"ئاقچى" نامى توغرىسىدا

matimatika

"ئاقچى" نامى توغرىسىدا
ئەنۋەر تۇردى(ماتېماتىكا)

ئاقچى(阿合奇) --- قەدىمدە غەربىي يۇرتتىكى 36  بەگلىكلەرنىڭ بىرى بولۇپ " سەپەرباي "(尉头国) دەپ ئاتالغان . "خەننامە" (غەربىي يۇرت تەزكىرىسى)دە : سەپەرباينىڭ چاڭئەنگە 8654 چاقىرىم كىلىدىغانلىقى ، نوپوسى 2300 كېشى، جەنۇبىي قەشقەر بىلەن تۇتىشىدىغانلىقى ، غەربى تەرىپى  ئۇلۇغچاتقا 1334 چاقىرىم كىلىدىغانلىقى ،ئادەملىرى چارۋىچىلىق ۋە دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغانلىقى يېزىلغان ( شۇ كىتاپ ،شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى،  ئۇيغۇرچە ،882-بەت )، يەنە بۇ بەگلىكنىڭ بۇگۇنكى "ئاقچى" ئىكەنلىكىنى ئالىم گىرانادنىڭ ئۆز تەتقىقاتىدا مۇقىملاشتۇرغانلىقى كۆرسىتىلىدۇ ( شۇ كىتاپ، 900-بەت) . ھازىر "ئاقچى" بولسا قىزىلسۇ قىرغىز ئاپۇتۇنۇم ئوبلاستىغا قارايدىغان ناھىيە دەرىجىلىك مەمۇرى رايۇن.

ئاق چىغلىق

"ئاقچى" نامىنىڭ ئېتمولوگىيىسى ھەققىدە ئېنىق بىر قاراش يوق . يۈۋېيچىڭ ئەپەندى "ئاقچى " نامىىغا تەبىر بېرىپ "ئاق چىغلىق"(  白芨芨草 ) دېگەن مەنىدە دەيدۇ (يۈۋېيچىڭ ، شىنجاڭنىڭ يەر تۈزۈلمىسىدىكى ئۆزگىرىشلەر ۋە يەر ناملىرى تەتقىقاتى،شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى،  خەنزۇچە نەشرى، 104-بەت) ،ئەممە ئۇنىڭغا پاكىت كۆرسەتمەيدۇ.نىيۇروچېن ئۆزىنىڭ "شىنجاڭ يەر ناملىرى ھەققىدە ئومومى بايان" دېگەن ئەسىرىدە، "ئاقچى"نىڭ يەنە قىزغىزچە سۆز بولۇپ "ئاق چىغلىق" دېگەنلىك بولىدىغانلىقىنى، 1938-يىلى مەمۇرى رايۇن بولۇپ ، 1944-يىلى ناھىيە  بولۇپ قۇرۇلغانلىقىنى يازىدۇ ( شۇ كىتاپ ، مەزكىزى مىللەتلەر نەشىرىياتى، خەنزۇچە ، 130-بەت). لىكىن ھازىرغە قەدەر "سەپەرباي"نىڭ قاچانلاردا "ئاقچى" بولۇپ ئۆزگەرگەنلىكى مەلۇم ئەمەس.ئۇنىڭدىن باشقا "ئاقچى" نىڭ ئەسلى "ئاقچىن" دىن كەلگەنلىكىنى قۇۋەتلەيدىغانلارمۇ بار.لىكىن نېمە سەۋەپتىن شۇنداق ئاتالغانلىقىنى بىلمەك تەس.
شۇڭا  بۇ نامنىڭ ئېتمولۇگىيىسى ھەققىدە يەنىمۇ ئىلگىرلەپ تەتقىق قىلىشقا توغرا كىلىدۇ.

پايدىلانمىلار :
1-قۇربانجان ئابلىمىت، پالتاخۇن ئەۋلاخۇن، "شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتمولوگىيىسى" ، شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتىتى نەشىرىياتى، ئۇيغۇرچە.
2- بەنگو، " خەننامە" ، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى، ئۇيغۇرچە.
3-نىيۇروچېن ، "شىنجاڭ يەر ناملىرى ھەققىدە ئومومى بايان" ، مەركىزى مىللەتلەر ئۇنۋېرسىتىتى نەشىياتى، خەنزۇچە.

ئەنۋەر

پايدىللىق بىلىم.

matimatika

مىسرانىمدىكى  janyspa  مۇنداق ئۇچۇر قالدۇرۇپتۇ.

مىنىڭ بىلىشىمچە ئاقچى ناھىيىسىنىڭ ئىسمىنىڭ كىلىپ چىقىشى شۇ يەرنىڭ تەبئي جۇغراپىيەلىك شارت-شاراھىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. چۇنكى بۇ ناھىيىدە قارىچي دەپ بئر يىزا بار. بۇيەردە بىزلەر دەۋاتقان «چى» دىگەن گەپ شۇ يەرنىڭ يەرلىك ئاھالىسى بولغان قىرغىزلارنىڭ تىلىدا «چئي» دەپ ئيتىلىپ، ئۇيغۇرچە «چېغ» دىگەن مەنىدە. باشتىن كىلەيلى، ئاقچىنى بئلىش ۈچۈن(ئسىمىنى) قارىچىنى بىلىشكە توغرا كىلىدۇ. قارىچى دىگەن ئسىمغا كەلسەك، قارا دىگەن سۆز قەدىمكى تۈرك تىلىدا «يوغان، چوڭ، زور» دىگەندەك مەنەنى بىلدىرىدۇ، قارىچىدا ئۆز ۋاختىدا چېغ بەك كۆپ بولغانلىقتىن  «چوڭ چېغ، چېغلىق يەر» دىگەن مەنىدە قارىچى دىگەن ىسىم كىلىپ چىققان، ئەمدى قارىچى يىزىسىدا يەنە ئاقچى دىگەن كەنت بار. 1954- يىلى ئاقچى ناھىيىسىنى قۇرىدىغان  چاغدا  قارىچى يىزىسىدىكى شۇ ئاقچى كەنتىگە قۇرماقچى بولغان بىراق سۇ چىقمىغانلىق سىۋەبىدىن ناھىيىنى شەرق تەرەپكە يۈتكەپ، سەپەربايغا تەخمىنەن 30 ك م كىلىدىغان ئۇچ قەدىمىي قەلەسىگە قۇرغان. شۇ ۋەجىدىن  ناھىيىنى ئەسلى قۇرماقچى بولغان قارىچى يىزىسىنىڭ ئاقچى كەنتىنىڭ نامىنى ئىلىپ كىلىپ، ئاقچى دىگەن ئسىم بىلەن قۇرغان. بۇ ئەققىدە يەنىمۇ ىزدىنىشكە توغرا كىلىدۇ.

بۇ ئۇچۇرلارمۇ قىممەتلىككەن.

kusanbay

ئاقچى ئالامەت كىچىك بىر ناھىيەكەن .2008-يىلى بىر قىتىم بارغان .بىزنىڭ ناھىيەنىڭ بىر يىزىسىمۇ ئاقچىدىن چوڭ ئىكەن .

tarimi

تېمىدا خاتالىق باركەن. ئۈستىدىكى خەنچە 尉头国 گەپنىڭ سەپەربايلىقى قانداق مەلۇم بولدى.
قەدىمدە 36 بەگلىك زامانىسىدا سەپەرباي ئورنىدا ئۇچ خەنچە 温宿 ھازىرقى乌什县 بولغان تۇرسا، ئۇ قانداقسىگە سەپەرباي بەگلىكى بولۇپ قالدى،
尉头国 نىڭ ئورنى مارالبېشى، كەلپىن تەرەپتە تۇرسا، بۇ ئورۇن قانداق بولۇپ300كىلومىتىرچە غەربكە يۆتكىلىپ كەتتى.
خەرىتىدىكى قۇم ئاقسۇنىڭ قەدىم نامى ، ئورنى ئاقسۇ كوناشەھەر ۋە ھازىرقى ئاقسۇنى كۆرسىتىدۇ،
سەپەرباي ئورنىدا قەدىمدىكى ئۇچ 温宿 بەگلىكى بار.ئۇ ھازىرقى 乌什县 . تۈرك تىللار دىۋانىدىمۇ ئۇچ خاتىرلەنگەن.
كەلپىن،مارالبېشىغا بېرىپ گۆر كولىسا شۇ يەردە قەدىمقى ئاسار ئەتىقە خارابىلىقى بار.
بۇ خەنچە بەگلىكنى تەكشۈرىدىغان ئارخلوگلار ئاقچىغا بارمايدۇ، كەلپىنگە بارىدۇ.

aktuqi

شۇ بەگلىكلەرنىڭ ئۇيغۇرچە ئاتىلىشى يوقما ؟ ئاناتىل بايرىقىنى ئىگىىىىىىىىىىىىىز كۆتىردىغان بۇرادەرلە؟

tarimi

سەپەرباي قەدىمدە ئۇچتۇرپانغا قارايدۇ، يەنى قەدىمقى ئۇچ بەگلىكىگە. ئۇچ دىگەن نام قاراخانىلار دەۋرىدىمۇ بارتى،1765 -يىللارغىچە بارتى، چىيەنلۇڭنىڭ چوڭ قىرغىنچىلىقىدىن كىيىن ئاندىن بۇ نام ئۆزگەردى.
سەپەرباي ،ئاقچىغا تەۋە بولغىلى،ئاقچى قىزىلسۇغا تەۋە بولغىلى ئۇزۇن جاھان بولمىدى. بۇلار قەدىمدە ئۇچقا ھازىرقى ئۇچتۇرپانغا قارايدىغان جايلار.
بۇ يەردە ئاقچى،كۆكچى،قارچى دەيدىغان يەر ناملىرى كۆپ.

baturhan

‏مىلادى 750 -يىلىدىن تارتىپ مىلادى 1750 -يىلىغىچە جوڭگۇ ئوتتۇرا ئاسىياغا ھېچقانداق تەسىر كۆرسىتەلمىدى .
‏1000-يىل مۇستەققىل ياشىغان خەلىقنىڭ ئارىسىغا كىيىن تۆتتال ماڭقۇرتنى ئەۋەتىپ قورۇقچى بەگ مەھكىمىسى دەۋالغىنىغا،كىيىن يەنە غەرىبى يۇرتتىكى 36 بەگلىك دەپ ئاتىۋالغىنىغا  نىمە دىگۈلۈك بۇ سېسىق چۇخەيلەرگە.
‏
‏
‏
‏بۇ تېمىدىكى  «ئاقچۇق»دېگەن يەر ناملىرىنىڭ مەنىسىنى شۇ يەردىكى خەلق ئوبدان بىلىدۇ.
‏نەدىن پەيدا بولغانلىقىنى بىلگىلى بولمايدىغان كەلگۈندىلەرنىڭ بۇنىڭغا باش قاتۇرۇپ كەتكەنلىكىگە نىمە دېگۈلۈك.

aqturk

ئاقچى ئەزەلدىن ئۈچتۇرپانغا قارايتى ، كېيىن ناھىيە بولۇپ بىۋاستە ئاقسۇغا قارايدىغان بولغان . 1950-يىللاردىن كېيىن قىرغىز ئوبلاستى قۇرۇش ئېھتىياجى بىلەن ئاقسۇدىن ئايرىلغان . ئاتۇشقا قارغاندا ئاقسۇغا يېقىن كىشىللىرىمۇ سودىلىق ئۈچۈن ئاتۇشقا ئەمەس ئاقسۇغا بارىدۇ .

hakanxp

مېنىڭ  ئاقچىلىق قىرغىز ساۋاقدىشىم  ئاقچى ناھىيىسىنى  ئاپتۇنۇم ناھىيە قىلىپ  ئاقسۇغا قوشۇۋېتىش كېرەك، قۇرۇلتايغا تەكلىپ بېرىپ  ئاڭلىتالمىدۇق  دەۋاتقان.