تاجىكلار ھەققىدە چۈشەنچە

tikan

ئەسسالامۇئەلەيكۇم تورداشلار!
باشقا مىللەتلەرگە كۆرە بىزدەك تاجىك مىللىتىنى پەقەت تېلىۋىزورلاردىلا كۆرگەن ،پاراڭلىشىش،گەپلىرىنى ئاڭلاش نىسىپ بولمىغانلارتاجىكلار ھەققىدە تۇنۇش يوق دېيەرلىككەن. ئىسلام دىنىنىڭ شىئە مەزھىپىدە دەيدىكەنمىز تاجىك قېرىنداشلارنى. يۇرتىمىزدا "تاشقۇرغان تاجىك ئاپتۇنۇم ناھىيەسى"،ئاندىن  تاجىكىستان دۆلىتىدە  تاجىكلار ياشايدىغانلىقنى بىلىمىز. يەركەن،گۇما..قاتارلىق ئۇيغۇرلار كۆپ جايدىمۇ  تاجىكلارنىڭ "مىللىي ئاپتۇنۇم يېزىسى"بارلىقىنى ئاڭلىدۇق. ئەمدىكى گەپ مۇشۇ مۇنبەردە  تاجىكلار بىلەن پاراڭلىشىپ ،ياكى بىر يېزىدا ،ياكى تاشقۇرغانغا بېرىپ باققان تورداشلار مۇشۇ  تاجىكلار ھەققىدە ،ئۆرپ -ئادىتى،تىلى (بىز ئاڭلاپ چۈشنەلەمدىمىز،ئوخشاش سۆز بارمۇ ئۇلار بىلەن تىلىمىزدا) ئىسلامدىكى ئوخشىمايدىغان تەرەپلىرى،خۇي-پەيلى،ئۇيغۇرلار بىلەن توي قىلىپ قىلىغانلار بارمۇ؟ يۈكسەك شىجائەتخان دەپ بىر ناخشىچىسى باتتى  تاجىكلارنىڭ بولسا  يۈكسەك شىجائەتخاننىڭ ناخشىلىرىنى يوللاپ قويساڭلار؟

aqturk

تاجىك تىلىنى چۈشۈنەلمەيمىز ، تاجىك تىلى بىلەن ئافغان ، پارىس تىللىرى يېقىن . پويىزدا بىر تاجىك بالا ( ئۇيغۇرچە بىلىدىغان ) بىلەن سەپەرداش بولۇپ قالغان ئىدىم ، بىز قازاقچە ، قىرغىزچىنى بىلگەندەك پارىس ، تاجىك تىللىرنى ئاڭلاپ ئاساسى مەزمۇنىنى چۈشۈنەلەيدىكەن .

aqari

مەن  پوسكام تۇغچى ۋە بۇيىلۇق  يىزىلىرىدا تاجىكلار بىلەن بىرگە  ئىشلىگەن ئىدىم  ،بۇ بەك ياخشى خەلق ،  ھەممىسى  ئۇيغۇر تىلىنى قوللىنىدۇ ،تىخى  تاجىك تىلىنى بىلمەيدۇ ،بۇيۇلۇق  مەكتەپتە  ھەپتىسىگە  2 سائەت تاجىك  تىلى دەرسى تەسىس  قىلىنىپتۇ ،  ھەممە  ئىشلىرى بىز بىلەن ئاساسەن  ئوخشايدۇ ،توي ۋە ئولۇم-يىتىم ئىشلىرىدا ئازراق پەرق بار  ،ئۇيغۇرلار بىلەن يىقىن ئوتىدۇ ،ئوز-ئارا تويلاشقانلارمۇ بار ،سىزلام يەكلىمىسىڭىز  سىزنى يەكلىمەيدۇ ،ئۇسۇلنى بەك چىرايلىق ئوينايدۇ ،تۇرمۇشتا  بىز بىلەن  كوپ پەرقى يوق

uqkun0908

تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمىي مەدەنىيەتلىك مىللەتلەر بولۇش سۈپىتى بىلەن  ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مۇققەدەس بۇ بىپايان مونبەت تۇپرىقىدا ئورتاق بېخلىنپ ، كۆكلەپ ئالەمشۈمۈل مەدەنىيەت تارىخ سەمەرىسىنى ياراتقان ۋە پۈتكۈل جاھانغا نامايەن قىلغان . جوغراپىيىلىك جەھەتتە قەدىمدىن  بويان ئۆزئارا خوشنا ئولتوراقلىشىپ ، بىر-بىرىگە چوڭقۇر تەسىرلەرنى كۆرسىتىپ كەلگەن .ئۇلار گەرچە ئوخشىمىغان تىل سېستىمىسى ، ئوخشىمىغان مەدەنىيەت كاتاگورىيىسى ،ئوخشىمىغان ئىرققا تەۋە خەلق بولسىمۇ ، ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئىبارەت بۇ ئۇرتاق ئانا ماكاندا ياشاش ، تەرەققىي قىلىش جەريانىدا بىر-بىرىنىڭ مەدەنىيەت ،تارىخ ، مىللەت بولۇپ شەكىللىنىشىغا ۋە تىل-يېزىق ، ئۆرپ-ئاددەت ، ئەدەبىيات – سەنئەت ، شېئرىيەت قاتارلىق جەھەتلەردە ئاجايىپ چوڭقۇر ئىجابىي تەسىرلەرنى كۆرسىتىپ ، ئۆز-ئارا مەدەنىيەت ، تىل-يېزىق   ۋە تارىخ بولىقىنى ئولغايتىپ ، ئولۇغ ، مۇققەەس ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت  ، تارىخ  بۆشۈكىنى ئورتاق ياراتقان .
جۇغراپىيىلىك ئولتۇراقلىشىش جەھەتتە تاجىكلار ئولتۇراقلاشقان ئامۇ ، سىر دەريا ۋادىسى ، پامىر ، ئىندىقۇش تاغ ئېتەكلىرى بىلەن ئۇيغۇرلار ماكانلاشقان شىنجاڭ رايۇنى ئۆز-ئارا توتاش رايۇنلار بولۇپ ، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئوتتۇرا رايۇنى دائىرىسىگە تەۋە رايۇنلاردۇر . دېمەك ، ھازىرغىچە بايقالغان ( تېپىلغان ) تارىخىي ھۆججەتلەردىن قارىغاندا ، مىلادىيە 3-ئەسىردىن 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە تارىم ئويمانلىقىنىڭ جەنۇبىدىكى خۇتەن ( ئودۇن ) ، غەربىدىكى بارچۇق ( قەشقەرنىمۇ ئۆز ئېچىگە ئالغانلېقى ئىھتىمالغا ناھايتى يېقىن ) ئەتىراپىدىكى ئاھالىلىرى ھېندى-ياۋرۇپا تىل سېستىمىسىدىكى ئىران تىللېق مىللەتلەرنىڭ قەدىمقى شەرقىي ئىران تىلىنىڭ بىر خىل دىئالىكىتىنى قوللانغان .ھازىر تاشقۇرغان تاجىك ئاپتۇنۇم ناھيىسىدىكى تاجىكلار قوللانغان سەرىكۈھ تاجىك تىلى ياكى ۋاخان تىلى يەنى پامىر تىللىرى ئۇنىڭ بىلەن ئوخشاش بىر سېستىمىغا تەۋە بولغان . گېرمانىيە ئالىمى كىلىنىكېت (克林凯特)نىڭ قارىشىچە مىلادىيەنىڭ ئەڭ دەسلەپكى بىر قانچە ئەسىردىن باشلاپ ، ھىندىستاننىڭ غەربىي شىمالىدىكى گاندارا (建它罗)رايۇنىدا ئىشلىتىلگەن تىل خوتەن رايۇنىنىڭ بۇددا دىنىنىڭ ئاساسلىق تىلى بولغان . مىلادىيە 330-يىللىرىدىن كېيىنكى ۋاقىتقا كەلگەندە ساك تىلى ( خوتەن ساك تىلى ياكى خوتەن تىلى ) يېزىقتا ئىشلىتىدىغان ( كىتابىي ) تىلغا ئايلانغان . بۇ خىل كىتابىي تىلدا ئىشلىتىلگەن يېزىق بولسا ، ھىندىستاننىڭ بىراھمى يېزىقىنىڭ ھەرپلىرى بولغان . ئادەتتە « خوتەن يېزىقى »  دىگەن ئوقۇم « خوتەن ساك يېزىقى » دەپ ئاتىلىپ ، ئۇ تورپان ، خوتەن  ساك تىلىدا يېزىلغان ھۆججەت-ۋەسىقىلەر ئاساسلىقى شىنجاڭنىڭ خوتەن ، مارالبىشى ، تۇرپان ئەتىراپىدىكى جايلارغا تارقالغان . « بەزى ئالىملار ساك تىلىنى بورۇنقى (دەسلەپكى ) خوتەن ( ئودۇن ) ساك تىلى ، مورتوق ساك تىلى ( بۇ تورپان ئىدىقۇتتىكى مورتۇقنى كۆرسىتىدۇ ) ، تومشۇق ساك تىلى ، ھىندى ساك تىلى ، كېلويا (克罗拉) ساك تىلى ،قەشقەر ساك تىلى قاتارلىقلارغا ئايرىيدۇ » . ھازىرغىچە ئىلان قىلىنغان ماتىرياللارغا ئاساسلانغاندا ، شىنجاڭدىن تېپىلغان خوتەن ( ئودون ) ھۆججەتلىرى ئىچىدە تومشوقتىن تېپىلغىنى ئەڭ قەدىمكى ئىكەن . ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يەرلىك ئاھالىلىرى بولغان بۇ ئىككى مىللەتنىڭ ئېتنىك مەنبەسى ھەققىدىكى تەتقىقات نەتىجىلىرى شۇنى كۆرسەتتىكى ، ئارىئانلار جۈملىدىن شەرقى ئىران قەبىلىلىرىدىن بولغان ساكلار ، سوغدىلار ، توخرىلار بۇ ئىككى مىللەتنىڭ ئېتنىك مەنبەسىنى شەكىللەندۇرۇشتە تۈرتكىلىك رول ئوينىغان . بۇ ھەققىدە ھازىرقى زامان تاجىك تارىخشۇناسى ،بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى پەن-مەدەنىيەت ،مائارىپ تەشكىلاتىنىڭ سابىق رەئىسى ، ئاكادىمىكى باباجان غافوروف «تاجىكلار تارىخى » كىتابىدا : « شەرقى ئىران قەبىلىلىرى ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بارلىق مىللەتلەرنى شەكىللەندۇرۇشىنىڭ تەركىبى بولغان . ئۇلار يالغۇز تاجىك مىللىتىنى شەكىللەندۇرۇپلا قالماي بەلكى يەنە تۈركىي مىللەتلەرنىڭمۇ تەركىبى قىسىمى بولغان .مۇشۇ مەنبەلەردىن قارىغاندا ، قەدىمقىي شەرقى ئىران قەبىلىلىرىنى تاجىكلارنىڭ بىۋاستە ئەجداتلىرى دىېيىشكە ، تاجىكلارنىڭ ئۆزىنى بولسا ، سېپى ئۆزىدىن ( تەكتىدىن ) ئىران قەبىلىلىردىن دېيىشكە بولىدۇ . شەرقى ئىران قەبىلىلىرى بىلەن تۈرك قەبىلىلىرى قەدىمدىن تارتىپ يىقىن قوشنىلاردۇر . شىنجاڭنىڭ ئەڭ قەدىمكى يەرلىك ئاھالىلىرى ھەققىدىكى تەتقىتات نەتىجىلىرى شۇنى كۆرسەتتىكى ، بۇ موقەددەس زېمىندا مىلادىيىدىن نەچچە ئەسىر بۇرۇنلا ئارىئانلار ۋە ساكلار ، سوغدىلار ، توخىرىلار ياشىغان . بۇ قەبىلىلەر تاجىكلار بىلەن تىل ۋە مەدەنىيەت جەھەتتە زىچ ئورتاقلىققا ئىگە .كېيىكى دەۋرلەردە ئەنە شۇ قەبىلىلەر تاجىك مىللىتىنىڭ مىللەت بولۇپ شەككىلىنىشىدا تۈرتكىلىك رول ئوينىغان . ئوچوقراق قىلىپ ئېيتقاندا ، ساك ، سوغدى ، توخرى قەبىلىلىرى ياكى قەۋملىرى بىرلىشىپ تاجىك مىللىتىنى شەكىللەندۇرگەن . شىنجاڭ رايۇنىدا ياشىغان ساك ، سوغدى ، توخرى قەبىلىلىرى يەنى خوتەن ، قەشقەر ، تورپان ، لوپنۇر ئەتىراپىدا ياشىغان سوغدىلار ، ساكلار ، توخرىلار تۈركلىشىپ ئەڭ ئاخىردا ئۇيغۇر مىللىتىنى شەكىللەندۇرۇشتا ئاساس سالغان . دىمەك ، سوغدىلار ، ساكلار ، توخرىلار بىر خىل قەبىلە ياكى قەۋم بولۇپ ، ئۇلارنى مىللەت دىيىشكە ھەرگىز بولمايدۇ . بەزى تەتقىقاتچىلار ئۇلارنى مىللەت دەپ تونۇپ كەلدى ، بۇ تارىخى پاكىتقا موۋاپىق كەلمەيدۇ . ساك ، سوغدىلار ئۇيغۇر مىللىتىنى شەكىللەندۇرۇشتا تۈرتكىلىك رول ئوينىشى بىلەن بىللە ئۇلارنىڭ تىللىرىمۇ ئۇيغۇر تىلىغا سېڭىشىپ كەتكەن . ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تۈركىي تىلغا قارغاندا پارىس-تاجىك ئەدەبىي تىلىغا يىقىنلىغى ،قەدىمقى ساك ،سوغدىچە ئاتالغۇلارنى خىلى دەرىجىدە قۇبۇل قىلغانلىقى رىئال تارىخى پاكىتتۇر . خوتەن ،قەشقەر ، تورپان ، لوپنۇر رايۇنلاردا پارىسچە ،ساك ۋە سوغدىچە ئاتالغۇلار ئىلىھەم مەۋجۈت .مەسىلەن : خوتەن ، لوپنۇر ، لەڭگەر ، لوپ (لوپ ناھيىسى ) ، بەرقا (قوزىچاق ) ، پاسىيان (皮山) ، توققۇز ساك ، ئابدان رايۇنى ( سۈلۇق رايۇن ياكى سۇ يېغىلىپ قالغان جاي ) . يۇقۇرىدا تىلغا ئېلىنغان ‹خوتەن› سۆزى ، قەدىمكى ساك تىلى بولۇپ ، ئۆزى يالغۇز ، ئۆز تەن ، ئۆز جېنى بىلەن دىگەندەك مەنىلەرنى بىلدۇرىدۇ .‹لوپنۇر› دىگەن سۆز ئەڭ قەدىمكى ساك تىلى بولۇپ ، چوڭ كۆل دىگەن مەنىنى بىلدۇرىدۇ . لوپ- چوڭ ،لەنگەر دىگەن مەنىدە (يەنى ، يولوچىلار سەپەر ئۈستىدە قونوپ ئۆتىدىغان جاي ، ئۆتەڭ ) ، كۆچمە مەنىدە « بۈزۈركۋار ماكان » ، « خەير-ساخاۋەتخانا » ، «پاناگاھ » قاتارلىق مەنىلەرنى بىلدۇرىدۇ . قىزىقارلىق يېرى شۇكى ، يۇقۇرىدا تىلغا ئالغان يەر-جاي  ناملىرى ( پەقەت ئاز بىر قىسىمىلا تىلغا ئىلىندى ) ھازىرقى تاشقۇرغان  يەنى پامىر رايۇنىدا ياشاپ كېلىۋاتقان تاجىكلارنىڭ تىللىرىدا ئىلىھەم ئەينەن قۇللىنىلىدۇ . چۈنكى ، تاشقۇرغاندىكى تاجىكلارنىڭ يەرلىك شىۋىسى ھايات قالغان ساك تىلى ، ساك تىلىنى تەتقىق قىلىشنىڭ «تىرىك لۇغىتى » دەپ ئاتالماقتا . (بۇ تۇغرىدا ئاخىردا توختىلىمىز ) .   يوقۇرقىدەك تارىخى قانداشلىق مۇناسىۋەت تىل-يېزىق مەدەنىيىتىنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرۇپ ، مەدەنىيەت ، ئۆرپ-ئادەت جەھەتتىكى ئورتاقلىقى ۋە مەدەنىيەت ئىكۇلۇگىيىسىنى شەكىللەندۇرگەن . ھەمىمىزگە ئايانكى تاجىكلار ھىندى-ياۋرۇپا ئىرقىغا تەۋە مىللەت ،دۆلىتىمىزدىكى بىردىن بىر ئاق تەنلىك . تاجىك تىلى بولسا ،ھىندى-ياۋرۇپا تىلى سېستىمىسىنىڭ ئىران تىلى ئائىلىسى پامىر تىللىرى تارمىقىغا كېرىدۇ . ئۇيغۇر تىلى بولسا ، ئالتاي تىللىرى سېستىمىسىنىڭ تۈرك تىل گۇرۇپپىسىغا كېرىدۇ . تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلار ئوخشىمىغان ئىرق ،ئوخشىمىغان تىل سېستىمىسىغا تەۋە بولغاچقا بىر قىسىم تەتقىقاتچىلار بۇ ئىككى مىللەتنى ھىچقانداق قانداشلىقى ۋە ئورتاقلىقى يوق دەپ قاراپ كەلدى . ئەمەلىيەتتە ، بۇ ئىككى مىللەتنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللىنىش جەريانى تارىخى ئارقا كۆرۈنۇشىنى ئىنىچكىلىك بىلەن تەتقىق قىلىپ ، ئىلمىي ئاساستا لىلا ھۆكۈم چىقىرىپ ، تارىخى ۋە ھازىرقى ئەمەلىيەتنى چىقىش قىلساق توغرا يەكۈن چىقىرالايمىز . دىمەك ، شىنجاڭ رايۇنىنىڭ ئەڭ قەدىمقى مەدەنىيەت مەركىزى بولغان قەشقەر ۋە خوتەن قاتارلىق ئورۇنلارنىڭ ئارخىئۇلۇگىيىلىك تەكشۈرۈشىدىن شۇنداق ھۆكۈم چىقىرىشقا بولىدۇكى ، تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسى ۋە قانداشلىقى باشقا مىللەتلەرنىڭكىدىن پەۋقۇلادە يىقىن . قانداشلىقى بولغان ھەر قانداق بىر مىللەتنىڭ تىل ،مەدەنىيەت ۋە بەزى ئۆرپ-ئادەت جەھەتتە ئۆزئارا سىڭىشىپ كېتىشى تەبئى نورمال ئەھۋاال . تارىخى پاكىتنى ھىچكىم ئىنكار قىلالمايدۇ ، تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلار ناھايتى قەدىمدىن تارتىپلا ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنىدا ئورتاق ياشىغان يەرلىك مىللەتلەر . جۈملىدىن شىنجاڭ رايۇنىدا  ئۆزئارا  مەنبەداشلىقى ، قانداشلىقى ، زامانداشلىقى ، ماكانداشلىقى ، ئورتاق دىنىي ئىتىقادى قاتارلىق گىرەلەشكەن موناسىۋەتلەر ئەڭ ئاخىرىدا ئورتاقلىق ئاساسىدا بۇ ئىككى مىللەتنىڭ ئىچكى ھېسسىيات ، ئىدىيە ، پەلسەپە ، دىن-ئىتىقاد ،  تىل-يېزىق ، ئەدەبىيات-سەنئەت  ، ئوسسۇل-مۇزىكا ، ئەخلاق ، ۋە تورمۇش ، ئۆرپ-ئادەت قاتارلىقلارنى بىر-بىرىسىگە توتاشتۇرۇپ ، چىرىماس موناسىۋەتلەرنى ھاسىل قىلغان . بولۇپمۇ تىل-يېزىق ،ئەدەبىيات-سەنئەت جەھەتتىكى خىلمۇ-خىل تارىخىي گىرەلەشمە مۇناسىۋەتلىرى خىلى گەۋدىلىك ئورۇندا تورىدۇ . يۇقىرقىدەك گىرەلەشمە مۇناسىۋەتلەر تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلارنى ئورتاق تىل ، ئورتاق مەدەنىيەت ئىكۇلۇگىيىسىگە سۆرەپ كىرىپ ، بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە ئۇيغۇرلارنىڭ تىل مەنبەسىدە تاجىكلارنىڭ ئەدەبىي تىلى ، تاجىكلارنىڭ تىل مەنبەسىدە ( تاشقۇرغان تاجىكلىرىنى كۆرسىتىدۇ ) ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى تەركىبلىرى ئارىلىشپ قىلىش ئەھۋاللىرى گەۋدىلىك . بۇندىن كېيىن بۇ ئىككى خىل تىلنىڭ ئورتاقلىقى تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى ، ھازىرقى ھالىتىنى تەتقىق قىلىش ، ئىلمىي يەكۈن چىقىرىش مىللەتشۇناسلىق ۋە تىلشۇناسلىق جەھەتتىمۇ ناھايتى رىئال ھەم موھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن ، بەلكى ، كۆپ مىللەت ئولتۇراقلاشقان شىنجاڭدا «ئۈچ  ئايرىلالماسلىق » ئىدىيىنى تېخىمۇ موكەممەل ،چوڭقۇر تورغۇزۇشتا  ، مىللەتلەر مۇناسىۋېتىنى ، ئىتتىپاقلىقلقىنى كۈچەيتىش ، ئورتاق گۈللىنىشنى ئىشقا ئاشورۇشتىمۇ موھىم ئەھمىيەتكە ئىگە . ئۇنىڭدىن باشقا ھەمىمىزگە ئايانكى ، تاجىكلار ھازىر ئوخشىمىغان سىياسىي تۈزۈم ئىچىدە ياشاپ كەلمەكتە ، شۇ سەۋەپلىك ئۇلارنىڭ ئىجتىمائىي ، سىياسىي ئورنى ، ئىجتىمائىي تورمۇش شارائىتى ، تىل موھىتى  ۋە باشقا شارائىتقا ماس كېلىدىغان مەدەنىيەت تورمۇش شارائىتىمۇ ئوخشاش ئەمەس ، ئەلۋەتتە . جوغراپىيىلىك مۇھىتى ۋە تىل نۇقتىسىدىن قارىغاندا ، تاجىكىستان تاجىكلىرى ، ئاۋغانىستان تاجىكلىرى ۋە ئۈزبىكىستان (ھازىرقى ) غا تەۋە سىدىكى تاجىكلىرى يەنى قەدىمكى سەمەرقەند ، بوخارا تاجىكلىرىنىڭ سانى كۆپ ، مەدەنىيىتى تەرەققىي قىلغان ، ئۇلارنىڭ تىلى ھازىرقى زامان تاجىك ئۆلچەملىك ئەدەبىي تىل بولۇپ ، يەرلىك ئالاھىدىلىگى ، بىر قىسىم تىل شىۋىلىرى ۋە چەتئەل تىللىرنىڭ تەسىرىنى ھېساپقا ئالمىغاندا ، بۇ تىلنىڭ ئىچكى قانۇنىيىتى ،گرامماتىكىسى ھازىرقى زامان پارىس تىلىدىن ئانچە بەك پەرقلەنمەيدۇ . تىل تەتقىقاتچىلەر ۋە تارىخشۈناس ، پارىسشۈناس ئالىملار تاجىكىستان تاجىكلىرىنىڭ تىلىنى تاجىك تىلى (بوخارا ۋە سەمەرقەند تاجىكلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ .) ؛ ئاۋغانىستان تاجىكلىرىنىڭ تىلىنى دەرى تىلى  ؛ ئىرانلىقلارنىڭ تىلىنى پارىس تىلى دەپ ئاتاپ كەلمەكتە . ئەمەلىيەتتە بۇ بىر خىل تىلنى ئۈچ خىل ئاتاشتىن ئىبارەت ( بۇ خىل تىلنىڭ يېزىقى ئوخشاش ،يېزىق توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتمەيمەن ) . شىنجاڭدىكى تىل تەتقىقاتچىلار  بۇ تىلنى پارىس-تاجىك تىلى ياكى پارىس تىلى نامى ئاتاپ كەلگەن . شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى ، ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى زامان ئەدەبىي تىلىدا تاجىك تىلى تەركىبلىرى خىلى سالماقنى ئېگەللەيدۇ . چۈنكى ، تارىختا ئۆزبىك ، ئەزەربەيجان ، تۈركمەن ، ھىندى ۋە ئۇيغۇر قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-ئەدەبىيات مەدەنىيىتى ، تاجىك-پارىسلارنىڭ تىل-ئەدەبىيات تەسىرىنى قوبۇل قىلغان ، پارىس-تاجىك كلاسسىك شائېرلىرى ، يەنى ، ئەبۇ ئابدۇللا روداكى ، ئەبۇ ئەلى ئېبن سىنا ، ھافىز شىرازى ، شەيخ سەئىدى ، ئۆمەر ھەييام ، ئابدۇراخمان جامى ، جالالىدىن بەلخى ، ناسىر خىسراۋ  ، مىرزا ئابدۇلقادىر بېدىل ، خىسراۋ دىھلەۋى قاتارلىق دۇنياۋى شۆھرەتكە ئىگە شائېرلارنىڭ تەسىرىگە چوڭقۇر ئوچرىغان .  جۈملىدىن ئازادلىقتىن ئېلگىرى شىنجاڭ رايۇنىدا دىنني مەكتەپلەردە تاجىك ئەدەبىي تىل-يېزىقى ، ئەرەب تىل-يېزىقى بىلەن تەڭ ئورۇندا ئىشلىتىلىپ كەلگەن . شۇڭا ، ئۇيغۇرلارنىڭ تىل-ئەدەبىيات تەرەققىياتىغا ئىجابىي تەسىرلەرنى كۆرسۈتۈپ ، بۆگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى زامان تىلى قەدىمكى زامان تۈرك ۋە ئۇيغۇر تىلىدىن يىراقلىشىپ ،ئۇيغۇر تىلىدا تاجىك تىلى ،تاجىك تىلىدا (پامىر رايۇنىدىكى ) ئۇيغۇر تىلى ئۆزئارا سىڭىشىپ تىل ئورتاقلىقى يەنىمۇ ئىلگېرلىگەن ھالدا كۈچەيمەكتە . ئۇيغۇر تىلىغا تاجىك ئەدەبىي تىلىدىن قۇبۇل قىلغان ۋە ئۆزلەشتۇرۋالغان  سۆز –ئاتالغۇلىرىمۇ ئاز ئەمەس . مەسىلەن : نان ، ناۋايخانا ، گۇش ، ساتراشخانا ، قاسساپخانا ، ئاشخانا ، نەۋرۇز ، نەۋ جۇۋان ، نەۋ قىران ، ئابدان ، سەردار ، خۇشرۇھ ، خۇش كەيپ ، شائادەتنامە ، نىكاھنامە ، چاھار باغ ، دىلكەش ، خانەۋەيران ، لەڭگەر ، لوپ ، سەرىتان ، گۈلپەرى ، ئافتاب ، جەھۋەر ، فەرزەند ، گۈلىستان ، بوستان ، مەرىفەت ، پاك ، خاك (توپا ) ، تابان ، ماي ، ھىجران ، شاراب ، چاھارگاھ ، سەمەرى ، شان ، تاج ، چەشمە ، ئىنتىزار ، قۇتاز ، دىدار  ، جامال ، بورادەر ، چىمەنزار ، ئاتەش ، شادى ، خار-زار ، دەرۋېش ، زەفەر ، پەنجىگاھ ، خىزىر ، رەباب (راۋاپ ) ، ئابكەش (ئەپكەش )، دەفتەر ، لوپنۇر ، فەيزاباد (پەيزاۋات ) ، شىفاخانە(شىپاخانا )......
ئېلىمىز  تاجىكلىرى ئاساسلىقى تاشقۇرغان تاجىك ئاپتۇنۇم ناھيىسىدا ئولتۇراقلاشقان ، سەرىكۈھ دىئالىكىتى ۋە ۋاخان دىئالىكىتىدا سۆزلىشىدۇ . بۇ ئىككى خىل تىل شېۋىسىنى تىلشۈناسلار «ھايات قالغان ساك تىلى » ، قەدىمكى ساك ، سوغدى تىلىنى  تەتقىق قىلىشنىڭ « تىرىك لۇغىتى » دەپ ئاتىماقتا .چۈنكى ، بۇ تىل شېۋىسى تاجىكلارنىڭ ناھايتى قەدىمكى تىل ئالاھىدىلىكىنى ساقلاپ قالغان . ھازىرقى ئىراننىڭ بىستۇن تاش ئابىدىسىدىمۇ مۇشۇ خىل تىلدا خەت ئويۇلغان بولۇپ ، تەتقىقاتچىلار سەرىكۈھ تىلى يەنى پامىر تىللىرىدا ئويۇلغانلىقىنى ئىسپاتلىدى ،ھەتتا ، تاجىكىستاننىڭ بىر قىسىم تەتقىقاتچىلىرىمۇ بۇنى موئەييەنلەشتۇردى . شۇڭا ، بۇ تىل شېۋىلىرىنىڭ «پارىس تىلىنىڭ ئانىسى » دەپ تەرىپلىنىشى ھەرگىزمۇ  موبالىغە ئەمەس ، بەلكى تىل ساھەسىدىكى ئىلمىي تەتقىقاتتۇر . ئىلىمىز تاجىكلىرى قەدىمدىن تارتىپ تاجىك ئەدەبىي تىلىنى قۇللىنىشتىن سىرت ، يەنە ئۆزلىرى يەرلىك تىل شېۋىسىدا سۆزلىشىپ ، ئۆز مىللى مەدەنىيىتىى ، خەلق ئېغىز  ئەدەبىياتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ كەلدى . ھازىرمۇ ئېلىمىز تاجىكلىرى ھەرخىل دىننىي موراسىملاردا ، مىللى ئۆرپ- ئادەتلەردە ئۆزىنىڭ ئەدەبىي تىل-يېزىقىنى قوللىنىپ كەلمەكتە . 1936- يىلدىن بويان تۈنجى مەكتەپ مائارىپى يولغا قويۇلغاندا ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنى ئىشلىتىشنى يولغا قويغاندىن تارتىپ بۆگۈنگە قەدەر ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئېلىمىز تاجىكلىرى تىلىغا بولغان تەسىرى چوڭ ،قۇبۇل قىلش دائىرىسى كەڭ ، تىلنىڭ ئۆزئارا سىڭىشىشى ،قۇبۇل قىلىش موھىتى ئەۋزەللىكە ئىگە .
يۇقۇرىدا ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنيا تاجىكلىرىنىڭ ئورتاق ئىشلىتىدىغان تاجىك ئەدەبىي تىلىدىن قۇبۇل قىلغان سۆز –ئاتالغۇلىرى ئۆستىدە توختالدىم ، ماس ھالدا  ،ئېلمىز  تاجىكلىرىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىن  قۇبۇل قىلغان سۆز –ئاتالغۇلىرىمۇ خىلى بار . مەسىلەن : كۈرېشمىش (كۆرۈشمەك ) ، ياسەمىش (ياسىماق ) ، تاماق ، سەكسەن ، ئاتمىش ، پوتمىش (پوتمەك ) ، قىيىنچىلېق ، تورمۇش ، باشلىق ، چۈشەنمىش (چۈشەنمەك )، ساقلاش .....
تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ تىل ئورتاقلىقىنى يوقىرقى مىساللاردىن كۆرۈۋىلىشقا بولىدۇ . يەنى ، ئۇيغۇر تىلىدا %70 دىن ئارتۇق تاجىك ئەدەبىي تىلى ( فارىس تىلى ) ، تاجىك تىلى ( جوڭگۇ تاجىكلىرى ) دا %20دىن ئارتۇق ئۇيغۇر تىلى سىڭىشىپ ئۆز-ئارا قويۇق باغلىنش ھاسىل قىلغان .بۇ ئىككى مىللەتنىڭ تىل ئالاھىدىلىگى، گرامماتىكىلىق خۇسۇسىيىتى، تىلنىڭ ئىچكى قانۇنىيتىنى تەتقىق قىلىش تىلشۇناسلىق جەھەتتە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ تىل ئورتاقلىغى ۋە ئۇنىڭ تارىخى ئارقا كۆرىنىشىنى مۇنداق بىرقانچە نوقتىغا يىغىنچاقلاپ خۇلاسە چىقىرىشقا بولىدۇ: بىرىنچىدىن ، تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلار قەدىمدىن بۇيان ئوتتۇرا ئاسىيا جۈملىدىن شىنجاڭدىن ئىبارەت بۇ مۇقەددەس ماكاندا ئورتاق ياشاپ،ئورتاق تىل-مەدەنىيەت ئىكىئولوگىيەسىنى يارىتپ، ئۇزاق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ئۆز-ئارا ماكانداشلىق بىللە ياشاپ كېلىش، سىڭىشىش سەۋەبىدىن تىل ئورتاقلىغىنى شەكىللەندۈرگەن.  

ئىككىنچىدىن ، تاجىكلارنىڭ ئەجدادى بولغان ساكلار ، سوغدىلار ، توخرىلار ئۇيغۇرلارنىڭ مىللەت بولۇپ شەككىللىنىشىدە پەۋقولادە مۇھىم ۋاستىلىق رۇل ئوينىغان .

ئۈچىنچىدىن ، ئۇيغۇرلار ساك ، سوغدى ، توخرىلارنىڭ ئەسلىدىكى ئانا تىلى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ بىۋاستە ئەجدادى بولغان تۈركلەر كەڭ كۈلەمدە سىڭىشىش سەۋەبىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسلىدىكى قەدىمكى تۈرك-ئۇيغۇر تىلى سوغدى قاتارلىق قەبىلىلەرنىڭ تەسىرىگە ئوچراپ ئۆز-ئارا قوشنا بولغان ئاساسىدا ھېسسىيات ئالماشتورۇش ، مەدەنىيەت ئۆرپ-ئادەت تەركىبىگە سىڭىپ كىرىپ ئورتاقلىشىش بىلەن ئەسلىدىكى قەدىمكى تۈرك-ئۇيغۇر چاغاتاي تىلىنىڭ مەنبەسىدە تەۋرىنىش پەيدا قىلىش ئاساسىدا ھەم ئوتتۇرا ئەسىر تاجىك-پارىس سەلتەنەتىنىڭ روناق تېپىشى ، روداكى ، ئۆمەرھەييام قاتارلىق تاجىك شائىر-يازغۇچىلارنىڭ كۆپلەپ مەيدانغا كېلىشى ،تاجىك ئەدەبىياتى (پارس ئەدەبىياتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) نىڭ گۈللىنىشى ،تاجىكلار  بىلەن ئارىلىشىپ ياشاۋاتقان تۈرك تىللىق مىللەتلەر جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەدەبى تىلىغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن . سۇدا-سانائەت ، ئېلىم-بېرىم  ، مەدەنىيەت ئالاقىسىنىڭ كۈنسايىن راۋاجلىنىشى قاتارلىق سەۋەبلەر ئۇيغۇر  تىلىغا تاجىك تىلىدىن سۆز قوبۇل قىلىشىدا كۆۋرۈكلۈك رۇل ئوينىدى . نەتىجىدە سۆز-ئاتالغۇ قوبۇل قىلىش ئۇيغۇر تىلىنىڭ باي ۋە رەڭدارلىقىنى ئاشۈردى . تاجىكچە سۆزلەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا ئۆزلىشىش نىسبېتى پەۋقۇلادە يۇقۇرى نىسبەتنى ئىگەللەيدۇ . ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئۇيغۇر تىل قائىدىلىرىغا بۈيسۈنۈپ كەتكەن ، بەزىلىرى ئۆز ئالاھدىلىگىنى ساقلاپ قالغان . بەزىلىرى ئەسلىدىكى مەنىدىن چەتنەپ يېڭى مەنىلەرگە ئىگە بولغان . يەنە بىر قىسىم سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئاساسىي لوغەت تەركىبىگە كېرگەن بولۇپ ، بۇ سۆزلەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا تاجىك تىلىدىن كىرگەنلىكنى ئاسانلىقچە پەرقلەندۇرگىلى بولمىغىدەك دەرىجىگە بارغان . مەسىلەن : نەۋرۇز  ، نان ، ئاشخانا ، ئاشپەز  ، گۈش ، زەمىن ، ئانار ، گۈل ،  ئاسمان ، ماي ، ئاپتاب ، نەۋباھار ، نەۋقىران ، نەۋجۇۋان ، بەخت ، سائادەت ، ئاتەش ، خۇشرۇي ، گۈلدەستە ، خالى سۇپرا (سۈفرا ) ......قاتارلىق نەچچىلىغان سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىغا كېرىپ ئۆزلەشكەندىن كېيىن ئۇيغۇر تىلىنىڭ خۈسۈسىيىتىگە مۇۋاپىق ھالدا ماسلىشىپ كەتكەن . بەزى تاجىكچە سۆزلەر ئەسلى سۆز يىلتىزى بۈيىچە ئەينەن قوبۇل قىلىنىپ ، ئۇزۇن مەزگىللىك ئىستىمال قىلىنىش ئارقىلىق بارا-بارا ئۇيغۇر تىلىغا  ئۆزلىشىپ  ، ئۇيغۇر تىلى لوغەت تەركىبىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى بولۇپ شەكىللەنگەن . بەزى سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئاساسى لوغەت فۇندىغا ئايلىنىپ ،  ئۇنىڭدىن يەنە نۇرغۇن يېڭى سۆزلەر ياسالدى . ئۇيغۇر تىلىدا مەنىداش سۆزلەر  ، ئېسىم-ئاتالغۇلار خىلى كۆپۈيۈپ بىر خىل مەنىنى بىر قانچە خىل سۆز ئارقىلىق بىمالال ئىپادىلىگىلى بولىدىغان ياخشى ھالەت شەكىللەنگەن . ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىپادىلەش ئىقتىدارى تېخىمۇ ئېشىپ موكەممەل تىل بايلىقىنى ھاسىل قىلغان . يەنە بەزى ئۇيغۇرچە سۆزلەر پۈتۈنلەي ئىستىمالدىن قىلىپ ئۇرنىنى تاجىك-پارس تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر ئىگەللىگەن . ھازىر بۇ سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئاساسى لوغەت فۇندى قاتارىدا تۇرمۇش ئۈچۈن ئىھتىياجلىق ۋە زۆرۈر بولغان چۈشەنچىلەرنى ، جۈملىدىن كۈنكىرىت ۋە ئابىستىراكىت مەنىلەرنى ئىپادىلەپ ئەڭ نازۈك مەنىۋى تۈسلەرنى بايان قىلىش  ئۈچۈن خىزمەت قىلىۋاتىدۇ . سىياسىي ئىلىمى ۋە پەنى ئاتالغۇ سۈپىتىدە ئەمەلىيەتتە كەڭ قۇللىنىلىۋاتىدۇ .

تۆتىنچىدىن،قەدىمىقى ئىپتىدائى دىنى ئىتىقاد ۋە ئىسلام دىنى ئىتىقادى بۇ ئىككى مىللەتنىڭ مەدىنىيىتىنى تېخىمۇ يېقىنلاشتۇرغان . ھەمىمىزگە مەلۇمكى ، تاجىكلارمۇ ئۇيغۇرلارغا ئوخشاشلا ئاتەشپەرەسلىك دىنى ، مانى دىنى ، بودا دىنى قاتارلىق ئىپتىدائى دىنلارغا ئىتىقاد قىلغان . كېيىن ئىسلام دىنى ئەرەپلەر ئارقىلىق فارىس-تاجىكلارغا كىرگەن . فارىس-تاجىكلار ئارقىلىق ئۇيغۇرلار قوبۇل قىلغان ( تاجىك سامانىيلار خاندانلىقىنىڭ شاھزادىسى ئەبۇ نەسىر سامانىينىڭ سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان ئارقىلىق ئۇيغۇرلارغا دىن تارقاتقانلىقى تارىخىي ماتىرياللاردا قەيت قىلىنىدۇ ) . ئىسلام دىنى ئىتىقادى بۇ ئىككى مىللەتنىڭ تىل-يېزىق ، ئەدىبىيات-سەنئەت ، ئۆرپ-ئادىتىنى ناھايتى زۈر دەرىجىدە يېقىنلاشتۇرۇپ ئۇرتاق تىل مۇھىتىنى شەكىللەندۇرۇرۇشىگە پەۋقۇلادە ۋاستىلىق رۇل ئوينىغان .

بەشىنچىدىن ، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ بۇ كەڭرى ماكانىدا تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلار ھاكىمىيىتى سەلتەنەت سۈرگەن . مىلادىيىدىن بورۇنقى Ⅶ-Ⅷ ئەسىرلەردىن كېيىن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تارىخ سەھنىسىدە سوغدىيان دۆلىتى ، باكتىرىيە دۆلىتى ، خارەزىم دۆلىتى ، پېرىسىيە ئېمپىرىيىسى ، سېلىۋىكلەر خاندانلىقى ، كوشان خانلىقى ، ساسانىيلار خانلىقى ، تاھىرلار سولالىسى ، سافارىيلار سولالىسى ، سامانىيلار سولالىسى ، گور خاندانلىقى ، قىرپاند دۆلىتى قاتارلىق سىياسىي ھاكىميەتلەر تاجىك-پارس خەلقلىرى ھاكىمىيەتلىرى ھىساپلانسا ؛ مىلادى Ⅵ-Ⅶئەسىرلەردىن باشلاپ شەكىللەنگەن كۆك تۈرك خانلىقى ، غەزنەۋىيلەر سولالىسى ، قاراخانىيلار سولالىسى ، سالجوقىيلار ئىمپىىيىسى ، خارەزىم ئوسمان ئىمپىريىسى ، قوقان خانلىقى ، سەئىدىيە خانلىقى قاتارلىق سىياسىي ھاكىميەتلەر تۈرك –ئۇيغۇر خەلقلىرىنىڭ ھاكىمىيەتلىرى ئېدى . بۇ ھاكىمىيەتلەرمۇ تىل-يېزىق مەدىنىيىتىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىپ تىلنىڭ سىڭىشىشىنى تېخىمۇ قۇيۇقلاشتۇرغان .
تاجىكلار  خىلى ئۇزاق يىللاردىن بويان ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنى قۇللۇنۇپ كەلگەچكە سەرىكۈھ ۋە ۋاخان تىل شىۋىسىدە خىلى زۈر دەرىجىدە ئۇيغۇر تىلى ئۆزلىشىپ  كەتكەن . بۇنى مۇنداق بىر قانچە نۇقتىغا مەركەزلەشتۇرۇپ ئوتتۇرا قۇيۇشقا بولىدۇ . بىرنىچى ، تاشقۇرغان ناھيىسىدىكى تاجىكلارنىڭ تىلى تاجىك ئەدەبى تىلىنىڭ بىر خىل شېۋىسى بولغاچقا ھەم بۇ تىل شېۋىسى ناھايىتى قەدىمىيلىكنى ساقلاپ قالغان ، ھەمىدە تاجىك ئەدەبىي تىلىدىن سەل يىراقلاپ كەتكەن . ئىككىنىچى، تاجىكلار ئۇزاق يىل جەريانىدا ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنى ئىشلىتىش جەريانىدا ئۇيغۇر تىلىدىكى تاجىك ئەدەبىي تىل تەركىپلىرىنى يەنە قايتىدىن ئۇيغۇر يازما ئەدەبىياتىدىن تېپىپ ، ھازىرقى تاشقۇرغان تاجىكلىرىنىڭ تىل رەڭدارلىقى زۈر دەرىجىدە ئېشىپ ، بۇ تىللار  ( تاجىك سەرىكۈھ شېۋىشى + ئۇيغۇر تىلى + تاجىك ئەدەبىي تىلى ) قۇشۇلۇپ ، تاجىك ئەل ئىغىز ئەدەبىيات سەنئىتى ئاجايىپ مۇل نەتىجىلەرگە ئېرىشىپ ،ھەتتا  ، تاجىك يېزىقىنى ئىشلەتمىگەن ئاساسىدا ئېغىز تىلىدە مەزمۇنى مۇل ، مىللى پورىقى كۈچلۈك ، جەزبىدار ، ناھايتى كۈچكە تولغان تاجىك ئېغىز ئەدەبىياتى بارلىققا كەلدى . ئۇيغۇر تىلى بۈگۈنكى تاشقۇرغان تاجىكلىرىنىڭ تىل تەرەققىياتىغا ئۆز نۆۋىتىدە بەلگىلىك ئىجابى تەسىر كۆرسەتتى . دېمەك ،  تاجىك تىلى قۇرۇلمىسىدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەسىرىمۇ ئاز ئەمەس . ئۆزلىشپ كەتكەن سۆز-ئاتالغۇلىرىمۇ خىلى سالماقنى ئىگەللەيدۇ . ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئالەمشۈمۈل ئۆزگۈرۈشلەرنى بىشىدىن كەچۈرۈپ تەرەققى قىلىشى تاجىك تىلىنىڭ ئۇنىڭغا ئۆزلىشىپ كىتىشىدىن ، تاجىك (تاشقۇرغان تاجىكلىرى ) تىلىنىڭ ئېغىز تىلى تەرەققى قىلىشى بۈگۈنكىدەك تەرەققىياتقا ئېرىشىشىى ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەسىرىدىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ . شۇڭا ،  تاجىكلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ تىل ئۇرتاقلىقى ئۆز-ئارا سىڭىپ كېتىشى ، ئۆزلىشىشىنى نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدىغان بىر خىل تىل تەرەققىيات جەريانىدۇر.
ئاپتورى : ئىسمائىل خالمۇھەممەد

uqkun0908

تاجىكلارنىڭ ئۆلۈم – يېتىم ۋە باشقا ئادەتلىرى
تاجىكلارنىڭ ھايتىدا ،ئۇلارنىڭ ئۆلۈم – يېتىم ئىشلىرى ئادەتلىرى بىر قەدەر ھەيۋەتلىك ۋە سۈرلۈك بولىدۇ .ئۇ ئىسلام دىنىنىڭ ئىسمائىلىيە تەلىماتلىرى ، قەدىمكى زەردۇش (ئادەشپەرەسلىك)دىنىنىڭ پەلسەپىۋى قاراش ساقاندىلىرى ۋە مەزكۇر مىللەتنىڭ قەدىمدىن بۇيانداۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئەنئەنىۋى مىللىي تۇرمۇش ئادەتلىرى ئۆزئارار يۇغۇرلۇپ ،مەزمۇن ۋە قۇرۇلما جەھەتتىن ئادىلىقتىن مۇرەككەپلىككە ، بىر تەرەپلىمىلىكتىن كۆپتەرەپلىمىلىككە قاراپ تەرەققىي قىلىپ ، تەدىرجى شەكىللىنىپ مۇككەمەللەشكەن بىرئېتىنۇگرافىك ھادىسە .

تاجىكلارنىڭ ئۆلۈم – يېتىمئىشىرى ئادەتلىرى ، مەلۇم نوقتىدىن ئالغاندا ، تاجىك خەلقىنىڭ پەلەسەپىۋىقاراشلىرى ، دىننىي قارىشى ، ئىجتىمائىي قارشى، تۇرمۇش ئېڭى ۋە ئۆرپە ئادەتلىرىنىڭجۈزئىي بىرىكمىسى ، شۇڭا تاجىكلارنىڭ مەنىۋىي ھاياتى تەتقىقاتىدا ئۇ ناھايتىگەۋدىلىك ئورۇن ئىگەللەيدۇ . بۇ يەردە بىز ئۇنىڭ ئاساسىي مەزمۇننى قىسقىچەتونۇشتۇرىمىز .
1. مېيىت يۇيۇش
نۇرمال ئەھۋلدا ، ئۆلگۈچىجان ئۈزۈش ئالدىدا ۋەسىيەت قالدۇرىدۇ . ئۇرۇق – تۇقانلار ئۆلگۈچىنىڭ ئەتراپىنىچۆردەپ ئولتۇرۇپ كۆز يېشسى قىلغاچ ، ئۆلگۈچىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى سۆزلىرىنى تەشنالىقبىلەن تىڭشايدۇ . ئۆلگۈچى جان ئۈزگەندە ، دىننىي زاتلار ياكى تەتبىرلىك بىر كىشىئۆلگۈچىنىڭ يۈزىگە قاراپ بىر قانچە كەلىمە ئايەت ئوقۇيدۇ . ئاندىن ئۇنىڭ كۆزلىرىنىسىلاپ يۇمغىزىدۇ . ئاق رەخىت بىلەن ئېڭىكىنى تاڭىدۇ . كونىلارنىڭ ئېيتىشىچە ،ياشلار ، بالىلىق كىشىلەر ، قەرىزدارلار ۋە مال – دۇنياسى كۆپ كىشىلەرنىڭ كۆزىلىرىئاسانلىقچە يۇمۇلمايدىگەن .

2. ھازا تۇتۇش
تاجىكلارنىڭ ھازا تۇتۇشئادىتى بىر قەدەر مۇرەككەپ . ۋاقتى جەھەتتە ، ياشانغانلار ئۈچۈن بىر يىلدەك ،ۋاقىتسىز ئۆلگەنلەر ئۈچۈن ئۈچ يىلغا يىقىن ھازا تۇتۇىلىدۇ . كىيىم –كىچەك جەھەتتە، خۇشاللىق ئالامىتى دەپ قارالغان قىزىل ۋە گۈللۈك كىيىملەرنى كىيىش مەنىئىيقىلىنىدۇ . ياش ئاياللار سەدەپ تاقىمايدۇ ، مارجان – مەرۋايت ئاسمايدۇ ، ھالقا ،ئۈزۈك تاقىمايدۇ ، قىسقىسى ، زىبۇ – زىننەت بۇيۇملىرى ئىشلىتىش توختىتىلدۇ .ئۆلگۈچىنىڭ ئۆيىدە بىر ھەپتگىچە كىر يۇيۇلمايدۇ ، ئەرلەر ئىككى ھەپتىگىچە چاچ –ساقال چۈشۈرمەيدۇ . جىنازا ئۆيدىن چىقىپ يەرلىككە قويۇلغۇچە ئارلىقتا ئۈچ كۈنئۆيدىكى جىمىي نەرسە ھارام دەپ قارىلىدۇ ، يېمەك – ئىچمەك پۈتۈنلەي خوشنىلارنىڭئۆيلىرىدىن كىرگۈزىلىدۇ . جەسەت كۆمۈلگەندىن كېيىن ، ئۆي ئومۇمىيۈزلۈك تازلىنىدۇ .كىشىلەر يۈز – كۈزلىرىنى تولۇق يۇغاندىن كېيىن ، ئاندىن شۇ ئۆينىڭ يىمەك ئىچمىكىھالال بولغان بولىدۇ . .... كۈندىزى ئۆلگۈچىنىڭ ئەرۋايى خوش بولسۇن دەپ تۇپراقبېشىغا خىلمۇ – خىل يېمەكلىكلەر چىقىرىلىدۇ . يىراقتىكى تۇقانلار ئارلاپ – ئارلاپمال سويۇپ ، تۇپراق بېشىغا چىقىدۇ . تاجىكلارنىڭ يىلدا بىر قېتىم ئۆتكۈزۈلىدىغان‹‹ شاۋگۈن باھار›› بايرىمىدا ئۆي – ئۆيدە كەڭ كۆلەملىك تازلىق ئېلىپ بېرىلىدۇ .ئەمما بۇ پائالىيەت ئۆلگۈچىنىڭ ئۆيىدە ئېلىپ بېرىلمايدۇ . سەۋەپ شۇكى ، بۇنداققىلغاندا ، ئۆلگۈچىنىڭ ئۈستىدىن چاڭ توزان توزۇتقانلىق بولۇپ قالدىگەن . ئۆلگۈچىنىڭئۆيىدە بىر يىلغىچە قاتتىق كۈلۈشكە ، يۇقىرى ئاۋازدا گەپ قىلىشقا بولمايدۇ .ئۆلگۈچىنىڭ ئۆيىدىن بىرەر يىلغىچە يىغا – زارە پات – پات ئاڭلىنىپ تۇرىدۇ .

3 . مېيت ئۇزىتىش
مېيىت ئۇزىتىش ئىسلام دىنىنىڭ تۈرلۈك قائىدىلىرىدىن بۆلەك، يەنە خىلمۇ-خىل مىللىي قائىدە-يوسۇنلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. جىنازا ئۆيدىن چىقىرىلغاندا،ئۆينىڭ تۈڭلۈكى ھىم يېپىلىدۇ. سەۋەپ شۇكى، ئۆلگۈچىنىڭ جىسمى بىلەن روھىنىڭبىردەكلىكىنى ساقلاش ئۈچۈندۇر.جىن-شاياتۇن ۋە پەرى-دىۋىلەرنى قوغلاش ئۈچۈن،ئوچاققا ئىسىرىق سېلىنىدۇ. ئوت-ئاتەش(ئەمەلىيەتتە نۇر) بالا-قازانىڭ ئالدىنىئالىدىكەن. كېيىنكى تۇغۇتنىڭ ئوڭۇشلۇق بولۇشى ئۈچۈن، ھامىلدار-ئىككى قات ئاياللارجىنازىنىڭ كېپەنىدىن تۇتۇپ، بىر تال يىپنى ئېلىپ، بارمىقىغا يۆگەپ قويىدۇ. ئەگەرئۆلگۈچى دىدەك قىز بولسا، جىنازىسى كۆركەم ياساندۇرۇلۇپ، ئۆينىڭ چوڭ تۈۋرۈكىگەنىكاھ قىلىنىپ، ئاندىن ئۆيدىن چىقىرىلىدۇ. چۈشەندۈرۈلۈشىچە، قىز بۇ دۇنيالىقتا بىرقېتىم نىكاھ قىلىنىشى كېرەك. ئاتا-ئانا ئۈچۈن ئېيىتقاندا، قىزىنىڭ تويىنى بىرقېتىم قىلىش بىر خىل ئاتا-ئانىلىق پەرز مەجبۇرىيىتى. بۇ رەسمىيەت ئاشۇمەجبۇرىيەتنى سىمۋوللۇق ئادا قىلىش ئۈچۈن ئىكەن. جىنازا يولغا سېلىنىشتىن ئىلگىرى،ئۆلگۈچىنىڭ ئايالى، قىزلىرى، ھەدە-سىڭىللىرى ۋە كېلىنلىرى مۇردىنىڭ قولىغا سۆيۈپخوشلىشىدۇ. جىنازىنى قەۋرىستانلىققا ئېلىپ بېرىش ئىككى خىل بولىدۇ . ئەگەر ئارلىقيىقىن بولسا ، جىنازا كىگىز ئىچىگە ئېلىنىپ ، ئۈستىگە كەشتىلەنگەن ‹‹ كەشەگەيېپىلىدۇ. ئاندىن بىر شوتا ئۈستىگە ئېلىنىپ ، ئالدىدىن تۆت ئادەم ، كەينىدىن تۆتئادەم نۆۋەت بىلەن مۆرىسىگە ئېلىپ كۆتۈرۈپ بارىدۇ . جىنازىنى ئادەتتە ناھايتى تىزسۈرەت بىلەن ئېلىپ بارىدۇ . ئارلىقتا جىنازىنى ئۈچ ئورۇندا ئۈچ قېتىم يەرگە قويۇپكۆتۈرىدۇ . بۇنداق قىلىش مەھرۇمنىڭ ئۇ دۇنيادىكى سەپىرىنىڭ ئوڭۇلۇق ، يولىنىڭداغدام بولىشى ئۈچۈن ئىكەن . ئەگەر ئارلىق يىراق بولسا ، جىنازىنى تۆگىگە ئارتىپئېلىپ بارىدۇ . تۆگە ناھايتى چىرايلىق ياسىلىدۇ . بولۇپمۇ ياش كىشىنىڭ مېيىتىئارتىلغان تۆگە گىلەم ، رەڭگارەڭ يىپ – كەچتە ، پۆپۈك بىلەن ئالاھىدە رەڭدارقىلىنىپ كۆركەم ياسىلىدۇ . ئەگەر ئارلىق ئىككى – ئۈچ كۈنلۈك يول بوسا ، جىنازايەنىلا تۆگە بىلەن ئېلىپ كېلىىدۇ . ھەر بىر قونالغۇدا مۇھاپىق ئۆلۈم مەركىسىئۆتكۈزىلىدۇ . ھازىر تاشيول راۋانلاشقاچقا ، جىنازا ماشنا بىلەن ئېلىپ كېلىنىدىغانبولدى . قائىدە بويىچە ، ماشنىمۇ خۇددى تۆگىگە ئوخشاش چىرايلىق بېزىلىدۇ .

4.قەبرە ياساش ۋە يەرلىككە قويۇش
تاجىكلارناھايتى قەدىمدىلا ئولتىراقلاشقان تۇرمۇشقا كۆچكەنلىكتىن ، ھەر بىر ئۇرۇق –جەمەتنىڭ تۇراقلىق قەبرىستانلىقى بولىدۇ . تاجىكلارنىڭ قەبرىستانلىقى خاسلىققائىگە . .. گۆر تۆت چاسا قىلىپ تىك قىزىلىپ ، تاش بىلەن چىرايلىق قوپۇرىلىدۇ .گۆرنىڭ چوڭقۇرىقى ئەرلەرنىڭ بەلگۈچە، ئاياللارنىڭ كۆكرىگۈچە قېزىلىدۇ .

مېيىتىنى مەخسۇسئۇستىلار يەرلىككە قويىدۇ . ئۆلگۈچىنىڭ يۈزى قىبلە تەرەپكە قارتىپ قويۇلىدۇ .ئۆلۈك ساندۇققا ئېلىنمايدۇ ، باشقا ھېچقانداق نەرسە كىرەكمۇ ئاخىرەتلىك قىلىپقويۇلمايدۇ . ئىيتىلىشچە ، نەرسە – كېرەك قويۇلسا ، ئۇ دۇنيادا قوبۇلقىلىنمايدىگەن . مېيىتنىڭ بارمىقىنىڭ ئىچىگە ئۇشاق چالمىلار قىستىرىلىدۇ . ئارامخۇداياتسۇن ئۈچۈن ، مېيىتنىڭ بېشىغا يۇمشاق قوم بىلەن توشقۇزۇلغان تەكىي قويۇلىدۇ .مېيىتنى گۆرگە قويغاندا مېيىتنىڭ روھىي خىجىل بولمىسۇن ئۈچۈن ، قەبرە ئاغزى ‹‹ كەشەگە›› بىلەن توسىلىدۇ . گۆرنىڭ ئاغزى تۆت چاسا تاش بىلەن يېپىلىپ ، كاۋاك يەرلەرئۇشاق تاشلار بىلەن توشقۇزىلىدۇ. توپا كىرىپ كەتمىسۇن ئۈچۈن ، تاش ئۈستىگە سامانتۆكىلىدۇ . ئەڭ ئاخىرىدا ، ئۆلگۈچىنىڭ پەرزەنتى بىرىنچى بولۇپ گۆر ئۈستىگە ئۈچگۈرجەك توپا تاشلايدۇ. ئاندىن باشقا كىشىلەر قاتار تۇرۇپ ، نۆۋەت بىلەن رەسمىيەتئۈچۈن ئۈچ گۈرجەكتىن توپا تاشلايدۇ . قەبرە ئىچىدىن قىزىپ چىقىرلغان توپا قايتاقەبرە ئۈستىگە تولۇق تاشلىنىدۇ . ئۆلۈك يەرلىككە قويۇلغان كۈنى قەبرە قاتۇرۇلمايدۇ. قەبرە ئۆپچۆرىسىدە كىچىچە نوكچا ياندۇرىلىدۇ ياكى ئىسرىق سېلىنىدۇ .
ئەگەر ئۆلگۈچىئاتاقلىق ئەرباپ بولسا ھەم ئائىلىسىنىڭ ئىقتىزادىي يار بەرسە، ئۆلگۈچىگە ئاتاپ مەخسۇسمەقبەرە ياكى گۈمبەز ياسىلىدۇ . مەقبەرە-گۈمبەز تاملىرىغا ئۆلگۈچىنىڭ ھايات –پائالىيەتلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان سىمئول خارەكتىرلىك رەسىملەر ، يەنى ئات، كىيىك ، ئوۋ ئېتى، ئوۋ مىلتىقى، قوي ، كالا، قاچا – قۇچا، گۈل-گىياھ، كىيىم –كىچەك ، مۆڭگۈز قاتارلىقلارنىڭ رەسىمى سېزىلىدۇ ۋە ئەتراپىغا چىرايلىق نەقىشلەرچىقىرىلىدۇ . رەڭگاھرەڭ رەسىملەر بىلەن نەقىشلەر مەقبەرىنى ياكى گۈمبەزنى باشقىچە ھۆسنىگەكىرگىزىدۇ . بۇ تاجىكلارنىڭ گۈزەل سەنئىتى ۋە ئېستىتىك قارىشىنى تەتقىق قىلىشتاقىممەتلىك ماتريال ھېساپلىنىدۇ .
ئادەتتىكىقەبىرلەرنى قاتۇرۇشتا ، ياشانغانارنىڭ تۈزلا قاتۇرلۇپ ، ئادەتتىكى لاي بىەنسۇۋىلىدۇ . ياشلارنىڭكى تۆت چاسا قىلىپ چىقىرلىپ ، ئاۋۋال لاي بىلەن ، ئاندىنئۈستىدىن ئاق بور بىلەن سۇۋىلىدۇ ، بېشى قىزىل بويىلىدۇ .

5. ئۆلگۈچى ئۈچۈن چىراغ يېقىش مۇراسىمى
تاجىكلارنىڭ ماتەم-مۇسىبەت پائالىيەتلىرى ئىچىدە «سۇراۋ پەدىد» (مەنىسى:چىراغياندۇرۇش) پائالىيىتى ناھايىتى مۇھىم ۋە چىڭ قائىدە ھېساپلىنىدۇ. مەزمۇن ۋەشەكلىدىن ئېيىتقاندا، بۇ پائالىيەت كۈچلۈك دىنىي تۈسكە ئىگە. بىلىشىمىزچە باشقامۇسۇلمان مىللەتلىرى ئىچىدە بۇنداق قائىدە-يوسۇن ياكى پائالىيەت يوقتەك قىلىدۇ.شۇڭا ئۇنى مىللىي خاسلىققا ئىگە دەيمىز.

چىراغ ياندۇرۇش مۇراسىمى ئۆلگۈچىنى يەرلىككە قويغان كۈنى ئاخشىمى ئۆلگۈچى نەپەستىنتوختىغان ئۆيدە ئۆتكۈزۈلىدۇ. بۇنىڭدىن ئىلگىرى بۇ ئۆيدە ئاش-تاماق ئېتىش،غىزالىنىش، يېيىش-ئىچىش مەنئىي قىلىنىدۇ. تاجىك پەتىۋالىرىدا ئېيتىلىشىچە، روھجەسەتتىن ئايرىلغاندىن كېيىن روھنىڭ ئەرشكە چىقىشى ئۈچۈن «تەكبىرى چىراغنامە» دەستۇرىنىقىرائەت قىلىش ئەڭ ياخشى دۇئا-تىلاۋەت ھېساپلىنىدۇ. شۇنداقلا جەسەت چىققان ئۆينىمۇپەقەت چىراغ ياندۇرۇپ،«تەكبىرى چىراغنامە» دەستۇرىنى قىرائەت قىلغاندىلاپاكىزلىغىلى بولىدۇ. ئېيتىلىشچە، بۇ ئۆلگۈچىنى باقى دۇنياغا رەسمىي يولغا سېلىشمۇراسىمى ئىكەن. چۈنكى جەسەت كۆمۈلگەن بىلەن ئۆلگۈچىنىڭ روھى تېخى مەۋجۇت ئىكەن.شۇڭا چىراغ يېقىش مۇراسىمى ئارقىلىق ئۇنى يولغا سالماق زۆرۈر ئىكەن.
تاجىكلاردا پۈتكۈل ئاخىرەتلىك ئىشلىرىدا بىر چىڭ قائىدە ياكى نىزام بولغان چىراغياندۇرۇش پائالىيىتىگە دىني زاتلاردىن خەلىپە رىياسەتچىلىك قىلىدۇ. چىراغياندۇرۇشنىڭ تەرتىپ-جەريانى مۇنداق بولىدۇ: جىنازا ئۆيدىن چىقىرىلغاندىن كېيىنجەسەت قويۇلغان ئۆي ئومۇمىيۈزلۈك سۈپۈرۈپ تازىلىندۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن«چىراغياندۇرۇش» مۇراسىمى ئۈچۈن سويۇلىدىغان قوي كىرگۈزۈلۈپ، قۇرئان سۈرىلىرى ئوقۇلۇپ،دۇئا قىلىنىدۇ ھەمدە شۇ ئۆيدە سويۇلىدۇ. قوينىڭ قېنى ۋە ئىچ قارنىدىكى كېرەكسىزنەرسىلەر پاكىز يەرگە كۆمۈلىدۇ(گۆش يېيىلگەندىن كېيىن سۆڭەك –ئۇسىتخانلىرى ۋەيۇيۇلغان قاچا-قۇچىلارنىڭ يۇندىسىمۇ شۇلار بىلەن بىرلىكتە كۆمۈلىدۇ). گۆشنى مەخسۇسچىراغ ياندۇرۇش مۇراسىمىداگۆش پىشۇرىدىغان«خۇدىم» دەپ ئاتىلىدىغان كىشى پىشۇرىدۇ.كەچ كىرگەندە خەلىپىنىڭ باشلامچىلىقىدابارلىق بالاغەتكە يەتكەن ئەر كىشىلەرتاھارەت ئالىدۇ. خەلىپىنىڭ ئالدىغا داسىتخان سېلىنىدۇ. ئاندىن خەلىپە ئازراق يېڭىپاختا، ئۆلتۈرۈلگەن قوينىڭ قۇيرۇقىدىن ئېرىتىلگەن ياغ ۋە مەخسۇس چىراغدان ئېلىپكېلىنىدۇ. خەلىپە بىر تەرەپتىن پىلىك ئېشىپ، چىراغ تەييارلايدۇ. پىلىكتەييارلانغاندىن كېيىن چىراغ ياندۇرۇش رەسمى ياندۇرۇلىدۇ. بارلىق قاتناشچىلاريۈكسەك دىققەت-ئېتىبار بىلەن ئولتۇرىدۇ. پەقەت خەلىپە ئۇلاردىن «سالاۋەت» ئوقۇشنىتەلەپ قىلغاندا ئاندىن ھەممەيلەن يۇقىرى ۋە رېتىملىق تەكشى ئاۋاز بىلەن«سالاۋەت»ئوقۇيدۇ. چىراغ پۈتۈن ئۆي-خانىنى يوپيورۇق يورىتىدۇ. خەلىپە«چىراغنامە» دەستۇرىنىئوقۇغاندىن كېيىن لاۋۇلداپ كۆيۈۋاتقان چىراغقا قولىنى يېقىن ئاپىرىپ، ئۈچ قېتىميۈزىگە سىيپايدۇ. بۇنداق قىلشتىن مەقسەت شەيتان ۋەسۋەسىنى ھەيدەش ئىكەن. ئاخىرىداھەممەيلەننىڭ ئالدىغا داسىتخانلار سېلىنىپ، چىراغ ياندۇرۇش ئۈچۈن سويۇلغان قوينىڭگۆشى تارتىلىدۇ. كىشىلەر گۆش يېگەچ ئۆلگۈچنىڭ ياخشى تەرىپ-سۈپەتلىرىنى قىلىشىدۇ.شەرھلەشلەرگە قارىغاندا، «چىراغ ياندۇرۇش» مۇراسىمىنىڭ مۇنداق ئىككى خىل رولى بارئىكەن. بىرى، ياندۇرۇلغان چىراغ ئۆلگۈچىنىڭ ئۇ ئالەمگە بېرىشىدىكى سەپەر يولىنىيورىتىدىكەن، سويۇلغان قوي ئۇنىڭ سەپەر ئۇلىقى بولىدىكەن. يەنە بىرى بولسا، «چىراغياندۇرۇش» مۇراسىمى ئۆتكۈزۈلگەندىلا، ئۆلگۈچىنىڭ جېنى چىققان ئۆي پاكلانغانبولىدىكەن. تاجىك ئەقىدىلىرىدە ئېيتىلىشىچە، ئادەم ئۆلگەندە، روھى ئۈچ كۈنگىچەئايلىنىدىكەن.«چىراغ ياندۇرۇش» مۇراسىمىدىن كېيىنلا روھ ئاندىن باقى دۇنياغاماڭىدىكەن. مۇشۇ مەنىدىن ئېيىتقاندا، ئۆلگۈچىلەر ئۈچۈن «چىراغ ياندۇرۇش»، بۇمۇراسىمدا ئىسمائىلىيە مەزھىپىنىڭ دانىشمەن پەيلاسوپى ۋە تاجىك كىلاسسىكى ئەبۇمۇئىددىن ناسىر خىسرەۋ مەخسۇس چىراغ تاندۇرۇش ئۈچۈن يېزىپ قالدۇرغان «تەگبىرىچىراغنامە» دەستۇرىنى قىرائەت قىلىش تاجىكلارنىڭ ئاخىرەتلىك قائىدە-يوسۇنلىرىدائىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. چىراغ ياندۇرۇش، پىلىك يېقىش، مەشئەل چىقىرىش،گۈلخان يېقىش، ئىسرىق سېلىش قاتارلىق بىر يۈرۈش ئاتەش-ئوت پائالىيەتلىرىكىشىلەرنىڭ ھاياتنىڭ بەخىت-سائادەتلىك بولۇشى، جىن-شاياتۇن، دىۋە-پەرىلەرنىڭزىيانكەشلىكىگە، ئىبلىسنىڭ ئازدۇرۇشىغا ئۇچرىماسلىقى، تۈرلۈك بالا-قازا،كۈلپەت-ئاپەتلەردىن ساقلىنىشى ئۈچۈن ئىكەن. پەقەت لاۋۇلداپ كۆيۈۋاتقان ئوتتىلائەنە شۇ بالا-قازالارنى يوق قىلىشتەك ئاجايىپ سىرلىق كۈچ بولىدىكەن. «چىراغياندۇرۇش» مۇراسىمىدىكى كىشىلەرنىڭ ئوتقا قولىنى سىيپىشى ئەنە شۇنداقمەنە-مەزمۇننى ئىپادىلەيدۇ. تاجىكلارنىڭ ئەنئەنىۋى ئادىتىدە جەسەت قويۇلغان ئۆيدەئۈچ كۈنگىچە تاماق يېمەيدۇ. پەقەت «چىراغ ياندۇرۇش» مۇراسىمى ئۆكۈزۈلگەندىن كېيىنئۆي پاكلانغان ھېساپلىنىپ، شۇ ئۆيدە تاماق ييىشكە بولىدۇ.

6. قارلىق چۈشۈرۈش
تاجىكلار ئېلىدە ، ئادەم ئۆلگەندىن كېيىن ، ئەرلەر 40 كۈنگىچە چاچ ساقالچۈشۈرمەيدۇ . ئاياللار چېچىنى يۇمايدۇ، تارىمايدۇ ، كىيىم يەڭگۈشلىمەيدۇ. مۇشۇمۇددەت توشقاندا ( كۆپ ھاللاردا توشماي تۇرۇپ ) يىقىن ئەتراپتىكى قولۇم – قوشنا ۋەجامائەت يۇرت ئاقاساللىرىنىڭ يېتەكچىلىكىدە مەسلەھتلىشىپ ، مەلۇم بىر كۈننى قارلىقچۈشۈرۈشنىڭ كۈنى قىلىپ بېكىتىدۇ ھەم بۇنى ئۆلگۈچىنىڭ ئائىلە تەۋەلىرىگە ئالدىنئۇقتىرىدۇ . قارلىق چۈشۈرىدىغان كۈنى ، ھەر بىر ئۆيدىن ئاياللار ئادەتتە بەش نانبىلەن بىر كىيىملىك رەخت ئېلىپ بارىدۇ . ئەرلەر ئۆزلىرىنىڭ ئۇستىرا – بىلەيلىرىنىئېلىپ بارىدۇ

7. ئىتقاد ۋە ناماز ئۆتەششەكىللىرى
ئېلىمىز تاجىكلىرى مۇھاممەت ئەھلىكسالامنى شەپەقتلىك ، مېھرىبان ۋە ھەممىگەقادىر ئاللانىڭ تىلى ، كائىناتنىڭ باشچىسى ، بارلىق مەۋجۇدىيەتنىڭ پەخرى ، ئالەمخەلقىنىڭ شانۇ – شەرىپى، ئەڭ ئۇلۇغ پەيغەمبەر دەپ ھېساپلايدۇ . مۇھامەتپەيغەمبەردىن كېيىن ئۇنىڭ كۇيئوغلى ئەلىنى قانۇنلۇق خەلىپە دەپ ئىتراپ قىلىدۇ .شۇنداق بولغاندا مۇھاممەت ئەھلىكسالامدىن كېيىن چىققان ئەبۇبەكرى ، ئۆمەر ۋەئوسمانلارنىڭ خەلپىلىك ئورنىنى ئېتراپ قىلماسلىقى ناھايتى تەبئىي .

ئىلىمىز تاجىكلىرى قۇراننى ئەڭ ئۇلۇغ دەستۇر ، ئىنسانلار سۆز ھەركىتىنىڭمىزانى ھېساپلايدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىرلىكتە ئەنئەنىچىلەردىن پەرقىلىق ھالداقۇراننىڭ ئاشكارە مەنىسى ۋە يوشۇرۇن مەنىسى بولىدۇ . ئۇنىڭ ئاشكارە مەنىسىنى ھەممەئادەم بىلىشى مۈمكىن بولغان بىلەن ، ئۇنىڭ يوشۇرۇن مەنىسىنى ھەممە ئادەم بېلىپكېتەلمەيدۇ . ئۇنى پەقەت ئىماملارلا چۈشىنەلەيدۇ ۋە شەرھلىنەلەيدۇ دەپ قارايدۇ .ئىسمائىلىيە ئىخلاسمەنلىرى ‹‹ ھەدىس›› نى ئېتىراپ قىلمايدۇ .
ئىلىمىز تاجىكلىرى ئۆتەيدىغان نامازنىڭ مەزمۇنى ۋە ئۇسۇلى بىر قەدەر خاسلىققائىگە . ئۇلار ئومۇمەن ئەتگەن ۋە كەچقۇرۇن ئىككى ۋاخ ناماز ئۆتەيدۇ . ئۇلار ئىسلامدېنىنىڭ ئەقىدىسى بويىچە ئىككى ۋاق ناماز ئۆتەش پەرىز دەپ ھېساپلايدۇ. ئۇلار بىركۈندە بەش ۋاخ ناماز ئوقۇلسا ، ئۇنىڭدىن ئىككىسى شەرت ، ئۈچى شەرئىەت بولىدۇ ،شۇنىڭ ئۈچۈن شەرئەت نامىزىنى ئۆتىسىمۇ – ئۆتىمىسىمۇ بولىدۇ دەپ قارايدۇ . نامازئومۇمەن ئۆيدە ئوقىلىدۇ . بىر قەدەر ئومىمىيلىق تۈسىنى ئالغان نامازلار ، مىسالىقۇربان ھېيت نامىزى قاتارلىقلار تاجىكلارنىڭ دىننىي پائالىيەت سورىنى بولغان ‹‹جامائەتخانا›› دا ئوقىلىدۇ .
تاجىكلاردا 40 ياشتىن ئاشقانلارغا ناماز ئۆتەش شەرت قىلىنىدۇ . 40 ياشقابارمىغانارغا ناماز ئۆتەش تەلەپ قىلىنمايدۇ . ئۇلارنىڭ چۈشۈندۈرچە ، 40 ياشتىن تۆۋەنلەرئادەتتە ئۆزىنى كونتۇرۇل قىلالمايدۇ . شۇڭا ئۇلار ناماز ئۆتىسە ، ئوقىغان نامىزىغاخىلاپ بەزى ئىشلانى قىلىپ تاشلايدۇ . ناماز ئوقىغاندا ئومۇمەن تەسۋىي ئىشلىتىلىدۇ. نامازنىڭ ئەڭ موھىم مەزمۇنى مۇھامەت ئەلىكسالام، ھەزىرتى ئەلى ، ئىمامى ھەسەن،ئىمامى ھۈسەن ، بىبى فاتىمە قاتارلىقلاردىن تارتىپ زامانمىزدىكى ھازىر ئىمام ئاغاكەرىم ھۈسىينگە قەدەر بولغان 49 ئىمامنىڭ ئۇلۇغلىقى مەدىلىنىدۇ .

almahan

تاجىكلەر بەك ئىسىل ..مەن نۇرغۇن تاجىك باللارنى تۇنۇيمەن  ...بەك چىقىشقاق ..سىپايە ...ئامىر دەپ بىر دۇستۇم بار ھازىرغىچە ئىزدىشىپ تۇرمىز ..رۇسىيەلىكنىڭ ئۆزى ..بازاغا بىللە چىقساق ئادەملار دۇللار بارمۇ دەپ كىلەتتى ..

uqkun0908

دىنىي ئېتىقاد ، مىللىي ئۆرۇپ - ئادەت ۋە تۇرلۇك قائىدە - يۇسۇنلار تۇپەيلىدىن ، تاجىكلارنىڭ يېمەك -ئىچمەك ، كىيم - كېچەك ، تۇرار جاي ، سەپەر- مەنزىل ، مېھماندارچىلىق ، كۆرۇشۇش ، سالاملىشىش ، خوشلىشىش ، توي - تۆكۇن ، ئۆلۇم - يېتىم ، نەزىر -چىراغ ، ھېيت - ئايەم ، ئائىلە - نىكاھ ، بالا تەر بىيلەش ، مىراس تەخسىماتى، دوست تۇتۇش ، باردى - كەلدى ، ئېلىم -بېرىم ۋە باشقا تۇرمۇش ئادەتلىرى بىلەن قائىدە يۇسۇنلىرىدا بىرمۇنچە پەرىز ۋە پەرھىزلەر شەكىللىنىپ ، بۇلار بىر خىل ئىجتىمائى ئەخلاق مىزانى سۇپىتىدە رول ئويناپ كەلمەكتە :
1. ئاتا - ئانا تىخى ھايات مەزگىلدە ، پەرزەنتلەرنىڭ ئۆي ئايرىپ چىقىشى مەنئى قىلىنغان . چۇنكى پەرزەنت بولغۇچىنىڭ ئەڭ بۇيۇك بۇرچى ئاتا - ئانىسىنى بىقىش ، ئاسراش ، ئۇلارنى خاتىرجەم تۇرمۇش كەچۇرۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىش. كىمىكى بۇ بۇرچىنى ئادا قىلمىسا ، « بىۋاپا بالا» نامىغا قىلىپ ، خەلىقنىڭ لەنەت - قارغىشىغا ئۇچىرايدۇ .

2. بالا يەتتە - سەككىز ياشلارغا كىرگەندە سۇنئىتىنى قىلىش ، بالاغەتكە يەتكەندە تويىنى قىلىش ئاتا - ئانىنىڭ بۇرچى ، پەرزى ۋە قەرزى ھىسابلىنىدۇ .

3. يېتىم - يېسىر ۋە غېرىپ - بىچچارىلەرنىڭ ھەققىنى يېيىش چوڭ گۇناھلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ . ئۇلارغا خەير - ساخاۋەت قىلىش پەرىز جۇملىسىگە كىرىدۇ .

4. زىنا خورلۇق گۇناھتۇر . بولۇپمۇ ئۇرۇق - تۇققان ، قۇدا - باجا ، دوست - يارەنلەر ئارىسىدا زىنا قىلىش بەتنىيەتلىك ۋە قارا يۇزلۇك ھېسابلىنىپ ، ھەممە ئادەم ئۇنداق كىشىلەردىن ھەزەر ئەيلەيدۇ .

5.بىر ئانىنىڭ سۇتىنى ئەمگەن بالىلار ، ھەتتا يات ئادەمنىڭ بالىلىرى مەلۇم سەۋەبلەر تۇپەيلىدىن بىر ئانىنىڭ سۇتىنى ئەمگەن بولسا ، ئۇلار ئوخشاشلا قىرىنداشلار ھېسابلىنىپ ، ئۇلارنى چېتىپ تويىنى قىلىشقا بولمايدۇ .

6. ھېيت - ئايەم ۋە ئۆلۇم نامازلىرىغا ئايال ، قىزلارنىڭ قاتنىشىشى مەنئى قىلىنىدۇ .

7. ئايال ، قىزلارنىڭ چېچى چۇۋۋۇلغان ھالەتتە يۇرۇش - تۇرۇشى مەنئى قىلىنىدۇ .

8. قىبلە تەرەپكە قاراپ يېتىشقا ، ئۇخلاشقا بولمايدۇ . پەقەت ئادەم ئۆلگەن چاغدىلا يۇزىنى قىبلە تەرەپكە قارىتىپ يەرلىككە قويۇشقا بولىدۇ .

9. تاجىك ئەقىدىلىرىدە ، چارشەنبە كۈنى دۇنيا بىنا بولغان كۈن دەپ قارىلىدۇ . شۇڭا چارشەنبە كۈنى تۇپراققا تېگىش مەنئى قىلىنىغان ، ئۆلگۇچىنى بۇ كۈندە يەرلىككە قويۇشقا بولمايدۇ . چارشەنبە كۈنى يەنە كىر -قات يۇيۇشقا ، قۇلۇم - قوشنىلار ئارا سۇت ، تۇز بىرىشكە بولمايدۇ .

10. جۇمە كۈنى يەرلىككە قويۇلغان كىشى ئەڭ بەخىتلىك ھېسابلىنىدۇ . ئادەتتە بۇ كۈن « باقى دۇنيا سەپەر كۈنى » دەپ قارىلىدۇ . شۇڭا جۇمە كۈنى سەپەرگە چىقىشقا ، ئۆي كۆچۇشكە بولمايدۇ .

11. سەپەرگە چىققۇچى كىشى يولغا چىقىدىغان چاغدا ، ئۆيگە كەلگەن مېھمان تېخى قوزغالمىغاندا ، ئۆينى تازىلاشقا ، چاڭ - توزان چىقىرىشقا بولمايدۇ . ئەگەر شۇنداق قىلىنسا ، يامانلىق تىلەش ھېسابلىنىدۇ .

12. تۇز تاجىكلارنىڭ نەزىرىدە ئەڭ پاك ، ئەڭ ساپ نەرسە ھېسابلىنىدۇ . شۇڭا ، تۇزنى دەسسەشكە ، تۇز ئۈستىدە چوڭ - كىچىك تەرەت قىلىشقا ، تۇزنى خارلاشقا بولمايدۇ . كىم تۇزنى خارلىسا ، كۆزى كۆر بولىدۇ دەپ قارىلىدۇ .

13. ئۆرە تۇرۇپ ھاجەت قىلىش ،ئۆرە تۇرۇپ غىزالىنىشمۇ يامان ھەرىكەت ، بەد قىلىق دەپ قارىلىدۇ .

14. يالاڭ ئاياغ قازان بىشىغا چېقىش بىشەملىك بولىدۇ . يالاڭ ئاياغ قازان بىشىغا چىققاندا ، نازۇ - نېممەت ھارام بولىدۇ ، دەپ قارىلىدۇ .

15. ئاتنىڭ كۈچى ھالال . شۇڭا تاجىكلار ئاتنىڭ گۆشىنى يېمەيدۇ . قىمىزنى ئىچمەيدۇ .

16. ھالال مالنىڭ بوغۇزلانمىغانلىرىنىڭ گۆشىمۇ ھارام گۆش ھېسابلىنىپ ، بۇنداق مالنىڭ گۆشىنى يېيىشمەنئى قىلىنغان .

17. تاجىكلارنىڭ قارىشىدا ، كۆشىگۈچى ھايۋانلار ھالال ، كۆشىمىگۈچى ھايۋانلار ھارام ھېسابلىنىپ ، كۆشىگۈچى ھايۋانلارنىڭ گۆشىنى يېگۇلۇك ، كۆشىمىگۈچى ھايۋانلارنىڭ گۆشىنى يېمىگۇلۇك .

18. تاجىكلارنىڭ نەزىرىدە ، ئادەم ئۆلتۇرۇش كەچۇرگىلى بولمايدىغان گۇناھ ھېسابلىنىدۇ . قان قەرزى بۇدۇنيا ۋە ئاخىرەتتە تۈگەتكىلى بولمايدىغان ئەڭ چوڭ قەرىز دەپ قارىلىدۇ .

19. « سەركارى » بىلەن « دەرۋىزە » دىن ئىبارەت ئىككى خىل دىنىي سېلىقنى تاپشۇرۇش پەرىز جۇملىسىگە كىرسە ، تاپشۇرماسلىق گۇناھ دائىرىسىگە كىرىدۇ .

bazghan

مەن پەقەت پارىسلار بىلەن قانداشلىق مۇناسىۋىتى بارلىقىنى بىلىدىكەنمەن ،ئالىي مەكتەپتە بىر تاجىك دوستۇم بولىدىغان ،ئىسمى پوزىك .ئۇيغۇرتىلىدا ئوقۇغان .تاشقورغانلىق تاجىك .