تىما يوللىغۇچىدىن: مەن يېقىندا تور ئارىلاپ كىتىۋېتىپ قېرىنداش مىللەت بولغان قىرغىزلارنىڭ ئاقدىل تورىدا لوپنورلۇقلارغا مۇناسىۋەتلىك تىمىدىن بىرنى كۆرۈپ قالدىم. قىرغىزچىنى ئانچە بەك چۈشىنىڭ كەتمىسەممۇ، لىكىن بۇ يازمىنىڭ مۇئەللىپى ئۆزىنىڭ نۇرغۇن پاكىتلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ «لوپنورلىقلارنى ئەسلى قىرغىزلاردۇر» دەپ ھۆكۈم چىقارغانلىقىنى ھىس قىلدىم. قىرغىز تىلى بىلىدىغان تورداشلار بولسا بۇ تىمىنى ئوقۇپ تەرجىمە قىلىپ قويغان بولساڭلار، تارىخ بىلىدىغانلار بولسا تارىخى پاكىتلار ئارقىلىق بىر مۇھاكىمە قىلىپ باقساق. لىكىن بۇ تىمىنى دەپ قېرىنداش مىللەتلەر ئوتتۇرىسدا ئارازلىق يۈز بەرمىسە، تىللاشمىساق، ئىلمى سۆزلەشسەك.
تىما مەنبەسى: http://www.akdil.net/ar/forum.php?mod=viewthread&tid=4578
لوپنۇرلۇقتار جانا لوپنۇر تئلى
ورقالچا قىدىرباي ۇۇلۇ
تەكلىمەكەن قۇمدۇعۇنۇن چىعىش تۉندۉگۉندۅ-تارىم دارىياسىنىن اياق جاعىندا، اتى االامعا بەلگىلۉۉ بولۇپ كەلگەن بئر كۅل بولعون . ال شئنجاڭ بويۇنچا ەڭ چوڭ كۅل- «لوپنۇر»كۅلۉ بولۇپ، ازىرقى ەگەدارچىلىقتا «بايىنعولىن موڭعۇل اپتونوم وبلاستى» نىن تەرىتورىياسىنا قارايت.
شىۋىتسىيانىن اتاقتۇۇ جوعراپئيا االىمى، بەلگىلۉۉ ەكىسپەدتسىياچى سىۋەن ەدىن (تولۇق اتى:سىۋەن اندىرىس لاردىن(1865-1952)سىۋەن حىدىن دەپ دا ايتىلات) لوپنۇر كۅلۉن جانا لوپنۇر چۅلكۅمۉن 3 جولۇ چوڭ تەكشەرگەن. 1-جولقۇسۇ 1896-جىلى 3-ايدا قاشقار-قوتەن-كىرىيا ارقىلۇۇ لوپنۇر رايونۇنا تەكشەرۉۉگۅ كەلىپ كورلا،قاراشاار،كۅنچۉ دارىيالارىنان ۅتۉپ، لوپنۇردا بىرقىيلا كۉن تەكشەرۉۉ الپارۇۇ ناتىيجاسىندا،لوپنۇردا ەكى كۅل باردىعىن: تۉشتۉك لوپنۇر كۅلۉ چوڭويسو، تۉندۉك لوپنۇر كۅلۉنۉن كىچىرەيەتۇرعانىن، تۉشتۉك لوپنۇركۅلۉ كىچىرەيسە، تۉندۉك لوپنۇر كۅلۉنۉن چوڭويوتۇرعانىن بايقاعان.
2-جولۇ 1901-جىلى سىۋەن ەدىن(تولۇق اتى:سىۋەن اندىرىس لاردىن(1865-1952)سىۋەن حىدىن دەپ دا ايتىلات) سىياقتۇۇلارمۇرداعى پىلان بويۇنچا، شئزاڭدىن چىعىش جاعىن تەكشەرگەندەن كىيىن، لوپنۇر چۅلكۅمۉندۅجوعراپئيالىق چوڭ تەكشە رىش الپارىپ، قادىمكى شاار كىروراندىن چالدىبارىن قازا باشتاپ، كارۇشتى جانا حانزۇ جازۇۇسۇنداعى كۅپتۅگۅن ماتەرىيالداردى، وشوندوي ەلە بايىرقى جاسالعالۇۇ بۇيۇمداردى تابات.
وشونۇ مەنەن مەنەن بىرگە لوپنۇر كۅلۉن جالپى بەتكەي تەكشەرۉۉ ارقىلۇۇ، ال كۅل «جۅتكۅلۉپ تۇراتۇرعان كۅل ەكەن» دەگەن قىياسىن ورتوعو قويوت. وشوندو ال تەگىندە تارىم دارىياسىنا قۇيۇلۇۇچۇ كۅنچۉ دارىياسىنىن اعىن قىنىن دارىيانىن نەگىزگى اعىپ جاتقان قىنى ،بۅلۉگۉ ۅزگۅرتۉپ، تىكەلەي لوپنۇر كۅلۉنۅ قۇيۇلۇپ جاتقانىن دالىلدەگەن.
سۋەن ەدىندىن 3-جولقۇ لوپنۇردۇ تەكشەرىشى 1934-جىلى 4-ايدىن 1-كۉنۉنۅن 6-ايدىن 1-كۉنۉنۅچۅ بولوت. وشول جولۇ ال، كۅنچۉ دارىياسىن بويلوپ جاڭى لوپنۇر كۅلۉ ايلاناسىناچا نىچكەلىك مەنەن تەكشەرۉۉ الپارعان. اقىرىندا سىۋەن ەدىن: لوپنۇر كۅلۉ-«كۅچمۅ كۅل»،ال 1500 جىلدى دوور قىلىپ چىعىش جانا باتىش تاراپتارعا جۅتكۅلۉپ تۇرعان دەگەن قاراشقا كەلگەن.
دەمەك، لوپنۇر كۅلۉن، سىۋەن ەدىن اقىرقى جولۇ تەكشەرگەن وشول 1930-ىنچۇ جىلداردان نارقى ۇباقىتتى ەسەپتەگەندە،«1500 جىل ايلاناسىنان بەرى تابئيعاتتا بار بولعون كۅل» دەگەن قورۇتۇندۇۇعا كەلۉۉگۅ بولوت.
بۇل «لوپنۇر كۅلۉ»جۅنۉندۅكۉ ەڭ ىشەنىچتۉۉ ئىلمىي ماالىمات بولۇپ، بۇل كۅلدۉن ۇزاق تارىحقا ەە ەكەندىگىن تۇرۇقتاشتىرات. بئروق، بۇل كۅل 1972-جىلىنا كەلگە ندە بۉتۉندۅي قۇرعاپ كەتكەندىكتەن، ازىرقى جوعراپىيالىق تۇرعۇدا «لوپنۇر ويدۇڭۇ » بولۇپ قالىپتانعان.
لوپنۇر ويدۇڭۇ-تەكلىمەكەن قۇمدۇعۇنۇن چىعىش تۉندۉك جاعىندا بولۇپ،تۉشتۉ گۉ «التىن توو»عو، تۉندۉگۉ «قۇرعاق توو»عو تاقالات. ال ەمى وشول لوپنۇر كۅلۉ نۉن(لوپنۇر ويدۇڭۇ) ايلاناسىنداعى چۅلكۅمدۅر بولعون ازىرقى لوپنۇر وودانى، جانا ازىرقى چارعىلىق وودانىنن بئربۅلۉگۉ« لوپنۇر رايونۇ»، الجەرلەردە جاشاعان ەلدەر«لوپنۇرلۇقتار»دەپ اتالات. انىن كۅلۅمۉ 100 مئڭ كۇۋادىرات مەتىردەن ارتىق بولۇپ، چوڭدۇعۇ جەجىياڭ ۅلكۅسۉ مەنەن تەڭ كەلەت.
لوپنۇرلۇقتاردىن ەتنىك قۇرۇلماسى جۅنۉندۅ ازىرعاچا ارتۉردۉۉ بوجومولدور ورتوعو سالىنىپ كەلدى. بئر بۅلۉك تارىحچىلار،االىمدار،ئىلمىي ىزىلدۅۅچۉلۅر(ماسەلەن: ورۇسسىيانىن اتاقتۇۇ االىمى ە.تىنىشۋ، جۇڭگولۇق پىرافىسور حۋاڭ ۋىن بىي، اتاقتۇۇ تارىحچى انۋار بايتۇر،جاش تارىحچى ەسەن ايسا سىياقتۇۇلار):«لوپنۇرەلى قىرعزدار دىن ۇرپاقتارى،جە ەتنىك قۇرۇلماسىن ۅزگۅرتۉپ جاتقان قىرعىزدار»-دەپ ەسەپتەسە، بئربۅلۉك ىزىلدۅۅچۉلۅر (ماسەلەن:بەلگىلۉۉ ۇيعۇر تئلچىسى مىر سۇلتان وسمونوۋ سىياقتۇۇلار):«لوپنۇردا جاشووچۇلار بىرنەچە ەلدەن قۇرالعان. الار:قاراقورچۇندار (قارا قوشۇندۇقتار)، يانلار، جوداقتار، قالماقتار، قىرعىزدار، سارتتار...دەگەن قالقتاردىن ارالاشماسى»دەپ قاراسا.كەەبىر قالەمگەرلەر(ماسەلەن:عالىپ بارات ەرك سىياقتۇۇ لار):«لوپنۇرلۇقتار ساپ ۇيعۇرلار»-دەپ جازىشات.
بۇل جەرگە كەلگەندە ەرەكچە ەسكەرتىپ كەتۉۉگۅ تىيشتۉۉ بئر ئش :لوپنۇردۇن ەلى جانا تئلى جۅنۉندۅ قىرعىزدىن جاش تارىحچىسى ەسەن ايسابەك ۇۇلۇ جازىپ،2006 _جىلى 5-ايدا جارىق كۅرگۅن«قىرعىزداردىن قالىپتانۇۇ تارىحى»دەگەن كىتەبىندە، اتايىن باپ اجىراتىپ: «لوپنۇردۇن ەتنوگىراپىيالىق قالىپتاشۇۇ قاينارى جۅنۉندۅ» دەگەن چوڭ كۅۅلۅمدۅكۉ ىزىلدۅۅ ەمگەگىن جارىيالاعان ەلە. اعا سالىشتىرعاندا مەن بۇل قىسقا ماقالامدى وقۇرماندارعا تارتۇۇ قىلباسام دەلە بولموق. بئروق، مەن بۇل ماقالامدى 1990-جىلى جازىپ قويعوندۇعۇم ۉچۉن، بۉگۉنكۉ كۉنگۅ كەلگەندە انىن بئربۅلۉك جەرلەردىن ۅڭدۅپ-تولۇقتاپ جارىيالوونۇ تۇۇرا تاپتىم.انىن سەبەبى،كەەبىر قالەمگەرلەردىن:ماسەلەن عالىپجان بارات ەرك سىياقتۇۇلاردىن اشىرتا-جاپىرتا جۉيۅ سۉز جازعاندارى مەنى بۇل ماقالانى جارىيالووعو ماجبۇر قىلدى.
اندا ەمەسە، جوعورقۇ 3 تۉردۉۉ كۅز قاراشتىن ئىلمىي جۉيۅسۉن ۇعۇۇدان مۇرۇن، الدى مەنەن«لوپنۇر»دەگەن اتالمانىن ماانئسى جۅنۉندۅ توقتولۇپ ۅتۅلۉ:
«لوپنۇر» سۅزۉنۉن ماانئسى جۅنۉندۅگۉ ىزىدۅۅلۅردا بئر كەلكى ەمەس،بۇل سۅزدۉن تۉپ تۅركۉنۉ ماسەلەسىندە تۅمۅندۅكۉدۅي بئرقانچا قاراش بار. بىرىنچىسى،اتاقتۇۇ تئل تاانۇۇچۇ ۋ. رادلوۋ:« لوپ سۅزۉ-چوڭ تومولوق، جە كەسىك-كەسىك دەگەن ماانىدەن كەلىپ چىققان بولۇپ،«چوڭ تومولوق سۇۇ»،«بارچا-بارچا سۇۇ» دەگەندىك بولوت»-دەپ قارايت.
ەكىنچىسى،ۇيعۇر االىمى ئمىن تۇرسۇن«باتىش ەلدەر سۇۇ اعىندارى جۅنۉندۅ»دەگەن كىتەپتەن ناقىل كەلتىرىپ:« تارىم دارىياسى چىعىشقا قاراي اعىپ لوپنۇر كۅلۉنۅ قۇيۇ لات. مۇسۇلمان(ۇيعۇر) تىلىندە«لوپ»دەگەندىك-«سۇۇ جىيىلىپ قالعان جاي» دەگەندى بىلدىرەت»-دەيت.
ۉچۉنچۉسۉ، نىيۇرۇچەن سىياقتۇۇلار:« لوپ سۅزۉ-تۇبۇت تىلىندە«دىن، ئشەنىم» دەگەن ماانىنى، جە ئندى تىلىندە«ىشەنۉۉچۉ، باش قويۇۇچۇ»دەگەن ماانئنى بىلدىرەت»-دەپ قارايت.
تۅرتۉنچۉسۉ، قۇربانجان،پالتاقۇندار تۉزگۅن:«شئنجاڭ جەر ناامدارىنىن ەتمولوگىياسى دەگەن كىتەپتە:«كەەبىرلەر «لوپ» سۅزۉنۉن، ئران تىلىندەگى«لاپ» سۅزۉ مەنەن بايلانىشى بار دەپ قارايت»-دەپ جازىلعان.
بەشىنچىسى،جوعراپئياچى سىن جۇڭمىيەن: «لوپ» سۅزۉ- سوعدى تىلىندەگى «جاڭى»دەگەن ماانىنى بىلدىرەتۇرعان «نوگ» سۅزۉ مەنەن بايلانىشتۇۇ. بۇل ناام-سانىسكىرت تىلىندە«ناۋ»دەپ، تىبەت تىلىندە«نوپ» دەپ اتالعاندىقتان، كىيىنچە«نوپ»سۅزۉ- «لوپ» سۅزۉنۅ ۅزگۅرگۅن»- دەپ قاراشات.
التىنچىسى، نىياز كەرىمى سىياقتۇۇلار:« لوپنۇر- ۇيعۇرچا«لوپ كۅلۉ»دەپ اتالات بولچۇ،«لوپنۇر»دەگەن اتالعى تەگىندە«لوپ»دەگەن ۇيعۇرچا سۅزگۅ،«نۇر»(كۅل) دەگەن موڭعۇلچا سۅزدۉن قوشۇلۇشۇنان پايدا بولۇپ، 1771-جىلى موڭعۇل ويروتتو رۇنۇن تىرعووت ۇرۇۇسۇنان 70 مئڭ كىشى ۋولگا(ەدىل)، دەنپىر دارىيالارى جاقا سىنان كۅچۉپ كەلىشپ، جىلدىز-قاراشاارلاردىن تەگەرەگىنە مەكەندەشكەندەن كىيىن پايدا بولعون ناام.
جەتىنچىسى، «لوپنۇر» ناقاي موڭعۇلچا سۅز بولۇپ،تۉپكۉ ايتىلىشى-«لوبىنۇر» ەلە. ۅزكەزىندە ويروت موڭعۇلدارى جاعىنان تۉندۉك شىنجاڭدا قۇرۇلعان «جۇڭعار حاندىعى» 1678-جىلى تۉشتۉك شئنجاڭدى باسىپ العاندا، تۉندۉكتۅگۉ چوڭ كۅل (ازىرقى ئىبىنۇر) مەنەن تۉشتۉكتۅگۉ چوڭ كۅل(ازىرقى لوپنۇر)دۇ كۅرۉپ سالىشتىر ىپ، بئرىن«ئبىنۇر»(موڭعۇلچا جاقىنقى كۅل)، جانا بئرىن«لوبىنۇر»(موڭعۇلچا الىسقى كۅل) دەپ اتاعان»-دەگەن ماالىمات.
بۇل قاراشتاردىن قايسىنىسىنىن تۇۇرا جانا تاق ەكەندىگى تۇۇراسىندا كەسىپ ايتۇۇ ازىرىنچا قىيىنىرااق. انتكەنى، بۇل تۇۇرالۇۇ بايىرقى تارىحىي جازمالاردا اچىق جازىپ قالتىرىلعان ماالىمات جوق. انىن ۉستۉنۅ جەرگىلىكتۉۉ ەلدەردىن دا «لوپنۇر»سۅزۉنۉن ماانئسىن چەچمەلەپ بەرگەن، جاناكەلىپ قادىمتەن بەرى ۇشۇل ات مەنەن اتالىپ كەلاتقاندىعى جۅنۉندۅگۉ دالىلدەنگەن ماالىماتتار ازىرعاچا ۇچۇراتىلبادى. جوعورۇداعى كۅزقاراشتار تەك عانا، كىيىنكى مەزگىلدەگى تارىحچىلاردىن، ىزىلدۅۅچۉلۅردۉن بوجومولدورۇ بولۇپ سانالات. وشوعو ازىرىنچا اركىم ۅز قاراشىن تۇۇرا دەپ تۇرسۇن. انىن تۇۇرا، جە تۇۇرا ەمەستىگى تۇۇرالۇۇ كىينكى تارىحچىلار قورۇتۇندۇۇ چىعارار.
ەمى لوپنۇرلۇقتاردىن-جە لوپنۇردا جاشووچۇ ەلدەردىن ەتنىك قۇرۇلماسى جۅنۉندۅكۉ ماالىماتتارعا توقتولولۇ:
1. «لوپنۇرلۇقتاردىن تەكتى قىرعىزدار»دەپ قاراچۇلاردىن پاكىتتەرى:
(1) ئىلىم سالااسىندا بەلگىلۉۉ پىروفەسور حۋاڭ ۋىنبىي ۅز كەزىندە مىنداي بئر جورومولدۇ ورتوعو قويعون:« حان دوورۇنان مۇرۇنقۇ دووردو لوپنۇر ەلىنىن حۇندار مەنەن الاقاسى تىعىز بولعون. جۇڭگونۇن قادىمكى تارىحىي جازمالارىندا لوپنۇر رايونۇ ندا بىرەر تۉركۉ ەلدىن بولعوندۇعۇ تۇۇراسىندا كەپ جوق. بالكىم، حۇندار باتىشقا جۅتكۅلگۅندۅ ۅزدۅرۉ مەنەن قادىمكى قىرعىزداردى(كەرعۇرلاردى)دا لوپنۇر رايونۇنا الىپ كەلگەن بولۇشۇ مۉمكۉن».بۇل كۅز قاراشتى ورۇسئسىيانىن ۇلۇۇ االىمى ەدحام تەنىشوۋ جاقتاپ، «بۇل لوپنۇر ەلىنىن ەتنىك قۇرۇلماسى جۅنۉندۅگۉ ۅزۉ جولۇقتۇرعان ەڭ العاچقى ماالىمات» دەپ قاراعان.
(2) تاڭ دوورۇندا جازىلعان«ەل باشقارۇۇ ۅرنۅكتۅرۉ» اتتۇۇ تارىحىي كىتەپتىن246- ورومۇندا مىنداي بئر ماالىمات بار: «ەڭ العاچ ەۋىرعۇلدۇن(1) باتىشى، اگىنى نىن(2) تۉندۉگۉندۅ قىرعىز دەگەن بئر ۇرۇۇ ەل بولعون. الار بايىرقى گەرعۇرلار ەلە. تاڭ پادىشالىعىنىن العاچقى جىلدارىندا الار«قىرعۇر» دەلىنىپ، كىيىن«حاگاس(كىركىس) دەپ اتالعان.
(3) مئلادىيا 840-جىلى قىرعىز حاندىعى،ورحۇنداعى ۇيعۇر حاندىعىن جەڭىپ،الار دى بىرنەچە توپقو بۅلۉنۉپ،تۉشتۉككۅ جانا باتىشقا قاچۇۇعا ماجبۇر قىلعاندان كىيىن، قىرعىز اسكەرلەرى قاچقان ۇيعۇرلاردىن ارتىنان تەڭىرتوونۇن چىعىش تۉش تۉگۉنۅچۅ قۇبالاپ كەلىپ، بۇل جەرلەردى ەەلەگەن. تاڭ دوورۇندا جازىلعان« ەل باشقارۇۇ ۅرنۅكتۅرۉ»دەگەن كىتەپتە مىنداي ماالىمات بار: «حۇيچاڭدىن 2-جىلى (842-جىلى) قىرعىزدار سانعۇن الىپ زوردۇ تىيەندىگە(تاڭ ەلچىسىنە) جىبەرىپ: «كەيچىڭ جىلدارىنىن اقىرى(840-جىلى) ۇيعۇرلاردى جەڭگەندىگىن ماالىم قىلدى. وشوندوي ەلە،ۅزدۅرۉنۉن تايحى مالىكەنى(ۇيعۇر حانىنا حانىشتىققا بەرگەن تاڭ پادىشاسىنىن قىزى) قولعو تۉشۉرگۅندۉگۉن، انى پادىشااعا قايتارىپ بەرۉۉ ۉچۉن قىيلا مۇرۇن ەلە تولۇستاي سىياقتۇۇ كىشىلەردى قوشۇپ جىبەرگەنىن،بئروق ازىرعاچا قابار كەلبەگەنىن،الاردىن بۇل جەرگە جەتىپ كەلگەن-كەلبەگەنىن بىلە الباعانىن،ەگەردە باشقالار ساتقىندىق قىلىپ حانىشتى ۅزۉنۉكۉ قىلىپ العان بولسو، قوشۇۇن تارتىپ قايتارىپ كەلەتۇرعاندىعىن، الار اسمانعا چىقسا تامانىنان، جەرگە كىرسە كۅكۉلۉنۅن قارماپ ۅز ۇباعىندا قولعو تۉشۉرۅتۇرعانىن»بايانداعان. ارقادان ەلە قىرعىز ەلچىسى مىنداي دەگەن:« بىز قاراسۇۇ ۅرۅۅنۉنۅ كۅچۉپ كەلىپ،ۇيعۇرلاردىن قادىمكى مەكەنىن ەەلەدىك. وشونۇ مەنەن بىرگە ەنشى، بەشبالىق، تاتار سىياقتۇۇ بەش تايپانى قوشۇپ الدىق».
بەلگىلۉۉ تارىحچى حۋاتاۋ مىرزا جوعورقۇ تارىحىي ماالىماتقا نەگىزدەنىپ:«تەگىندە قىرعىزدار ەكى جىلدان بەرى كۅڭۉل -كۉيۉن باتىش تۉشتۉككۅ قاراتىپ، ەنشى، بەشبالىق رايوندورۇن قوشۇپ العان ەلە.ەمى بولسو الار- ەنشى، بەشبالىق رايوندورۇن، اتاپ ايتقاندا چىعىش تەڭىرتوو رايونۇن ەەلەپ العاندان كىيىن، قاراسۇۇ ۅرۅۅ نۉندۅگۉ تۉندۉك تالاانىن بوربورۇ بولعون ۇيعۇرلاردىن وردۇنا چىعىپ، چىعىش تەڭىر توو رايوندورۇن ۅز ئچىنە العان چوڭ بئر حانداندىق قۇرۇۇعا داياردانىپ جاتقان بولۇچۇ»-دەپ ەسەپتەگەن.
تارىحچى حۋاتاۋ جانا ىزىلدۅۅسۉن ۇلانتىپ:« ەگەر انالئزىبىز تۇۇرا بولسو، اراپ- پارس قاينارىنداعى ەستەلىكتەر مەنەن حانزۇچا بايانداردىن تۇۇرالىعىن، 840-جىل دان كىيىن قىرعىزداردىن چىنىندا ەلە بەشبالىق، ەنشىلەردى ەەلەپ العاندىعىن جانا كۉسەن، اگنىي ايلاناسىندا قورعوو قوشۇۇندارىن تۇرعۇزعان بولۇشۇ مۉمكۉندۉگۉن دالىلدەيت.»- دەپ تىياناق چىعارات.
(4) تاڭ دوورۇنداعى«ەل باشقارۇۇ ۅرنۅكتۅرۉ»نۉن 247-ورومۇندا داعى مىنداي دەپ جازىلعان:« حۇيچاڭدىن 3-جىلى( 843-جىلى) 2-ايدىن 11-كۉنۉ قىرعىزدار چوڭ الپ سولچۇنۇ چاڭانگە ەلچىلىككە جىبەرىپ،پادىشاعا ەكى تۇلپار تاتۇۇلاعان. پادىشا اتقوشچۇ ۋازىر جاۋفەندى، چوڭ الپ سولچۇعا قونوق اش بەرىپ توسۇپ الۇۇ عا بۇيۇرعان. 15-كۉنۉ پادىشا ارقايسى ەلدەردەن كەلگەن ەلچىلەردى قابىلداعاندا، قىر عىز ەلچىسىن، بوحاي ەلچىسىنىن جوعورۇ جاعىنا ولتۇرعۇزعان... وشوندو پادىشا، جاۋفەندى قىرعىزدارعا ەلچىلىككە جىبەرىپ، ەنشى مەنەن بەشبالىقتى تاڭعا قايتارىپ بەرۉۉنۉ سۇراماق بولعون. بئروق لى دىييۉ پادىشاعا:«ەنشى وردودون7 مئڭ چاقىرىم، بەشبالىق 5 مئڭ چاقىرىم كەلەت، قىرعىزدار قايتارىپ بەرگەندەدا، قايرادان باسقاق مەكەمەسىن قۇرۇپ، اسكەردەن 10 مئڭ ادامدى جىبەرىپ قورعوشۇبۇز كەرەك. مىنچا كۅپ اسكەردى قايدان الىپ، الارعا كەرەكتۉۉ كەرەك-جاراقتى قايسى جول مەنەن جەتكىرەبىز؟ بىلگەلى بولبويت. مىنداي كۅپ چىعىم جۇمشاپ، قۇرعاق ناام الاتۇرعان ئىشتى قىلباعانىبىز وڭ.؟»-دەگەندە، پادىشا تۇرۇپ قالعان».
(5) كۅۅنۅ تارىحناامالاردىن ىچىندەگى قىمباتى ەڭ زور جازما ەستەلىك بولعون «ۇدۇدۇل االام»(دۉينۅنۉن چەگارا-پاسىلدەرى)دا: قىرعىزدار جۅنۉندۅ مىنداي ەكى تۉردۉۉ تۉيۉندۉۉ ماالىمات بار:
بئرى، جەر-جاي اتتارىنىن قاراشتۇۇلۇعۇ جانا جايعاشقان ورۇندارى جۅنۉندۅگۉ ماالىماتتا:« بىنجۇل B.N j u l (بۉگۉنكۉ اقسۇۇ شاارى)،قارلىق ماملەكەتىنىن چەك اراسى ئچىندە. ىلگەرى بۇل جەردىن پادىشاسى توعۇز وعۇزدارعا قاراشتۇۇا ەلە، بئروق،ازىر بۇل جەردى قىرعىزدار ەەلەپ العان».
جانا بئرى، «كاشعەر—جۇڭگوعوقارشتۇۇ، ياعما- تىبەت- قىرعىزداردىن چەك اراسىنا جايعاشقان. كاشعەردىن ساردارى ىلگەرى قارلىقتار، جە ياعمالاردان بولعون».
«ۇدۇدۇل االام»دان تۇرعان بۇل قىمباتتۇ تارىحى قايناردا جازىلىپ قالعان بۇل ماالىماتتار- ورۇستۇن اتاقتۇۇ تارىحچىسى، ورتو ازىيا تارىحىي ئزىلدۅۅسۉنۉن ۇستازى ۋ.بارتولد جانا جۇڭگونۇن بەلگىلۉۉ تارىحچىلارى حۋاتاۋلاردىن قاراشىنچا، 840- جىلدان 870-جىلعاچا بولعون ۇباقىتقا تااندىق.
الاردىن قاراشىنچا، 840-جىلى ورحۇنداعى ۇيعۇر حاندىعىن تالقالاپ، وردوسۇن ۅرتتۅپ، الاردىن جوعولعوندون قالعاندارىن، ۉچ جولعو بۅلۉنۉپ تۉشتۉككۅ جانا باتىشقا قاچۇۇعا ماجبۇرلاعان قىرعىزدار قاچقان ۇيعۇرلاردىن ارتىنان قۇبالاپ تەڭىر توونۇن چىعىش جانا تۉشتۉك جاقتارىناچا كەلىشىپ، ال جەرلەردى ەەلەپ الىشقان. ەچبولبودۇ دەگەندە بئر مەزگىل ۉستۅمدۉك قىلشقان.كىيىن الاردىن كۅپ ساندۇۇ سۇ تۉندۉك جاققا قايتىپ كەتىشكەن بولسودا، بئر بۅلۉكتۅرۉ وشول جەرلەردە وتورۇ قتاشىپ قالىپ قالىشقان.
(6) جۇڭگونۇن اتاقتۇۇ قىرعىز تارىحچىسى انۋار بايتۇر«شىنجاڭداعى ۇلۇتتارتارىحى» دەگەن كۅلۅمدۉۉ كىتەبىندە:« 840-جىلى جەڭىلىپ قاچقان ۇيعۇرلاردىن ارتىنان قۇبالاپ كەلگەن قىرعىزدار تەڭىر توونۇن چىعىشى مەنەن تۉشتۉگۉن بۉت ەەلەپ ۅزدۅرۉنۉن بىيلىگىن جۉرگۉزۉشكۅن. كىيىن بئرقانچا جىلداردان كىيىن بەلگىلۉۉ سەبەپتەردىن ايىنان، قىرعىزداردىن نەگىزگى بۅلۉگۉ ەنەسايعا قايتىپ كەتىشكەن بولسودا، جانا بىر بۅلۉگۉ وشول ەەلەگەن جەرلەرىندە وتۇرۇقتاشىپ قالىشقان. تەڭىر توونۇن چىعىشىنداعى بىرنەچە جەردە جانا تەڭىر توونۇن تۉشتۉگۉ مەنەن پامىر توو سۇنداعى ازىرقى- چەرىك، قۇتچۇ(قۇشچۇ)، نايمان، تەيىت، دۅۅلۅس... سىياقتۇۇ ۇرۇۇلار، وشول دووردو كەلىپ وتۇرۇقتاشىپ قالعان قىرعىزداردىن ۇرپاقتارى»-دەپ جازات، جانا باشقا چىعارمالارىندادا وشوندوي قارايت.
(7) مئلادىيا 961-جىلى ئراسمىي قۇرۇلۇپ،1393-جىلى«موعولىستان»حانى قىزىرقوجو جاعىنان جوعوتۇلعان قۇجۇ(ئدىقۇت) حاندىعىنىن، بۉگۉنكۉ تۇرپاندى بوربور قىلىپ تۇرعانداعى تەرىتورىياسى- ئۋىرعۇل(قومۇل)، بەشبالىق(جىمىسار)، كۉسەن(كۉچەر)، كىنگىت(قاراشاار)، اگنىي(كورلا)...سىياقتۇۇ تەڭىرتوونۇن چىعىشىنداعى جانا تەڭىر توونۇن ورتو بۅلۉگۉندۅگۉ رايوندوردۇ ۅز ىچىنە الات ەلە.
جۇڭگو تارىحچىلارى لىن گەن، گاۋزىحۇلاردىن ئزىلدەشىنە نەڭىزدەلگەندە، وشول ئدىقۇت(قۇجۇ)حاندىعىنىن قاراماعىندا بئربۅلۉك قىرعىزدار جاشاعان. اندا تارىحىي بۇلاقتارعا نازار سالالى: «قۇجۇ ۇيعۇر حاندىعى جەرگەسىندە،نەڭىزگى ۇلۇت بولعون ۇيعۇرلاردان باشقا جانا: تۉشتۉك تۉركتۅر، تۉندۉك تۉركتۅر، چوڭ چىگىلدەر، كىچىك چىگىلدەر، ياعمالار، قارلىقتار، حاكاستار(قىرعىزدار)، نايماندار، گەتتەر،ۇرۇڭدار...دان كۅپتۅگۅن ەلدەر بار ەلە. بۇلاردىن ىچىندەگى تۉركتۅر مەنەن حاكاستار بايىرقى ۇلۇتتاردان بولۇچۇ...
«حاكاستار(قىرعىزدار)- ايتور سىرتتان كەلىپ ۇشۇ جايدا كۅچمۅن مال-چارباچىلىق مەنەن الپۇرۇشاتۇرعان مايدا ۇرۇۇدان بولۇشۇ مۉمكۉن. كىيىن الاردىن ۇيعۇرلارعا بۉتۉندۅي سئڭىپ كەتكەن جە كەتبەگەندىگى جۅنۉندۅ تارىحىي ماتەرىيالداردا انىق جازىلباعان. چىگىلدەر-كىچىك ياۋچىلاردىن قالدىق ۇرۇقتارىنان بولۇپ، شاجۇ(بۉگۉنكۉ گانسۇۇنۇن دۇڭحۋاڭ شاارى)نۇن باتىش تۉشتۉگۉندۅگۉ حۇلۇچىدە كۅچمۅن مالچىلىق قىلعان. الارايتور نايمان، گەت، ۇرۇڭدارعا وقشوش ەڭ اقىرىندا ۇيعۇرلارعا سىڭىشىپ كەتكەن بولۇشۇ مۉمكۉن.».
ۇشۇنتئپ،10-11-قىلىمداردادا قاراشاار-كورلا ايلاناسىندا قىرعىزداردىن جاشاعاندىعى تارىحى جازمالار جاعىنان دالىلدەنىپ تۇرات.
(8) 16-قىلىمدا شئنجاڭدا جاشاپ ۅتكۅن اتاقتۇۇ تارىحچى مىرزا مۇحاممەت ايدار گوراگان جازعان«تارىحىي راشىدى»دە قىرعىزدار جۅنۉندۅ مامىنداي ماالىمات بەرىلەت: « سەيىت سۇلتان مەنەن قالئل سۇلتاندار قىرعىزداردىن اراسىندا بولۇچۇ. 1508جىلى الاردىن اكەسى-چىعىش چاعاتاي حاندىعىنىن حانى مانسۇرحان مەنەن الاردىن ورتو سۇندا، «موعولىستان»دىن چارۇن-چالاك(چەلەك) دەگەن جەرىندە قاتۇۇ ۇرۇش بولدۇ. اقىرى مانسۇرحان جەڭىپ ەكى ئنىسى قاچتى. قالىل سۇلتان پارعاناعا قاچىپ باردى ەلە، انجئياندىن اكىمى قارماپ ۅلتۉردۉ.سەيىت سۇلتان قاچقان باتىنچا كابۇلعا كەتتى. جەڭگەن مانسۇرحان موعولىستانداعى باردىق قالقتى- مەيلى قىرعىز، مەيلى موعول بولسۇن باارىسىن كۅچۉرۉپ چالىش مەنەن تۇرپانعا الىپ كەتتى».
ورۇستۇن اتاقتۇۇ تارىحچىسى ب. بارتولد بۇل ماالىماتتى تولۇعۇ مەنەن مىنداي بايان دايت: «1503-1504-جىلدارى اقمات حان دۉينۅدۅن قايتىپ، انىن وردۇنا چوڭ ۇۇلۇ مانسۇرعان تاقىتقا ولتۇرات. انىن ىنىلەرى سۇلتان قالئل مەنەن سۇلتان سەيىت انى مەنەن قاستاشات، سۇلتان قالئل، وشول كەزدە «موعولىستاندىن جاپايى ارىستاندارى»دەپ اتالعان تئيانشاندىق قىرعىزداردىن اراسىنا قاچىپ كەلەت.قىرعىزدار انى ۅزۉنۅ حان شايلاپ الىشات. 1508-جىلى مانسۇرحان اسكەر تارتىپ كەلىپ، ەكى ئنىسىن جەڭىپ، بئربۅلۉك قىرعىزداردى تۇرپان جانا چالىشقا(لوپنۇرعا) سۉرگۉن قىلات، كۅپ بۅلۉگۉن قىرىپ سالات، سۉرگۉن قىلىنعانداردىن بئر بۅلۉگۉ قايرا ۅز جۇرتۇنا قايتىپ كەتىشەت، بىر بۅلۉگۉ وشول جەردە قالىپ قالىشات».
جۇڭگونۇن ايتىلۇۇ ،تۉشۉمۉ كۅپ تارىحچىسى ۋىي لىياڭتاۋ بۇل وقۇيانى داعىدا بىشقتاپ ايتىپ: « وشول جىلى مانسۇرحان تۇرپاندان قوشۇۇن تارتىپ كەلىپ، سۇلتان قالىلحان مەنەن سۇلتان سەيىتحانعا چابۇۇل جاساپ، الاردىن زنمىنىن تارتىپ الماقچى بولوت. بۇل ەكى سۇلتان اعا قارشى چىعىپ، باردىق قىرعىز جانا موعولدوردۇ جىيناپ، الماتانىن كەڭ تاالاسىندا مانسۇرحان مەنەن قاتاڭ سالعىلاشات. ناتىيجادا ەكى سۇلتان ۉزۉل-كەسىل جەڭىلىپ ارقايدا قاچات. مانسۇرحان قولعو تۉشكۅن قىرعىز داردى چالىشقا(قاراشاارعا) ايداپ كەتەت»-دەپ تۇرۇقتاشتىرات.
ال ەمى بئر ۅمۉر ۇيعۇر تارىحىن ىزىلدەپ ۅتكۅن اتاقتۇۇ قىرعىز تارىحچىسى انىۋار بايتۇر بۇل وقۇيانى كەڭىرى بايانداپ كەلىپ،:«تارىحتا جانا ازىر«لوپنۇر قىرعىزدارى» دەپ اتالعان قىرعىزدار، ايتوور وشول ىرەت مانسۇرحان جاعىنان ۇشۇل جايلارعا كۅچۉرۉپ كەلىنگەن قىرعىزداردىن ۇرپاقتارى بولسو كەرەك» دەگەن كەسكىن كۅز قاراشىن ورتوعو سالات.
دەمەك، بئز جوعورقۇ پاكىتتەردەن، قىرعىزداردىن تەە بايىرقى زاماندادا جانا جاقىنقى زاماندادا، تىيانشاندىن چىعىشى مەنەن ورتو بۅلۉكتۅرۉندۅ، اسىرەسە،قاراشاار-كورلا لاردا جاشاپ كەلگەندىگىن كۅرۅ الدىق. مىنداعى بايىرقى زامان دەگەندە 9-10- قىلىمداردى، جاقىنقى زامان دەگەندە 16-17-قىلىمداردى كۅزدۅدۉك.
ەمى بئز ايتماقچى بولعون لوپنۇر رايونۇنداعى قىرعىزداردىن، جوعورقۇ بئرنەچە جولقۇ كەلگىندىلەردىن ىچىنەن،قايسى ۇباقتاعى قىرعىزداردىن ۇرپاقتارى ەكەندىگى جۅنۉندۅ تاق ايتۇۇعا ارعاسىزبىز. انىتكەنى، تارىح بەتتەرىندەگى جوعورقۇ ماالىماتتاردا لوپنۇرلۇقتاردىن اتا-تەگى جانا كەلگەن ۇباقتى انىق جازىلىپ قالىنباعان.
وشوندوي بولسودا بئز جوعورۇداعى جازما بۇلاقتارعا انالئز جۉرگۉزۉپ، الاردىن قايسى ۇباقتاردا كەلىشىپ وتۇرۇقتاشىپ قالعان قىرعىزدار ەكەندىگىن بوجومولدوپ كۅرۉگۅۅ اقىلۇۇبۇز دەپ قارايبىز.بىزچە، ازىرقى لوپنۇر قىرعىزدارى،ورتو ازىيا تارىحىن بىلۉۉدۅ ەڭ قىمباتتۇۇ ماتەرىيال بولعون «تارىحى راشىدى»دە 16-قىلنمدا جازىلىپ، اتاقتۇۇ تارىحچىلار: اكادىمىك بارتولىد، ۋىي لىياڭ تاۋ، انىۋار بايتۇرلار جاعىنان ئزىلدەنىپ،تارىح بەتتەرىندە ۇلانىپ قالعانپ-مانسۇرحان موعولىستاندان(ىىسىقكۅل،الماتىدان) چااپ كەلگەن قىرعىزدار دىن ۇرپاقتارى بولۇشۇ مۉكۉندۉگۉنۅ ەڭ جاقىن.انتكەنى، بىرىنچىدەن،الار 1508-جىلدارداعى چىنىعى بولعون وقۇيالاردا ايتىلعانداي: مانسۇرحان ىىنىلەرىنەن الاتۇرعان ۅچۉن،الارعا ارقا تىرەك بولعون قىرعىزداردان الىپ، الاردى تۇقۇم قۇرۇت قىلۇۇ ۉچۉن،قولۇنا تىيگەن قىرعىزداردى الىسقا سۉرگۉنگۅايداپ كەلىپ، قارشىلىق قىلعان بئر بۅلۉگۉن قىرعىنداپ، قالعاندارىن وور ەمگەكتەرگە سالىپ اياباي ەزگەن. جۇرتۇن ەڭسەگەن بئر بۅلۉكتۅرۉ قىرعانعادا، ەزگەنگەدا ىناباي قايرا قاچىپ كەلىشكەن.
ال ارعاسى جوق بئر بۅلۉگۉ(بئر قىيلا ۇرۇۇلارى)قاراشاار، كورلالاردىن ايلاناسىنداعى قامىشتىقتاردا(لوپنۇردا) وتۇرۇقتاشىپ قالىشقان. بىزچە الار بئرقىيلا كۅپ كىشىلەر. وشوعو الار 300-400 جىل ىچىندە ايلاناسىنداعى نەگىزگى ۇلۇت بولعون ۇيعۇرلارعا اسئمىلاتسىيا بولۇپ كەتكەندىگىنە قاراباي، جانابئربۅلۉكتۅرۉ ۇلۇتتۇق بەلگىلەرىن ساقتاپ قالىشقان. ەگەردە وشول تۇرۇپ قالعاندار ازىرااق بولعون بولسو، بۇ جاققا چەيىن قىرعىزدىعىن بۉت جويعون بولور ەلە.
ەكىنچىدەن، بئزدىن بۇلاردى وشول 16-قىلىمدا كەلگەن قىرعىزدار دەشبىزدەگى سەبەپ: ەگەر الار تەە 9-10-قىلىمداعى قىرعىزدار بولعون بولسو، بئزدىن زامانىبىز عاچا بولعون 10 قىلىمدان ارتىق ۇشۇنچالىق ۇزاق ۇباقىتتىن ىچىندە نەباق ەلە ۇيعۇر لارعا اسئمىلاتسىيا بولۇپ كەتىپ،ۇلۇتتۇن قىلچالىق جىگى قالباعان بولور ەلە. انتكەنى، نەگىزگى ۉيۉرۉنۅن ۅتۅ الىسقا اجىراپ بارىپ، باشقا سانى كۅپ ۇلۇتتاردىن اراسىندا ۅتۅ ۇزاق ۇباقىت جاشاپ قالۇۇ، ارقانداي ۇلۇتتۇق ەتنىكانى سۅزسۉز ۅزگۅرتۉپ جىبەرەرى تارىح بەتىندە جۉزدۅگۅن مئسالدار ارقىلۇۇ دالىلدەنگەن.
ۉچۉنچۉدۅن، بەلگىلۉۉ ۇيعۇر تىلشۇناسى مىرسۇلتان وسمانوۋ 1960-جىلى لوپنۇرعا بارىپ، تئل تەكشەرىپ بولۇپ جازعان ماقالاسىندا: « ال جەردەگى قىرعىزدار بىز بۇل جايعا جاقىنقى دوورلوردو باتىش جاقتان كەلىپ وتۇرۇقتاشىپ قالعانبىز دەپ ايتتى» -دەپ بايانداعان. بۇل ماالىماتتاعى بئزدىن ەڭ كۅڭۉل بۇراتۇرعانىبىز- «جاقىنقى دوورلوردو» جانا «باتىش جاقتان»دەگەن سۅزدۅردۅن تۇرات.
دەمەك، بۇل سۅزدۅردۉن ماانئسىن تولۇعۇرااق چەچمەلەگەندە،بۇل قىرعىزدار بۇل جەرگە انچا بايىرقى دووردو ەمەس، جاقىنىرااق ەلە دوورلوردو كەلىپ، انىن ۉستۉنۅ باتىش جاقتان كەلىپ وتۇرۇقتاشىپ قالىشقان. وشوندو بۇل ماالىمات جوعورۇدا ايتىلعان مانسۇرحان مەنەن ەكى ئنىسىنىن(چىندىعىندا قىرعىزداردىن) چابىشىنداعى وقۇيالار مەنەن ۉندۅشۉپ-شايكەشىپ تۇرات. مىنا ۇشۇل پاكىتتۉۉ جۉيۅلۅر- لوپنۇرعا قىرعىزداردىن ىراس ەلە كەلگەندىگىن جانا الاردىن ۇرپاقتارىنىن ازىرعاچا ۇلانعاندىعىن، ال قىرعىزداردىن كەلۉۉ قاينارى بولسو- مىلادىيا 1508-جىلداعى مانسۇرحان چابۇۇلۇنداعى قىرعىزدار ەكەندىگى جۅنۉندۅگۉ كۅز قاراشتاردى بەكەمدەپ تۇرعانسىيت.جازما بۇلاقتارداعى بۇل ماالىماتتاردان باشقا جانا، ەل ووزۇندا ايتىلىپ جۉرگۅن ۇلامىشتارعا، «ماناس»جانا «جاڭىل مىرزا» ەپوستورۇنداعى باياندالعان وقۇيالارعا، وشوندوي ەلە، كەەبىر ارحەلوگىيالىق تەكشەرۉۉنۉن ناتىيجالارىنا نەڭىزدەلگەندە،لوپ نۇرلۇقتاردىن باردىق ەلىنىن، ەچ بولبوعوندو كۅبۉنچۅسۉنۉن قىرعىزداردىن ۇرپاقتارى ەكەندىگىنە شەكسىز ىشەنگىڭ كەلەت.
تۅمۅندۅگۉ مىسالداردى ۇعۇپ كۅرۅلۉ:
(1)«ماناس»داعى چوڭ قاارمانداردىن بئرى بولعون ايتىلۇۇ بااتىر قىز سايقالدىن اتا- بابالارى، تۇۇعاندارىنا تاارىنىپ بۅلۉنۉپ كەتكەندەن كىيىن لوپنۇردۇ مەكەن قىلىپ جۉرگۅندۅگۉ ايتىلات. «ماناس»داستانىندا باشتان-اياق لوپنۇر ەلىن-قىرعىز ەلى، انىن باشچىسىن قاراچا حان، ال جەردىن بااتىرىن قىز سايقال(وروزدۇحاندان قاتقالاڭ، قاتقالاڭدان قاراچا، قاراچادان قىز سايقال) دەپ باياندالات.
قىز سايقالدىن لوپنۇر كۅلۉن تايانچ قىلىپ تۇرۇپ، تۉندۉكتۅگۉ-قاڭعايداعى قوڭۇر بايلارعا بولۇشۇپ، ماناس مەنەن قارشىلاشىپ ۇرۇشۇپ تۇرعاندىعى، داستاندىن بئر نەچە جەرىندە سۉرۅتتۅلۅت. ال ەمەس بىرجولقۇ سوعۇشتا، قىز سايقالدىن قاپىستان چىعىپ> ماناستى قاچىرىپ كەلىپ اتتان وودارا سايعاندىعى،بئروق چۇباق بااتىردىن ماناستى جەرگە تۉشۉربۅي جۅلۅپ اتقا مىنگىزىپ كەتكەندىگى كەڭىرى باياندالىپ، داستان وقۇيالارىنىن ەڭ قىزىق كۅرۉنۉشۉن تۉزگۅن.مىنا وشوندۇقتان ۇعۇۇچۇلاردىن نازارىندا: قاراچا حاندىن بااتىرقىزى سايقال-قىرعىز، جانا كەلىپ ماناستىن جاقىن تۇۇعانى، ال مەكەن قىلعان جەر- لوپنۇر دەگەن تۉشۉنۉك ۇيۇپ قالعان.
(2)ماناستىن ۇرپاعى بەكباچانىن زامانىندا، تاڭعىت پادىشاسى لوپنۇرداعى قىرعىزداردى ۉچ جولۇ چااپ، مال-مۉلۉكتۅرۉن تونوپ كەتەت. الار بەكباچاعا بئرنەچە ادامدى قابارچىلىققا جىبەرىپ، جاردام سۇرايت. بەكباچا بۇل قاباردى ۇققانسوڭ چىداپ تۇرالباي جالعىز ەلە لوپنۇردۇ كۅزدۅي جۅنۅيت. ال لوپنۇرعا جاقىنداعاندا،ال جەردەگى قىرعىزداردىن باشچىسى ماتان الدىنان توسۇپ چىعىپ، جوونۇن اسكەرى كۉچتۅرۉن، ۅزدۅرۉنۉن ابال-جايىن تاانىشتىرات.وشونۇ مەنەن بەكباچا بااتىر الدىندا جۉرۉپ سوعۇشۇپ، ماتان باشچىلىعىنداعى لوپنۇر قىرعىزدار انىن ارتىنان ەەرچىپ جوو مەنەن الىشىپ جۉرۉپ، بىرنەچە كۉندۉك سۇعۇ شتۇن اقىرىندا چاپقىنچى جوو جەڭىلىپ، تاڭعىتتاردىن پادىشاسى مەنەن لاماسى تەڭ قولعو تۉشۅت. تاڭعىتتاردىن كەچىلدەرى بەكباچاعا جۉگۉنۉپ كەلىشىپ، لاماسىنىن تىرۉۉ بولۇشۇن ۅتۉنۉشۅت، ەكى ارادا ەلدەشۉۉ جۉرۉپ، تاڭعىتتار لوپنۇردۇق قىرعىز داردان قۇل-كۉڭ قىلىپ العان ادامداردى جانا ۉچ جىل بويۇ بۇلاپ-تونوپ كەتكەن التىن-كۉمۉشتۅرۉن، مال-مۉلۉكتۅرۉن بۉت جاندىرىپ بەرەت.
(3) «جاڭىل مىرزا» داستانىندا، قىرعىزدىن نويعۇت ەلىنەن چىققان بااتىر قىزى جاڭىل مىرزانىن 16-17-قىلىمداردا اقسۇۇ دارىياسىنىن ۅڭۉرلۅرۉندۅ ەلى مەنەن جاشاعانىن، كىيىن ۉچۉكۅ-تۉلكۉنۉن سەبەبىنەن الاتوولۇق قىرعىزدار مەنەن قاستا شىپ قالعاندىعىن، امال-ايلا ىشتەتۉۉ ناتىيجاسىندا جاڭىل مىرزا تۇتقۇندالىپ كەتكە ندەن كىيىن، اقسۇۇ-ارالداعى نويعۇت ەلى قىرعىنچىلىققا ۇچۇروودون چوچۇشۇپ،لوپ نۇرعا، مارالباشىعا جەر وودارىپ كەتكەندىگى باياندالات.
جاڭىل مىرزا الاتوودوعۇ تۇتقۇندۇقتان قاچىپ كەلگەندەن كىيىن، ەلىنىن چاچىلىپ كەتكەنىن ۇعۇپ، ابالى مارالباشىعا كۅچۉپ كەتكەن تۇۇعاندارىنا كەلىپ ،اندان كىيىن بئربۅلۉك تۇۇعاندارى مەنەن ۇلۇۇچات وودانى بوستونتەرەك ايلىندا بئر مەزگىل تۇرۇپ قالات. اقىرىندا ال لوپنۇرداعى ەلىنە ۇچۇراشۇۇعا بارعاندا،قاراشاارداعى قالماق باشچىسى جاعىنان بۇقتۇرما عا ۇچۇراپ، قاپىستان قاستىق مەنەن ۅلتۉرۉلۅت.
ەل ووزۇندا ۇنۇتۇلباي ۇلانىپ جۉرگۅن كەپ-سۅزدۅرگۅ قاراعاندا، ازىرقى مارالباشى، سارىمىيا، اقساق مارال، تۇمشۇق، تويبولدۇ، قويكەلدى، چوڭ جىلدىز، كىچى جىلدىز، توقسۇۇ،لوپ، سەڭىر، جاڭىكۅل، اعىش، جارداڭ، اقباش قىياق، قازان سىندى،شىرداق ۉي، سۅگۅتبۇلاق، قۇلانباشى، ۇزۇنبۇلاق، مۇزدۇق، جاقا جارداڭبۇلاق، كۅكسۇۇ، بەش بۇلاق، التىمىش بۇلاق، قىرقساي، سىندان(زىندان)، شالدىراڭ، جەتىمبۇلاق، اقبۇلاق، جانبۇلاق، بايبۇلۇڭ، تەگىرمەن، اعابۇلاق، قارا قىسىل، قانتبۇلاق، قىزىل سەڭىر، قالماق ۅلدۉ، سەگىزجار، وتۇنبۇلاق، قاراكۅل، بەلچاپقان، قىرچىن كۅل، تايىز كۅل، مىيان اياعى(مىرەن اياعى)، جول ايرىلىش، كۅگالا، دۅڭقوتون، المونچوق، قارادۅڭ، تام ۉي، چاپقانكۅل، بوزكۅل، دۅڭ چەكە، بوتقو، قارچىعا، ويمونكۅل، اقسۇپا،بوستون، كۅنچۉ، كۅلقوتون، مىرساالى، چارا، سولومو، جاڭى سۇۇ، ەسكى تارىم، اراقۇم،قاراچى، تەرىسكەن، بۇلۇڭشور، چاچما، ايدىڭكۅل، دۅڭبەل، جاقا، كۉمۉش...دەگەن جەرلەردىن اتتارىن قىرعىزدار قويعون، ال جەرلەردى قىرعىزدارمەكەن قىلعان- دەپ ايتىپ جۉرۉلۅت.
(4) 1978-جىلى كۅنچۉ دارىياسىنىن اياعىنداعى قادىمكى كۅرۉستۅندۉكتۅن ارحەلو گچۇلار جاعىنان تابىلىپ قازىپ الىنعان«كىروران سۇلۇۇسۇ» اتتۇۇ الى چىرىبەي ۅز باتى ساقتالعان بئر مۉردۅنۉ تاپتى. انىن بۇيۇ185 سانتىمەتىر، ەەگى ۇچتۇۇ، مۇردۇ بىيىك، كۅزدۅرۉ چۇڭقۇر، قوڭۇر تەرىلۉۉ، سارعىچ چاچتۇۇ، اقجۇۇمال جۉزدۉۉ ايال كىشى بولۇپ، باشىنداعى قوڭۇر ىراڭدۇۇ كىيىز قالپاعى، بۇتۇنداعى بۇعۇ تەرىسى نەن تىگىلگەن ۅتۉگۉنۅ نەڭىزدەلگەندە قىرعىزعا وقشويىت ەكەن.بۇل كىشىنىن قايسى تۇقۇمعا تااندىق ەكەندىگى جۅنۉندۅ ازىرعاچا االىمدار ارقىل كۅز قاراشتى ورتوعو قويۇپ كەلىشەت. بئروق، بايىرقى قىرعىزداردىن ۅڭ-تۉسپۅلۉن ئزىل دەپ جۉرگۅن ئىلىمپوزدوردۇن قاراشىنچا، انىن قىرعىزداردان ەكەندىگى چىندىققا شايكەشكەندىكتەن، انى قىرعىز دەچۉلۅر كۅپ سالماقتى ەەلەيت.
(5) بئر بۅلۉك ىزىلدۅۅچۉلۅردۉردۉن جازعاندارىنا قاراعاندا، لوپنۇرلۇقتاردىن ەل ووز ادابئياتى ىچىندە قىرعىزدىن كۅرۉنۉكتۉۉ ەلدىك داستانى بولعون«ەرتۅشتۉك»دا بار ەكەن، جوموقتوردون«چىنتەمىر بااتىر»دى دا ايتىشات ەكەن. ۇشۇعا نەگىزدەلگەندەدا، لوپنۇرلۇقتاردىن قىرعىزدار ەكەنىن تاانىعانى بولوت.
(6) لوپنۇرلۇقتاردىن بايىرقى جانا ازىرقى كىيم-كەچەكتەرىنىن،ناقاي قىرعىزداردىقى ەكەندىگىنە ەچ كىم كۅز جۇمباسا كەرەك. بايىرقى كۅرۉستۅندۉكتۅردۅن تابىلعان كىيىم-كەچەكتەرگە قاراساق، بايىرقى لوپنۇرلۇقتار شۇڭشۇعۇي ۇچتۇۇ كىيىز قالپاق، سايمالۇۇ كىيىز قالپاقتاردى كىيىشكەن. قالپاقتاردىن تۅبۅسۉنۅ قۇشتاردىن 9 جە 7 تال ساڭوور قاناتتارىن قاداشقان. جوندورۇنا جەڭدەرى-ەتەكتەرى ارتۉركۉن سايما لانعان تون، چەپكەن، كەمەنتاي چاپانداردى كىيىشكەن. باعەلەگى ۇزۇن، ارتۉردۉۉ نەرسەلەردەن(تەرى،كەزدەمەلەردەن)جاسالعان شىمدار،ۇزۇن قونىچتۇۇ ۅتۉك،چوقوي، سايمالۇۇ كىيىز بايپاقتار الاردىن نەگىزگى كىيىمدەرى بولعون.
ازىرقى زامان لوپنۇرلۇقتاردا قالپاق مەنەن چوقويدۇ، سايمالۇۇ بايپاقتاردى كىييۉۉنۉ ەمگىچە ۇلانتىپ كەلىشكەن. مىنداعى قالپاقتارىنىن شەكىلىنىن الدى-ارتى جىرىق بولۇپ، بىزدەگى قاراجۉل قالپاقتارى مەنەن وپ-وقشوش. انان بايپاقتارىنىن سايمالا نىشى پامىر(اقتوو) قىرعىزدارىنىقى مەنەن بئر كەلكى.
2- «لوپنۇرلۇقتار بئر نەچە ەلدەن قۇرالعان»دەگەندەردىن پاكىتتەرى:
بۇل كۅز قاراشتاعى ادام ازىرچا بئرعانا. ال بولسودا-بەلگىلۉۉ ۇيعۇرتئلچىسى،شئنجاڭ داشۅنۉن پىروفەسسورۇ مئرسۇلتان وسمانوۋ مىرزا بولۇپ، ال بۇل تىياناقتى 1960-جىلى لوپنۇر تئلىن ۅزۉ تۅتۅ تەكشەرۉۉسۉنۅ نەگىزدەنىپ چىعارعان.
ال كىشىنىن جارىيالاعانىنا قاراعاندا، لوپنۇرلۇقتار: قارا قوشۇن(قاراقورچۇن)دۇقتار، يانلار،قالماقتار،قىرعىزدار،جۇداقتار،قالۇچتار،سارتتار...سىياقتۇۇلاردان قۇرالعان ەل.
جوعورقۇ ۇرۇۇ(ۇلۇت)لاردىن ىچىنەن بئرعانا قارا قوشۇن(قاراقۇرچۇن)دۇقتارعا بئراز توقتولعۇم كەلىپ تۇرات. انىتكەنى، لوپنۇردا جاشاپ كەلگەن بۇل ەلدىن اتىن ۇلام ۇققانسايىن كۅڭۉلۉمدۅ بئر كۉمۅن قوزعولۇپ كەلدى، چىنىمدى ايتسام، مىرسۇلتان وسمانوۋ پىروفەسسوردۇن ماقالاسىن 1982-جىلى وقۇعاندالە،ۇشۇل «قارا قوشۇن» دەگەن اتالما كۅڭۉلۉمدۉ بۇرعان ەلە. 1983-جىلى نىلقىدا اچىلعان«جۇڭگو تۉركۉ تىلدەر قوومۇ»نۇن تالقۇۇ جىيىنىندا مىرسۇلتان پىروفەسسوردۇن مەنەن بىرگە بولعون كەزدە، ال كىشى مەنەن اتايلاپ سۉيلۅشكۅن جايىم بار.
وشوندو ال كىشىنىن كەپ-سۅزدۅرۉ، جۉرۉش-تۇرۇشۇ، مۉنۅزۉ مەندە جاقشى تااسئر قالدىرعان.ايرىقچاا انىن لوپنۇر قالقى،لوپنۇر تئلى جۅنۉندۅگۉ اق-ادىل كۅز قاراشتارىنان مەن ال كىشىنن تۇرقۇنان چىنىعى، قالىس بئر ئلىم ەەسىن كۅرگۅندۅي بولعومۇن.
ال كىىشى مەنەن بولعون پاراڭىمدا، مەن لوپنۇردۇقتار جانا الاردىن تئلى جۅنۉندۅگۉ ۅزۉم قىزىققان جاقتارىندا سۇروو بەرىپ، جووپ العانىمدىن كۅپ مازمۇۇندارى ازىردا ەسىمدە ساقتالىپ تۇرات. وشولوردۇن ىچىندە: «قارا قوشۇن» ەلىنىن تەگىنىن قايسى ەتنىكالىق توپقو جاقىن ەكەندىگىن سۇراعانىمدا، ال كىشى ۅتۅ اق كۅڭۉلدۉۉلۉك مەنەن بىلەالبادىم، تەكشەرىپ چىعۇۇ مۉمكۉن بولبودۇ...بۇل ماسەلەدە مەن سىزگە ۅزۉمدۉن ماقالامدا جازىلعان كۅز قاراشتان سىرت بئرنەرسە ايتىپ بەرالبايمىن...دەپ بئراز تۇرۇپ كەتىپ،-مۇنۇ جاناداتەرەڭدەپ تەكشەرۉۉگۅ تۇۇرا كەلەت» دەپ كۉلۉپ جووپ بەرگەن ەلە.
اندا، الدى مەنەن ال كىشىنىن 1882-جىلى«شئنجاڭ قوومدۇق ىلىمدەر ئزىلدۅۅسۉ» جۇرنالىندا جارىيالانعان ماقالاسىنىن مازمۇنۇنا كۅڭۉل بۇرالى. ال كىشى ماقالاسىنىن 4-تەماسىندا مىنداي دەپ جازعان: «قاراقوشۇن( karakorqin )-- لوپنۇر كۅلۉنۉن چىعىش تۉشتۉك جاعىنداعى بىر شاار. قاراقوشۇندۇق مۇرۇن ۇشۇ شااردا جاشاعان قالق. مىندان بئرنەچە جۉز جىلدار مۇرۇن ماالىم بئر جۇعۇمدۇۇ كەسەل سەبەبىنەن، بۇل قالق تارىم دارىياسىن بويلوپ جوعورۇلاپ كۅچۉپ، ازىرقى دۅڭقوتونعوچو كەلىپ وتۇرۇقتاشىپ قالىشقان. ماالىم بولۇشۇنچا، قارا قورچۇنعا جاقىن بولعون مىرەن دىكتەر جانا چارعىلىق وودانىنىن چىعىش تۉندۉك ايلىنداعىلاردا ۅزدۅرۉن«قاراقوشۇ ندۇق» دەپ اتايت. بۇ ەتنىك قۇرۇلما-تارىم دارىياسىنىن ىلدىيقى اعىمىنان تارتىپ، تارىم دارىياسىنىن ورتو اعىمىنداعى دۅڭقوتونعوچو بولعون باردىق ادام پونكىتتەرىنە تارقالعان. وشوعو بۇل بولۇمۇشتۇ چىندىققا شاي دەگەلى بولوت.
... «قامۇس الاعلام»دا، لوپنۇر قالقىنىن ەتنىك قۇرۇلماسى جۅنۉندۅ:«قاراقورچۇن... چۅيرۅسۉندۅگۉ قالقتار تۉركۉ جانا موڭعۇلدان قۇرالعان»دەپ ايتىلعان.
... بئز ۇشۇ «قارا قوشۇندۇق»دەەلگەندەردىن تەگىنىن كىمدىگى،الاردىن بۇل جەرگە قاچان، قايسى جاقتان كەلىپ وتۇرۇقتاشىپ قالعاندىعى، جانا بۇل جايدا كىمدەرمەنەن بىرگە جاشاعاندىعى تۇۇراسىندا ازىرچا ىشەنچىلىكتۉۉ تارىحىي ماتەرىيالدارعا ەە ەمەسبىز».
مىنا مىرسۇلتان وسمانوۋدۇن ماالىماتى ۇشۇنچالىق قانا. ەمى ال كىشىنىن ۉمۉتۉ بويۇنچا بىز ىزىلدۅۅ جۉرگۉزۉپ كۅرۅلۉ: تەتىگى بايىرقى ەنەساي قىرعىزدارىنىن ەتنىك قۇرۇلماسى ىچىندە «قۇشچۇ»، جە «قۇتچۇ»دەپ اتالعان بئر چوڭ ۇرۇۇلار بىرىكمەسى بولعون. كەەبىر سانجىراچىلاردىن ايتىمىنا قاراعاندا، وشول چوڭ ۇرۇۇنۇن قاتتامىندا:«قارا قۇشچۇ»،«قىزىل قۇشچۇ»،«لالىم قۇشچۇ»دەگەن ۇرۇۇ توپتورۇنۇن بولعوندۇعۇ ايتىلات.
قىرعىزداردىن قۇرامىن تۉزگۅن بۇل چوڭ ۇرۇۇ ازىردا بار بولۇپ،بۉگۉنكۉ كۉندۅ الار قىرعىزىستاندىن تالاس وبلاستىندا( وبلاس قالقىنىن 40 پايىزىن تۉزۅت)،ىسقكۅل وبلاستىنىن بئرقانچا قىشتاقتارىندا جانا جۇڭگونۇن قاراجۉل، ساپارباي ايىلدارىندا جاشاشات. ەسكەرتە كەتەر ئش الاردى كەەبىر ەل«قۇشچۇ»دەپ اتاشسا، كەەبىر ەل «قۇتچۇ»دەپ اتاشات.
مەن جوعورۇدا ايىتقانىمداي، پىروفەسسور مىرسۇلتان وسمانوۋدۇن 1982-جىلداعى جارىيالانعان ماقالاسىن وقۇعاندا ەلە، وشوندو ايتىلعان «قاراقوشۇن»( karakorqin) دەگەن ەتنىك توپ، ۇشۇل بئزدىن«قارا قۇشچۇ(قارا قۇتچۇ)» دەگەن ەتنىك توبۇ بۇز بولۇپ جۉربۅسۉن؟ دەگەن وي پايدا بولعون. 1990-جىلى 5-ايدا «دئۋانى لۇعا تىت تۉرك»دۅكۉ تىلدەردى ىزىلدۅۅ شىعى استىندا، لوپنۇر تىلىنەدا كۅزجۉگۉرتۉپ كۅرۉۉ نەەتى مەنەن ۇشۇل ماقالانى جازىپ قالدىم.پايدالانعان ماتەرىيالدارىم: ن.ا.باسكاكوۋ، س.يى.مالوۋدۇن، ەدحام تەنىشەۋدەردىن ۉزۉندۉلۅرۉ، جانا جاش ىزىلدۅۅچۉ مامبەتتۇردۇ مامبەتاقۇندۇن«تئل جانا قوتورمو» جۇرنالىندا جارىيالاعان ماقالاسىنان سىرت، نەگىزدۉۉسۉ مىرسۇلتان وسمانوۋدۇن «شئنجاڭ قوومدۇق ىلىمدەر ىزىلدۅۅسۉ» جۇرنالىندا جارىيالاعان ماقالاسى بولدۇ.
مەن وشول ماقالادا ورتوعو قويۇلعان تئل تئبىنىن(مىرسۇلتان مىرزا تىل تئبى دەبەي،تئل دىيالەكتى دەيت) ئزىن قۇۇپ،انىن گىرامماتىكا،لەكسىكا جاقتارىنا كۅڭۉل بۅلۉپ بئرقىيلا انالئز جۉرگۉزدۉم. وشول بارىشتا«لوپنۇر قالقىنىن ەتنىك قاتمارى»دەگەن مازمۇنداردى سىدىرىپ باراتىپ، جاناۇشۇل«قارا قوشۇن»دەگەن اتالماعا كەلگەندە،كۅزدۅرۉم قادالىپ توقتوپ، ويلورۇم اندان ارى چابىتتاپ، بئرتۉردۉۉ قىزىعۇۇ قوزعودۇ. وشونۇ مەنەن بۇل مازمۇندۇ قايتا-قايتالاپ وقۇپ،«قاراقوشۇن(قارا قورچۇن)»اتتۇۇ بۇل ەتنىكالىق توپقو انالئز جۉرگۉزۉپ كۅرۉۉ چەچىمىنە كەلدىم.
مەنىن بوجومول قىلىشىمچا، لوپنۇر قالقىنىن نەگىزگى سالماعىن تۉزگۅن وشول«قارا قوشۇندۇقتار»--ەنەسايدان ووپ كەلىپ ۇشۇل جايعا وتۇرۇقتاشىپ قالىشقان قىرعىزدىن قارا قۇشچۇ(چوڭ قۇشچۇ) ۇرۇۇسۇ بولۇشۇ ەتىمال.بۇعا پاكىت قىلىپ، بئز جوعورۇداۉزۉندۉ كەلتىرگەن تارىحىي جازمالاردى ايتۇۇعا بولوت. ايرىقچا مىنداعى تاڭ دوورۇندا جازىلعان«ەل باشقارۇۇ ۅرنۅكتۅرۉ»دەگەن كىتەپتەگى قىرعىز ەلچىسى سانعۇن تابۇ الپ زوردۇن،تاڭ پادىشاسىنىن ەلچىسىنە ايىتقان:« بئزقاراسۇۇ(ورحۇن. و.ق) چۅلكۅمۉنۅ كۅچۉپ كەلىپ، ۇيعۇرلاردىن قادىمكى مەكەنىن ەەلەدىك. وشوندوي ەلە ەنشى، بەشبالىق، تاتار سىياقتۇۇ بەش ۇرۇۇنۇ قۇشۇپ الدىق»دەگەن ماالىماتى شاي كەلىپ تۇرات.انتكەنى، وشول كەزدەگى قاراشاار-كورلالار بۇل جەردە ايتىلعان ەنشى مەكەمەسىنە قاراشتۇۇ بولۇپ، انىن بوربورۇ كۉسەن(كۉچەر) بولۇپ تۇرعان ەلە. بۇل چۅلكۅم بىر باشقارۇۇ بىيلىگىنە قاراشتۇۇ بولۇپ، وشول 1840-جىلدارى بۇل جايلارعا قاچقان ۇيعۇرلاردىن ارتىنان قۇبالاپ قىرعىزداردىن كەلگەندىگى تارىحىي بۇلاقتاردا انىق جازىلىپ وتۇربايبى.
جۇڭگونۇن اتاقتۇۇ تارىحچىسى حۋاتاۋ مىرزادا بۇل وقۇيا جۅنۉندۅ تىياناق چىعارىپ: « ەگەردە انالئزىبىز تۇۇرا بولعون بولسو، اراپ-پارس قاينارلارىنداعى ەستەلىكتەردىن جانا حانزۇچا جازىلعان بايانداردىن تۇۇرا ەكەندىگىن، 840-جىلدان كىيىن قىرعىزدار دىن چنىندا ەلە بەشبالىق، ەنشىلەردى ەەلەپ العاندىعىن، اسىرەسە، كۉسەن، اگنىي ايلاناسىندا قورعوو قوشۇندارىن تۇرعۇزعان بولۇشۇ مۉمكۉندۉگۉن دالىلدەيت»- دەگەن انىق قاراشىن ورتوعو سالات.
بۇلاردان باشقا جانا كۅپتۅگۅن جازما ماالىماتتاردا، 840-جىلدان 870-جىلدارعاچا تئيانشاندىن چىعىش جاقتارىنا ورتو جانا تۉشتۉك چۅلكۅمدۅرۉنۅ قىرعىزداردىن باستىرىپ كەلگەندىگى، ال قەرلەردى ەەلەپ بىيلىك جۉرگۉزۅندۉگۉ چاعىلدىرىلات. ايتالىق: قىمباتتۇۇ قازىنا«ۇدۇدۇل االام»دا: ۅز كەزىندە بىنجۇل دەپ اتالعان بۉگۉنكۉ ونسۇۇ(اقسۇۇ) شاارى قىرعىزداردىن ەەلىگىندە بولعوندۇعۇ جازىلعان.
جۇڭگو قىرعىزدارىنىن اتاقتۇۇ تارىحچىسى انىۋار بايتۇر:«شئنجاڭداعى ۇلۇتتار تارىحى» دەگەن كۅلۅمدۉ كىتەبىندە:« قاچقان ۇيعۇرلاردىن ارتىنان قۇبالاپ كەلگەن قىرعىز داردىن نەگىزگى بۅلۉگۉ بئرقانچا جىلداردان كىيىن ەنە سايعا قايتىپ كەتىشكەن بولسودا، جانابئر بۅلۉكتۅرۉ وشول جەرلەردە وتۇرۇقتاشىپ قالىشقان. ازىرقى تىيانشان دىن تۉشتۉگۉندۅگۉ جانا پامىردىن چىعىشىنداعى چەرىك، قۇشچۇ(قۇتچۇ)، نايمان، تەيىت، دۅۅلۅس... ۇرۇۇلارى، وشوندو كەلىپ وتۇرۇقتاشىپ قالعان قىرعىزدار»-دەپ جازىپ قالتىرعان.
مىنداعى «قۇشچۇلار»- وشول جازما بۇلاقتا ايتىلعانى بويۇنچا بوجومولدوعوندو، ەنە سايداعى قۇشچۇلاردىن باردىعى تەڭ وشول سۉر-سۉردۅ ووپ كەلىشىپ،قاراشااردان تارتىپ قاقشاال-قاتۇۇباعىتقاچا سىيراكەي توو جاقالاپ وتۇرۇقتاشىپ قالعان بولۇشۇ مۉمكۉن،جە بولبوسو الار وبولۇ قاراشاار چۅلكۅمۉنۅ كۅچۉپ كەلىپ وتۇرۇقتاشقاندان كىيىن، بئر بۅلۉگۉ جانا قاراي باتىشقا ىلگەرىلەپ كەلىشىپ،اقسۇۇ-ۇچ -قاقشاالدارعا وتورۇقتاشقان بولۇشۇ، ال بئر بۅلۉگۉ بولسو ۇلاندۇۇ قاراشاار چۅلكۅمۉندۅ قالىشىپ،«قارا قۇشچۇ (چوڭ قۇشچۇ)» اتىعىپ كەتكەن بولۇشۇ، كىيىنچە تئل جاقتاعى ۅزگۅرۉۉلۅر سەبەبىنەن«قاراقۇشچۇ» دەگەن سۅز- «قاراقوشۇن»عا ۅزگۅرۉپ كەتكەن بولۇشۇ مۉمكۉن.جە بولبوسو، قاراشاار چۅلكۅمۉنۅ كەلىپ بئر مەزگىل وتۇرۇقتاشقان قۇشچۇلاردىن از بۅلۉگۉ باتىش جاقتار قىرعىزداردىن ەلىگىنە ۅتكۅندۅن كىيىن وشول جاققا كۅچۉپ كەتكەن بولۇشۇ، كۅپ بۅلۉگۉ وشول جەرىندە دامامات قالىپ قالعان بولۇشۇ، وشول ابالعا قاراپ جەردىكتەر قالىپ قالعان قۇشچۇلاردىن كۅپتۉگۉنۅ قاراپ، چوڭ قۇشچۇلار(قارا قۇشچۇلار) دەپ اتاعان بولۇشۇ مۉمكۉن.
بۇل بوجومولدوردۇن قايسىنىسى بولسو مەيلى، بئرعانا چىندىق- تئيانشاندىن چىعىشىنا، ورتو بۅلۉگۉنۅ جانا باتىش جاقتارىنا قىرعىزداردىن 840- جىلداردا كەلىپ، 870-جىلدارعاچا ەەلەپ تۇرعاندىعى،كىين كۅپ بۅلۉگۉ ەنەسايعا قايتىپ كەتكەن بولسودا، از بئربۅلۉگۉنۉن قالىپ قالعاندىعى تارىحىي جازما بۇلاقتار ارقىلۇۇ دالىلدەنگەن. بىزچە، وشول قالىپ قالعان قىرعىزداردىن كۅپ بۅلۉگۉن قۇشچۇ (قارا قۇشچۇ) ۇرۇۇسۇ دەپ بولجولدووعو بولوت.
تۇۇعاندارىنان ۅتۅ الىستا قالىشقان قارا قۇشچۇلار(قاراقوشۇندار)، ارادا ۅتكۅن جىلداردىن ۇزاققا سوزۇلۇشۇ مەنەن بارا-بارا ۅزۉنۉن ۇلۇتتۇق سالت-ساناالارىن، قايدا-جوسۇندارىن جوعوتۇپ، تەگەرەگىندەگى كۅپ سان ۇلۇتتارعا(ۇيعۇرلارعا) اسسئمىلاتاتسىيا بولۇپ كەتىپ، ۅتۅ از بئربۅلۉك ەرەكچەلىكتەرىن جانا ۅتۅ از بىربۅلۉك تىل ۅزگۅچۅلۉكتۅرۉن عانا ساقتاپ قالىشىقان.بۉگۉنكۉ لوپنۇر ەلىنىن كۅرۉنۉشۉ مىنا ۇشۇل. «ەلۉۉ جىلدا ەل جاڭى» دەگەندەي، قىسقاسى، ازاتتىقتان كىيىن50-60-جىلدارعى لوپنۇر قالقىنىن ەتنىكالىق كۅرۉنۉشۉ مەنەن تئل تئبىن، بۉگۉنكۉ جىلدارعا سالىشتىرعاندا ۅتۅەلە كۅپ ايىرمالانىپ كەتكەندىگىن كۅرۉپ تۇرابىز. ال ەمى تىگىل 840-جىلداردان بۉگۉنكۉگۅ چەيىنكى 1250 جىلدىن ۅتكۅنۉنۅ قاراساق. قانچالاعان دوورلور الماشىپ، قانچالاعان قالىقتار ارالاشىپ، قانچالاعان ەل-جەر ۅزگۅرۉپ كەتكەندىگىن مۅلچۅرلۅشتۉن ۅزۉ بىر چوڭ الاامات ەكەندىگىن بئلىپ العانى بولوت.
وشوندو العاچ بارىپ كۅرگۅندۅردۉن جە ئزىلدەگەندەردىن قورۇتۇۇندۇلارىنا قاراعاندا، (ماسەلەن،سىۋەن ەدىن، مالوۋ، باسكاكوۋدوردۇن) لوپنۇرلۇقتاردىن ەتنىكالىق توبۇ نۇن قىرعىزدارعا جاقىن ەكەندىگى، الاردىن تئلىنىن قىرعىز تىلىنە تااندىق ەكەندىگى انىقتالعان. ال ەمى 60- ،80-جىلدارى بارعاندار(ماسەلەن مىرسۇلتان وسمان، مامبەتتۇردۇ مامبەتاقۇندار) لوپنۇرلۇقتاردىن قىرعىزدارعا تااندىق ەتنىكالىق قۇرۇلماسى نىن ازداپ، جە جوعولۇپ باراتقانىن، تئلىنىن بارعانسايىن ۇيعۇرچالاشىپ،ۅزۉنۉن ۇلۇتتۇق قاسىيەتىن جوعوتۇپ باراتقانىن سەزىشكەن.
قورۇتۇندۇلاعاندا، لوپنۇر ەلىنىن نەگىزىن تۉزگۅن قاراقوشۇندار(قاراقۇشچۇلار)— تەتىگى 840-جىلدارى كەلگەن ەنەساي قىرعىزدارىنىن ۇرپاقتارى،الار ۇزاق مەزگىل دىك نەگىزگى ەتنىكالىق توبۇنان اجىراپ تۇرۇۇ ناتىيجاسىندا، ۇلۇتتۇق ەرەكچەلىك تەرىنەن اجىراپ، باشقا ەتنوستۇق توپقو سئڭىشىپ كەتكەن. ال ەمى ازىردا ۅزدۅرۉ نۉن ۇلۇتتۇق بەلگىلەرىن از بولسودا ساقتاپ قالىشقاندار:كەچۅۅ 1508-جىلدارى جەت سۇۇ-ىىسىقكۅل جاقتاردان مانسۇرحان جاعىنان ماجبۇرۇ ايدالىپ كەلىپ، وتۇرۇق تاشىپ قالعاندار،دەپ قارووعو بولوت.
جىلداردىن جىلىشى الىپ كەلگەن مىناشۇنداي ۅزگۅرۉۉلۅر، بۉگۉنكۉ كۉنگۅ كەلگەن دە، «لوپنۇرلۇقتار سابى ۅزۉنۅن، بايىرتان تارتىپ ۇيعۇرلار ەلە!»- دەگەن قىيقىرۇۇلار دى الىپ كەلدى. الار ۅتكۅن تارىحىي پاكىتتەر مەنەن ەسەپتەشپەدى، جە بىلبەدى. بىلسەدا، ۇققۇسۇ كەلبەدى، الىنىن جەتىشىنچە تارىحتى بۇرمالادى.
كەبىرلەرىنىن جازعاندارىنا، قىلعان اراكەتتەرىنە بايقاس سالىپ قاراساق، الار ۅزدۅرۉ نۉن اتا-بابا تەگىنىن قىرعىز جە باشقا ۇلۇت بولۇشۇنان نامىس قىلىشات ۅڭدۅنۅت. انىتكەنى،الار«لوپنۇرلۇقتاردى قىرعىزداردىن، جە موڭعۇلداردىن ۇرپاقتارى دەش- بىلجىراعاندىق!»-دەگەن سۅزگۅچۅ بارىپ جەتىشتى.
بىزدىن قاراشىبىزچا مىنداي پوزىتسىيا بىلىمدۉۉلۅردۉن قىلاتۇرعان قىلىعى ەمەس. كۅپ جىلدىق دۉينۅ قاراش تاجىريپابىزعا نەگىزدەلگەندە، دۉينۅدۅ تەگىنەن جارالعانداي ەلە سۇۇ قوشۇلباعان نۇقۇرا ۇلۇت جوق. ئنسانداردىن ۅنۉگۉ مئيزام-چەنەمىنەن تىنان الىپ قاراعاندا ساپ ۇلۇت بولۇشۇ مۉمكۉن ەمەس. ارقانداي ۇلۇت ۅزۉنۉن جاشوو جولدورۇندا الىمچا-قوشۇمچالاردى الىپ، بەرىمچە-بۅلۉنچۉلۅردۉ بەرىپ انان بۉگۉنكۉ كۉندۉن ۇلۇتۇ بولۇپ قالىپتانعان.باشقا ۇلۇتتاردى قويو تۇرۇپ قىرعىز مەنەن ۇيعۇردۇ الىپ قارايلى: بۉگۉنكۉ كۉندۅ قىرعىزداردىن قۇرۇلماسىندا، تەە باياعى ەنەساي قىرعىزدارىندا بولبوعون:موڭعۇلدار، قىتايلار...سىياقتۇۇ بىرنەچە ۇلۇت-ۇرۇۇلار بار. ۇيعۇرلاردادا تەە باياعى ورحۇن دوورۇ ندا بولبوعون-قارلىقتار، چىگىلدەر، باسمىلدەر، موڭعۇلدار، پارىستار، اراپتار...سىياقتۇۇ ۇلۇت-ۇرۇۇلار بار. ازىرقى كۉندۅ مەيلى قانداي بولسو-بولسۇن، بئز بۇل ەتنىك توپ، توردۇ سۅزسۉز قىرعىزدار، جە ۇيعۇرلار دەپ ەسەپتەيبىز.«سەن باشقالاردان قوشۇلعان سىڭ، جە باشقالارعا كەتكەنسىڭ»-دەپ ايىپتووعو جە بولبوسو كەمسىنتۉۉگۅ ەچ قانداي اقىبىز جوق!. انتكەنى بۇل ادامداردىن ويۇنا تااندىق بولبوعون، قوومچۇلۇق تۇن ۅركۉندۅۅ زاكون-چەنەمى!.وشوعو بىزچە، ارقانداي كىشى، ارقانداي تايپا ۅزدۅرۉنۉن بايىرقى جاراتىلۇۇ تەگىنەن نامىس قىلباستىعى، اردانباستىعى ىلازىم. تەسكەرىسىنچە قوومدۇن ىلگەرى لەشزاكون-چەنەمىنە ۇرمات قىلىپ، مۇرۇنقۇسۇنادا، ازىرقىسىنادا توپۇق قىلىشى كەرەك. انتپەسە،«مەنىن تەگىم جارالعاندا ەلە ناقاي قىرعىز ەلە، ەمى دەلە ەچ قانداي چەكىت قوشۇلباعان ناقاي قىرعىزمىن!» جە «مەنىن تەگىم جارالعانداەلە باقاي ۇيعۇردان ەلەم، ەمى دەلە ەچ قانداي قوشموسۇ جوق ۇيعۇرمۇن!»-دەپ قىيقىرا بەرگەندە، بىرۅۅ انى ماقتاپ سىيلىق تاراتبايت. ەگەردە«مەن تەگىندە پالانى ۇلۇتتان ەكەنمىن، كىيىن مامىنداي سەبەپ مەنەن تۉكۉنۉ ۇلۇتقا قوشۇلۇپ قالىپمىن.»-دەسە، انى ەچكىم كۉنۅۅ بۇيرۇپ جازاالابايت. ەڭ جۅنۅكۅي جۉيۅ-ۇشۇل.
سۅز كەزەگى كەلگەندە ايتباي ۅتسۅك، سۅز اتاسى ۅلۉپ قالار. بئز ويلويبۇز: ۇشۇن داي قۇرعاق نامىستانىپ، ازىرقىسىن ارداقتاپ، تەگىنكىسىن جەرىپ، قاراكۉچكۅ قىي- قىرىپ چىققانداردىن جەتىنچى اتاسى، جە انداندا نارىرااق اتا-جوتولورۇ سۅزسۉز موڭعۇل،جە قىرعىز بولسو كەرەك. سەبەبى، تارىح بەتىندە ۇچۇپ جۉرگۅن ناقىلىيا سۅزگۅ تايانساق، كۉمۅنۉ بارلاردىن- كۉمۅنۉ جوقتورعو قاراعاندا چىچالاپ قىيقىرىشى كۉچتۉۉرۅك(ۉندۉۉرۅۅك) چىعات.ۇشۇنۇ مەنەن بۇل ماسەلە جۅنۉندۅ ازىرىنچا سۅز تامام.اتايىن ەسكەرتىپ كەتۉۉگۅ تىيىشتۉۉ بئر ئش_ مەن 1990-جىلى جازعان ماقالام داعى «قاراقوشۇن» تۇۇرالۇۇ كۅز قاراشىمدىن 2006-جىلى جارىيالاعان ەسەن ايسا ۇۇلۇنۇن كۅز قاراشى مەنەن وقشوشۇپ قالعانىنا تاڭ قالام. بولبوسو ەكۅۅبۉز بىر- بىرىبىزدىكىن كۅرۉشكۅن ەمەسبىز. ۇشۇنداي تۇش كەلىپ قالۇۇلاردان، سەن ويلوعوندۇ باشقالاردا ويلوولور بولۇپ تۇرات ەكەن.ەمى ماقالامدىن 2-مازمۇۇنۇنا كەلەيىن.
لوپنۇرلۇقتاردىن تئلى جۅنۉندۅ.
لوپنۇرلۇقتاردىن قايسى قالققا قاراشتۇۇ ەكەندىگى جانا انىن تىلىنىن قايسى تئل تىبىنە تااندىق ەكەندىگىن بىلۉۉ ۉچۉن، جاقىنقى زاماندان بەرى بئر قانچا كىشىلەر،بئرقانچا توپتور اتالعان رايونعو تەكشەرۉۉگۅ بارىپ،ۅز كۅز قاراشتارىن جارىيالاشتى.
بۇلاردىن ىچىنەن ووزعو الىنعۇۇلارى: س.يى مالوۋ، مامبەتتۇردۇ مامبەتاقۇن، مىر سۇلتان وسمانوۋ، تىل جۅنۉندۅ ىزىلدۅۅ الىپ بارباسادا لوپنۇرعا كۅپ بارىشقان سىۋەن ەدىن، ن.م.پىرجەۋالىسكىي،سىر اۋرىل سىتەيىندەر بولۇپ ەسەپتەلەت.
ورۇسسيانىن اتاقتۇۇ تئل االىمى س.يى. مالوۋ تۇنعۇچ ىرەت 1914-جىلى لوپنۇر رايو نۇنا كەلىپ كەڭ-كەسىرى تەكشەرۉۉ الپارىپ، 1957-جىلى «لوپنۇر دىيالەكتى»دەگەن بئربۉتۉن چىعارماسىن باسمادا جارىيالادى. مالوۋ بۇل چىعارماسىندا بئر چاما انىق كۅز قاراشىن ورتوعو سالىپ:«لوپنۇر تئلى-جوعراپئيالىق اتالعى، ەتنىك جاقتان—ال قىرعىز تئلى»-دەپ كەسىپ ايتتى.
س. مالوۋ مىندان باشقا «سارى ۇيعۇر تئلى» دەگەن ەمگەگىندەدا لوپنۇر تئلى تۇۇرا سىنداعى ىزىلدۅۅلۅرۉن ۇلانتىپ:« مەنىن ويلوشۇمچا لوپنۇر تئلى-قىرعىز تىلىنىن قالدىعى بولۇپ، ال ۅزۉنۉن ورتوق قىرعىز ەنەسىنەن ايرىلىپ قالعان»دەپ قاراعان. س.مالوۋ لوپنۇر ەلىنىن- قىرعىز ەلى، لوپنۇر تئلىنىن-قىرعىز تىلى ەكەندىگىن دالىلدۅۅ ۉچۉن، لوپنۇر دىيالەكتىندە سۅز باشى«يى» كەلەتۇرعاندىعىن، مىنداي فونەتىك كۅرۉنۉش قىرعىز تئلى دىيالەكىتتەرىندە دا بار ەكەنىن، بايىرقى قىرعىزدار كۅچمۅنچۉلۉك تۇرمۇش ۅتكۅزگۅن جايلارداقى قالقتاردادا، اسىرەسە، ازىرقى تۇبالار تىلىندەدا، سۅز باشىندا«يى» كەلەتۇرعانىن، مىنداي سۅزدۅر نەڭىزى جاقتان سىبىر ىيا-تۉركۉ (قىرعىزدار ىچىندە) تىلدەرىنە تااندىق دەپ دالئل كەلتىرەت.
ايىتباسادا، سۅز باشىندا«يى» كەلۉۉ- ازىرقى قىرعىز تئلىنىن پامىر دىيالەكەتىندە دايىما ۇچۇراپ تۇراتۇرعاندىعى انىق. ماسەلەن، چىعىش پامىردە جاشاپ جاتقان كەەبىر قىرعىز ۇرۇۇلارىندا، ايرىم قىشتاقتارىندا سۉيلۅگۅن سۅزدۅرۉنۉن باشىندا«يى» فونەماسى مەنەن سۉيلۅۅ ازىرقى كۉندۅدا كۅنۉكۉ اداتقا ايلانعان.
مۇنۇ ۅز كەزىندە ۇيعۇرتئلچىسى مىرسۇلتان وسمانوۋدا مويۇنداپ بىرنەچە مىسال كەلتىرگەن. ال وبولۇ دۉينۅلۉك ايتىلۇۇ تىلچى ن.ا. باسكاكوۋدون ۉزۉندۉ كەلتىر ىپ:« ن. باسكاكوۋ ۅزۉنۉن «تۉرك تىلدەرى» دەگەن چىعارماسىندا، عۇن دوورۇن داعى تۉرك تىلدەرىنىن ەكىنچى تۉركۉمۉ بولعون ز-ش تىلدەرىنە وعۇزداردىن، قادىمكى قىرعىزداردىن، چىعىشتا تۇرۇپ قالعان بئربۅلۉك ۇيعۇر ۇرۇۇلارىنىن جانا الاردىن كىيىنكى ۇرپاقتارى بولعون وعۇز،قىپچاق،قارلىقتاردىن تىلدەرى كىرەتۇرعان دىعىن،وشوندوي ەلە مۇشۇ دووردو مۇشۇ تىلدەردە بۅلۉنۉش جانا قوشۇلۇش قىيمىل دارى باشتالىپ كەتكەندىگىن، يى-چ(ج)لاردىنكەزەكتەشەشۉۉسۉ، سۅز باشىندا«يى»نىن تۉشۉپ قالىشى ۇشۇ دووردۇن قاسىيەتتەرى ەكەندىگىن كۅرسۅتۅت جانا بۇعا ماقمۇت قاشقارىنىن«دىۋانۇ لۇعاتىت تۉرك»تۅ كەلتىرگەن تۅمۅندۅكۉ مئسالداردى ناقىل كەلتىرەت.
وعۇز-قىپچاقچا قادىمكىچە ۇيعۇرچا قىرعىزچا
جىنچۇ—چىنچۇ يىنچۇ ۇنچە ۇنچا
ئلىع سۇۋ يىلىع سۇۋ ئلىمان سۇ جىلۇۇ سۇۇ
ەلكىن يەلكىن مۇساپىر مۇساپىر
(مىنداعى باشقى 3 قۇردۇ م.وسمانوۋ مئسال كەلتىرگەن،مەن قىرعىزچانى قوشتۇم).
پىروفەسسور م. وسمانوۋ سۅزۉن داعى جالعاشتىرىپ:« س.يى. مالوۋ جوعورقۇ باامىندا، سۅز باشىندا ۉنسۉز تىبىشتاردىن الدىندا«يى» تاشتوو قاسىيەتىنە ەە بولعوندون سىرتقارى، سۅز باشىندا چ(ج)نى قولدونبوي، قادىكى ۇيعۇرچاعا وقشوش«يى»نى قولدونوتۇرعان ماالىم بئر قادىمكى قىرعىز ديىالەكتىن نازارعا العان...لوپنۇر دىيالەكتى ەرىن ۉنسۉزدۅردۉن وڭ اسسئمىلاتاتسىياسىنىن كۉچتۉۉلۉگۉ جاعىنان، ازىرقى چىعىش عۇن تارماعى بولعون قىرعىز-قىپچاق تۉركۉمۉندۅگۉ التاي جانا قىرعىز تىلدەرىنە، باتىش عۇن تارماعى قىپچاق تۉركۉمۉندۅكۉ باشقىرت تىلىنە قىيلالە وقشوپ كەتەت» -دەپ جازات.اقىرىندا م. وسمانوۋ مىنداي تىياناققا كەلەت:« سۅز باشىندا چ(ج) وردۇنا، «يى»نى قولدونۇۇ الدى مەنەن قادىمكى ۇيعۇرچاعا( ماقمۇت قاشقارىنىن اتاشىنچا تۉرك تىلگە) وشوندوي ەلە، ماالىم بئر قىرعىز تئلى دىيالەكتىنە(مالوۋدۇن پىكىرىنچە) تااندىق قاسىيەت بولعوندۇقتان، اندا لوپنۇر دىيالەكتىن ار ەكى تىلگە وقشوش بايلانىشتۇۇ دەگەلى بولوت».
انان ۅزكەزىندە م. وسمانوۋدۇ قالىس قورۇتۇندۇ چىعارعان دەەشىمدىن بئر سەبەبى- ال:« بۇتئل ۅزۉنۉن ۅركۉندۅسۉ بارىشىندا ايلاناسىنداعى ۇيعۇر تئلىنىن تااسىرىنە ۇچۇراعان جانا ۇزاق تارىحى مەزگىلدەر ايىنان، بالكىم بىزگە جەتىپ كەلبەگەن كەەبىر ۅزدۉك بەلگىلەرىن جوعوتقون بولۇشۇ مۉمكۉن»- دەگەن چىندىقتى ۅز قالەمى مەنەن جازىپ، تئل تۅركۉنۉن تاانىعان.بئروق، كەەبىر ۇعارمانداردىن ايتىشىنچا، م.وسمانوۋ مىرزا كەەبىر سوورۇنداردا سۉيلۅگۅن سۅزۉندۅ، زۅ ۇباعىنداعى بۇل كۅز قاراشىنان تانعان ئىمىش.
لوپنۇرعا بارىپ، ۅز كۅزۉ مەنەن ەل-جەرىن كۅرۉپ، تااسىرەت ماقالاسىن جارىيالاعان داردىن بئرى: قىرعىزدىن جاش ىزىلدۅۅچۉسۉ، كۅرۉنۉكتۉۉ اقىن جانا جازۇۇچۇسۇ، فىلولوگىيا ىلىمدەرىنىن پىروفەسسورۇ مامبەتتۇردۇ مامبەتاقۇن ۇۇلۇ بولۇپ سانالات.
ال1987 -جىلى6-7- -ايدا لوپنۇر رايونۇنا تئل جانا ەتنىكالىق ەرەكچەلىكتەرىن تەكشەرۉۉ ۉچۉن اتايىن بارىپ، بىرنەچە كۉن ەل-جەر قىدىرىپ، كۅپتۅگۅن ادامدار مەنەن جۉز كۅرۉشۉپ، ماتەرىيال توپتوپ كەلگەن.بۇل جەردە،لوپنۇر قالقىنىن تەگىنىن (ازىرقى زاماندا بئربۅلۉكتۅرۉنۉن)- قىرعىز، الاردىن تئلىنىن قىرعىز تىلى ەكەندىگى جۅنۉندۅ جۅنۅكۅي ەكى مئسال كەلتىرگىبىز كەلدى: شئنجاڭ پىداگوگىيگا ۇنىۋەرىستەتىنىن تارىح ىزىلدۅۅچۉسۉ ەلى ەمەت مىرزا ۅزۉنۉن ماقالسىندا مىنداي بئر ماالىماتتى ناقىل كەلتىرىپ ۅتۅت:
« جۇڭعارلارعا جازا جۉرۉشۉ قىلعان چىڭ سۇلالاسى مانساپتارىنىن ماالىمااتناماسىندا: «لوپنۇر كەڭىرى زىمىن، چىتىرمان توقويلۇۇ، مەن 2-ايدىن9-كۉنۉ مۇسۇلمانداردىن باشچىسى-قاشقا مەنەن كۅرۉشتۉم». قاراپ باعالى؛ «قاشقا»- دەگەن بۇل مانساپ ناامى 17-18-قىلمداعى قىرعىز قوومۇنا تاان دىق بولعونۇ تالاشسىز. كەەبىر ماالىماتتارعا قاراعاندا قىرعىزدارداقى «قاشقا»دەگەن بۇل مانساپ اتالماسى تەە 14-15-قىلىمداردا داعى قولدونۇلسا كەرەك. ماسەلەن، مئلادىيا1399-جىلدان1415-جىلعاچا«قىرعىز-ويروت ىنتىماعى»ماملەكەتىنىن باشچى ىسى بولعون قىرعىز بااتىرى-ۅگۅيچۉ قاشقا دەپ اتالعان. مىنداعى«ۅگۅيچۉ»-ۅز اتى، «قاشقا» مانساپ ناامى بولۇپ سانالات.تارىحىي بۇلاقتارعا نەگىزدەلگەندە، «قاشقا»-وشول دووردۇن ەلدى باشقارعان ادامىنىن ناامى بولعون. ماانئسى- بااتىر، جولباشچى، ئش بىلگى دەگەندىك بولوت. «قاشقا» سۅزۉ كىيىنچە- تايمانباس، بەتكە ايتار دەگەن ماانئنى بئلدىرىپ قالعان. قىرعىزدار دىن ىچىندە «قاشقا»دەگەن ۇرۇۇدا بار.
بۇل ماالىماتتان وشول 18-قىلىمدا لوپنۇردا جاشاعان ەلدىن باشچىسى،«قاشقا»دەگەن مانساپ اتاعىندا بولعون كىشى بولسو، اندا انىن ەلىنىن قىرعىز ەكەندىگىن، ەچ بولبو دۇ دەگەندە، ال جەردە جاشووچۇلاردىن نەگىزىن قىرعىزدار تۉزۅتۇرعاندىعىن بئلىپ العالى بولوت.
بۇل بىرئنچى جۅنۅكۅي مئسال. ەكىنچى مىسال:م. وسمانوۋ مىرزا 1960-جىلى لوپنۇرعا بارعاندا، ال جەردەگى قالقتىن باارىسى ۅزدۅ رۉن«لوپتۇق»دەپ اتاعان. بۇل اتوو ناقاي قىرعىز تىلىندە بولۇپ، لەكسىكالىق جاقتان دا،گىرامماتىكالىق جاقتان دا قىرعىز سۅزۉ ەكەنى كۅرۉنۉپ تۇرات. قارايلى: مىندا «لوپ»دەگەن جەردىن اتىنا «تۇق»تۇ جالعاپ جاسالعان بۇل سۅزدۉ تابىيعى تۉردۅ قىرعىز ادام ايتىشى كەرەك، ەچ بولبودۇ دەگەندە ەنە تئلىنىن كەەبىر بۅلۉكتۅرۉن ۇنۇتباعان،تەگى قىرعىز ادام ايتىشى كەرەك.
ال ەمى عالىپ بارات مىرزانىن جازىشىنچا، لوپنۇرلۇقتار ۅزدۅرۉن«لوپتۇق» جانا «لوپلۇق»دەپ ەكى قىل ايتىشات ەكەن. بۇل ماالىماتتان ەكى قىل وي تۇۇلات. بئرى، «لوپتۇق»سۅزۉ قىرعىزچا بولعوندۇقتان، باشقالار بۇلجەردىكتەردى قىرعىزدارەكەندەپ قالباسىن دەپ«لۇق»تۇ اتايىن قوشۇپ قويعونبۇ؟ جانا بئرى، بۇل جەردە جاشووچۇلار جالاڭ ەلە قىرعىزچا ەمەس،ۇيعۇرچادا اتايت دەمەكچىدىر. ئشى قىلىپ، م.وسمانوۋ مەنەن ع.باراتتىن ماالىماتتارى وقشوبويىت. بئز قىرعىز ۉچۉن دەپ ەمەس،ۇباقىتتىن بالدىرلىعى ۉچۉن، 1960-جىلدىق ماالىماتتى تۇۇرا دەپ ىشەنەبىز.لوپنۇرلۇقتاردىن تئلىنىن، قايسى تىلگە تااندىق ەكەندىگىن بىلۉۉ ۉچۉن،توق ەتەركەپتى ايتقاندا، لوپتۇقتاردىن ۅزدۅرۉ قولدونۇپ جاتقان ازىرقى تۇرمۇشتۇق سۅزدۅرۉنۅ قايرىلعانىبىز جۅن. مىندا جانالە قولۇبۇزداعى بار ماتەرىيال بولعون م. وسمانوۋدۇن ماقالاسىنداعى جازعاندارعا تايانابىز.م. وسمانوۋ بۇل قىمباتتۇۇ ماقالاسىندا كۅپتۅگۅن سۅز تىزمەگىن بەرىپ مئسال كەلتىرگەن. بئز وشونۇن ئچىندەگى «لوپنۇر تىلى»دەگەن گىرافاعا تۉشۉرۉلگۅن سۅز دۅردۉن اراسىنان قىرعىز تىلىنە وقشويت ەكەن دەپ قاراعان بئرنەچە سۅزدۉ تىزىپ كۅرۉپ باعالى. بۇعا وقۇرماندار قالىس باا بەرسىن.
(تىزمەك م. وسمانوۋدۇقۇ بويۇنچا). الىندى.
ۇيعۇر ادابىي تىلى لوپنۇر تىلى ۇيعۇر تىلى لوپنۇر تىلى
Septe---------seple koyso------- --- koysa
Bexik----------bQxuk parqala-----------parqila
Akmak--------ahmak taxta-------------taxla
Kuy-----------huy kirde------------ kirle
Boto-----------bota oto---------------ota
Tolgo----------tolga QrlQ------------Qrle
QgQy--------Qgay tixte-------------qixle
QtkQrmQ----Qtkeme otto------------otla
QtkQrmQlQr—Qtkemiler bordo-----------borla
Tix------------qix joyqu-----------koyqi
Tvx-------------qvx koxok---------koxak
Tuxa------------qvxe bQlQk--------bQlek
Murut----------burut tozgok--------tozgak
Moyun----------boyun qolpon-------qolpan
Murun-----------burun qepken-----qekmen
Kiyiz------------kigiz kQk uy-----kQk kala
kQgQndQ---baglfkta kQrsQ-------kQrse
جوعورقۇ سۅزدۅردۉ قاراپ باعالىچى، م.وسمونوۋ لوپنۇر تىلى دەپ تىزمەكتەگەن سۅز دۅردۉن قىرعىز تئلى ەكەندىگى ايدان اچىق كۅرۉنۉپ تۇربايبى!.
اندا بۇل سۅزدۅردۉ قىرعىز تئلى ەمەس دەپ، « بۇ تئلدى تئل ۅزگۅچۅلۉگۉ جاقتان بايىرقى قىرعىز تىلى، جە انىن بەلگىلۉۉ بىر دىيالەكتىنە قاراشتۇۇ بولبوعون،تەك قانا، چىعىش عۇن تارماعىنا كىرەتۇرعان وعۇز(عۇز)، بايىرقى قىرعىز، بايىرقى ۇيعۇر(قار لىق)، تئل جالپىلىعى داعى دەگەندەي بۅلۉنۉپ كەتپەگەن دووردوعۇ بئرۇرۇۇنۇن تئلى بولسو كەرەك دەپ ەسەپتەگەلى بولوت» دەپ ايتۇۇنۇن قانچالىق چىندىعى بار؟، قايسى امالئياتقا شاي كەلەت؟،انتۉۉدۅگۉ ماقسات ەمنە؟. بۇل قاراپ تۇرۇپ ەلە،چىندىق تى تانۇۇ، كۅرۉپ تۇرۇپ كۅبۅسكۅ، بئلىپ تۇرۇپ بىلبەسكە سالۇۇ، قىسقاسى چوڭ بۇرمالوو بولۇپ سانالاتقو!.مۇنۇ ۇشۇل جەردە قويو تۇرۇپ، وي جۉگۉرتۉۉبۉزدۉ ۇلانتالى.م. وسمانوۋ تەكشەرىپ جازىپ كەلگەن سۅزدۅر ىچىندە، جۇڭگو قىرعىزدارىنىن تۉشتۉك(تەسكەي) دىيالەكتىنە تااندىق «ۇ»نۇن وردۇنا«ۉ»نۉ،«ج»نىن وردۇنا«يى» نى، «ب»نىن وردۇنا«م»نى قولدونوتۇرعان فونەمالار ۇچۇرايت.
قاراپ باعالى:
ۇيعۇر ادابىي تىلى لوپنۇر تىلى قىرعىز تىلى
jQrgQ yQrgQ yQge
bolbo bolmo bolma
urmat vrmat Qrmet
kari kari keri
kalasi kalasi kalisi
malledgki malledeki melidiki
bQlQk bQlQg bQlek
QrdQk QrdQg Qdek
Temene tewene tQmune
iRasim irasim resim
j r j r yir
j ld z ildiz yiltiz
boorsok borsok bogursak
toorok torog tograk
bvlQQ bvlQ biley
ras iras rast
tamag m tamagim tamikim
emnege nemenege nimige
bakkandaki bakkandfki bakkandiki
koyunu koyunu koyini
jorgolo yorgolo yorgila
jokto yokto yokla
dQbQlvk dQwQlvk tQpilik
svttvv svttvk svtlvk
orgok orgog orgak
tar p joyso tari p koyso tirip koysa
arkas ga arkas ga arkisige
at n atini etini
jemgsi jemesi tapa-tene
kaqas n kaqasin kaqisen جوعورقۇ «قىرعىز تئلى»دەگەن تىزىمدىكتەگى سۅزدۅردۉن بئربۅلۅگۉ، جۇڭگو قىرعىزدارىنىن تەسكەي دىيالەكتى(پامىر)نە تااندىق بولۇپ، ازىرقى كۉندۅدا ال قىرعىزدار ۇشۇنداي سۉيلۅشۅت. مىندان قاراعاندا، پامىر قىرعىزدارى مەنەن لوپنۇر قىرعىزدارىنىن تئل ۅزگۅچۅلۉگۉ تۇتۇمداش ەكەنى كۅرۉنۉپ تۇرات.
دەمەك ايتقاندارىبىزدى قورۇتۇندۇلاعاندا، لوپنۇر تئلىنىن تۉپ تۅركۉنۉ-قىرعىز تئلى بولۇپ، قۇدۇم اتاقتۇۇ تئل تاانۇۇ س.مالوۋ ايتقانداي ۇزاق مەزگىل ۅز ەنەسىنەن ايرىلىپ قالعان.
مالوۋ مىرزانىن 1914-جىلى لوپنۇرعا كەلىپ، لوپنۇر ەلىن، تىلىن ۅزۉ تۅتۅ قول سالىپ تەكشەرۉۉ الىپ بارعان ۇباقىتتان باشتاپ ەسەپتەگەندە دا، بۉگۉنكۉ كۉنگۅچۅ 80 جىلداي ۇباقىت ۅتتۉ. مۇنۇ از كەم بئرقىلىم دەشكە بولوت. ۇشۇنچا مەزگىلدىن ىچىن دە لوپنۇر ەلىنىن ەتنىك قۇرۇلماسىندا، اسىرەسە، لوپنۇر ەلىنىن تىل تىبىندە ۅتۅ چوڭ ۅزگۅرۉشتۅردۉن بولۇۇسۇ تابئيعى كۅرۉنۉش بولۇپ سانالات.باشقانى قويۇپ تۇرۇپ، مەزگىلدەردىن ۅتۉشۉ ناتىيجاسىندا، لوپنۇرداعى قىرعىزداردا بولعون سان ۅزگۅرۉشۉن قاراپ باعالى:
1914-جىلداعى ەتنىك جانا تئل تەكشەرۉۉدۅ، مالوۋ مىرزا لوپنۇر قىرعىزدارىنىن سانىن جارىيالاباعان بولسودا،«لوپنۇر تئلى-ەتنىك جاقتان قىرعىز تئلى»دەپ كەسىپ ايت قانىنا قاراعاندا، وشول مەزگىلدە لوپنۇردا جاشاپ جاتقان قىرعىزداردىن سانى از بولبوسو كەرەك.
ال ەمى م. وسمانوۋ مىرزانىن 1960-جىلقى تەكشەرىشىندە،لوپنۇرلۇقتاردىن جالپى سانىن 14151 دەپ جارىيالاعان بولسودا،ۅزۉ ايتقان ال جەردە جاشاعان 6 توپتۇن ايرىم ايرىم سانىن جازباعان، بالكىم ەلدىن جان سانىن ىچكەرىلەي انىقتاباعان بولۇشۇ مۉمكۉن. تەك عانا، مەن قىرعىزمىن دەچۉۉلۅر لوپنۇردۇن باتىش قىشتاقتارىندا جاشايتۇرعانىن ايىتقان جانا الاردىن سانى از دەپ ەسكەرتىپ قويعون. بىزچە سانى ارقانچا از بولعون دودا 14000 قالقتىن ىچىندە 1-2 مئڭدى ەەلەر ەلە.ال ەمى شئنجاڭ پىداگوگىگا ۇنىۋەرىستەتىنىن ماگىستىر اسپئرانتى ەلى ەمەتتىن مالىما تى بويۇنچا، 1980-جىل باشىندا لوپنۇردا 250 ايلاناسىندا قىرعىز بار بولعون.وشول جىلى جالپى جان سانى 24مئڭ 700 بولۇپ،قالعان 24 مئڭى قاراقوشۇندۇقتار دەپ ايتىلعان. مالوۋدۇن زامانىنان ەسەپتەگەندە ارادان 80 نەچە جىل ۅتۉپ،اسسئمىلاتاتسيا تەزدەگەنىنە قاراباي،قىرعىزدىن داعى 250 ايلاناسىندا تۇقۇمۇ قالعاندىعىنا قاراعاندا، 20-قىلىمدىن باش مەزگىلدەرىندە لوپنۇر ەلىنىن قۇرۇلماسىندا قىرعىزداردىن سالماعى قىيلا ەلە وور ەكەندىگىن بئلىپ العالى بولوت.وشەنتىپ بۇل مئسالداردى كۅرسۅتۉۉدۅگۉ ماقساتىبىز: ارقانداي ئلىمدىن، ارقانداي ۇلۇتتۇن ارقانداي ىزىلدۅۅچۉلۅرۉ بولسۇن، ۅتكۅن تارىحتارعا قالىس، چىنچىل مامىلەدە بولۇۇسۇن، ايرىقچاا بىر ماسەلەگە باا بەرۉۉدۅ، بۉگۉنكۉ كۉندۅ تۇرۇپ ەمەس، وشول ۅتكۅن دووردۇن ۅزۉندۅ تۇرعانداي تۇرۇپ، وشول ۅتكۅن مەزگىلدىن امالئياتىن نەگىز قىلىپ قۇرۇتۇندۇۇ چىعارىشىن ۉمۉت قىلۇۇ بولۇپ سانالات.
(اپتور:وبلاستىق پىروكىراتۇر مەكەمەسىنىن ەس الۇۇچۇسۇ)
| 
يوللىغان ۋاقتى 
