20-ئەسىردىكى تۇنجى ئىسلاھاتچى

raxid

                                                                                              (يالقۇن روزى)

ئىسلاھات – ئىنسانىيەت تارىخىدىكى يورۇق تىما.ئىسلاھات –ئۆزگەرتىش دىمەكتۇر.يەنى ۋاقتى ئۆتكەن كونا تۈزۈم،كونا مەدەنىيەت  ۋە كونا ئىدىيەلەرنى ئۆزگەرتىپ ھاياتى كۈچكەباي يېڭى تۈزۈم،يېڭى مەدەنىيەت ۋە يېڭى ئىدىيەنى يارىتىش ياكى ئومۇملاشتۇرۇشنى كۆرسىتىدۇ.ئىسلاھاتنىڭ شەكلى كۆپ خىل،ئۈنۈمى پەرقلىق بولسىمۇ،بىراق ئورتاقلىقى شۇكى بارلىق ئىسلاھات ئىنتايىن مۈشكۈللۈك ئىچىدە يۈرگۈزۈلىدۇ.شۇڭا ئىسلاھاتچىلار ئالدى بىلەن قورقماس جاسارەتكە ،يىراقنى كۆرەر پاراسەتكە ئىگە بولۇشى كىرەك.بۇنداق تۈپ ساپانى ھازىرلىمىغان ئادەمنىڭ ئىسلاھاتچى بولالىشى مۇمكىن ئەمەس. ئىنسانىيەت تارىخىدىكى بارلىق داڭلىق ئىسلاھاتچىلار دەل مۇشۇنداق ساپاغا ئىگە مۇنەۋۋەر ئەزىمەتلەردۇر.20-ئەسىرئۇيغۇر تارىخىدىكى تۇنجى ئىسلاھاتچى ،مەشھۇر ئالىم ئابدۇقادىر داموللام دەل مۇشۇنداق ساپاغا ئىگە زات ئىدى.
ئابدۇقادىر داموللام 1870-يىلى قەشقەر ئاتۇشنىڭ مەشھەدكە تۇتاش باغئېرىق كەنتىدە ئابدۇلۋارىس ئىسىملىك دېھقان ئائىلىسىدە دۇنياغاكەلگەن . مەشھەد –قارا خانىيلار خانلىقىنىڭ ئۇلۇغ خاقانى سۇلتان ساتۇق بۇغراخان بىلەن ئۇنىڭ ئۇستازى ئەبۇ نەسىر سامانى دەپنە قىلىنغان مەشھۇر جاي. تارىختا ئۆتكەن سەلتەنەت ئىگىلىرى بىلەن ساخاۋەتچى بايلار سۇلتان ساتۇق بۇغراخان بىلەن ئەبۇ نەسىرسامانىينىڭ ھۆرمىتى ئۈچۈن قەبرىگاھ يېنىغا مەسجىد،مەدرىسە،خانىقالارنى بىنا قىلغان. ئابدۇقادىر داموللام دەسلەپكى مەلۇماتىنى مانا مۇشۇ يەردىكى "ھەز سۇلتان مەدرىسەسى"دە ئالغان. يېشى 20 لەرگە ئۇلاشقاندا قوقانغا چىقىپ ئىككى يىل ئوقۇغان.
ئەينى يىللاردا بۇخارادا ئوقۇش ئەللامە بولۇشنىڭ يولى ئىدى.چۈنكى 15-ئەسىردىن كىيىنكى بۇخارا –ئىسلام دىنى ئىلمى بويىچە نوپۇزلۇق ئالىملار ۋە مەشھۇر مەدرىسەلەر توپلانغان جاي ئىدى.شۇڭا كىشىلەر "سەمەرقەند–سەيقىلى ئالەم،بۇخارا–قۇۋۋىتى ئىسلام " دەپ تەرىپلىشەتتى..
ئابدۇقادىر داموللام ئاتۇش ۋە قوقاندا ئىگىلىگەن بىلىملىرىگە قانائەت قىلماي ئىلىمدە كامالەتكە يىتىش ئۈچۈن بۇخاراغا بېرىپ ئۇيەردىكى "ئابدۇلئەزىزخان مەدرىسەسى"گە ئوقۇشقا كىرىپ دىنى ئىلىمنىڭ ھەرقايسى تۈرلىرى بويىچە چوڭقۇر مەلۇمات ئېلىپلا قالماستىن،ئەدەبىيات،تارىخ،مەنتىق،ھىساپ ۋە ئەرەپ،پارىس تىللىرىنىمۇ پىششىق ئىگىلىگەن.ئۇ بۇخارادا مەۋلانا ئابدۇراززاق،بۇخارا مۇپتىسى ئەۋەز خوجەندى،قوقەندنىڭ شەيخۇلئىسلامى داموللا ئۇلۇغخان تۆرەملەردىن دەرس ئالغان.ئابدۇقادىر داموللام 1907-1909-يىللىرى بۇ ئۇستازلىرىنىڭ ۋاپاتىغا ئاتاپ يازغان مەرسىيەلىرىدە ئۇلارنى يۈكسەك ھۆرمەت ۋەقايىللىق ھىسسىياتى بىلەن مەدھىيەلىگەن. بۇخارا شەھىرى ئەسىرلەردىن بېرى ئىسلامىيەت دۇنياسىنىڭ ئەڭ مۇھىم تەلىم –تەربىيە ۋە مەدەنىيەت مەركىزى بولۇپ كەلگەنىدى.مەشھۇر تەسەۋۋۇپچى باھاۋۇددىن نەقشىبەندى (1388-يىلى قازا قىلغان) بەرپاقىلغان نەقشىبەندىيە ئېقىمىنىڭمۇ مەركىزى ئىدى.شۇڭا ئىسلام دۇنياسىدا"بۇخارائى شەرىف" دەپ ئۇلۇغلىناتتى..بۇ تارىخى ۋە ئىجتىمائى جەريان بۇخارادا مەدرىسە مۇدەررىسلىرى بىلەن دىنى ئۆلىمالار يىتەكچىلىكىدىكى كۈچلۈك بىرقەدىمىيچىلىك ئەقىدىسىنى شەكىللەندۈرگەنىدى.بولۇپمۇ بۇخارا ئەمىرى ئابدۇللاخان زامانىدا شەيخۇلئىسلاملىققا تەكلىپ قىلىنغان مىرزاجان شىرازى دۇنياۋى پەنلەرنى ئوقۇتۇشنى چەكلەش جەھەتتە ئۈلگە تىكلىگەن.بۇ ئۈلگە ئۈچ ئەسىر جەريانىدا كەڭ ئومۇملاشقان.شۇڭا بۇ يەردە جەدىتچىلىك پىكىر ئېقىمى كۈچلۈك قارشىلىققا ئۇچرىغان.بۇ مۇتەئەسسىپ قەدىمىيچىلەر جەدىتچىلىكنى ئىسلامغا قارشى بىرھەركەت شەكلىدە كۆرەتتى..ئەمىلىيەتتە بۇخارادىكى ئىسلام مائارىپى كىيىنكى چاغلاردا كۆپىنچە مىڭىنى چىرىتىدىغان بىلىملەرنى ئۈگىتىدىغان قالاق مائارىپ بوپقالغان.بۇخارا مەدرىسەلىرى ئىلغارلىق ۋە تەرەققىياتنى جان جەھلى بىلەن چەتكە قاقىدىغان ئىدىيەلەرنى تارقىتىش بىلەن تونۇلغان . ئابدۇقادىر داموللام بۇنداق قالاق مائارىپنىڭ زىيانلىق تەسىرىدىن قانداق قۇتۇلغانلىقىنى 1916-يىلى "شۇرا"ژورنىلىغا يازغان "ئەدەبى بىر مۇساھىبە" دىگەن ماقالىسىدا مۇنداق بايان قىلغان . "ساپ ۋىجدانىمنىڭ ۋە بەزى ھەقىقەتچى زاتلارنىڭ سۆز–سۆھبىتى ھەم يول كۆرسىتىشلىرى  بۇخارادا ئىلىم تەھسىل قىلىش جەريانىدا ھاسىل بولغان خۇراپاتلىق ۋە گۇمانخورلۇق زۇلۇماتىدىن ،شۇنداقلامەنتىق،كالام،پەلسەپە كىتاپلىرىنىڭ شەرھ–ھاشىيەلىرىدىن ،قاتمۇ–قات،ئۇزۇندىن ئۇزۇنغا سوزۇلغان سەپسەتەلىرىدىن ھاسىل بولغان خۇراپات زەنجىر كىشەنلىرىدىن ئەقىل–پىكرىمنى ئازات قىلدى"
ئابدۇقادىرداموللام ئۆزىنىڭ ئىسلاھات ئىدىيىسىنىڭ شەكىللىنىشىگە تەسىر كۆرسەتكەن زاتلار ھەققىدە ئېنىق قىلىپ مۇنداق يازغان" بۇخارادا ھاشىيەخانلىقتىن زەھەرلەنگەن ئەقىل ۋەپىكرىمنىڭ شىپا تاپماقلىقىغا يەنە بىر سەۋەپ : بۈيۈك ئالىملاردىن ئىبن تەيمىييە،ئىبنى قەييىم جەۋزى،جامالىددىن ئافغانى ۋە شەيخ مۇھەممەد ئابدۇ ھەزرەتلەرنىڭ ئەسەرلىرىنى مۇتالىئە ۋە مۇلاھىزە قىلماق ۋە ھازىرقى زاماندىكى"تەرجىمان"،"ۋاقىت"، "شۇرا"كەبى پايدىلىق گېزىت ۋە ژورنال مەسلەكلىرىگە ئەگەشمەك بولدى".بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى ئابدۇقادىر داموللامنىڭ ئىسلاھات ئېڭى ۋە جەدىتچىلىك ئىدىيىسى بۇخارادىكى ئوقۇشىنى تۈگىتىپ قايتىپ كەلگەندىن كىيىن شەكىللىنىشكە باشلىغان....
(ئابدۇقادىرداموللام ۋە ئۇنىڭ 100 نەسىھىتى ناملىق كىتاپتىن ئازراق قىسقارتىپ ئېلىندى)

qinmudan

ساپ ۋىجدانىمنىڭ ۋە بەزى ھەقىقەتچى زاتلارنىڭ سۆز–سۆھبىتى ھەم يول كۆرسىتىشلىرى  بۇخارادا ئىلىم تەھسىل قىلىش جەريانىدا ھاسىل بولغان خۇراپاتلىق ۋە گۇمانخورلۇق زۇلۇماتىدىن ،شۇنداقلامەنتىق،كالام،پەلسەپە كىتاپلىرىنىڭ شەرھ–ھاشىيەلىرىدىن ،قاتمۇ–قات،ئۇزۇندىن ئۇزۇنغا سوزۇلغان سەپسەتەلىرىدىن ھاسىل بولغان خۇراپات زەنجىر كىشەنلىرىدىن ئەقىل–پىكرىمنى ئازات قىلدى".......
    بىزمۇ شۇنداق ئازات بولساقكەن...

kutyol

دەششەت ئادەمكەن جۇما ئۇ
بىلىمگە بەكلا ئىنتىلىدىكەن

aktuqi

ئاللاھ شۇكىشلەرنىڭ ۋىجدانىنى ئاتا قىلغىن

attila

aktuqi يوللىغان ۋاقتى  2013-4-25 11:23
ئاللاھ شۇكىشلەرنىڭ ۋىجدانىنى ئاتا قىلغىن

بۈگۈنكى كۈندە ئابدۇخالىق ئۇيغۇر، مەمتىلى ئەپەندى، ئابدۇقادىر داموللا، ئەخمەتجان قاسىمى، لۇتپۇللا مۇتەللىپ قاتارلىق كىشىلىرىمىز توغىرىسىدا ماقالە-كىتابلار يېزىلىپ، خاتىرلەش پائالىيىتى ئۆتكۈزۈلىۋاتقان، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، زۇردۇن سابىر، ئابدىشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن، ئابدۇقادىر جالالىدىن، يالقۇن رۇزى... قاتارلىق كىشىلىرىمىزنى كۆپچىلىك ھەر دائىم ئېغىزلىرىدىن چۈشۈرمەي كېلىۋاتقان بولسىمۇ،  قۇتلۇق ھاجى شەۋقى، تەجەللى، موللا بىلال نازىم، زۇنۇن قادىرى، ئەھمەت زىيائى، نىزامىدىن ھۈسىيىن، قۇربان ۋەلى كىرۇران... قاتارلىق مىللىتىمىزگە كۆپ تۆھپىلەرنى قوشقان، بۇ يولدا ئېغىر رىيازەتلەرنى چەككەن كىشىلىرىمىز خەلقىمىز قەلبىدىن كۈنسېرى كۆتۈرۈلۈپ كېتىلمەكتە. ئۇلارنى تونۇشتۇرۇش، نەتىجىلىرىنى قېزىپ چىقىپ، خەلقىمىزنىڭ مەنىۋىي ئېنىرگىيسىنى كۈچەيتىش بىزنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەسۇليىتىمىز ھەم بۇرچىمىز.

DOLLAR

ئاللاھ شۇكىشلەر گە،،،،،،،،،،،

aqturk

5-قەۋەتتىكى ئاتىللا ياخشىي يېزىپتۇ ،  قۇربان ۋەلى كىرۇراندىن باشقىسىنى بىلىدىكەنمەن ، كىمدۇ بۇ؟

kaysar147

مۇشۇ ئاق ئالۋاستىنى نىمە ئۈچۈن قاتتىق چەكلىمەيدۇ؟  بىر ئائىلە كىشىلىرى شۇنى سېتىۋاتقان  بۇلارنى  باشقۇردىغان ئورۇن يوقما؟ بىزنىڭ يۇرتتىمۇ مۇنداقلار كۆپ  قومۇل يۇقۇر ئارىيە دە ئولتۇرۇشلۇق ئەنۋەر قوزۇق ھەم ئايالى ،ئەنۋەر قوزۇقنىڭ سىڭلىسى پەرىدەم  ..لەقىمىنى دىمەي،ئەنۋەر قوزۇقنىڭ ئايالىنىڭ ئاكىسى قاتارلىقلار نى ھەمىسى بىلىدۇ ئاق تاماكا ساتىدىغانلىقىنى، نىمە ئۈچۈن  بۇلارنى تۇتۇپ قانۇن بويىچە جازالىمايدۇ؟ بۇلارنىڭ جەمىيەتكە مىللىتىمىزگە سېلىۋاتقان زىيىنى ئازمۇ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

kaysar147

كەچۈرۈڭلەر خاتا يولاپ قويۇپتىمەن

ناغۇت

كەچۈرۈڭلەر خاتا يولاپ قويۇپتىمەن