«ئۇيغۇر» نامىنى قوللىنىشنىڭ باش ـ ئاخىرى

baturhan

ئۇيغۇر سەككىز مىلىيۇن دېدىڭىزما ، سىز قاچانقى نۇپۇس ئىستاستىكىسىغا ئاساسەن گەپ قىلىۋاتېسىز.
ئۇيغۇرلار ھازېر پۈتۈن دۇنيادا 35 مىلڭيۇندېن ئاشىدۇ .

b@bur

20-ئەسىردە  تۈنجى بولۇپ ئۇيغۇرتەخەللۇسىنى قوللانغان كىشى شۇ دەۋىرنىڭ ئىلغار زىيالىيسى —نەزەر خوجا ئابدۇسەمەتۇف(1887—1951)؛  ئۇ1910- يىللاردا ئىلى ۋادىسىدىن يولغا چىقىپ، تەڭرىتاغلىرىنى ھالقىپ، ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ ئەھۋالىنى ئالىملارچە كۆز بىلەن كۆزەتمەك بولغان .ئاقسۇ دىيارىنىڭ مۇزداۋان يوقىرىسىدىكى بۇسوغىسىغا قەدەم باسقىنىدا چاچ-ساقاللىرى ئاقارغان، بەللىرى ئازراق مۈكچەيگەن بىر يەرلىك دېھقان بوۋاينىڭ «تارانچى بالىسى دېگىنىڭ نېمىسى، بىز ھەممىمىز ئۇيغۇر بالىسى» دېگەن ئاجايىپ ۋەزىنلىك ۋە ھېكمەت-پاساھەتكە تولغان سۆزىنى ئاڭلاپ، خۇددى بىر ئەڭگۈشتەر تېپىۋالغىنىغاندەك ئالەمچە شادلىققا تولۇپ، ئۆزىگە «ئۇيغۇر بالىسى» دېگەن تەخەللۇسنى قويۇپ، مەتبۇئاتلاردا ماقالە يىزىپ«ئۇيغۇر»نامىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشنى تەشەببۇس قىلغان...

elbilge

1921-يىلى نەزەر غوجا ئابدۇ سەمەت بالىسى ئۇيغۇر نامىنى تۇنجى بولۇپ قوللانغان دىگەن گەپكە سەل پىكرىم بار...
مۇ قۇرۇقلۇقى دەۋرىدىن باشلاپ يېقىنقىسى ئورخۇن دەۋرلىرىدىمۇ ئۇيغۇر دىگەن ناملار تۇرسا بۇ نام قانداقسىگە يېڭى نام بولۇپ قالىدۇ؟

ulughyar

ئەينى زاماندا ياشىغان ئاتا- بوۋىلىرىمىز ئۆزى تەۋە بولغان مىللەتنىڭ نېمە دەپ ئاتىلىدىغانلىقى توغرىسىدا بىرلىككە كېلەلمىگەن ھەم نېمە دەپ ئاتاشنى بىلەلمىگەن بولسا بۈگۈنكى كۈندە بىز نېمە دەپ ئاتاشنى بىلدۇق ھەم ئۆزىمىزنىڭ «ئۇيغۇر» دەپ ئاتىلىدىغانلىقىمىزنى، ئۆز تارىخىمىزنىڭ نەدىن- نەگىچە ئىكەنلىكىنى تەتقىق قىلىشقا باشلىدۇق. ئۆز مىللىتىمىز توغرىسىدىكى ئىزدىنىشىمىز جەريانىدا بۇمۇ بىر يۈكسىلىش دېسەك ئارتۇقچە كەتمەس.
مەن تۇنجى قېتىم بورھان شەھىدى ئەپەندىنىڭ «شىنجاڭنىڭ 50 يىلى» دېگەن كىتابىنى بۇنىڭدىن نۇرغۇن يىللار ئىلگىرى ئوقۇغۇنىمدا، ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ تەخەللۇسىنىڭ «ئۇيغۇر» دەپ تەخەللۇسى بارلىقىنى بىلگەن ۋاقتىمدا، ئەتراپىمدىكى كىشىلەرنىڭ مىللىتىمىزنىڭ مۇبارەك نامىنى «ئۇرغۇي» دەپ ئاتاش خاتا «ئۇيغۇر» دەپ ئاتاش توغرا دەپ تەشەببۇس قىلغانلىرىنى ئاڭلىغان ۋاقىتلىرىمدا ئۆز- ئۆزەمدىن بۇ ئۇيغۇر دېگەن نام زادى قانداق بولۇپ پەيدا بولۇپ قالغان بولغىيتى، قاچاندىن باشلاپ بىز ئۇيغۇر دېگەن نامنى قوللانغان بولغۇيتۇق دەپ ئويلىنىشقا باشلىغان ئىدىم. ئەسەت سۇلايمان مۇئەللىمنىڭ بىزگە دەرس بىرىۋاتقان مەزگىللىرىدە بۇ ھەقتە نۇرغۇن ئىلمىي پاكىتلار ئاساسىدا بىرقىسىم مەلۇماتلارنى بەرگەنلىكى بۇ ھەقتىكى كۆز قارشىمنىڭ يەنىمۇ بىر يوقۇرى بالداق يوقۇرى كۆتۈرۈلۈشىگە سەۋەب بولغان ئىدى. بىراق شارائىتىمنىڭ، سەۋىيەمنىڭ چەكلىكلىكى تۈپەيلىدىن كۆپ ماتېرىياللارنى كۆرۈشكە پۇرسەت بولمىغان ئىدى.
مەن بۇ ھەقتە ھىچ قىلىپ بېرەلمىسەممۇ گەرچە مەنمۇ بىر ئۇيغۇر ئەۋلادى بولۇش سۈپىتىم بىلەن كۆپچىلىكنىڭ قان- تەرى بەدىلىگە كەلگەن بۇ تەتقىقات، ئىزدىنىشلىرىنى بولسىمۇ كۆرۈپ چىقىپ، ئەتراپىمدىكىلەرگە ئاددىي بولسىمۇ بۇ ھەقتە، شارائىت- ئىمكانىيىتىمنىڭ بارىچە چۈشەنچە بىرىش ئۆز مەجبۇرىيىتىم ھەم مەسئۇلىيىتىم دەپ قارايمەن.

uyghurya2

قېرىندىشىم، بۇ فىلىمنى يوۋكۇغا مەن يوللىغان (يوللىغۇچىنىڭ ئىسمىگە قاراپ بىقىڭ)، ھەم يوللاپ بولۇپلا باغداش مۇنبىرىگىمۇ يوللىغان، مانا بۇ ئادرىسى:

./thread-17494-1-1.html

  بۇنى مەن چىقارغان دىمىدىمغۇ قېرىندىشىم،پەقەت توردا ئۇچرىتىپ قالغان.شۇڭا باشقىلارنىمۇ كورۇپ باقسۇن دىدىم،مىنڭ توھپە تالىشىش مەخسىتىم يوق.بۇرۇن يوللىنىپ بولغىنىنى بىلمەي قاپتىمەن.ئەپۇ قىلارسىز،

ئالۋۇن

رھمەت سىزگە، كۆپ نەرسىلەرنى بىلىۋالدۇق

BADBOY

ئەپسۇس يىنە يوقۇلۇش گىداۋىغا كەپقېلىۋاتىدۇ ...

koktash

ئۇيغۇرشۇناسلىقنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن ناھايىتى كوپ مەسىلىلەر ھەل بولدى، ئەمما ئاساسلىقى ئىككى خىل ئاجىزلىققا يول قويۇلدى، ئۇلاردىن بىرى ئۇيغۇر مىللىتى بىلەن ئۇيغۇر نامىنى تەڭلەشتۇرۇپ ئۇيغۇرلارنىڭ پۇتكۇل تارىخىنى ئۇيغۇر ناملانغان ئاشۇ گەۋدىسىنىلا ئىزدەش. يەنە بىر ئاجىزلىق ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي يازما يادىكارلىقلارنى ئاساسى سۇپىتىدە پايدىلانماسلىقتا كورۇلىدۇ.
-----
مۇشۇ گەپ بەك مۇھىم ئىدى.
بىز ھازىرقى ئۇيغۇرلار قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ دەل ئۆزى ئەمەس، بەلكى بىر قىسىمى ياكى ئارىلاش قىسىمى. ھازىرقى ئۇيغۇرلاردا قەدىمكى ئۇيغۇر قېنىدىن باشقا، يەنە موڭغۇل قانلىرىمۇ خېلى سالماقنى ئىگىلەيدۇ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئىسلام دىنىغا كىرگەندە، نۇرغۇن موڭغۇلنى مۇسۇلمان قىلغان. ئىسلامغا كىرمەي ئۆز دىنىدە قالغانلىرى «قالماق» ئاتالغان.  15- ئەسىرلەردە بۇ يەر «مۇغۇلىستان» دەپ ئاتىلىپ كەلگەن، خەلقى بولسا موغال دەپ ئاتىلىپ كەلگەن (تاكى 1910-يىللىرىغىچە)، ھىندىستاندىكى موغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاتىسى بابۇر شاھ ئۆز موغۇل، يەنى فەرغانە تەرەپتىن ھىندىستانغا بارغان ئىدى. ھازىر ھىندسىتان بىلەن پاكىستاندا موغۇل (موغال) دەپ ئاتىلىدىغان بىر مىللەت بار، نوپۇسى تەخمىنەن 2 مىليون ئەتراپىدا چىقىشى مۇمكىن. بۇلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك يۇقىرى تەبىقىدىكى كىشىلەر بولۇپ، بەك تارقاق ئولتۇراقلاشقان. ئۇلارنىڭ ئەجداتلىرى دەل شۇ بابۇر شاھ بىلەن تەڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىن كۆچۈپ كەلگەنلەردۇر.
ئۆزبەكلەرنىڭ تارىخىدا يادىگارخاننى تىلغا ئالماي بولمايدۇ، لېكىن شۇ يادىگارخاننىڭ قەۋىمى قەدىمكى ئۇيغۇر بىلەن نايماندىن تەركىب تاپقانلىقى ئېنىق (شەجەرىئىي تۈرك دېگەن كىتاپقا قاراڭ).
بەزى چەتئەل توربەتلىرىدە مىللەتلەر تۈركۈمىنى ئايرىماقچى بولسا، ئۇيغۇر مىللەت تۈركۈمىگە ئافغانىستاندىكى ھازار مىللىتىنىمۇ قوشىۋېتىدۇ، بۇنىڭ پارىڭىنى قىلساق، بەلكىم گەپ ئۇزىراپ كۇشان خانلىقىغا يېتىپ بېرىشى مۇمكىن.