئاللاغا، مەنتىقىدىن يەنە ئىنساننىڭ ئۆزىگە چۈشۈشكە باشلىدى. مۇشۇ نۇقتىدىن غەززالى ئېيتقاندەك ئاللانىڭ چاقىرىقى ئۈچۈن ئۆگىنىش بۇرۇنقى جۇلاسىنى يوقاتقاچقا كىشىلەرنىڭ كاللىسىدا ئۆگىنىشنىڭ ئەھمىيىتىگە، ئۆگىنىش   مەزمۇنىغا قارىتا گۇمان پەيدا بولدى. گەرچە مەنتىقىگە ئوخشاش  مۇقەددەسلىك مۇرەسەنى ئەمەلىيلەشتۈرگەن بولسىمۇ، ئۇنى ھېس قىلىش مۇقامىغا يەتمىگەنلەرگە ئاشۇ نىشاندىكى مائارىپنىڭ ئەھمىيىتى مەلۇم بولمىدى. بۇ غەززالىنىڭ گېپىچە بولغاندا پانى ئالەمدىكى مەنپەئەتلەر توغرىسىدا خەيرىلىك  ئىلىملەرگە قىزىقىشنى جۇلالاتماي قالمىدى. لېكىن، جاھاندارچىلىق چوڭلارنىڭلا كۆز ئالدىدىكى ئىش بولغاچقىمىكىن بۇ خىل جۇلالىق ئالىي مائارىپ ساھەسىدىلا كۆزگە كۆرۈندى. ئوتتۇرا ۋە باشلانغۇچ مائارىپ ئەسلىھەلىردە ئۇنداق دۇنيالىق نىيەت ئۈستۈنلۈككە ئۆتمىدى. ئەمما ياۋروپادا دەۋرنىڭ قىممەت قاراشلىرىدا زۆرۈر بۇرۇلۇش بولۇپ، جاھاندارچىلىق كۆزگە تاشلىنىپ قالدى. شۇندىمۇ نېمىلا دېگەن بىلەن ئورتاق پەزىلەتنى، ئورتاق سۈپەتنى، ئورتاق ئۇسۇلنى ئۆگىتىدىغان ئەنئەنىۋى مائارىپنىڭ كىشىلەر مەنىۋىيىتىدىكى رولى يەنىلا يېقىملىق تۇيۇلۇپ تۇردى.

ئەمما «ئۆكۈنۈشنىڭ سېزىمىدە تەسىر پەيدا  قىلغۇچى تەجرىبىدىن باشلىنىش كېرەكلىكى دەسلەپكى ھېسسىي تەسىراتنىڭ بالىلارنىڭ ماددىي مۇھىتىدىن بولىدىغانلىقى، شۇڭا تۇنجى كىتابى ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى دۇنيا ئىكەنلىكى»[4][4]  يوھان ئامدس كومېنۇس (1592 − 1670)دەك دىنى رېيالىزمچىلار تەرىپىدىن رەسمىي ھالدا ئوتتۇرىغا قويۇلدى. ئوقۇغۇچىلار ۋە پۈتتۈرگەنلەرنىڭ ئەمەلىيىتى، مائارىپ ئۈنۈمى ۋە سىستېمىسى تەپەككۈرغا كىردى. «مەيلى قانداقلا بولمىسۇن،  تەلىم − تەربىيە چوقۇم كۈندىلىك تۇرمۇش ئۈچۈن ئەمەلىي قىممەتكە تېگىشىشى ۋە لازىملىق نەرسىلەرنى ئۆگىتىشى كېرەك»[5][5]  دەپ تەشەببۇس قىلىندى. كومېنۇس «كەنت ۋە بازاردا باشلانغۇچ مەكتەپلەر، ھەربىر ئۆلكىدە ئالىي مەكتەپلەر قۇرۇپ، مائارىپ سىستېمىسى بەرپا قىلىش»نى ئوتتۇرىغا قويدى

(داۋامى بار)

مەنبە :كۆكنۇر

0

تېما

1

دوست

3102

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   36.73%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  12252
يازما سانى: 141
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 683
تۆھپە : 482
توردىكى ۋاقتى: 192
سائەت
ئاخىرقى: 2014-7-1
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-23 15:59:43 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئېسىل يازما،ئاخىرىغا تەشنا بىز....
مۇھەببىتىڭنى بىرگە بەر،مېھرىڭنى مىڭغابەر
يۇنىل ئوپال سىلىقلاش مېيى

0

تېما

1

دوست

629

جۇغلانما

دائىملىق ئەزا

ئۆسۈش   25.8%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  12450
يازما سانى: 15
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 80
تۆھپە : 146
توردىكى ۋاقتى: 90
سائەت
ئاخىرقى: 2015-3-8
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-23 18:40:28 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئېسىل يازما،ئاخىرىغا تەشنا بىز....

0

تېما

1

دوست

629

جۇغلانما

دائىملىق ئەزا

ئۆسۈش   25.8%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  12450
يازما سانى: 15
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 80
تۆھپە : 146
توردىكى ۋاقتى: 90
سائەت
ئاخىرقى: 2015-3-8
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-23 18:40:57 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئېسىل يازما،ئاخىرىغا تەشنا بىز....

5

تېما

0

دوست

2179

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   5.97%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  10256
يازما سانى: 126
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 281
تۆھپە : 506
توردىكى ۋاقتى: 60
سائەت
ئاخىرقى: 2015-1-3
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-23 21:27:49 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
كومېنۇسنىڭ گېپى بويىچە بولغاندا «ئوقۇغۇچىلارغا پەقەت كارغا كېلىدىغان نەرسىنىلا ئۆگىتىش لازىم بولۇپ، تىل ۋە ئەدەبىيات ئوقۇتۇشى بۇ نەق مەقسەتكە بىۋاسىتە خىزمەت قىلالمىغاچقا، ئۇنى ئۈزۈل − كېسىل ئىسلاھ قىلىش كېرەك ئىدى. «ئومۇمەن ئوقۇغۇچىلار قۇرۇق گەپلەر ۋە توم − توم كىتابلار بىلەن بىلىمگە ئىگە قىلىنماي، بەلكى ئاسمان، زېمىن، دەرەخ، يەر دېگەندەك ئەمەلىي نەرسىلەر ئارقىلىق بىلىمگە ئىگە قىلىنىشى لازىم  ئىدى، يەنى ئۇلار داۋاملىق باشقىلارنىڭ شەيئىلەر توغرىلىق پىكرى ۋە دەلىلىنى ئاڭلاپلا يۈرمەي، بەلكى ئۇلارنىڭ ئۆزىنى تەكشۈرۈپ بىلىم ئېلىشى لازىم ئىدى». كومېنۇسنىڭ «بۈيۈك دېداكتىكا» ناملىق ئەسىرىگە قاراڭ.

 

كېيىن بارا − بارا جەمئىيەتتە يۇز − ئابروي، ئاق−سۆڭەكلىك، سالاپەت، ئەدەب − قائىدە، ئېسىل خۇلق − مىجەز، پەزىلەت دېگەندەك ئىنسانىي  سۈپەتلەر قەدىرلىنىشكە باشلىدى. ئىنساننى ئۇلۇغلاش  يەنە تەبىئيلا جەمئىيەتنى ھايۋانلىق باياۋىنىدىن ئىنسانلىق مەملىكىتىگە قەدەر تەبىقىلەشتۈرۈش خاھىشىنى ھازىرلىدى. بۇنىڭ بىلەن مائارىپ دەسلەپكى قەدەمدە ئىنساننى ھەقىقى مۇقامدىكى ئىنسان قىلىش بۇرچىدا ئەخلاقنى تۇتقا قىلىش بىلەن ئۆزىنىڭ   ئىنسانپەرۋەرلىك مەۋقەسىنى تاپتى. بالىلارنى  پاكىزە، رەتلىك كىيىنىدىغان، سالاپەتلىك، گەپ − سۆزنى جايىدا قىلىدىغان ئومۇمەن ئۈستى − بېشىدىن ئەدەب − ئەخلاق ۋە ئاقسۆڭەكلىك  تۈكۈلۈپ تۇرىدىغان قىلىپ تەربىيىلەش تەبىئىيلا ئاساسىي ئوقۇتۇش مەقسىتى بولدى. لاتىن تىلى، گرېك تىلى، سۆز سەنئىتى، ئەدەب − قائىدە، يۈرۈش − تۇرۇش گۈزەللىكى، ئۇسسۇل، مۇزىكا، ئات مىنىش، قىلىچ ئوينىتىش ئۆگىتىلدى. يەنىلا تىل − ئەدەبىياتنى ئاساس قىلغان ئەدەب مائارىپى ئوتتۇرىغا چىقتى. بۇ مائارىپنىڭ دىن، ئادەم، رېئاللىقتىن ئىبارەت ئۈچ تەرەپنىڭ ئارىسىدىكى بىر يەرگە كەلگەنلىكى ئىدى.

ئەمما بۇ بالا جەمئىيەتنىڭ ئارزۇسىنى چوقۇم ئىجرا قىلىدۇ دەۋالغان ئەھۋالدا كۆزلىگەن ئۈنۈمگە ئېرىشەلەيتتى. ناۋادا سالاپەت، ئەدەب − ئەخلاق ۋەھاكازالار بالىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىچىدىن قاينىمىسا بىكار ئىدى. پىسخولوگىيە  نۇقتىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا بۇنداق بولۇش ئۈچۈن ياكى ماختانچاق بولۇشى، ياكى ئار −  نومۇس ۋە شەرەپ قۇچۇش تۇيغۇسىغا ئىگە بولۇشى لازىم ئىدى. ئەينى تارىخىي ئەھۋالدا ئادەم ئۆز نەزىرىدە ئىجتىمائىي تەبىقە تارازىسىدا قانچە ئېغىر ئولتۇرغانسېرى ئۇنىڭ شەرەپ قۇچۇشقا، ئار − نومۇسقا بولغان ئەھمىيىتى شۇنچە كۈچلۈك بولاتتى. ئەينى چاغ ئاقسۆڭەكلەر ھۆكۈمرانلىقى خاھىشىدا بولغاچقا، بۇ نۇقتا مائارىپتا شۇنچە گەۋدىلىك بولدى. ئوقۇتقۇچىلار ئوقۇغۇچىلارنى بەسكە سېلىش، پەرقلەندۈرۈپ بېرىش بىلەن ئۇلاردا بەسلىشىش روھىنى قوزغىتىشنى ئوقۇتۇش  ئۇسۇلى قىلىشقا باشلىدى. بۇنىڭ بىلەن ئۆتمۈش مائارىپىدىكى دەرىجە پەرقى بولماسلىق، ئوخشاش بولمىغان ياشتىكىلەر قولغا ئالغان كىتابى ئاساسىدا  بىر سىنىپتا دەرس ئاڭلاش، ھەممە ياشتىكىلەر قاراقۇيۇق  پائالىيەت قىلىش، ئۆگىنىش سۈرئىتىنى ئۆزى بەلگىلەش، دەرس ۋە ئۆگىنىش ۋاقتىنى سىجىل ئورۇنلاشتۇرماسلىق دېگەندەك ئىشلارغا پەيدىن − پەي خاتىمە بېرىلدى. بۇ يەنە بىر تەرەپتىن مۇقەددەسلىكنىڭ بۈيۈكلۈكىدىن ئوقۇغۇچىنىڭ ئۆزىنىڭ شەخسىيىتىگە نەزەر سالدۇرىدىغان ھەرقانداق نەرسىنى يېقىن يولاتماسلىق خاھىشىنىڭ پەسلەۋاتقانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى.

لېكىن مائارىپ ئىجتىمائىي تەدبىر بولغاچقا برونونى ئوتتا كۆيدۈرۈشكە ھېيىقمىغان كۈچلەر مائارىپتا مەنتىقە بىلەن بىلىپ − بىلمەي مۇرەسسە قىلىشقا ئېرەڭسىمىگەن ئەخلاق مائارىپىنى تېخىمۇ ئاممىۋىيلاشتۇرۇلغان دىنى تېخنىكا مائارىپىنى ئەمەلىيەتچىل دىنى مائارىپ دەپ چۈشىنىپ، مۇشۇ خىل تەرەققىياتقا ئۆكتە قوپمىغان بولسىمۇ، لېكىن مائارىپنى تۇلۇقى بىلەن ئىنسانپەرۋەرلىكنىڭ قولىغا تۇتقۇزۇشقا ھەرگىز  قاراپ تۇرمايتتى. ئەمما زاماننىڭ تەرەققىياتى بۇرژۇئا سىنىپىنى ئۇلغايتقانلىقتىن بۇنداق خاھىش خاس ھەقىقەتلا ئەمەس، بەلكى ئاممىۋى ئاساسى بار نەرسىگە ئايلاندى. ئىنسان قابىلىيىتىدىكى ئاچقۇچلۇق نەرسىنىڭ لاتىن ۋە گرېك تىلى، ئەدەب − قائىدە، ناتىقلىق، سالاپەت ئەمەس،  بەلكى تەپەككۈر ئىكەنلىكى تەخمىنى مەلۇم بولدى. ئىنساننىڭ مۇقەددەسلىكى ۋە تەپەككۈر ۋەھاكازالار يۇغۇرۇلغان «تالانت» ئۇقۇمى باش كۆتۈردى. ئەنگىليە تەجرىبىچىل پەيلاسوپلىرى 17 − ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتىكى پىكىر ۋە ئەسەرلەرنى نەق گەپ بارمۇ − يوق، ئەمەلىي نەرسىلەر سۆزلەنگەنمۇ − ئەمەس دەپ رەتلەپ چىقتى. ئادەم دۇنيا توغرىسىدا شەخسەن ئۆزىنىڭلا سېزىمى بولىدىغان ھالغا قايتىشنى تەۋسىيە قىلدى. كاللىدىن باقى ئالەم چۈشەنچىسىنىمۇ، ئۆتمۈش خاتىرىسىنىمۇ چىقىرۋېتىپ، ھازىرنى، نەق ئىشنى ئويلاش، مۇشۇ ئاساستا پەرىشتە دېگەن بىرىكمە ئۇقۇم ئۇ قانات، چىرايلىق ئادەم دېگەندەك يەككە − يەككە ئۇقۇملارنىڭ سۈنئىي تۇتاشتۇرۇلۇشىدىن بولغان دېگەندەك مىتود بىلەن ھەممىگە باھا بېرىشنى پەلسەپە يۈكسەكلىكىدە تەۋسىيە قىلدى.

مۇھىمى، ھازىرغا ئەھمىيەت بەرگەن روھ جاھاندارچىلىققا بولغان ئېتىبارنى ئۇلغايتتى. كىشىلەرنىڭ قىممەت قاراشلىرىدا زور بۇرۇلۇش بولدى. ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمى كۆتۈرۈلۈپ، بىر مەزگىلدىن كېيىن نوپۇسنىڭ كۆپىيىشى ئىلگىركىدىنمۇ يۇقىرى ئۈنۈم ۋە سىجىلىقتا ئەمگەك قىلىشنى تەلەپ قىلىدىغان بولۇپ قالدى. كىشىلەرنىڭ ئىقتىسادىي ئىختىلاپلىرى كۈچەيدى. ماددىي ئېھتىياج ماددىي ئېتىبارغا ئەگىشىپ، ئاچكۆزلۈك ئىزتىراپلىرىدا سۈنئىي جىددىيلىكنى ئۆز تەركىپى قىلغان ھالدا ئېشىپ باردى. ئۇنىڭ شەخسىي تۇرمۇشتىكى سالمىقى ئېغىرلىشىپ كەتتى. تۇرمۇشنىڭ قاتتىقچىلىقى يالغۇز پەزىلەت، قائىدە − يوسۇن ۋەھاكازانىڭ كۇپايە  بولمايدىغانلىقىنى تېخىمۇ ئۇقتۇردى. خاس جاھاندارچىلىق ۋە ماددى بولغان ئىجتىمائىي  ئېھتىياجنى چۇڭقۇر ھېس قىلدى. دىدرو

   بۇ مائارىپنى پوپ، شائىر ياكى ناتىق تەربىيىلەشتىن باشقىنى بىلمەيدىغان مائارىپ دەپ تەنقىد قىلدى. تىل ئۆگىنىشنىڭ ئورنىغا ماددىنى ئۆگىنىش لازىم دېدى. 1746 − يىلى «پەلسەپە خاتىرىللىرى»نى يېزىپ، خرىستىيان دىنىنى رەھىمسىز قامچىلىغان «ئىنسكلوپىيە» يېزىش گورۇپپىسى تەشكىللەپ، نەشرىيات مائارىپى شەكىللەندۈرۈش  بىلەن تۈرلۈك ئىلملەرنى تارقىتىدىغان دىنى جەمئىيەت ۋە دۆلەت ئەكسىيەتچى كۈچلىرىگە ئوت ئېچىپ، ئىنقىلابىي ئىدىيە تارقىتىشتىن مۇھىم بىر فرونتنى ئاچتى. 1749 − يىلى «كۆزى ئۇچۇقلارغا يېزىلغان قارىغۇلار ھەققىدىكى خەت»نى يېزىپ، ماددىچىلىقنى تەرغىپ قىلىش بىلەن لوكنىڭ تەسىرىنى ئېلىپ، سەزگۈ ئەزالىرىغا تايىنىشنى تەكىتلىدى. ھۆكۈمەتنىڭ تۈرلۈكچە چەكلەشلىرىگە قارىماي 21 يىل ۋاقىت سەرىپ قىلىپ «ئىنسكلوپىيە» مائارىپىنى رەسمىي تۇرغۇزدى. كىتابلاردىكى مۇقەددەس نۇتۇقلاردىكى ئىدىيال ئادەم ئەمەس، رېئال ئادەم، مائارىپ تەپەككۇرنىڭ، ھۆكۈملەرنىڭ مەركىزى بولۇۋاتقاندەك بولدى. شۇنداقتا ئوقۇغۇچىلارغا دۇنيانى چۈشەندۈرىدىغان نەرسە تەبىئەت ئىلىملىرى، ئۆزىنى چۈشەندۈرىدىغان نەرسە تارىخ ۋە جۇغراپىيە ئىدى. بۇرۇن بۇ لۇغەت ئۆگىنىش بىلەن بىر تالاي ئوقۇشلۇق ئارقىلىق يانداپ بىلدۈرۈلەتتى. ھازىر ئوقۇغۇچى ئۆز قەدەملىرى بىلەن پىكىر يۈرگۈزۈپ، كۆزىتىش بىلەن ئاشۇ بىلىملەرنى ئىگىلەيدىغان بولدى. 1962 − يىلى رۇسسنلۇنىڭ  «ئەمەلىي» ناملىق ئەسىرى ئېلان قىلىنىپ،  ئاخىر ياروپالىقلارنىڭ بېشىنى بېسىپ تۇرۇۋاتقان «ئىنسان تەبىئىتى ئەسلىي ئوسال» دەيدىغان خرىستىيان ئەقىدىسىگە تىغ كۆتۈردى. مائارىپتا ئۈچ تەرەپ بار. ئۇ «تەبىئەتتىن، ئىنساندىن، نەرسىلەردىن كېلىدۇ. ئورگانىزمنىڭ كۈچلىرىمىزنىڭ يېتىلىشى  تەبىئەت مائارىپى ئۆگەنگەنلىرىمىزنى مۇشۇ يېتىلىش ئۈچۈن ئىشلىتىشىمىز، ئادەم مائارىپى ئەتراپىمىزدىكى نەرسىلەرنىڭ تەجرىبىسى ئارقىلىق مۇئەييەن نەرسىلەرگە ئىگە بولۇشىمىز نەرسە مائارىپى بولىدۇ.» ئىنبد 6 − بەت.

  دەپ كۆرسەتتى. كۈندىلىك تۇرمۇش تىلى ئوقۇتۇش تىلى قىلىندى.  دىنى ئەخلاق ئۇلارنىڭ بىردىنبىر تاللىشى بولۇپ يۈرمىدى. ئىقتىساد، باشقۇرۇش، سىياسىي جەھەتتە تەربىيىلىنىشكە ئەھمىيەت بېرىش مۇھىم ئورۇنغا چىقتى. ئىنسان ۋە ئۇنىڭ مائارىپىىغا يېڭىچە نەزەر پەيدا بولدى. مائارىپ رەسمىي ھالدا ناتۇرالىزمغا قەدەم قويدى. بۇنىڭ بىلەن 18 − ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا گېرمانىيىدە تۇنجى تۈركۈمدىكى ئەمەلىي پەنلەر مەكتىپى قۇرۇلدى. فرانسىيىگە بۇ ئىش دەل يۈز يىلدىن كېيىن نېسىپ بولدى.  شۇنىڭ بىلەن تەبىئەت ئىلىملىرىگە  ئەھمىيەت بېرىدىغان مائارىپ باش كۆتۈردى. ئىزچىل ھالدا ئادەمنىڭ ئۆزىنى ئىزدەۋاتقان مائارىپ بىر يەرلىرىدىن «تەلىم − تەربىيىنىڭ ئەڭ ئالىي بۇرچى بالىلار ۋۇجۇدىدا ئەسلىدىن بار بولغان ئادىمىلىك بىخلىرىنى پەرۋىش قىلىش ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ، تەبىئەت ۋە تەبىئەت ھەققىدىكى ئىلىمنى بۇ بۇرۇچنى ئادا قىلالمايدىغاندەك تۇيۇپ تۇرسىمۇ ئۇنىڭغا كونكرىت سىستېمىلىق تەدبىر ئۇدۇللىيالماي مۇشۇ دەۋرگە كەلگەندە كونا مۇقەددەسلىكلەرنى بىر − بىرلەپ تاشلاپ كېلىپ، ئەمدىلىكتە يېڭىدىن ئۆرە قىلغان يەنە بىر مۇقەددەسلىككە يېپىشتى. بۇنىڭلىق بىلەن بۇنىڭ جەريانى بەك مۇرەككەپ بولدى. پەقەت بالىلار تەبىئەت ئىلىملىرىنىلا سۆزلەيدىغان مەكتەپلەرگە بېرىلسە ئۇ ئادىمىلىكنى ۋەيران قىلىدۇ، دەپ قاراپ، تەبىئەت ئىلىملىرى بالا قەلبىدە پەيدا قىلىدىغان قىر ۋە قوپاللىقىغا مەنپەئەت بېرىدۇ دېگەن قاراشتا ئەدەبىيات ئىزچىل ھالدا دەرسلىكلەردە مۇئەييەن سالماقنى تۇتۇپ كەلدى.

 كۈيۈم، باراۋەرلىك، ئەركىنلىك دەيدىغان تۇغ ئىدىيە ۋە ئەركىنلىك چۈشەنچىلىرى مۇشۇنىڭغا كاپالەت بېرىدىغان ئىجتىمائىي، تەبىئىي بىرلىكنىڭ مىللەت ئىكەنلىكىنى تۇنۇپ يەتتى. ئىنسان بەختىنى پانى ئالەمدىلا ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن جاھاندىكى تەبىئىي كاشىلىلارنى كۈلپەت ھېسابلاپ ئېرەڭسىمەي ئاللانىڭ ئىزىنى بويىچە ياشاشقىلا دىققەتنى بېرىپ ياشىماي ئەكسىچە تەبىئىي چەكلىمىنى ئاكتىپ تۇنۇپ يېتىپ، ئاشۇ شارائىت ئاستىدا ئادەمدەك ياشاش مەقسىتىنى تۇرغۇزۇپ، سۆز ئەركىنلىكى، نەشرىيات ئەركىنلىكى، يىغىلىش ئەركىنلىكى دېگەندەك ئەركىنلىكىنىڭ تىلىدىن ئىبارەت ئورتاقلىق ئاساسىدا مەنىگە ئىگە بولىدىغانلىقىنى چوڭقۇر تۇنۇپ يەتتى. بارلىق مىللەتلەر ئۆز تىلىدا ئوقۇ − ئوقۇتۇش خىزمىتى بىلەن مەشغۇل بولدى. مائارىپ ئۆزىنى مىللەت شەنىگە قويۇش بىلەن بىرگە رېئاللىققا تېخىمۇ بەك ئەھمىيەت بەردى. مەكتەپلەردە ئۇزۇندىن بۇيان داۋاملىشىۋاتقان سىستېما بۇزۇلۇپ، يېپ − يېڭى بىر قۇرۇلما ئۇنىڭ ئورنىغا چۈشتى. پەنلەر بايانلارنى چۈشىنىشكە كاپالەت بېرىدىغان تىلنى بىرىنچى ئورۇنغا قويدى. تەپەككۈرنى رۇسلايدۇ دەپ مەنتىقىنى كەلتۈردى ئەمەس، تەنتەربىيە ھەممىدىن ئاسان، خۇشخەت ئۇنىڭدىن سەل تەسرەك دەپمۇ ئەمەس بەلكى ئىلگىرى ئوخشىمىغان سىنىپلارغا بېكىتىلگەن مەزمۇنلار ئەمدى ئوخشىمىغان دەرسلىكلەرگە كىرگۈزۈلۈپ، بىر ئىلىم بىر يىللىقتىلا سۆزلەپ تۈگىتىلىدىغان ئەمەس، بەلكى تەدرىجىي سۆزلىنىپ بىرنەچچە يىلىققتا سۆزلىنىدىغان بولدى. ئىلىمنىڭ تۈرى بويىچە سىستېمىلاشتۇرۇلغان  مائارىپ مەزمۇنى ئوقۇغۇچىنىڭ ئەمەلىي ئەھۋالى ئاسادىكىى مەخسۇس ھالدا مائارىپ ئۈچۈن يېزىلغان دەرسلىك سىستېمىسىنى ئوتتۇرىغا چىقاردى. مىللەتلەر ئارا ئىستىخىيىسىز ھالدا مائارىپ رىقابىتى كېلىپ چىقىپ، دۇنيا مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ  تەخمىنەن 70 80 يىلدا بىر قېتىم كۆچۈشىدەك يېپ − يېڭى  مەدەنىيەت ھادىسىسى   پەيدا بولدى. ئىنسانلار تەرەققىياتى مىسلى كۆرۈلمىگەن تېزلىككە ۋە ئۇتۇققا ئېرىشتى.

جاھاندارچىلقنىڭ چەتكە قېقىلىشى تولىمۇ يولسىز بولۇپ  تۇيۇلىدىغان ياكى نوپۇسنىڭ كۆپىيىشى جاھاندارچىلىقنىڭ تەسلىشىشى بىلەن جاھاندارچىلىقنى چەتكە قېقىش نەزەرگە چۈشۈپ قالغان مىللەتنى بىرلىك قىلغان رىقابەت باش كۆتۈرگەن ۋە يېڭى مۇقەددەسلىك تۈپەيلى ماھىيەتتە تەدبىر ھېسابلىنىدىغان  مائارىپتا بىلىم بىلەن ئادەم روشەن ھالدا ئايرىم − ئايرىم نەرسە بولۇپ ئوتتۇرىغا چىقىپ، بىر مەزگىللەرگىچە ئىنسان ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا ئۇقۇم جەھەتتە بىلىم قاچىلايدىغان تاغارلىق سۈپەتكە چۈشۈپ قالدى. بۇ تاغارغا قانچىلىك نەرسىنىڭ قاچىلانغانلىقىغا بىلىم قاچىلاشنى ئۆز ۋەزىپىسى قىلغان مائارىپ تارماقلىرى ياكى مۇشۇ مائارىپنى بېقىۋاتقان ئىمتىياز بىر نېمە دەيتتى.

 شۇنداقلىق بىلەن ئادەملەر دائىم ئىشلىتىدىغان  «ياخشى ئوقۇغان»، «بىلىملىك» دەيدىغان سۈپەتلەرنىڭ ئېنىقلىمىسىنى ئاشۇ ئىمتىياز بېرىپ كەلدى. ئەلۋەتتە دۇنيادا ئىنسانپەرۋەرلىك پىكىرى ئېقىمى خېلى بۇرۇن باش كۆتۈرۈپ سىياسىي سەھنىلەردە بىرمۇنچە تارىخىي بۇرۇلۇشلارنى ياسىدى. بىراق، بۇ ئىدىيىلەرنىڭ ئادەم ۋە بىلىمدىن ئىبارەت  بۇ ھالقىغا كېلىشىگە بەك ئۇزاق ۋاقىت كەتتى. ياۋروپانىڭ ئىنسانپەرۋەرلىك ئېڭى ئىسلام دۇنياسىنىڭ خىرىسى بىلەن خرىستىيان دىنىدىن گۇمانلىنىشنى چىقىش نۇقتا قىلغاچقا دەسلەپكى ئىنسانپەرۋەرلىك پىكىرى ئېقىمىنىڭ مائارىپتىكى ئىنكاسى مائارىپ مەزمۇنىدىكى ئىلاھىيەت بىلىملىرىنىڭ ئورنىغا تەبىئەت بىلىملىرىنى دەسسىتىش بولدى ۋە بۇ 19 − ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىغا كەلگەندە ئاندىن رەسمىي ھالدا مۇقىملاشتى، ئاممىۋىلاشتى. بۇرژۇئا ئىنقىلابىنىڭ بايراقدارى بولغان فرانسىيە 19 − ئەسىرنىڭ ئاخىرى دۆلەت تەسىس قىلغان مەكتەپلەردە دىنى دەرس سۆزلەشنى توسىدى. سوۋېت ئىتتىپاقى ئاساسىي قانۇنى مەكتەپلەردە دىنى دەرس سۆزلەشنى چەكلىدى. ئامېرىكا دۆلەت خىراجىتىدىكى مەكتەپ ۋە دىنى جەمئىيەت خىراجىتىدىكى خۇسۇسىي مەكتەپ بولۇشتەك قوش رېلىسلىق تۈزۈم يۈرگۈزدى. يەنە نۇرغۇن دۆلەتلەر مەسىلەن، گېرمانىيە، ئەنگلىيە، نورۋېگىيە، سوتسىيالىستىك  دۆلەت بولغان پولشا قاتارلىقلار تەخمىنەن ئەخلاق قۇرۇلشىنى نەزەردە تۇتۇپ يەنىلا دىنى دەرسنى زۆرۈر دەرسلىك ساناپ كەلدى. لېكىن مەيلى قانداقلا بولغان بولۇشىدىن قەتئىي نەزەر شۇ چاغقا كەلگەندە مائارىپ، دىنىي جەمئىيەتلەرنىڭ قولىدىن رەسمىي ھالدا ھۆكۈمەتنىڭ قولىغا ئۆتتى. ئەمما بىلىم ئېلىۋاتقىنى يەنىلا «تاغار» ھېساۋىدىكى ئادەم بولدى. دۆلەتلەر ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىمائىي جۇغلانمىنىڭ «مىراپى»، مىللەتنىڭ سىياسىي ئىپادىسى بولۇشتەك رولىنى جۇلالاندۇرۇپ،  «ئاللا»نىڭ مائارىپنى «دۆلەت»نىڭ مائارىپىغا ئايلاندۇردى.

1848 − يىلىدىن بۇيان ئومۇمىيۈزلۈك ئېتىراپ قىلىنغا مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى  بەلگىلەش ھوقۇقى بۇ چاغدا ھەقىقەتەنمۇ بىر مىللەتنىڭ چوقۇم بىر دۆلىتى بولۇش كېرەك. دۆلەت دېمەك مىللەت روھىنىڭ ئەمەلىي گەۋدىسىدۇر. خۇددىي ئىنسان روھى تەن ئارقىلىق رېئاللىق بىلەن تۇتۇشۇپ تۇرغاندەك مىللەت روھىيمۇ دۆلەت ئارقىلىق رېياللىق بىلەن ئەمەلىي تۇتۇشۇپ تۇرالايدۇ، دەپ دۆلەت  ئۇقۇمىنى ھەربىي ۋە ساقچىلارنىڭ قان تېمىپ تۇرغان ئىبرەتنامىلىرىدىن، ھۆكۈمرانلارنىڭ ساختا خەيرىيەتنامىلىرىدىن ئېلىپ مىللەت بىلەن چەمبەرچاس باغلىۋەتكەنىدى. يەنە كېلىپ بۇ مەزگىلەردىكى دەۋرنىڭ غايىسى بولغان باراۋەرلىك، ئەرىك، كۈيۈم دېگەنلەر ئىجتىمائىي ئالاقە ئېڭى ئۈستىگە قۇرۇلغان بولۇپ، ھېچبولمىغاندا ئالاقە قورالى بولغان تىلنىڭ بۇ غايىنىڭ ماددىي كاپالىتى ئىكەنلىكى روشەن ئىدى. ئاجايىپ زور بىلمگە ئىگە فرانسىيىلىكنىڭ ئىتالىيىگە كېلىپ  ئىتالىيانچە ھەجىلەپ يۈرسە ئۇنىڭ باشلانغۇچ سەۋىيىدىكى ئىتالىيان بىلەن باراۋەر بولالىشى ناتايىن ئىدى. سۆز ئەركىنلىكى، نەشرىيات ئەركىنلىكى ھەتتا ئۆزىنى ئاقلاش، قەلبنى چۈشەندۈرۈش ھوقۇقى ۋەھاكازالار قۇرۇق گەپ بولاتتى.

 شۇڭا گەرچە بۇ يېڭى ئەقىدە ئەنئەنىۋى  دۆلەت چېگرىلىرىنى ئېنىقسىز قىلىش بىلەن ئۆز خەلقىنى مىللىي مەنپەئىتى ئۈچۈن سەپەرۋەرلىككە چاقىرىش ئۈچۈن مىللىي رومانتىزمنى تەشەببۇس قىلىپ، ئەينى دەۋردە تۈرلۈك ئاشقۇنلارنى پەيدا قىلغان ياروپانى ئۇزۇنغا سۇزۇلغان جەڭگى − جېدەلگە سۆرەپ كىرگەن ئاخىرى ئىرىچ مارسىيە رىماركۇنىڭ خۇددىي «غەربىي فرونتا ھەممە نېمە تىپ − تىنچ» ناملىق رومانىدا ئەكس ئەتتۈرۈلگەندەك، ئىشلارنى شەخس نۇقتىسىدىنمۇ ئويلىشىش لازىم بولغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇ يەنىلا دۆلەت دەيدىغان بۇ مېخانىزمنى ئېنىق ئىگىگە ئىگە قىلدى. دۆلەتلەر  مىللىي روھنى ئويغىتىش، مىللىي ئويۇشىشچانلىقنى ئاشۇرۇش بىلەن ئۆز خوجايىنىنىڭ سەگەكلىكىنى ساقلىدى. مىللەتنىڭ ئىشلىرى جۈملىدىن مائارىپ مىللەتنىڭ بېشىغا كەلگەن كۈنگە بېقىپ تەرەققىي قىىلپ باردى ۋە ھەرقانداق چاغدا ئۇ شەخسىنڭ ئەمەس مىللەتنىڭ مائارىپى بولدى ۋە مۇشۇنداق بولمايمۇ بولمايتتى. شۇڭا ئۇ بىر مەزگىلگىچە شەخس پەقەت مىللەت بىلەن بىر گەۋدە بولغان چاغدىلا ئاندىن ئۆزىنىڭ ئەركىنى ئەمەلىيلەشتۈرەلەيدۇ دېگەندەك كوللېكتىۋىزملىق روھ بويىچە ماڭدى. خۇددىي  فىشت 1796 − يىلى ئېلان قىلىنغان «تەبىئىي قانۇننىڭ مىزانى )Foundation ob Natural Lawدە دۆلەت دېگەن بىر سەنئەت مۇئەسسەسى. ئۇنىڭ مەقسىتى مەدەنىيەت. مەدەنىيەت بىر جەريان، ئىنسان مۇشۇ جەريان بىلەن  ئاندىن ئادەم بولىدۇ. ئۆزىنى ئەڭ تۇلۇق ئەمەلىيلەشتۈرەلەيدۇ ھەم مۇشۇنداق ئەمەلىيلىشىش ئاندىن كامالى ئەرك بولىدۇ، دەپ ئېيتقاندەك ماڭدى. مىللىي مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرۈش، مىللىي روھ، مىللىي ئەخلاق مائارىپنىڭ مەقسىدى بولدى. مىللىي روھقا بولغان ئەھمىيەت تۈپەيلى كېيىنچە  يەنە خاراكتېر مائارىپى بولۇپ جۇلالاندى. مۇناسىپ جەمئىيەتمۇ  ھەرقايسى ساھەلەرنىڭ خاراكتېرىنى تەۋسىيە قىلدى. سىياسىي تۈزۈلمە ئۈزلۈكسىز كۆپ قۇتۇپلاشتى. ھۆكۈمەت ئالما بازىرىدىكى ئالمىغا، قۇغۇن بازىرىدىكى قۇغۇنغا ئوخشاش سىياسىي تاۋارلار بازىرىدىكى تاللانمىغا ئايلاندى. خەلق ئەركىنلىكى بىلەن بۇ بازاردىكى مالنى چېكىپ تالىغۇچى بولالىدى. مائارىپ ھۆكۈمەتنىڭ زاۋۇتى ئەمەس ئىزباسارلىق ھوقۇقلىرىنىڭ بىرى بولدى.  بۇنىڭ ئۈچۈن فرانسىيە 1789 − يىلىدىن باشلاپ ھېسابلىغاندا 150 يىل ۋاقىت سەرپ قىلدى. ئەنگليىگە 100 يىل كەتتى. گېرمانلار ئاخىرقى ھېسابتا بۇ ئىشنى ئۆزى باشقا ئاچىقىپ بولالمىدى. ئۇرۇش، مەغلۇبىيەت، غەلىبە، دېموكراتىيە، قۇترىغان خەلق سىياسىتى ۋە فاشىستىك تۈزۈم ئەتراپىدا چۆرگىلەپ يۈردى. ئەمما بۇنىڭدا گېرمانىيىنىڭ ھەقنى مەردۇ  مەردانە قوبۇل قىلىش بىلەن باشقىلارنىڭ نامەرتلىك بىلەن قوبۇل قىلىشى ئارىسىدىكى نازۇك پىچىرلاشنى يوق دېگىلى بولمايدۇ. مائارىپمۇ  بۇ جەريانغا كەتمەن، گۈرجەك ئورنىدا خىزمەت قىلىپ كەلدى

دېمەك، يىغىنچاقلىغاندا مائارىپ ئىستىخىيىسىز ھالدا ئىنسانىيەت تۇرمۇشىدىكى رېيالنى مەسىللىلەرنى ھەل قىلىش، ئۆزىگە جەڭ ئېلان قىلغان رەقىبكە تاقابىل تۇرۇش، رىقابەت مەيدانىدا ئۈستۈنلۈكنى قوغداش، ئۆز تەپەككۈرى، سەزگۈسى پەيدا قىلىۋاتقان تۈتەكلەرنى، ۋەھىيمىلەرنى، روھىي ھادىسە، روھىي دېشۋارچىلىقنى ھەل قىلىپ،  ئۆزىنىڭ خۇشاللىقى، تىمەنلىكىنى ساقلاش مەقسىتىدە شەكىللەنگەن. ئۇ پۈتكۈل قەدىم تارىختىن ئېلىپ ئېيتقاندا ئىككى باسقۇچنى بېسىپ ئۆتتى. يەنى دەسلەپتە ئوزۇق − تۈلۈك، يېپىنچا، خاتىرىجەملىك ئىزدەش جەريانىدا شەيئىلەر بىلەن ئۇچرىشىپ، مۇناسىۋەت قىلىش تەجرىبىسى ئاساسىدا ئۆزىنى ئەينى مۇناسىۋەتكە مۇناسىپ ھالدا تەربىيىلەش مەقسىتىدە مائارىپنىڭ ئىپتىدائىي شەكلى بارلىققا كەلدى. ئۇنىڭدىن  كېيىن ئىنسانىيەت  جەمئىيىتىنىڭ مۇرەككەپلىشىشى، تۇرمۇش تەجرىبىسى، كەچۈرمىشلەرنىڭ موللىشىشى، تەپەككۈرنىڭ بەلگىلىك سەۋىيىگە يېتىشى بىلەن تاشقى دۇنيا ئەمەس، بەلكى ئىنساننىڭ ئۆزىنىڭ ئىچكى دۇنياسىدىكى مۇرەككەب سوئاللار، ۋەھىيمە، تەسەۋۋۇر، ھاياجانلار ئەبجەش پېتى ئىنساننىڭ روھىي دۇنياسىدا كىرزىس بولۇپ ئوتتۇرىغا چىقىشى بىلەن دەسلەپكى ۋە ئەتراپلىق چۈشەنچىلەر شەكىللىنىپ مائارىپ مۇشۇلارنى ئەڭگۈشتەر بىلىپ ئەۋلادلارغا ئۆگىتىش مەقسىدىدە تەبىئىي ھالدا تۇتۇم ۋە ئىلاھىيەت مائارىپىدىن ئىبارەت ئىككىنچى بىر باسقۇچقا قەدەم قويدى. ئىلاھىيەت مىلادىيەنىڭ ئالدى − كەينىدە دۇنياۋى مىقيادا يېتۈكلىشىپ، مىلادىيە 630 − يىلى ئىسلام دىنىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى بىلەن يۈكسەك كامالەتكە يەتتى ۋە ئۇنىڭ ئىنسان توغرىسىدىكى كامالى ئويلىرىنىڭ مەھسۇلى سۈپىتىدە ئاللاھنىڭ ئىرادىسىنى ئەمەلىيلەشتۈرگۈچى مائارىپ ئوتتۇرىغا  چىقتى. بۇنىڭ ئالىي مائارىپى لوگىكىغا ئەھمىيەت بەردى. ياۋروپادا كۆتۈرۈلگەن ئەدەبىي ئويغىنىش بۇ مائارىپنى ئىلاھىيەت مائارىپى بىلەن بولغان مۇرەسسەگە يېقىنراق قىلىپ لوگىكا مائارىپى قىلىپ قولغا ئالدى. ئەمما ئۇنىڭ ئاممىۋىيلىشىش ئېھتىياجى ئىنسانپەرۋەرلىكنىڭ ئاقسۆڭەكلىك بىلەن ئىپادە بولۇشى دېگەندەك ئامىللار بىلەن بۇ مائارىپ تېزلا  ئەدەب مائارىپىغا ئايلاندى. ئاندىن ئۆتمۈشكىمۇ ئەمەس، كەلگۈسىگىمۇ ئەمەس، ھازىرغىلا ئېتىبار قىلىپ، نەق سېزىم بىلەن ھەممىنى ئۆلچەش خاھىشى تەبىئەتنى ئەتىۋارلاپ ئۇ بارا − بارا ئەمەلىي پەنلەر مائارىپى بولدى.  ئاندىن ئادىمىيلىككە بولغان سۆيگۈ ۋە بۇ بۈيۈكلۈكنى ھىمايە قىلىش ئىرادىسى مائارىپنى مىللەت (دۆلەت) مائارىپى قىلدى. بۇ جەريانلار باشتىن − ئاخىر ئىنساندىن ئىبارەت بۇ قۇتۇپنى چۆرىدىگەن ھالدا بولدى. مائارىپ ئىزچىل ھالدا ئادەمنى ئىزدەپ كەلدى. ئۇنى ئەزىز قىلىدىغان نەرسىنىڭ يولىنى قىلماقچى بولدى. پەقەت ھەرقايسى دەۋرلەرنىڭ مۇشۇ ئادەم شۇ دەۋالغان ئىدىيالى ۋە ئەزىزلىك بېرىدۇ دەپ قارىغان نەرسىسىلا پەرقلەندى.

 مۇشۇنىڭدىن قارىغاندا مەلۇمكى، مائارىپ مەڭگۈ ھالدا مۇشۇ تۈپ ئويلىرى بويىچە ماڭىدۇ ھەم ئادەم توغرىسىدىكى ئوينىڭ مۇكەممەلسىزلىكى بىۋاسىتە ھالدا مائارىپتا كاشىلا پەيدا قىلىدۇ. بىز ئۆزىمىزنىڭ مائارىپ ئەمەلىيەتلىرىمىزدە بۇنى بېشىمىزدىن ئۆتكۈزدۇق. بۇنىلا ئەمەس، تۇرمۇشىمىزدا رول ئوينپا كېلىۋاتقىنىغا 50     60 يىل بولغان مائارىپتىكى پەلسەپىدىن خەۋەرسىز يۈرۈشكە چىداپ، تارىخلاردا ئىنسانلار ئاللىقاچان بۇرنىغا يەپ چىقارغان خۇلاسىلىرىنى يېنىكلا قولىمىزغا ئېلىپ ۋە يېنىكلا تاشلاپ قويۇپ يۈردۇق. ھەقىقىي ۋە ئىلمىي بولغان مائارىپ ۋىجدانىمىز تارازىمىز تېخىمۇ ئۆرە بولمىدى. بۇنىڭ بىلەن مائارىپ جەھەتتە قارىغۇلۇقتىن، تۇترۇقسىزلىقتىن، سولتەك ئەگەشكۈچىلىك قىسمىتىمىزدىن نېرى بولالمىدۇق..

 

(داۋامى بار)

 مەنبە؛

 http://www.koknur.net/sahipa.asp?id=181

14

تېما

1

دوست

2714

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   23.8%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  5441
يازما سانى: 92
نادىر تېمىسى: 2
مۇنبەر پۇلى: 593
تۆھپە : 412
توردىكى ۋاقتى: 104
سائەت
ئاخىرقى: 2015-3-18
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-24 06:21:11 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
بىز ھېلى ئۇنىڭدىن، ھېلى بۇنىڭدىن ئاغرىنىپ ئۆزىمىزنى نېمىشكە ئالدايمىز؟ مائارىپىمىزدا مەسىلە بارلىقىنى ھەركىم بىلىدۇ، ئەمما ئۇنى ئۆزگەرتىش ھوقۇقى بارمۇ؟ بىزنىڭ دېگىنىمىز بولامدۇ؟ ياكى بەلگىلەپ بېرىلگىنى بولامدۇ؟ بىزدە ئۇ كەم، بۇ كەم ئەمەس، بىرلا نەرسە كەم: ئۆز ئۆي.

5

تېما

0

دوست

2179

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   5.97%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  10256
يازما سانى: 126
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 281
تۆھپە : 506
توردىكى ۋاقتى: 60
سائەت
ئاخىرقى: 2015-1-3
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-24 12:47:19 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
مائارىپ ئېڭىدىكى يىتىشسىزلىك
 
2. مۇقامىغا يېتەلمەيۋاتقان  ئادەم چۈشەنچىسى                   



  موزدۇز ئۆزى ماتېرىيال قىلىدىغان تېرە خۇرۇم ھەققىدە بىر نېمە بىلمىسە بولمايدۇ. ماشىنىچى رەخت پۇچەك ھەققىدە بىر نېمە بىلمىسە بولمايدۇ. بىزگە مەلۇمكى، مائارىپ ئادەم تەربىيىلەيدىغان ئورۇن. ئادەم ئۇنىڭ مەركىزى. مۇشۇنداق بولغانىكەن يۇقىرىقىغا ئوخشاش مائارىپمۇ ئادەم توغرىسىدا ئىزدىنىشنى ئۆزىنىڭ ساپ نەزەرىيە تەتقىقاتىنىڭ تەركىبىگە كىرگۈزۈشى لازىم. بىراق بىزنىڭ مائارىپ قوشۇنىمىز ۋە تەتقىقاتىمىز «ئادەم ئىجتىمائىيلاشقان مەخلۇق» دېگەندەك ناھايىتى ئابستراكت ئۇقۇملار ۋە ئومۇمىي پسىخولوگىيىدىكى شەرتلىك رېفلېكس، شەرتسىز رېفلېكس، ئىختىيارى دىققەت دېگەندەك نەرسىلەرنى بىلىشلا كۇپايە بولىدىغاندەك ئادەم توغرىسىدىكى بىلىمنى ئاكتىپ بېيىتىش ئۇياقتا تۇرسۇن، ھەتتا ئىلمىي نەتىجىلەرنى قوبۇل كۆرۈشتە ناھايىتى قاشاڭ پوزىتسىيىدە بولدى.

  ئەلۋەتتە بۇنىڭدىكى سەۋەبلەرنى كۆپ تەرەپتىن ئىزدەشكە توغرا كېلىدۇ. يىغىپ كەلسەك، بىز 19- ئەسىردىكى ئىنسانىيەت بىلىمىنى قوبۇل قىلىپ كېلىپ ئىدىيە جەھەتتە يېڭى بېكىنمىچىلىككە ئۆتتۇق. بۇ خىل ھالەت تاكى ئىسلاھات شامىلى باشلانغۇچە داۋاملاشتى. ئەكسىچە بۇ مەزگىلدە خەلقئارادا ئىلىم ناھايىتى يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققىي قىلدى. بولۇپمۇ ئىنسانىيەت 20-ئەسىرگە كىرىپ دەسلەپ ئادەم دېگەن زادى نېمە؟ دېگەن سوئال ئالدىدا ھاڭ - تاڭ بولۇپ تۇرۇپ قالدى. ئۆزلىرىنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق تارىخ مابەينىدە ئۆزىدىن باشقا بارلىق نەرسىلەر توغرىسىدا قىممەتلىك بىلىشلەرنى توپلاپ ئۆزىنى ئۇنتۇپ قالغانلىقىنى سەزدى ۋە بۇ ئۆتكەلگە شىددەتلىك ھۇجۇمغا ئۆتۈپ ئارقا - ئارقىدىن ئالەمشۇمۇل نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈردى. تەبىئىيكى بىز مانا مۇشۇ نەتىجىلەردىن بەھرىمەن بولالمىدۇق. پەقەت ھازىر چوڭ قىلغان بولساق گويا پەردىنى قايرىۋېتىپ، ئەسلىي قىقراڭ بىر يەردە كۆزنى يۇمۇپ - ئاچقىچە كۆز يەتكۈسىز بىر ئورمانلىق پەيدا بولۇپ قالغانغا ھەيرانۇ- ھېس بولۇپ قالغان ئادەمدەك ئېغىزىمىزنى ئېچىپ قاراپ تۇرۇپتىمىز ياكى بىلىپ بىلمەي ئورمانلىققا قاراپ ماڭغىلىۋاتىمىز.

   باشقىسى تۇرسۇن ئۆزىمىزنىڭ 15يىللىق ھاياتىمىزدا ئۆگەنگەنلىرىمىزنىڭ ئۆزىگىلا نەزەر سالساق مەلۇمكى، بىز قۇللۇق تۇزۇمنى تىللىدۇق، فېئوداللىق تۇزۇمنى تىللىدۇق. چۈنكى بۇ تۈزۈملەر ئۆزىنىڭ بولۇمسىز ئاساسى بازىسلىغى بىلەن ئۈستقۇرۇلمىدىكى كىشىلەردە بولۇمسىز خاراكتېر ۋە چەكلىمىلىك پەيدا قىلىدۇ دېدۇق. بۇنىڭغا مۇناسىپ ھالدا ئىنساندىكى قۇللۇق، فېئوداللىق ئاڭ تۇيغۇلارنى ھارغىچە تىللىدۇق. ئەمما بۇلارنى ياراتماي، باشقىچە بولماقچى بولغان بىز ھازىر قانچىلىك بولۇپ كەتتۇق؟ يېقىنقى زامانلاردىكى  ئۆتمۈشلىرىمىز ۋە ئەتراپىمىزدىكى ئەھۋاللاردىن قارىغاندا بىزدە دۆلەت ئىگىلىكىگە ئۆتكۈزۈۋېلىنغىنى يالغۇز شەخسىي مۈلۈك ۋە كارخانىلا ئەمەس، بەلكى كاللىمۇ بار. چۈنكى گالغا كىرىۋاتقان تاماق تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى، تۇرۇۋاتقان ئۆي تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى، خەجلىنىۋاتقان  پۇل تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى،  قىلىۋاتقان ئىش تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بولىدىغان بولسا كاللىنىڭ تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بولماسلىقى ھەددىمۇ؟ باشقىچە كاللىنىڭ بىر ئاۋارىچىلىك بولۇپ قالماسلىقى، ھەقىقىي ئىشنىڭ نېمە بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر كۆز ئالدىدىكى ئىشنىڭ راۋان، كېلىشىملىك، بۆلىشى ئۈچۈن بۇنداق كاللىنى دەرھال تورمۇزلاپ، تەشكىلنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى ئۈچۈن شاپاشلىماسلىقى مۇمكىنمۇ؟ ھالبۇكى ئۆتمۈشتە ئەمگەك كۈچلىرىنىڭ بوغۇلغانلىقىنى كىشىلەرنىڭ كۆزىگە چېلىقتۇرغانلار دەل مۇشۇنداق كىشىلەر ئىدىغۇ؟

       راست بۇ سوئاللار بىزنى مەجبۇر قىلىپ تۇرغاندىكىدەك، ھەقىقىي ئىش قىلماقچى بولساق ئىشنىڭ يولى ھەقىقەتەن بۇ ئەمەس. ئىنسانلار تارىخىغا قاراپ باقىدىغان بولساق مەلۇمكى، قۇللۇق تۈزۈم ھەرگىز دەھشەتلىك قامچىلاش، قۇللارنى كىشەنلەپ ئۆلگۈچە ئىشلىتىش دېگەنلەر بىلەن خاراكتېرلەنمەيدۇ. بەلكى، قۇلدارنىڭ قۇلنىڭ بارلىق ئىشلىرىنى ئورۇنلاشتۇرغۇچى ئىكەنلىكى بىلەن خاراكتېرلىنىدۇ. بۇنداق جەمئىيەتتە قۇللاردىكى مۇستەقىل كاللا بىر ئاۋارىچىلىك بولۇپ، ئۇنى گال ۋە گول تۇرغۇزۇش مۇشۇنداق ئاۋارىچىلىكنى پەيدا قىلمايدىغان ۋە ھەر ئىككى تەرەپكە مەلۇملۇق بولغان "خەيرلىك" ئىشتۇر. ئادەتتە سېزىم ۋە تۇيغۇ زورلۇق زومبۇلۇقسىز كوللېكتىپلىشالمايدۇ بەلكى، ئۇلار ھەربىر كاللىغا خاس قىلىپ تەقسىملەنگەن بولۇپ، ئىشلار ئالدى بىلەن خاس كاللىدا مۇتالىئە بولۇپ ئاندىن خۇلاسە كالام بىلەن ئومۇملىشاتتى. دېمەك بۇ ئەھۋاللاردىن قارىغاندا جاھاننىڭ ھەقلىق يولىنىڭ ئۆز تەبىئىتىدە بولمىقى ئالدى بىلەن ئىدىيىدە بىرلىككە كېلىش تەھلىكىسىدە جىمىقىپ كەتمەي، ئەكسىچە ئۆز تەبىئىتىدە مۇقامىغا يىتەلىشى تەستەك قىلىدۇ شۇنداقتىمۇ  روھىمىزنى چۈشۈرمەي بۇ ماقالىدا گەپنى بولسىمۇ مۇقامىدا قىلايلى.

      مەن ھازىرقى مائارىپتىكى ئادەم توغرىسىدىكى چۈشەنچىنى مۇشۇنداقراق مۇھىتقا قويۇپ سۆزلىسەك دۇرۇسراق بولىدۇ دەپ ئويلايمەن. تەبئېكى بۇ تارىخى ئارقا كۆرۈنۈش تەپەككۇر ئەستىرىمىزدە بولسىلا بىزنىڭ بۇ ماقالىدا ئۆز-ئارا چۈشىنىشىش ھاسىل قىلىشىمىز سەل ئاسان بولىدۇ. خوش ئەمدى نەق گېپىمىزگە كېلەيلى؛ مېنىڭچە بىز ئىشلەۋاتقان مائارىپنىڭ ئىنسان توغرىسىدىكى چۈشەنچىسى مىجەز خۇلقنى ئۆزئىچىگە ئالغان ئەنئەنە، سىرتقى ئىدىيىدىن ئىبارەت ئىككى مەنبەدىن كەلگەن بولۇپ، سىرتقى تەسىر ئىدىيە ۋە سىياسىي نەقتەن بولۇپ تەسىر قىلغان بولسا، ئەنئەنە ئادەت ئۆرپ، ئېتىقاد پوتېنسىئالى بولۇپ ئۆزىنى كۆرسىتىپ كەلدى. بۇلارنىڭ قانداقلىقىنى كۆرۈشتە ئالدى بىلەن مەيلى ئۆتمۈشكە ئايلانغان بولسۇن ياكى ھازىر داۋاملىشىۋاتقان بولسۇن ئومۇمەن بارلىق رېئال تۇرمۇشىمىزدىكى ئەڭ نوپۇزلۇق ۋە تەسىرچان كىتاب قۇرئانى كەرىمىنىڭ  ئىنسان توغرىسىدىكى ئايەتلىرىنى، ئىسلام مۆتىۋەرلىرىنىڭ پەتىۋالىرىنى كۆزدىن كۆچۈرمەي بولمايدۇ.

       «ئاللا يەر يۈزىدىكى ھەممە نەرسىنى ئىنسانلارنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن ياراتتى. ئاندىن ئاسماننى يارىتىشقا يۈزلىنىپ، ئۇنى قۇسۇرسىز يەتتە ئاسمان قىلىپ تاماملىدى. ئەينى چاغدا پەرۋەردىگار شەيئىلەرنى جەريانسىزلا بىلەلەيدىغان پەرىشتىلەرگە "مەن يەر يۈزىدە ئۆز ئورۇنباسارىمنى يارىتىدىغان بولۇۋاتىمەن"ئۇنى راۋۇرۇس ياراتقان، يەنى ئۇنى يارىتىپ سۈرەتكە كىرگۈزۈپ ئەزالىرىنى تولۇق، مۇكەممەل ئىنسان ھالىتىگە كەلتۈرگەن ۋە ئۇنىڭغا جان كىرگۈزگەن ۋاقتىمدا ئۇنىڭغا سەجدە قىلىڭلار.دېدى «پەرىشتىلەر يەر يۈزىدە بۇزۇقچىلىق قىلىدىغان، قان تۆكىدىغان ئورۇنباسار تۇرغۇزامسەن؟ ھالبۇكى بىز بولساق سېنى پاك دەپ مەدھىيىلەيمىز» دېۋىدى ئاللا جاۋابەن قەتئىيلا «مەن ھەقىقەتەن سىلەر بىلمەيدىغان نەرسىلەرنى بىلىمەن دېدى دېمەك بۇنىڭدىن كۆرۈشكە بولىدۇكى، ئىنسان ئۆز جېنى بىلەن قەدىرلىكتۇر، ئەزىزدۇر. بۇنىڭ ئەكسى بولغان ئۆلۈمتۈكلۈك ئاللاھقا قىلىنغان ھاقارەتتۇر. ئەمما  پەرىشتىلەرنىڭ ئەھۋالىدىن قارىغاندا  ئىنساننىڭ خەيرلىك بولالىشىدىن ئەنسىرىمەي بولمايدۇ. لېكىن بۇ ئەنسىرەشكە نېمە كاپالەت بولالايدۇ؟

  شۈبھىسىزكى، ئادەم يارىتىلدى، شەكىلگە كىرگۈزۈلدى. "ئاللا پۈتۈن شەيئىلەرنىڭ ناملىرىنى ئۆگەتتى. ئاندىن بۇنى پەرىشتىلەرگە كۆرسىتىپ راستچىل بولساڭلار، بۇ شەيئىلەرنىڭ ناملىرىنى ماڭا ئېيتىپ بېرىڭلار؟» دېدى. ئىنسان ۋۇجۇدىدىكى مۇئەسسەلەرنىڭ خەيرىيەتتە ئۆزىگە يەتمەيدىغانلىقىغا زەن قويۇپ ھەي قانداق بولار؟ بىزلا بېجىرسەك بوپتىكەن دەپراق  قالغان پەرىشتىلەرگە ئىنساننىڭ ئىلىم  ئېلىش ئىستېداتىنى، پەرىشتىلەردىنمۇ ئەزىز بولۇش ئىمكانىيىتىنى ھېس قىلدۇردى. پۈتۈن كائىناتتىكى ئەزىزلىقنىڭ نەسەب، تەبىقە، خىزمەت ئورنى، يۈز-ئابرۇي، يېقىن مۇناسىۋەتكە قاراپ ئەمەس بەلكى ئىلىمگە مۇيەسسەر بولۇش بولماسلىق بىلەن بولىدىغانلىقىنى جاكارلىدى.  پەرىشتىلەر ئاللاھقا ئىمان كەلتۈرۈپ  «سېنى نۇقسىنى سۈپەتلەردىن پاك دەپ تونۇيمىز. سېنىڭ بىزگە ئۆگەتكەنلىرىڭدىن باشقىنى بىلمەيمىز. شۈبھىسىزكى، ئالىم ۋە ھاكىم   سەندۇرسەن»  دېدى.
     ئاندىن پەرىشتىلەرگە «سىلەر ئادەمگە ھۆرمەت يۈزىسىدىن سەجدە قىلىڭلار» دېيىلدى. دېمەك بۇنىڭدىن مەلۇمكى ئىلىم ئىنسان ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان زۆرۈر تولۇقلىما بولۇپ ئىلمى يوقنىڭ ھەقىقەتەنمۇ دىنى يوق بولاتتى. شۇنداقلا ئىلىم ئېلىش ئىنسانغا ئاللا ئاتا قىلغان ئەزىزلىققا مۇيەسسەر بولۇشنىڭ مۇقەررەر يولى ئىدى. ئەمما ئەبەدىيلىك مۇقامىدا "شەيئىلەرنىڭ ناملىرى"  دەپ ئېيتىلغان بۇ ئېلىم ھەر دەۋر كىشىلىرىنىڭ چۈشەنچىلىرىدە نېمە دەپ تونۇلدى؟

 مۇفەسسىرلەر بۇ ئىجتىھاتلىرىدا "ئىنسانغا سۆزلەشنى ئۆگەتتىدېگەن ئايەتنى بۇنىڭ شەرئىسى دەپ بىلىپ بۇ ئىلىمنى بېزىلەر تىل ئىلمى دېسە بېزىلەر مەنتىق ئىلمى دەپ تونۇپ كەلدى. ئەمما مەيلى تىل ئىلمى دېگەنلەر بولسۇن ياكى مەنتىق ئىلمى دېگەنلەر بولسۇن ئۇلار بۇ چۈشەنچىلىرىنى بېكىتكەن چاغدا مىللىي تىللاردا بېكىپ بولغان سۆز مەزمۇنىنىڭ قانائىتىدە ئىدى. ئالما دېيىلگەن بولسا ئەرەبلەر ئەرەبىستاندىكى مەلۇم بىر ئالما سورتىنى ئالما دەيتتى. تۈركلەر ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا بىر سورتنى ئالما دەيتتى. ئەمما ئاللانىڭ ئۆگىتىۋاتقىنى ئېنىقكى مۇنداق چەكلىمىلىكى بار نەرسە ئەمەس ئىدى. شۇڭا مۇشۇ مەنىدە بۇ ئىلىم تىل ۋە مەنتىق ئىلمىنىلا ئەمەس پۈتكۈل مەۋجۇتلۇق ھەققىدىكى ئىلىملەرنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. ھالبۇكى زۇلمەتلىك تارىخلىرىمىزدا ئىنساننىڭ كامالىتى ۋە ئىززەت ئىكرامىغا تاقىلىشىدىغان بۇ ئىلىملەرگە بولغان تونۇش ئىزچىل ھالدا كەمتۈك بولۇپ كەلدى.

ئىنسانغا سەجدە قىلىش مەسىلىسىدە  ئىبلىستىن باشقىسى سەجدە قىلدى. ئاللا ئېيتتى: «ئىبلىس مەن ئۆز قولۇم بىلەن ياراتقان ئىنسانغا سەجدە قىلىشتا ساڭا نېمە توسقۇنلۇق قىلدى؟ بۇنىڭغا سەجدە قىلماسلىقىڭ تەكەبۇرلۇقۇڭمۇ ياكى مەرتىۋىدارلىقىڭمۇ؟» ئىبلىس: «مەن ئۇنىڭدىن ئارتۇق. مېنى ئوتتىن ياراتتىڭ، ئۇنى لايدىن ياراتتىڭ» "ئەجەبا سەن مەندىن ئۈستۈن قىلغان ئادەم مۇشۇمۇ؟ ئەگەر قىيامەتكىچە ۋاقىت بېرىدىغان بولساڭ ئۇنىڭ ئەۋلادىنىڭ ئازغىنىدىن باشقىسىنى تۈپ يىلتىزىدىن قۇرۇتۇۋېتىمەن، دېدى". ئىبلىس  پۈتۈن كائىناتتىكى ئەزىزلىقنىڭ نەسەب، تەبىقە، خىزمەت ئورنى، يۈز ئابرۇي، يېقىن مۇناسىۋەتكە قاراپ ئەمەس، بەلكى ئىلىمگە مۇيەسسەر بولۇش بولماسلىق بىلەن بولىدىغانلىقىغا چىدىمىدى. ئەينى چاغدىكى مۇقام، ھال ۋە كەيپىيات ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدا ئاللىقاچان شۇنىڭغا مۇناسىپ خۇينى يېتىلدۈرۈپ بولغان بولۇپ، شۇنىڭلىق بىلەن پەيدا بولغان ئىسيانغا ئەدەپ كۈچ ئېلىشالمىدى. ئاللا بۇ ئىسياننى بىلمەي قالمايتتى. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ئىسياننىڭ بېشى ئادەمنىڭ يارىتىلىشى پەرىشتىلەرگە خەۋەر قىلىنغان چاغدىلا بار ئىدى. ئەمما بۇ قېتىم ئەدەپ بۇزۇلدى. ئاللا ئىبلىسقا ئېيتتى: «سەن بۇ يەردىن چۈشۈپ كەت. سەن ھەقىقەتەن قوغلاندى بولدۇڭ. بۇ يەردە ئۆزۈڭنى چوڭ تۇتۇشۇڭغا بولمايدۇ. يوقال، ساڭا قىيامەتكىچە لەنىتىم  بولسۇن.  سەن ھەقىقەتەنمۇ پەسكەشلەردىنسەن». ئىبلىس پەرۋەردىگارىم ماڭا كىشىلەر قايتا تىرىلىدىغان كۈنىگىچە مۆھلەت بەرسەڭ، دېدى. ئاللا ماقۇل بېرەي، دېدى. ئىبلىس ئېيتتى: «ئىززىتىڭ بىلەن قەسەمكى، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى چوقۇم ئازدۇرىمەن، سېنىڭ مېنى ئازدۇرغانلىقىڭدىن ئادەم ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادىغا ۋەسۋەسە قىلىش ئۈچۈن چوقۇم سېنىڭ توغرا يولۇڭدا ئولتۇرۇۋالىمەن. ئاندىن ئۇلارنىڭ ئالدىدىن، ئارقىدىن، ئوڭىدىن، سولىدىن ئۇلارغا ھۇجۇم  قىلىمەن. سەن ئۇلارنىڭ كۆپچىلىكىنىڭ شۈكۈر قىلغۇچىلار ئەمەسلىكىنى، ئۇنچىلىك ئىززەتلىشىڭگە مۇناسىپ ئەمەسلىكىنى كۆرىسەن» دېدى. ئاللا ئېيتتى: «جەننەتتىن ئەيىبلەنگەن ۋە رەھمىتىمدىن مەھرۇم بولغان ھالدا  چىق ئىنسانلار ئىچىدىن ساڭا ئەگەشكەنلىرىنى قوشۇپ ھەممىڭلار بىلەن چوقۇم جەھەننەمنى تولدۇرىمەن
     شۇنداق قىلىپ  ئىبلىس ئىنسانغا دۈشمەن بولغان ھالدا ئىمانسىزلاردىن بولۇپ كەتتى. كىشىلەر ئىنسان- ئۈچۈن ئەدەپ- ئەخلاقنىڭ قانچىلىك مۇھىم نەرسە ئىكەنلىكىنى بىلدى. ئەمما ئىجتىمايەتتە چوقۇم شەكىللىنىدىغان، شەكىللىنىپ بولغاندىن كىيىن ئىنساننى يارىتىشقا ھەرىكەت قىلىدىغان ئىجتىمائىي ئورۇن، ھال ۋە كەيپىياتلارنى  ئۇنتۇدى. بۇنداق مۇرەككەپ ۋە پۈتۈن نەرسىلەرنى ياخشىلاش ئۈچۈن  كۈرەش قىلىشنىڭ يول-يوسۇنلىرىنى تۇرغۇزۇشقا دائىم ئاجىز كېلىپ تۇردى.

 ئاللا ئىي ئادەم سەن خوتۇنۇڭ ھاۋا بىلەن جەننەتتە تۇرۇڭلار، جەننەتتىكى نەرسىدىن خالىغانچە كەڭتاشا يەپ ئىچىڭلار، ئەمما ئاۋۇ دەرەخكە يېقىنلاشماڭلار، (مېۋىسىنى) يېمەڭلار، بولمىسا ئۆزۈڭلارغا زۇلۇم قىلغۇچىلاردىن بولۇپ قالىسىلەر، دېدى.[ شەيتان يىلان سۈرىتىدە جەننەتكە كىرىپ «پەرۋەردىگارىڭلارنىڭ سىلەرگە بۇ دەرەخنىڭ مېۋىسىنى يېيىشنى مەنئى قىلغانلىقى پەقەت سىلەرنىڭ پەرىشتە بولۇپ كەتمەسلىكىڭلار ياكى جەننەتتە مەڭگۈ تۇرۇپ قالماسلىقىڭلار ئۈچۈندۇر، دېدى ھەم ئۇلارغا «مەن چوقۇم سىلەرگە سادىقمەن» دەپ قەسەم ئىچىپ بەردى. ئالدامچىلىق ئۇسۇللىرى ئارقىلىق"ئۇ ئىككىسىگە چەكلەنگەن دەرەخنىڭ مېۋىسىنى يېگۈزۈپ خاتالاشتۇردى. تۇرۇۋاتقان جەننەتتىن چىقاردى.. بۇنىڭدىن كۆرۈشكە بولىدۇكى ئىنسان ماھىيىتىدىنلا سەۋەب نەتىجە ئىزدەيدىغان مەخلۇق بولۇپ، شەيتاننىڭ مۇشۇ تەرزدىكى چۈشەندۈرۈشلىرى ئۇنى ئويلاندۇرۇپ، خاتا نەتىجىگە ئېلىپ بارغان ئىدى.  ئاللا  سىلەر بىر بىرىڭلار بىلەن ئۆچەكەشكەن ھالدا جەننەتتىن يەر يۈزىگە چۈشۈڭلار، ئەجىلىڭلار توشقۇچە يەرلىشىڭلار ۋە نېمەتلەردىن بەھرىمەن بولۇڭلار، دېدى. ئادەم پەرۋەردىگاردىن بىر ئىلھامغا ئىگە بولدى ۋە دەرھال تۆۋە قىلدى[
ئىنسان ھەقىقەتەنمۇ جاپا- مۇشەققەت ئىچىگە يارىتىلدى (سۈرە بەلەد 4 ئايەتكە قاراڭ). بىراق ئۇئالدىراڭغۇ (سۈرە ئەنبىيا 37 ئايەتكە قاراڭ)، چىدامسىز (سۈرە مائارىج 19 ئايەتكە قاراڭ) يارىتىلغان ئىدى (سۈرە نىسا 28 ئايەت) بىرەر زەخمەت يەتسە ياتاتتى. زارلانغۇچى ئىدى (سۈرە مائارىج 20 ئايەتكە قاراڭ). ئولتۇرسا قوپسا ئۇنى دەپئى (يوق) قىلىشىمىزنى تىلەپ ئاللاغا دۇئا قىلىدۇ. ئەمما زىيان زەخمەت كۆتۈرۈۋېتىلسە گويا ئۇنى كۆتۈرۈۋېتىشنى تىلەپ دۇئا قىلمىغاندەك يامان ئىشنى يەنە داۋاملاشتۇرىدۇ (سۈرە  يۇنۇس 12 ئايەتكە قاراڭ)بېخىللىق قىلىدۇ(سۈرە مائارىج 21 ئايەتكە قاراڭ)، ئەگەر ئاللا بىرەرسىگە رەھمىتىنى تېتىتىپ ئاندىن تارتىۋالسا، ئۇ چوقۇم ئاللانىڭ رەھمىتىدىن ئۈمىدسىزلىنىپ كېتىدۇ، كۇفرانى نېمەت قىلىدۇ. ئىنسانلارغا تۈرلۈك نېمەتلەر بېرىلسە ئۇ «بۇ نېمەت ماڭا ئۆز ئىلىمىمدىن يەنى پەزىلىمدىن، ئەمگىكىمدىن، تىرىشچانلىقىمدىن، رىزىق تېپىشنىڭ يولىنى بىلگەنلىكىمدىن كەلدى» دەيدۇ. ئۇنداق ئەمەس، بەلكى ئۇ سىناقتۇر. لېكىن ئۇلارنىڭ تولىسى بۇنى بىلمەيدۇ،  مۇبادا قىيامەت بولۇپ مەن پەرۋەردىگارىمغا قايتۇرۇلغاندىمۇ ئۇنىڭ دەرگاھىدا چوقۇم جەننەتكە ئېرىشىمەن، دەيدۇ" (سۈرە فۇسسىلەت 50 ئايەتكە قاراڭ) "پەرۋەردىگارنىڭ ئىبادىتىدىن يۈز ئۆرۈيدۇ، چوڭچىلىق قىلىپ پەرۋەردىگارىدىن يىراقلىشىدۇ. ھەممىلا ئادەم ھىدايەت ۋە گۇمراھلىقتا ئۆزى بىلگەن يول بويىچە ئىش قىلىدۇ." (سۈرە ئىسرا 83 84 ئايەتكە قاراڭ) كۆپ مىساللار بايان قىلىنىدۇ. ئىنسان بۇ توغرىدا جېدەللىشىدۇ، دەتالاش قىلىشىدۇ. يەنى كۆپ جېدەللىشىش ئىنساننىڭ تەبىئىتىدۇر  (سۈرە كەھف 54 ئايەتكە قاراڭ)، ھەرقايسىسى ئۆزلىرىنىڭ قىزىقىشى، مەبۇدلىرىنى ئۆزلىرىنىڭ خاھىشى قىلىۋالىدۇ. ئۆلىدىغىنىنى ئۇنتۇپ، قۇرۇق شۆھرەت ۋە پۇچەك سەلتەنەت يىغىدۇ ۋاقتى يىتىپ كەلگەندە جازا بېرىدۇ (35 سۈرە 45 ئايەتكە قاراڭ) ئىنسان ھەقىقەتەن ناشۈكۈرلۈك قىلغۇچى (سۈرە ھەج 66 ئايەت)

"شۇڭا ئۆز ۋاقتىدا پەرۋەردىگار ئادەم بالىلىرىنى ئۇلارنىڭ ئاتىلىرىنىڭ پۇشتىدىن چىقاردى ۋە ئۇنىڭغا شاھىت قىلىپ «مەن سىلەرنىڭ پەرۋەردىگارىڭلار ئەمەسمۇ؟» دېدى. يەنى ئاللا ئۆزىنى ئۇلارنىڭ پەرۋەردىگارى ئىكەنلىكىگە ۋە بىرلىكىگە ئىقرار قىلدۇردى. ئۇلار ئىقرار قىلىپ «ھەئە سەن بىزنىڭ پەرۋەردىگارىمىزدۇرسەن، ساڭا گۇۋاھلىق بەردۇق» دېدى. ئۇلارنىڭ بۇ گۇۋاھلىقى   قىيامەت كۈنى ئۇلارنىڭ «بىز بىلمەي قاپتىمىز، دېمەسلىكلىرى ياكى ئاتا بوۋىلىرىمىز ئىلگىرى ساڭا بۇتلارنى شېرىك كەلتۈرگەن ئىدى، بىزنىڭ پەقەت ئۇلارنىڭ ئەۋلادى بولۇپ قالغان يېرىمىز بار. مۇشۇنداق ئۆزرە تۇرۇپ بىزنى ھالاك قىلامسەن دېمەسلىكلىرى ئۈچۈن ئىدى" (سۈرە ئەرەف 172 173 ئايەتكە قاراڭ). شۇنداق قىلىپ ئاللا بىلەن ئىنسان ئارىسىدىكى بىتىم ئىنسان پەيدا بولغاندىن تارتىپ داۋاملىشىپ كەلدى. ئاللا رەھمان ۋە رەھىملىكىدىن ئىزچىل ھالدا پەيغەمبەرلەرنى ئەۋەتىپ كىشىلەرنى توغرا يولغا دەۋەت قىلىپ كەلدى. ئاخىردا ئىنسانلار ئاللانى جىمى ھەمدۇ سانا ئالەملەرنىڭ پەرۋەردىگارى ئاللاغا خاستۇر، ئاللا ناھايىتى مېھرىباندۇر ۋە شەپقەتلىكتۇر، قىيامەت كۈنىنىڭ ئىگىسىدۇر (سۈرە فاتىھە 1 4 ئايەت) دەپ تونۇپ بىز ساڭىلا ئىبادەت قىلىمىز ۋە سەندىنلا ياردەم  تىلەيمىز (سۈرە  فاتىھە 5 ئايەت) دەپ ئانت ئىچتى. بىزنى توغرا يولغا باشلىغىن. غەزىپىڭگە يولۇققانلارنىڭ، ئازغانلارنىڭ يولىغا ئەمەس سەن ئىنئام قىلغانلارنىڭ يولىغا باشلىغىن (سۈرە فاتىھە 6  7 ئايەت) دەپ تىلەكلىرىنى بىلدۈردى.

 ئاللا يول كۆرسەتكۈچى  قۇرئانى كەرىمىنى ۋەھىي قىلدى. ئۇنى  تەقۋادارلارغا يېتەكچىدۇر (سۈرە بەقەرە 2 ئايەتكە قاراڭ) دەپ بېكىتتى ۋە تەقۋادارلارغا ئۇلار غەيىپكە ئىشەنگۈچىلەردۇر، نامازنى ئادا قىلغۇچىلاردۇر، بىز بەرگەن مۈلۈكنى خۇدا يولىغا سەرپ قىلغۇچىلاردۇر، مۇھەممەدكە ۋە ئۇنىڭدىن بۇرۇنقى پەيغەمبەرلەرگە، نازىل بولغان كىتابلارغا ئىشەنگۈچىلەردۇر  (سۈرە بەقەرە 3   ئايەتلەرگە قاراڭ) دەپ بەش بەلگىنى تەڭلا ساناپ ئېنىقلىما بەردى. ئۇنىڭ ئىبلىس بىلەن تەڭ ھالاك بولمايدىغان ھەقىقىي ئادەم ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى. ئاگاھلاندۇرامسەن ئاگاھلاندۇرمامسەن بەرىبىر بولىدىغىنى ھەممە سەزگۈسى يوقتەك دىللىرى  پېچەتلەنگەن  كۇففارلارنى، ئاغزىدا ئىشىنىمەن دەپ دىلىدا ئىشەنمەيدىغان مۇناپىقلارنى، پاسىقلارنى، مۇشرىكلەرنى ۋە ئۇلارنىڭ تۈرلۈك خۇلق مىجەزىنى ساناپ ئۆتتى. ئومۇملاشتۇرۇپ ئۇلار ھىدايەتنى تاشلاپ گۇمراھلىقنى ئالىدۇ. ئۇلار گويا كېچىدە ئىسسىنىش ۋە يورۇقلۇق ئېلىش ئۈچۈن ئوت ياققان كىشىلەرگە ئوخشايدۇ. ئوت ئۇلارنىڭ ئەتراپىنى يورۇتقاندا ئاللا ئۇلارنىڭ يورۇقىنى ئۆچۈرۈۋېتىدۇ. ئۇلار ھېچنەرسىنى كۆرگىلى بولمايدىغان قاراڭغۇلۇقتا قالىدۇ. گويا چاقماق سوقۇپ ئۆلۈپ كېتىشتىن قورقۇپ قۇلاقلىرىنى بارماقلىرى بىلەن ئېتىۋالغان كىشىلەرگە ئوخشايدۇ. چاقماق چاققاندا ئۇلار كۆزلىرىدىن ئايرىلىپ قالغىلى تاس قالىدۇ ۋە چاقماق يورۇقىدا مېڭىۋالىدۇ، قاراڭغۇلۇق قاپلىغىنىدا تۇرۇپ قالىدۇ (سۈرە بەقەرە 17 20 ئايەتكە قاراڭ) دەپ بايان قىلدى.



[1] بۇ ماۋز2003-يىلى ئىلگىركىدىن كۆپ بېيىتىلدى.

[2]  (سۈرە بەقەرە  30 ئايەت،سۈرە ساد 71 ئايەتكە قاراڭ.

 

[3] قۇرئان كەرىمسۈرە ساد 72 ئايەتكە قاراڭ.)

[4]  (سۈرە بەقەرە  30 ئايەتكە قاراڭ)

(سۈرە بەقەرە 31- ئايەت)[5]

[6]  (سۈرەبەقەرە 32- ئايەت)

[7]  (سۈرە رەھمان 4- ئايەت)

[8] (سۈرە ساد 75 76 ئايەت

[9]  (سۈرە ئىسرا 62 ئايەت)

[10] رەھمەت ئاللانىڭ پەقەت مۇسۇلمانلارغىلا بېرىدىغان ھىممىتى-ئاپتوردىن

[11]  (سۈرە ئەئىراق 14 18 ئايەتلەر ۋە سۈرە ساد 77 82 ئايەتلەرگە قاراڭ

[12].(سۈرە بەقەرە 18 ئايەتلەرگە قاراڭ)

[13] (سۈرە ئەئىراف 20 21 ئايەتلەرگە قاراڭ

[14] سۈرە بەقەر 36 37 ئايەتلەرگە قاراڭ
 
داۋامى بار
مەنبە؛
http://www.koknur.net/list.asp?unid=2330

5

تېما

0

دوست

2179

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   5.97%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  10256
يازما سانى: 126
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 281
تۆھپە : 506
توردىكى ۋاقتى: 60
سائەت
ئاخىرقى: 2015-1-3
يوللىغان ۋاقتى 2012-12-24 12:51:42 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
         ئىسلام ئۆلىمالىرى ئاۋامنىڭ چۈشىنىش قابىلىيىتى ۋە ئۆزلەشتۈرۈشىگە يېنىك بولۇش بولماسلىقىغا قاراپ، ئىلىمنى مۇئامىلە ئىلمى ۋە مۇكاشىفە ئىلمى دەپ ئايرىدى. مۇئامىلە ئىلمىنى بەدەن  بېتى سەيناسىدا تاماملاپ، ئىنسانغا شەرەپ ۋە ئەزىزلىك ئاتا قىلىدىغاننىڭ، ئىلاھى مەرىپەتنى ئىگەللەيدىغاننىڭ، ئاللانىڭ ھۇزۇرىدىكى نەرسىلەرنى كەشىپ قىلىدىغاننىڭ قېلىپ ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى.[1] ئىنساننىڭ ھەقىقىتى دېيىلگەندە مۇشۇ قەلب كۆزدە تۇتۇلاتتى.[2] ئېنىقكى بۇ يەردە بىر ئەپلاتونچە ئۇقۇم بار يەنى ھەر نەرسىنىڭ بىر ئىدېئال ھالىتى بولۇپ، ئۇ شۇ نەرسىنىڭ ھەقىقىتى. بۇ ھەقىقەت ھەر بىر ۋۇجۇدقا بىر تەركىبى مىزان بولۇپ جايلىشىپ كەتكەن ئىدى. ئۇنىڭدىكى ھەر بىر ئىش بۇ مىزاننىڭ تارازىسىدا ئىستىخىيىسىز ھالدا دەڭسىلىپ بولاتتى. بۇنى توسۇشقا ھېچكىمنىڭ قۇدرىتى يەتمەيتتى. ئەمما ئۇنىڭغا سېزىمسىز بولۇپ كېتەلەيتتى. بۇ زامانىمىز پىسخىلۇگىيىسىدىكى جۇغ ئۆزگە  ئۇدۇلراق كېلىدىغان ئاتالغۇ ئىدى.

       روھ ئىككى خىل مەنىدە بولۇپ، بىرى يۈرەك قېرىنچىسىدا بولىدىغان بىر لەتىف جىسىمنى كۆرسىتەتتى. يەنە بىرى "سەندىن روھ ھەققىدە سورىشىدۇ ئېيتقىنكى، روھ رەببىمنىڭ ئىلىكىدىدۇر"[3]. دەپ ئېيتىلغان ئايەتتە كۆزدە تۇتۇۋاتقان روھنى كۆرسىتەتتى.

        قولۇمدىكى ماتېرىياللارغا قارىغاندا ئىسلامى چۈشەنچىلەردە نەپىس ئەسلى ئىنساننىڭ ئەمەلىيىتى بولسا كېرەك. شۇڭلاشقىمىكىن تەسەۋۋۇپچىلار بۇ دۇنيانى تەرك ئېتىدىغانلاردىن بولغاچقا ۋۇجۇدىدىكى "بۇ دۇنيا" بىلەن كۈرەش قىلىپ، ئۇنى يوق ئېتىشنى ناھايىتى بەك تەكىتلەيدۇ. ئەمما شۇنىسى ئېنىقكى ئىسلام ئۆلىمالىرى بۇ ئۇقۇمنى ئىستىلاھ قىلىشتا ئۇنى ئىنساننىڭ مۇئەسسەسىسى ئەمەس، بەلكى پەقەت بەكەرەك ئىستىكى سۈپىتىدە چۈشەنگىنى ئېنىق. مەسىلەن ئىمام غەززالى  سۈرە فەجردىكى "ئەي ئارام تاپقۇچى نەپىس! مەمنۇن قىلغان ۋە قىلىنغان   رەببىڭگە قايت" دېيىلگەن ئايەتتىكى نەپىسنى ئەمر ۋە ئىرادە تەسىرىدە ئىككىلىنىۋاتقان "نەفسانىي مۇتمائىننە"، يۈسۈپ سۈرىسىدىكى "مەن نەپسىمنى ئاقلاپ ئولتۇرمايمەن، چۈنكى نەپىس يامان ئىشلارغا كۆپ بۇيرۇيدۇ". ئايىتىدىكى نەپىسنى شەھۋەتلىرىنىڭ ئارزۇلىرىغا چۆمۈلگەن"نەپسى ئەممارە"  دېسە، قىيامەت سۈرىسىدىكى "نادامەت چەككەن نەفىسكە  قەسەمكى "دېگەن ئايەتتە كەلگەن نەپىسنى "نەپسى لەۋۋامە "دەپ ئاتايدۇ. قۇرئاننىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدە فەجر سۈرىسىدىكى نەپىس جان دەپ، يۈسۈپ سۈرىسىدىكى نەپىس ئۆزۈم دەپ، قىيامەت سۈرىسىدىكى نەپىس نەپىس دەپ تەرجىمە قىلىنىدۇ[4]. قولۇمغا چۈشكەن ماتېرىياللارغا قارىغاندا ئومۇمەن بۇ ئۇقۇملاردا خېلى بەك مۈجمەللىك بار بولۇپ بۇ ئوخشىمىغان مەزھەپلەرنىڭ مۇشۇ ئۇقۇملارغا بەرگەن تەبىرلىرى ۋە شۇ ئاساستا تۇتقان يوللىرىدىن بىلىنىشلىك. تېلىمىزدا ساقلىنىۋاتقان تۇغۇچ، جۇش، جان، جورۇق(يۈرۈش)،، غۇجۇر، دېگەندەك ئاتالغۇلارنىڭ بىر-بىرىگە ئىلمى يېپىشمىغان ھالدا ئىستېمال قىلىنىپ تۇرۇشىدىن بىلىنىشلىك.،

    ئەقىل بىر مەنىدە قەلبنىڭ بىلىش ئىستېداتىنى يەنە بىر مەنىدە شەيئىلەرنىڭ ئۆزىدىكى مەنە، ھېكمەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. خەلق تىلىدا ئەقىلسىز، ئەقلىنى يوقاتتى، ئەقلى بۇلغاندى دەيدىغان سۆزلۈكلەر بىلىش ئىستېداتى مەنىسىدە ئېيتىلىدۇ. پۇل تاپقىچە ئەقىل تاپ ئاتا سۆزىدە كەلگەن ئەقىل پەيلەردىكى ھېكمەت مەنىسىدە ئېيتىلىدۇ. ئىسلام ئالىملىرى بۇ مەنىنى چىقىش قىلىپ ھەتتا كائىناتتىكى بارلىق شەيئىلەرنى دەرىجىمۇدەرىجە كەلگەن ئەقىلنىڭ ئەمىلىلىشىنىڭ مەھسۇلى دەپ قارايدۇ. بۇ ئەقىلنىڭ ئاخىرقىسى قەلب بولىدۇ. ئەمما ئەينى دەۋردىكى تارىخىي چەكلىمىلىك ۋە ئالىملىرىنىڭ ئىلىمنى تونۇش مۇساپىسىدە ئەمەلىيەتنى خېلى بەكلا بىلىش ئوبيېكتى قىلماسلىقى بىلەن ئىنسان توغرىسىدا تېخىمۇ سىستېمىلىق ۋە تەپسىلىي بىلىمنىڭ ئۆرە بولمىغى تەس بولدى. ئىمام غەززالى بۇلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى  مۇنۇ مەجازى باياندىكىدەك بولىدۇ» دەپ كۆرسەتتى..

      تەن نەپسنىڭ ۋەتىنى، مەملىكىتى ۋە شەھىرى بولۇپ، بەدەننىڭ ئورگانلىرى ۋە كۈچلىرى گويا بۇ قورغاننىڭ ھۈنەرۋەنلىرى، ئىشلەمچىلىرىدۇر ئەقىل پادىشاھ نەپىسنىڭ ۋەزىر ۋۇزرالىرىدۇر. غەزەپ ۋە غەيرەت ئۇنىڭ سەركەردە سانغۇنلىرىدۇر. شەھۋەت گەپ توشۇيدىغان خىزمەتچى ھېلىكار، يالغانچىلاردۇر[5]

       ئىمام غەززالى ئۆزىنىڭ مائارىپ ئىدىيىسىنى ئوتتۇرىغا قويغاندا تېخىمۇ ئېنىق قىلىپ مائارىپنىڭ ئىنساننى بېيىتىش فۇنكىتسىيىىسىنى نەزەرگە ئالمىدى، بەلكى ئىنسان بىلەن دىن ئارىسىدىكى قاچىلاش قاچىلىنىش مۇناسىۋىتىنىڭ شەرت شارائىت ۋە ئەدەپلىرىنى سۆزلەش بىلەنلا كۇپايىلەندى. ئوقۇغۇچىلار 1-ھەممىدىن ئاۋۋال قەلبنى پۈتۈن يامان ھاللاردىن ۋە ئەسكى خۇيلاردىن تازىلىمىقى لازىم.2-دۇنيا بىلەن ئالاقىسىنى ئۈزۈپ، يۇرتىدىن، ئائىلىسىدىن يىراقلاشمىقى كېرەك.3-ئىلىم بىلەن كىبىرلىنىپ، بىلەرمەنلىك قىلماسلىقى لازىم.4-ئىلىم تەھسىلىدە بولۇۋاتقان ھەرقانداق كىشى دەسلەپكى چاغلاردا مەيلى ئۇ دۇنيالىق بولسۇن ياكى بۇ دۇنيالىق بولسۇن ئىنسانلارنىڭ ئىختىلاپلىرىغا قۇلاق سالماسلىقى لازىم.5. ئۆگەنگۈچى ئوقۇلىدىغان ئىلىمنىڭ ھېچقانداق بىر پېنىنى ۋە تۇرىنى تەرك ئەتمەسلىكى كېرەك.6. كامالى بىر پەنگە ئاتلىنىپلا قالماي، ئەھمىيىتىگە ئېتىبار بېرىدىغان تەرتىپنى كۆزدە تۇتمىقى لازىم.7. بىر پەننى تاماملىماستىن ئۇنىڭ كەينىدىكىگە ئېسىلماسلىقى كېرەك.8. ئىلىملەرنى شەرەپلەندۇرىدىغان، ئېتىبارلىقلاشتۇرغان سەۋەبلەرنى بىلمىكى لازىم.9. ئوقۇشتىكى مەقسەتنىڭ شۇ جەرياندا قەلبنى يامان خۇيلاردىن تازىلاپ، پەزىلەت بىلەن بېزەپ، كېلەچەكتە مەلەكلەر دەرىجىسىگە يۈكسەلمەك ۋە ئاللا تائاللاغا قېتىلماق ئىكەنلىكىنى بىلمىكى لازىم.10. ئىلىملەرنىڭ غايىگە نىسبەتلىرىنى ئىگىلەپ، ئۇنىڭغا ئاساسەن ئوقۇيدىغىنىنى تاللاشنى بىلىشى لازىم.[6]  دەپ يېزىپ، مائارىپنى بىر مۇەسسە سۈپىتىدە تونۇپ بولالمىدى. بەلكى بۇ مۇەسسەنىڭ مەقسىتىنى مۇشۇ شەكىلدە ئوقۇغۇچىغا يۈكلىدى. تەبئېكى مائارىپ مۇەسسەسى بىلەن ھەر ياشتىكى تەربىيىلەنگۈچىلەرنىڭ مۇناسىۋىتى ئويلىنىش دائىرىسىدە ئەمەس ئىدى. شۇڭا ئەينى دەۋردە مائارىپ مۇئەسسەسىسى شەكىللەندۈرۈش ئويى بولمىدى. ئەمما ھەر كىشىگە تەربىيىلىنىش يول-يوسۇنى تۇرغۇزۇلدى. بۇنىڭدىكى باسقۇچلار  ئىلىمنىڭ مەرتىۋىلىرى نامىدىكى بايانلارغا كىرىشتۈرۈلگەن ھالدا ئەكس ئەتتى. تېبابەت، پېقىي ۋە دۇنيادىكى تەننىڭ تەن-دۇرۇس بولۇشىغا ياردىمى تېگىدىغان ئىلىملەر ئۈچىنچى مەرتىۋىدىكى ئىلىم، يامان خۇيلاردىن پاكلىنىپ مۇقامدىن مۇقامغا ئۆتىدىغان باتىنى ئىلىم ئىككىنچى مەرتىۋىدىكى ئىلىم، مۇكاشىفە ئىلمى ئۈچىنچى مەرتىۋىدىكى ئىلىم سانالدى.[7]

       ئىمام غەززالىنىڭ مائارىپ يوسۇنىدا مۇئەللىملەرنىڭ ۋەزىپىسى مۇنداق دەپ بېكىتىلدى.1. ئاتىنىڭ بالىغا كۆرسىتىدىغان شەپقىتى كەبى تەلىم ئالغۇچىلارنىڭ غېمىنى يېمەك.2. تەلىم ۋە ئىپادىلىرىدە ساھىبى شەرىئەت بولغان روسۇلىللاغا ئۇيۇشماق.3. مۇئەللىم ئوقۇغۇچىسىغا نەسىھەتتە قۇسۇر قالدۇرماسلىقى، ئەڭ ئىنچىكە تەرەپلەرنى ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە بىلدۈرۈشى لازىم.4. توغرىدىن توغرا ۋە ھاقارەت ماھىيىتىدە بولماي، ئىما ۋە شەپقەت يولى بىلەن ئوقۇغۇچىنى يامان خۇيلاردىن توساش مۇئەللىملىكنىڭ نازۇك خۇسۇسىيىتىدۇر.5. بەزى ئىختىلاپلىق مەسىلىلەردە ئۆزى ياقىلىغانغا تارتىپ، باشقا ئىلىملەرنى يامانلىماسلىقى كېرەك.6. ئوقۇغۇچىلارغا قابىلىيىتىگە يارىشا خىتاب قىلماق لازىم.7. قابىلىيەتسىز ئوقۇغۇچىلارغا قابىلىيىتىگە يارىشا بىلىم بەرمىكى، سەن بىلەلمەيۋاتقان يەنە نۇرغۇن نەرسىلەر بار دەپ كېلىپ ئۇ كۆتۈرەلمەيدىغان، بىلمىسە ياخشى بولىدىغان ئىنچىكىلىكلەرنى بىلدۈرمەسلىكى زۆرۈر.8. مۇئەللىملەرنىڭ بىلگىنىگە ۋە ئۆگەتكىنىگە ئەمەل قىلىشى شەرت.

         ئەلۋەتتە بۇ مۇسۇلمانلار پىداگوكىسىدىكى نوپۇزلۇق بولغان ئادەم ئېڭى ئىدى. گەرچە بۇ ئۇقۇملاردا مەيلى قايسى دەۋردە بولسۇن ئۆز قىممىتىنى يوقاتمايدىغان قىممەتلەر بولسىمۇ ئەمما ئۇلار ئۆز سىستېمىسى بويىچە تېخى جاي-جايىغا قويۇلۇپ بولمىغانتى. يەنە كېلىپ   ئۇزاق ئىسلام تارىخىدا خەت مەنىسى بويىچە چۈشەنگۈچىلەر (زاھىرىلەر) بىلەن باتىنىلەر (ئابستىراكىتلەپ چۈشەنگۈچىلەر) ئارىسىدىكى توقۇنۇش سۈنئىي مەزھىپىدە زاھىرىلەرنىڭ غەلىبىسى بىلەن ئاخىرلاشقانلىقى سەۋەبلىك  ئادەملەرنىڭ ئۆزىنى ۋە ئىجتىھاتلارنى ھەتتا ئۆزى ئەڭ بەك ئەزىزلەيدىغان قۇرئان  ئايەتلىرىنى چۈشىنىشى پەلسەپىۋى يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈلمىدى. ئەكسىچە تېخىمۇ ساددا ۋە قىرلىق بولۇپ كەتتى. مىسالەن، قۇرئاندا مېھىر − مۇھەببەتنىڭ بولۇشى ئاللانىڭ كامالى قۇدرىتىنىڭ نامايەندە بولۇشى دېيىلگەن بولسىمۇ مەلۇم تېمىلارنى بىر پۈتۈن گەۋدىسى بويىچە سۆزلىمەسلىك چوقۇم بىرتەرەپلىمىلىك پەيدا  قىلىدىغانلىقى ئېنىق تۇرسىمۇ مەسچىتلەردە «ئۆز خاھىشى، ئۆز ھېسسىياتى بويىچە ئىش قىلغان ئادەم مۇسۇلمان ئەمەس» دېگەنگە ئوخشاش تەبلىغلەر، ئىسلامى نۇقتىنەزەردىن زاھىرى مەزمۇنى چەتنىمىگەندەك كۆرۈنسىمۇ ئەمما مۇقام، ھال، كەيپىيات، مۇھىت ۋە نىيەت جەھەتتىن ئېغىر ھالدا چەتنەپ بولۇۋەردى، نەتىجىدە  ئادەم گويا ھېچنەرسىسى يوق ساندۇققا ئايلىنىپ قالدى. ئۆزلۈك ئېغىر دەرىجىدە دەپسەندە بولدى. مۇقەددەسلىكنى قەلب بىلەن ئۈستمۇ − ئۈست چۈشۈرىدىغان پەلسەپىنى چەتكە قېقىش ۋە لېكىن شۇنداقتىمۇ مۇقەددەسلىكنى قەلبكە يۇغۇرۇش ئۈچۈن تىرىشىش ئارىسىدىكى زىددىيەت تۈپەيلى ئادەتتىكى ئەھلى ئىلىملەر بارا − بارا يۈرەكلىرىدىكى ئوتنى ئۆچۈرۈش  يولىنى تۇتتى. ماھىيەتتە قۇللۇق مىجەز- خۇلقلارغا پاتتى. ئاللا بىزگە ماڭا قۇللۇق قىلىڭلار دەۋاتسا، ئۆزۈڭلارنىڭ ئىقتىدارى يەتمەيدىغانغا مەجبۇرلىمايمەن دەۋاتسا دەپ ئۆزىنى ئاقلايدىغان بولدى. بۇلا ئەمەس ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئاشۇ ئۈزۈپ قالايمىقان تىزىپ چىقىش مېتودى ۋە زاھىرىلىكى بىلەن خېلى − خېلى ئىپلاس ئىشلارنى ئايەتلەر بىلەن   دەلىللەپ كېتىدىغان بولدى. ئۇلارنىڭ كاللىسىدىكى ئادەم چۈشەنچىسىمۇ تەبىئىيلا يۈرىكىدە ئوتى يوق، كاللىسىغا ئەدەپ − ئەخلاق، فىقھى... ۋەھاكازالار قاچىلانغان مۇئامىلە (دىپلومات) ماشىنىسى بولدى.

       بىر بۆلەك ئۆتكۈر كىشىلەر مەسىلىنىڭ ئېغىرلىقىنى خېلى بۇرۇنلا ھېس قىلدى. پىكىر قىلىش، ئۆزىنى تەكشۈرۈش (مۇھاسەبە) ۋە ئاللانىڭ ئىرادىسىگە چوڭقۇر رازىلىق بىلەن تەسلىم بولۇش يولىنى تەكلىپ قىلدى. ئۇلارچە بۇ ھالدا ئىلاھى ئىرادە بىلەن ئىنسان ئىرادىسىدە مۇكەممەل بىر ئۇيغۇنلۇق ھاسىل بولاتتى. بۇ سوپىزم (مۇڭ پەلسەپىسى) دەپ ئاتالدى. ئۇلار دەسلەپ تەلپۈنۈش (شەۋق)، دوستلۇق (ھۆللە) دىن سۆزلەپ كەلدى. كېيىن بۈۋى رابىيە ئىلاھى سۆيگۈ (ئەل ھۈب) پىكرىنى تەقدىم ئەتتى بۇ خۇسۇستا ئۇ ئىنساننىڭ ئاللاغا يېقىنلاشماي، پەقەت قۇللۇق قىلىش، قورقۇش روھىغىلا ئەھمىيەت بېرىدىغان نوپۇزلۇق ئىسلامى دىن ئەنئەنىسىدىن باشقىچەرەك يولغا قاراپ  ماڭدى. بۇ  ئىسلامى تەپەككۇرنى مۇئەييەن دەرىجىدىكى بوشلۇق بىلەن تەمىن ئەتتى.

       بولۇپمۇ باتىنىي ئىلىم مائارىپىدا، ئۆلىمالار ئىنساننىڭ يېتىلىشىنى ھازىرقى زاماندىكىدەك بەكەرەك ئىقتىدار نۇقتىسىدا ئەمەس، بەلكى ئالەمگە ياكى تېخىمۇ تارىخقا ئەينەنرەك دېسەك ئاللاغا يۇغۇرۇلۇش نۇقتىسىدا چۈشەندى. خۇددى ئەلچىلەردەك ئىنساننىڭ ھىدايەت يولىنى تۆت ئىشىك قىرىق مۇقام بويىچە قەدەممۇ قەدەم مېڭىشتىن بولىدۇ دەپ قارىدى. بۇ تۆت ئىشىكنى مەجازى ھالدا شەرىئەت ئانىدىن تۇغۇلۇش، تەرىقەت ئىقرار قىلىش، مەرىپەت ئۆزىنى بىلىش، ھەقىقەت ھەقنىڭ ئۆزىدە بولۇش دەپ كۆرسەتتى. شەرىئەتنى1. ئىمان ئېيتماق؛2. ئېلىم ئالماق؛3. ئىبادەت قىلماق؛4. ھارامدىن ئۇزاقلاشماق؛5. ئائىلىسىگە ياراملىق بولماق؛6. ئەتراپىغا زەرەرسىز بولماق؛7. پەيغەمبەرنىڭ ئەمرىگە ئىتائەت قىلماق؛8. شەپقەتلىك بولماق؛9. پاك بولماق؛10. ئەھمىيەتسىز ئىشتىن ئۆزىنى تارتماق؛ مۇقاملىرىغا، تەرىقەتنى 1. تۆۋە قىلماق؛2. مۇرشىدنىڭ تەلىمىنى تۇتماق؛3. كىيىمنى پاكىز كىيمەك؛4. ياخشىلىق ئۈچۈن كۈرەش قىلماق؛5. خىزمەت قىلىشقا ئىنتىزار بولماق 6. ھەقسىزلىقتىن قورقماق؛7. ئۈمىدسىزلىكتىن يىراق بولماق؛8. ئىبرەت ئالماق؛9. نېمەت تارقاتماق؛10. ئۆزىنى پېقىر كۆرمەك؛ مۇقاملىرىغا، مەرىپەتنى 1. ئەدەپكارلىق؛2. مەن-مەنچىلىك، كىن ۋە غەرەزدىن خالىكارلىق3. پەرھىزكارلىق؛4. ھاياكارلىق؛5. سەۋر ۋە قانائەتكارلىق؛6.. مەرت-مەردانلىق؛7. ئىلىمدارلىق؛8. خۇشپېىللىق؛9. ئۆزىنى بىلىش؛10. ئارىفلىق؛ مۇقاملىرىغا، ھەقىقەتنى1. يەكدىللىق بولماق؛2. ھېچكىمدىن ئەيىب كۆرمەسلىك؛3. قولىدىن كىلىدىغانلىكى ياخشىلىقنى ئايىماسلىق؛4. ئاللانىڭ ھەربىر ياراتمىسىنى سۆيۈش؛5. پۈتۈن ئىنسانلارنى بىر كۆرمەك؛6. بىرلىككە يۈزلەنمەك ۋە يۈزلەندۈرمەك؛7. ھەقىقەتنى يوشۇرماسلىق؛8. مەنىنى بىلىش؛9. ئىلاھى سىرنى ئۆگەنمەك؛10. ئىلاھى مەۋجۇتلۇققا يۇغۇرۇلماق؛ مۇقاملىرىغا ئاجراتتى. ئىنسانلارنىڭ تۈرلۈك ھاللىرى پەرز، سۈننەت، شەرت، جەم(مەشرەپ، نورۇز، مازار سەيلىسى) پائالىيەتلىرى بىلەن ئۆزى ئۇدۇل كېلىدىغان مۇقاملارغا تارتىلدى. بۇ تەرزدىكى مائارىپ ناھايىتى تەبىئىي ۋە سالماق ھالدا ئېلىپ بېرىلدى. بەلكىم دۇنيا مائارىپ تارىخىدا ئىنساننىڭ مەنىۋى ھاللىرى ھەققىدە مۇنداق سىستېمىلىق ۋە ئەمىلى بىلىش كەم تېپىلسا كېرەك. شۇنداقتىمۇ نىمىلا بولسۇن ئۇ بىر يوسۇن ئىدى. مەسلەك ۋە شەخسلەردىن سويۇنغان ھالدا ئىسلامى تەلىم-تەربىيە مېتودى بولۇپ كۆرۈنمىكى، شۇنداق مۇئامىلىگە ئېرىشىپ، خاس ئىسلام پىداگوكىسى بولمىقى تەستى.

        بۇنىڭدىن باشقا تەسەۋۋۇپ  دىنىي ئەخلاق ئىلمى بولۇشتىن ھالقىپ، دۇنيانى ئۇ دۇنيا، بۇ دۇنيا دەپ ئايرىشتىكى ئاشقۇنلۇقنى ئۆزتەپەككۇرىنىڭ تۈپ ئاساسى قىلغانلىقتىن ۋە ئەسلىدىنلا مۈجمەل بولغان مۇڭنى تۇتقا قىلغاچقا جەمئىيەتكە تۇرۇپ سىڭىپ − تۇرۇپ سىڭمەي سىلسىلە شەكىللەندۈرگەن بولسىمۇ، پەسىللىرى ئېنىق دۇنيا شەكىللەندۈرەلمىدى. كۆپىنچە دۇنيا نېمەتلىرىنى، تەدبىرلىرىنى دوست تۇتمايدىغان، دىنى جەھەتتە ئۆزىنىڭلا ھۆددىسىدىن چىقىدىغان زاھىتلىق يولىغا كىرىپ كەتتى. ئاۋام بالا تەربىيىسىدە يەنىلا قەلبىگە بەكرەك قارايدىغان بولدى. تەبىئىيلا ئۇنىڭ ئەقلى − ھوشىنى خۇدايىتائالا بېرىدۇ دەپ بىلىپ، چېچەنرەك بولسا دىنى ئىلىم ئۆگەنسە بولغۇدەك دەيدىغان، ئۇلارنى  تەربىيىلەش دېگەندە ئاساسەن خۇلق- مىجەزىنىڭ ياخشى، ئەدەپ- ئەخلاقلىق بولۇشنى كۆزدە تۇتىدىغان بولدى ۋە بۇ مىللەت ئەنئەنىسىگە ناھايىتى چوڭقۇر سىڭدى.

        مەسچىتلەرنىڭ تۇشمۇ- تۇشتىن قۇرۇلۇشى، جۈمە مائارىپى ۋە مەسچىت قۇرۇلۇشىغا يانداشقان ئەقەللىي ئىسلام مائارىپى مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە ئومۇملىشىپ، بىر قىسىم تۈركى خەلقلەردە جۈملىدىن ھازىرقى ئۇيغۇرلاردا كۆچمەن تۈركلەرگە باققاندا زور پسىخىك ئۆزگىرىشلەرنى پەيدا قىلدى. ئەمما ئىسلام مەدىرىس  مائارىپىنىڭ تىلنى ئۆتكەل قىلىشى بىلەن بۇ كۆلەمدە كەڭ ئومۇملاشقان مائارىپ بالىلارغا كەڭ-كۆلەمدە بىرنەچچە سۈرىنى يادلىتىپ قويۇش، كۈچلۈك تۇيغۇ شەكىللەندۈرۈش بىلەنلا بولدى قىلىشقا مەجبۇر بولدى. جەمئىيەتتە كەڭ- كۆلەملىك مەنىۋى ئىشتىياقنى قوزغىيالمىدى. كۆپ ھاللاردا پەقەت دىنى ئەمەلگە ۋە خەقنىڭ ئاتىغانلىرىغا ئېرىشىشنى ئويلايدىغانلار يۇقىرىلاپ ئوقۇشنى بىھۇدە ئىش دەپ بىلمىدى. ئاۋام خەلقلا ئەمەس موللىلارنىڭ خەت يېزىشىنى ئۆگەنگەندە خۇسۇسەن موللا (نىكادىن ئاجراشقانلارغا تالاق خېتى بېرىدىغان موللا) بولۇپ قالىدۇ دېگەندەك پەتىۋاسى بىلەن 7 − 8 يىل مەكتەپ يۈزى كۆرگەن خوجا ھاپىز موللىلىرىمۇ يەنىلا ساۋاتسىز ھالدا قالدى[8].  مەنىۋى مۇقاملارغا قويىدىغان تەلىپىمۇ تەبلىغدىن ۋە مەسچىتنىڭ ئۆپچۆرىسىدىكى شەكلى مۇناسىۋەت دەرىجىلىرىدىن، جۈمەلىك مەرىپەتتە قۇلاققا كىرىپ قالىدىغان نەرسىلەردىن ھالقىپ كېتەلمىدى. ئادەملەرنىڭ سالام − سائىتى، مېھماندارچىلىقى، قائىدە − يوسۇنلۇقلۇقى،، قىياپىتى، يۈرۈش-تۇرۇشى، خەير ئېھسانى، كەمتەرلىكى، تەمكىنلىكى، گەپ- سۆزىنىڭ جايىدا بولۇشى دېگەندەك ئەخلاقى زىننەتلەر، ئادەملەرگە ھۆكۈم قىلىشنىڭ مۇتلەق ئاساسى بولۇپ كەلدى. بۇ جەھەتتىكى دوگمىلىقتىن ناھايىتى ئاز نېرى بولۇشمۇ ئۇنىڭ ئادىمىيلىكىنى قاتتىق گۇماندا قويۇشقا يېتەرلىك ئىدى. ئۇنىڭ مەنىۋى دۇنياسى، تەپەككۇرى، ئۆزىنى مۇقەددەسلىك بىلەن قانچىلىك يۇغۇرغانلىقى دېگەندەك ماھىيەت نەزەرگە چۈشمىدى. بۇ ماھىيەت بىلەن يۇقىرىقى شەكىلنىڭ ئورگانىك بىرلىشىشنىڭ كامالەت بولىدىغانلىقى تەدبىرلىك ئېتىراپ قىلىنمىدى.  يەنى ئىنساننىڭ ھەقىقىي ئۆلچىمى ئېتىراپ قىلىنمىدى ياكى ئىنسانلىقنىڭ بارا- بارا يىلى چىقىپ كەتكەن توپتەك جۇشى قالمىدى. نەتىجىدە كىشىلەرنىڭ ئۆزىگە، رەپىقىلىرىگە، بالىلىرىغا  ۋە بارلىق ئىشلارغا جۈملىدىن تۇرمۇشقا، شارائىتقا، ھۈنەر-سەنئەتكە، مەھسۇلاتقا، لازىمەتلىكلەرگە، ئەتراپتىكىلەرگە قويغان تەلىپى تۆۋەنلەپ كەتتى ياكى يوقالدى. ئادەملەر نازۇك ئېغىپ كېتىشلەر بىلەن ئۆز ئىرادىسىنى چىڭىتىشنى ئەمەس، بەلكى سۇندۇرۇشنى ئىزدەيدىغان بولۇۋېلىشتى. ماددىي ۋە مەنىۋى جەھەتتە گويا كۆزىتىشلەرگە ساتارنىڭ مۇڭى تەڭكەش بولمايدىغان، كورپاتكىن «ئۇلار كېسەكتىن قوپۇرۇلغان دېرىزىسىز ئاددىي توپا ئۆيلەردە ئولتۇرىدۇ... چاكىنا دېيىلسىمۇ مۇبالىغە بولمايدۇ. بۇ ئۆيلەرنىڭ تاملىرى سىلىق سۇۋالمىغان ياكى ئاقارتىلمىغان. شەھەر، بازارلىرىدىن نامراتلىق ھەم پاسكىنىچىلىق چىقىپ تۇرىدۇ...  ئۆي- ئىمارەتنىڭ ئىچكى تۈزۈلۈشى بىلەن بىردەك. ئۆي جاھازلىرى يەنىلا ئىپتىدائىي سەۋىيىدە توختاپ قالغان بولۇپ، بىر ئۆيدە بەزىبىر ساپال قاچا − قۇمۇچلار بولىدىكەن» [9].  دەپ سۈرەتلىگەندەك بولۇپ كەتتى. «ھەتتا ياۋروپادا ئىنساننى مەركەز قىلغان جىددىي بۇرۇلۇش بولۇۋاتقان زامانلاردىمۇ «كىچىك بۇخارا» دا بەگلەر "ئادىمىيلىك"تە چىرىك چىڭ سۇلالىسىنىڭ كەسپىي ئەسكەرلىكتىن يېتىشىپ چىققان زالىم، قانخور، بۇزۇق ئامبال بېگىملىرىنى ئۆزلىرىگە ئۈلگە قىلدى. بۇ «مەكتەپ» تىن ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ قول ئاستىدىكى قېرىنداشلىرىنى ئادەممۇ، ھايۋانمۇ ئەمەس بىر خىل مەخلۇق دەپ قارايدىغان مەنتىقىلىرىنى قوبۇل قىلدى[10].    بۇلارنىڭ ھەممىسىنى يىغىپ كەلسەك، تارىخىي كەچۈرمىشىمىزگە ئۇستىخىنى  يوق ئادەم ئېڭى خېلى مەزمۇت جايلىشىۋالدى.

         ئەسلىي بۆسۈش ئېغىزى مۇشۇ ئۆزلۈكنىڭ يوقاپ كېتىشىدىن ئىبارەت پاجىئەنى تونۇتۇش ئىدى. بۇ مىسالەن قۇرئانى كەرىم ئىنساننى ھەرگىز قانداقتۇر بىر باھانىلەر بىلەن دەپسەندە بولۇشقا تاقەت قىلىشقا ئۆگىتىش  ئۈچۈن ئەمەس،  بەلكى ئىنساننى ھەقىقىي ھالدا ئەزىز قىلىش ئۈچۈن چۈشۈرۈلگەن، دېگەندەك گەپلەر بىلەن باشلانغان بىر مەيدان پەلسەپە ھەرىكىتىنى تەلەپ قىلاتتى. كۆز ئالدىمىزدىكى مۇشۇ پاجىئەلەر بىلەن ئالغا كەتكەن ئەللەر ۋە ئەنئەنىۋى پەلسەپىلىرىمىز ھەققىدە ئىنچىكە ئويلىنىپ بىر ئىدىيىگە كېلىش لازىم بولۇپ قالغان ئىدى. ھېچ بولمىغاندا 19-ئەسىردە ئوخشاش كۈلپەت ئۈستىدە راستچىل، سەمىمىي باش قاتۇرۇۋاتقان مۇھەممەد ئافغانى قاتارلىق مۇتەپەككۇرلارنىڭ پىكىرلىرى مەسلەك ھېسابىدا ئوتتۇرىغا تاشلانمىدى.  ئەمما ئەينى دەۋر كىشىلىرىنىڭ ئېغزىغا ئادەملەر بىلەن ئادەملەر ئارىسىدىكى پەرقتىن بەكرەك ماشىنا بىلەن يارىيار ھارۋا، تاراقلاپ مېڭىۋاتقان  نەچچە مىڭ ئىشچىلىق زاۋۇتلار بىلەن يىپ ئېگىرىۋاتقان چاق، پىلىموت بىلەن چاچما مىلتىق، ھەيۋەتلىك  بىنالار بىلەن توپا ئۆيلەر، رەتلىك شەھەرلەر بىلەن توپا ئۆرلەپ تۇرغان بازارلار چىقتى. ئەمما بۇ جەمئىيەتنىڭ ئاقسۆڭەكلىرى ئۈچۈن پالانىنىڭ يانچۇقى توم، سېنىڭكى نېمىشقا توم ئەمەس، پالانى بەتىنكە كىيىپتۇ بەك چىرايلىقكەن. مەن نېمىشقا چۇرۇق كىيىۋالىمەن، دېگەندەك مەنىۋى جەھەتتىن ئەرزىمەيدىغان، ئاجايىپ − غارايىپلارغا سەزگۈررەك ھەييارلار ئۈچۈن ئاڭلاپ قويۇشقا تېگىشلىك ۋە خەققە دەپ بەرسىمۇ  قىزىق گەپلەر سانىلىدىغان بىر سېلىشتۇرما ئىدى. ئۇلار ھامىنى ئۆزىنىڭ قالاقلىقى سەۋەبلىك بۇرنىغا يەپ ئىچىدىن قاينىغان بىر كۈچكە موھتاج بولۇشتەك  قىسمىتىدە قېلىۋەردى.

17-ئەسىردىن 19-ئەسىرگىچە ياۋروپالىقلارنىڭ ئۈستۈنلۈكىنى پەقەت ئەسكىرىي جابدۇقلار جەھەتتىلا دەپ ھېسابلايدىغان ئىسلام خەلىپىلىكى 2-مەخمۇت ۋە تانزىمات دەۋرىگە كەلگەندە بۇ ئۈستۈنلۈكنىڭ بۇ جەھەتتىلا ئەمەس، ئىنسانلىقنىڭ بارلىق ساھەلىرىدە ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ  قىلدى. ئىسلامىيەتنىڭ ناھايىتى ئۇزۇن مەزگىلدىن ئۇ دۇنيا، بۇ دۇنيا دەپ چەكسىز كېڭەيتىۋالغان ئۇقۇم ئويدۇرمىسىنىڭ جاجىسىنى مۇشۇ مەزگىلدە ئېسىدە قالغۇدەك تارتتى. بۇ دۇنيادىمۇ ئىنساننىڭ ساپاسىنى كۆتۈرىدىغان نۇرغۇن ئىلىم ۋە ئىشلارنىڭ بارلىقىنى كۆرۈپ يەتتى. ئىنسانچىلىقتا ياۋروپانى تەقلىد قىلىشقا باشلىدى ۋە ناھايىتى تىزلا ئۆزلىرى خەيرى-ئېھسان پائالىيىتى قىلىپ ماھىيەتتە شەخسلەرگە تاشلاپ بەرگەن مائارىپنىڭ ئەھمىيىتىنى تونىدى.ئۇنىڭ كامىل بولىشىغا ئىگە بولىدىغان خاس ئىجتىمايى تەشكىلات ياكى دولەت ئاپاراتى تەشكىل قىلدى. خەلىپىە سۇلتان Ⅱمەخمۇت 1824-يىلى ئىستانبولدا مەجبۇرى باشلانغۇچ مائارىپ پەرمانىنى ئېلان قىلدى. 1830-يىلىدىن باشلاپ ياۋروپاغا ئوقۇغۇچى چىقاردى[11].1869-يىلى مائارىپنى ئومۇملاشتۇرۇش نىزامنامىسى ئېلان قىلىندى. مۇشۇ نىزامنامىدە «بىر مىللەتنىڭ مائارىپتا تەرەققىي قىلىشىنى ئۆز ئانا تىلىدا تەلىم-تەربىيە ئېلىپ بېرىشتىن كۈتمەك لازىم» دەپ كۆرسىتىلدى. تىلنىڭ مائارىپتىكى ئەھمىيىتى مۇناسىۋىتى بىلەن مىللى تىلنىڭ ئاددىلىششىنىڭ،پۇقرالارغا يېقىن بولۇشنىڭ زۆرۈرىيىتى ھېس قىلىندى ۋە «مۇشۇ دەۋردە مائارىپچىلار، يازغۇچىلار دۆلەت ۋە ئائىلىنىڭ مائارىپ جەھەتتىكى بۇرچلىرى، بالىلار ۋە جەمئىيەتلەر ئالدىدىكى مەسئۇلىيىتى تېمىسىنى قولىغا ئېلىشقا باشلىدى. پېداگوگىكا ئاڭلىق ھالدا ئىلىم دەپ تونۇلدى. ج ج روسسونىڭ <ئەمىلە> ناملىق ئەسىرىنى تۇركچىگە تەرجىمە قىلغان زىيا پاشا، مائارىپ جەھەتتىكى قالاقلىقنى توختىماي قامچىلىغان ئەبۇزىيا تەۋپىقتەك پىكىر سەركەردىلىرى, 1870-يىلى يېزىلغان <رەھنۇمايى مۇئەللىمىن> نىڭ مۇئەللىپى سېلىم سابىت ئەپەندىدەك پېداگوگلار  چىقتى»[12]. مەيلى قانداق بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر بۇ كىشىلەرنىڭ تۈپكى قوزغاتقۇچىسى كىشىلەرنى ياۋروپالىقلاردەك ساپاغا ئېرىشتۈرۈپ، بەختىيار ۋە خاتىرجەم ياشاش، دۆلەت ۋە مىللەتنى قەد كۆتەرتىشتىن ئىبارەت بولغاچقا مۇئەييەن تارىخىي چەكلىمىلىكلەرگە ئىگە ئىدى.  

          شۇنداق قىلىپ، مۇسۇلمانلارنىڭ ئادەم توغرىسىدىكى قاراشلىرىدا زور بۇرۇلۇشلار بولدى. مەيلى خەلىپىلىكنىڭ مەركىزى ئۆلكىلىرىدە بولسۇن ياكى خەلىپىنى پەقەت دىنى نوپۇز دەپلا تونۇيدىغان ئۆلكىلەردە بولسۇن، كونىلىق بىلەن خەلىپىنى ھىمايە قىلىدىغان يېڭىلىق تەرەپدارلىرى ئارىسىدا كەسكىن كۈرەش باشلاندى. شىنجاڭدا ئاتالىق غازى ياقۇپبەگ ئۆز ئېھتىياجىنى چىقىش قىلىپ، زىددىيەتتىن قاتتىق ئېھتىيات قىلغان ھالدا ئارمىيىدە مىزانى جەدىدنى ئىجرا قىلدى. بەدۆلەت يىقىلغاندىن كىيىن، خەلىپە دەۋەت قىلىۋاتقان ئادەم توغرىسىدىكى يېڭى چۈشەنچىنى چۆرىدىگەن ھىمايەت ۋە بۇ چۇشەنچىنى يېقىن يولاتماسلىق، كۆپىنچە بەدۆلەت دەۋرىدە يېتىلگەن ئالىملار بىلەن بەدۆلەتنى ياقتۇرمايدىغانلار ۋە باشقىلار ئارىسىدىكى تالاش-تارتىش بولۇپ قالدى. ماھىيەتتە بۇ توغرىدا ھەر ئىككى تەرەپتە يېتەرلىك مەلۇمات بولمىغاچقا بۇ كونىچىلارنىڭ مەردلىكنى سىغدۇرالمايدىغان جاھىللىقى، يېڭىچىلەرنىڭ سۆيگۈسى ئارىسىدىكى بىھۇدە سۈركىلىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى.

      بۇنىڭ نەتىجىسىدە ھەممىدىن مۇھىمى ئەقلىلىق روھى،ئەقلىلىق مېزانى،ئەقلىلىق ئۇسلۇبلىرى  مۇسۇلمانلارجەمىيىتىنىڭ مۇەييەن مەنىۋى مۇەسسەلىرى بولۇشقا باشلىدى.19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا مۇھەممەد ئافغانى بۇ ھادىسىنى ئىسلامى مەيداندا شەرھىلەشكە كىرىشتى.ئۇنىڭ شاگىرتى مۇھەممەت ئابدۇ ئەقلىلىق ھەققىدە تېخىمۇ جەلىپكار بايانلاردا بولدى.«1872-يىلى تۇغۇلۇپ ،1959-يىلىغىچە دىيارىمىزدا ياشاپ ئۆتكەن»[13] تەفسېرشۇناس مۇھەممەد زەرىپ قارىھاجى 1926-يىلى قەشقەردە يازغان «ئەمما پارە تەپسىرى» دىكى سۆزى نەقىل كەلتۇرۇلگەن كىشىلەرنىڭ قاتارىدا مۇھەممەد ئافغانىنىڭ بولماي بەلكى،مۇھەممەد ئابدۇنىڭ بولىشىدىن قارىغاندا دىيارىمىزغا مىسىر مۇفتىسى مۇھەممەد ئابدۇنىڭ تەسىرى بەكرەك يەتتى.دىمەك يەنە بىر نازۇكلىقتىن ئېيتقاندا ئەقلىلىق دىيارىمىزدا ئەھمىيەت جەھەتتىن ئەمەس بەلكى،نوپۇزلارنىڭ تەۋسىيىسى ئېتابارىدىن بەكرەك ئىلغا قىلىندى-دە ئەقلىلىق ماھىيەتتە مۇھەممەد زېرىپ قارىھاجىمدەك كىشىلەردە ئىچ-ئىچتىن قاينايدىغان سەلەفى ھەرىكەت بولالمىدى.

ئەمما مۇھەممەد ئابدۇ قۇرئان «ئاللانىڭ  ئىزنى بېرىلگەنلەر ياكى بىلمەسلىك پەرز قىلىنغان نەرسىلەرنى بىلدۈردى. لېكىن، ئۇنىڭ قوبۇلىنى پەقەت ۋەھىي شەرتىگە باغلاپ قويمىدى. بەلكى  دەلىل ۋە ھۆججەت كەلتۈردى. ئىشەنمىگەنلەرنى كۆزىتىشكە تەكلىپ قىلدى  ۋە ئۇرلانى ئەقلى بىر شەكىلدە رەت قىلدى»[14]دەپ ئەقلىلىقنى ئىسلامنىڭ تۇپ ئالاھىدىلىگى قىلىپ بىكىتتى.ئۆزىنىڭ «رېسالەتۇل تەۋھىد» ناملىق ئەسىرىدە دىن تارىخىنى قۇرئان ئەقىلنىڭ  ھەقىقەتنىڭ ئاخىرقى ھاكىمى ئىكەنلىكىنى جاكارلىدى ۋە ئەخلاقى  ئەمىرلىرىنى ساغلام ئەقلىي ئاساس ئۈستىگە بىنا قىلدى. شۇنداقتا  «ئەقىل ۋە دىن تۇنجى مەرتەم ئاللانىڭ پەيغەمبىرىگە ۋەھىي بولغان بۇ قۇتسال (مۇقەددەس)  كىتابتا بىرلىكتە ۋە ئويۇم ئىچىدە بولدى»[15].دەپ خۇلاسىلىدى.

مۇھەممەد ئابدۇ ئسلامدىكى ئۇ دۇنيا بۇ دۇنيا ئۇقۇمىغا كەلگەندە خرىستىئانلىقنىڭ  ئەكسىچە ئىسلام ئۈممەتنى دۇنيالىقتىن يۇلىنىپ چىقىشقا ياكى  دۇنيالىق زەۋىقتىن تامامەن قول ئۈزۈشكە ئەمىر قىلمايدۇ، بەلكى ئۇ «ۋۇجۇد ساقلىقىنىڭ دىن ساقلىقىدىن بۇرۇن بولىدىغانلىقىنىى» ئەمىر قىلىدۇ ۋە يېىمەك-ئىچمەك،   كىيىم-كېچەك، ئۆيلەنمەك ھەم مۈلۈك توپلىماققا ئوخشاش  ھاياتنىڭ پاك ۋە گۈزەل نېمەتلىرىدىن پايدىلىنىشنى ئىتتىدالىدىن ئاشۇرۇۋەتمەي، قۇرئان ھۆكۈملىرىگە ئۇيغۇن بولۇش شەرتى بىلەن  ئىنسانغا مەنسۇپ قىلىدۇ[16].دەپ تۇزۇتۇش بەردى.

ئوگۇنۇش مەزمۇنى كاتوگورىيەلىرىنى بالاغەتلىك سەرەمجانلاشتۇرۇش مەسىلىسىدە مۇھەممەد ئابدۇ ئىمام غەززالىنىڭ ئۇ دۇنيالىق، بۇ دۇنيالىق ئىلىم كاتوگىرىيىسى ۋە ئۇنىڭ نەتىجىسى بولغان پەرزى ئەينى،پەرزى كۇپايە،پەزىلەت،مەزمۇم،مۇباھ ئىلىملەر دىگەندەك ئۇقۇملاردىن يۇلقۇندى،تېخىمۇ ئىلگىرلەپ ئىنسان ئۆگىنىدىغان نەرسىنىڭ ھەممىسى قۇرئاندا بار دەيدىغان چۇشەنچىنىڭ قارشىسىدا «ۋەھىينىڭ بىرىنچى فۇنكسىيىسى ئەخلاقىي تەربىيىدۇر. بۇ يۈزدىن ئاخىرقى ۋاقىتلاردا بەزى ئىسلام ھىمايىچىلىرىنىڭ   قىلىپ ئۆتكىنىدەك،  ئىلمىي ياكى تارىخىي مەسىلىلەرگە قۇرئاندىن جاۋاب  ئۇدۇللاش ئۈچۈن تىرىشىش  خاتالىق بولىدۇ.  قۇرئاندىكى جۇغراپىيە، تارىخ، ۋە ئاستورونومىيگە ئائىت ئىشارەتلەردىن  ئىلمىي مەقسەتلەر ئەمەس، پەقەت ئەخلاقى ياكى دىنىي تەلىم مەقسىتى كۈتۈلىدۇ. قۇرئان ئوقۇرمەنگە داۋاملىق ھالدا ياراتقۇچىنىڭ ھىكمىتىنى كۆرسىتىشلىرى ھېسابىدا  كائىناتنىڭ پائالىيەتلىرىنى چۈشىنىش ۋە پايدىلىنىش  ئۈچۈن بىلىم ئېلىشنى تەشۋىق قىلىدۇ.»[17]  دىدى.شۇنداق قىلىپ 20-ئەسىر باشلانغۇلىۋاتقان مەزگىلدە مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆگۇنۇش مەزمۇنى چۇشەنچىسىدە،جۇملىدىن مەكتەپلەرنىڭ دەرسلىك جەھەتتە ياۋروپا مەكتەپلىرىگە تېخىمۇ يېقىنلىشىشىغا تېخىمۇ كەڭ ۋە چوڭقۇر دىنىي ئازادىلىك يۇز ئاچتى.  

1880-يىلى 5-ئايدا زوزوڭتاڭ مەركىزى ھۆكىمەتكە قىلىشقا تىگىشلىك يەتتە چوڭ ئىش توغرىسىدا دوكلات بەرگەندە شىنجاڭدىكى دولەت مائارىپى مەسىلىسىنى يەتتە چوڭ ئىشنىڭ بىرى قاتارىدا تىلغا ئېلىپ"شىنجاڭدىكىلەرنىڭ بىزدىن يوچۇن خۇي-پەيلىلىرىنى ئۆزىمىزنىڭكىدەك قىلىش ئۇچۇن مائارىپىزنى ئۇلاردىن  ئايرىپ يۇرگۇزۇشتىن ساقلىنىپ،چەنتو(مۇسۇلمان)لارنىڭ بالىلىرىنى تىل بىلىدىغانلا ئەمەس،بەلكى خەت تونىيالايدىغان قىلىش كېرەك"[18]دىدى.ۋە مۇشۇنى مەخسەت قىلغان مائارىپ تەشكىللەش تەكلىۋى سۇنۇلدى.ھايال ئۆتمەي بۇخىلدىكى مەكتەپلەر قۇرۇلدى. ۋىلايەتلەردە دوتەي يامۇل،ناھىيىلەردە شەنيامۇل تەسىس قىلىنىپ،بىۋاستە خەنزۇلاردىن دوتەي ۋە ئامباللار قويۇلدى.1886-يىلى ليۇ جىنتاڭ ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلىرى ئىچىدىكى"كلاسسىك ئەسەرلەرنى ئوقىيالايدىغانلارنى خەتمەكەردە قىلىش"[19] ،تەكلىپىنى بەردى..شۇ يىلى 10-ئايدا بۇ تەكلىپ تەستىقلاندى.شۇنىڭ بىلەن بۇ مەكتەپكە ياخشى ئوقىغانلار ئەمەلدار بولالايدىغان بىر "ئىستىقبال" كىلىپ قوشۇلدى.ئەمما بۇ مائارىپتا بۇنىڭدىن باشقا دىققەتنى تارتقىدەك نەرسە يوق ئىدى.



--------------------------------------------------------------------------------

[1] <ئەھيايى ئۆلىمىدىن-رۇبۇل مۇھلىقات>1-بەتكە قاراڭ

[2] <ئەھيايى ئۆلىمىدىن-رۇبۇل مۇھلىقات>9-بەتكە قاراڭ

[3] <قۇرئانى كەرىم 17-ئىسرا سۇرىسى 85-ئايەت

[4] <قۇرئان كەرىم ئۇيغۇرچە تەرجىمە>600- 243- 581-بەتلەرگە قاراڭ

[5] <ئەھيايى ئۆلىمىدىن-رۇبۇل مۇخلىقات> 13-16-بەتلەرگە قاراڭ

[6] «ئىھيايى ئۆلىمىدىن-كىتابۇل ئىلىم» ئىمام غەززالى123-136بەتلەرگە قاراڭ

[7] «ئىھيايى ئۆلىمىدىن-كىتابۇل ئىلىم» ئىمام غەززالى136-بەتكە قاراڭ

[7]



[8] «شىنجاڭ تارىخ ماتېرىياللىرى» 12 − سان، 203 − بەتكە قاراڭ.  

[9]  «قەشقەرىيە» ھەكىمە ئارشىدىن تەرجىمىسى. 28 − بەت

[10] چوقان ۋەلىخانوف «ئالتە شەھەر خاتىرىلىرى»دىن.



«مائارىپ ئومومىيە تارىخچەى تەشكىلات ۋە ئىجرائارى»مەھمەت جاۋات 1338-بەت ئىستانبول [11]

[12] ‹بىزگە مەمتىلى ئەپەندىدەك ئوغلانلاې كېرەك› كە قاراڭ

[13] «ئەمما پارە تەپسىرى» مۇھەممەد زېرىپ قارىھاجى نەشىر سۆزى 1-بەت 1999-يىلى ئەنقەرە

[14]«رېسالەت ئەل –تەۋھىد» مۇھەممەد ئابدۇھ 24-بەتكە قاراڭ

[15] «رېسالەت ئەل –تەۋھىد» مۇھەممەد ئابدۇھ 25- بەتكە قاراڭ

[16] «ئىسلام پەلسەپەسى تارىخى» مەجىت پەخرى 427-بەت ئىستانبول

[17] «ئىسلام پەلسەپەسى تارىخى» مەجىت پەخرى 425-بەت ئىستانبول



[18] <مەرىپەتلىك ،مەدەتكار ھەزرەت زوزوڭتاڭنىڭ مەلۇماتنامىلىرى>56-جىلد،21-بەت

[19]<شىنجاڭدىكى چوڭ ئىشلار بايانىغا تولۇقلىما 9-جىلد 29-بەتلەرگە قاراڭ



(داۋامى بار)
كىرگەندىن كېيىن ئىنكاس يازالايسىز كىرىش | دەرھال تىزىملىتىش

Powered by Discuz! X2.5(NurQut Team)

( 新ICP备06003611号-1 )