قولاي تىزىملىك
ئىگىسى: kitabhumar

ئۇيغۇر لاتىن يىزىقىنى ئۈگىنىۋىلىڭ

  [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

0

تېما

1

دوست

352

جۇغلانما

ئادەتتىكى ئەزا

ئۆسۈش   26%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  35422
يازما سانى: 16
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 0
تۆھپە : 112
توردىكى ۋاقتى: 20
سائەت
ئاخىرقى: 2016-2-4
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-20 14:03:12 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
  ياخشى بوپتۇ ، ئۇنداقتا ئۇيغۇر لاتىن يېزىغى كىرگۈزگۈچ بولسا تەمىنلەپ قويسىڭىز، كومپىيوتىر، يانغونلىرىمىزغا چۈشۈرۋالغان بولساق!
uyghuray

0

تېما

1

دوست

352

جۇغلانما

ئادەتتىكى ئەزا

ئۆسۈش   26%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  35422
يازما سانى: 16
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 0
تۆھپە : 112
توردىكى ۋاقتى: 20
سائەت
ئاخىرقى: 2016-2-4
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-20 14:05:46 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى كىرگۈزگۈچ دېتالىنى بىلىدىغانلار يوللاپ قويغان بولساڭلار ، ئىشلىتىشنى ھازىرلا باشلىۋەتسەك .

----كىتابخۇمار----

9

تېما

80

دوست

1 تۈمەن

جۇغلانما

پاكلىق ئەلچىسى

ئۆسۈش   16.07%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  21561
يازما سانى: 1496
نادىر تېمىسى: 2
مۇنبەر پۇلى: 1035
تۆھپە : 4656
توردىكى ۋاقتى: 948
سائەت
ئاخىرقى: 2016-4-12
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-20 17:53:06 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
vkadir يوللىغان ۋاقتى  2016-1-20 14:05
ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى كىرگۈزگۈچ دېتالىنى بىلىدىغانلار ي ...

ئۇيغۇر لاتىن يىزىقىنى شۇ ئىنگىلىزچە ھەرىپلەر بىلەن كىگۈزگىلى بولىدۇ ئەمەسمۇ

0

تېما

10

دوست

1559

جۇغلانما

تىرىشچان ئەزا

ئۆسۈش   55.9%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  51110
يازما سانى: 188
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 5
تۆھپە : 442
توردىكى ۋاقتى: 30
سائەت
ئاخىرقى: 2016-3-24
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-21 19:58:40 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
hakan1865 يوللىغان ۋاقتى  2013-12-27 01:16
مەن سىزنىڭ كۆڭلىڭىزنى خىلى بۇرۇنلام چۇشەنگەن،مىنىڭ ئ ...

uyghuray

uyghur

22

تېما

2

دوست

6231

جۇغلانما

تۆھپىكار ئەزا

ئۆسۈش   24.62%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  4471
يازما سانى: 245
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 1283
تۆھپە : 1043
توردىكى ۋاقتى: 208
سائەت
ئاخىرقى: 2016-1-21
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-21 21:28:36 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش

Uygʻurlar
ئۇيغۇر


Umumiy aholi soni


taxminan 25 million


Katta aholiga ega mintaqalar


Xitoy 18,069,000 [1]
Qozog`iston 2.238.000 [2]
Qirg`iziston 100 000 [1]
Oʻzbekiston 500 000 [2]
[3]
Rossiya 4 000 [3]
Turkmaniston 3 000 [4]
Pokiston 10,000  


Tillar

Uygʻur tili


Dinlar

Islom

Qarindosh etnik guruhlar

Oʻzbeklar

Uygʻurlar - xalq, XXRdagi SintszyanUygur muxtor rayonining tub joy aholisi. 8 mln. kishidan ortiq (1990-yillar oʻrtalari). Markaziy Osiyo davlatlari, shuningdek, Hindiston, Afgʻoniston va Pokistonda yashaydi. Uygur tilida soʻzlashadi. Dindorlari, asosan, sunniy musulmonlar. Yapon (Yutyanxeng), fransuz (Klaprot) olimlari fikricha, "uygʻur" atamasi mil. av. 3—2-a.lardan maʼlum. U. etnogenezi Xitoy manbalarida 4—5 ming yil avval tilga olingan "di"(turk)larning "chidi"(qizil di — jan. turk) ga borib taqaladi. Xitoyning shim.da mavjud boʻlgan Chidi davlati mil. av. 594 y. Szin (Jin) xonligi tomonidan tugatilgach, chidilar shim.ga ketishga majbur boʻlishgan. U. hun qabilaviy ittifoqi (mil. av. 3a. — mil. 3—4-a.lar) da muhim rol oʻynaganlar. Mil. 5—8-a.larda U. Jujan(Avar) xonligi, keyinchalik Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. 7-a.ga qadar U. tarkibida yogʻliqor (xon avlodi), quturgʻur, turlamveybur, buqosqir, ovchagʻ, xazarqasar, xoʻgʻursu, yagʻmo, ayovir kabi 9 qabila mavjud boʻlgan. Keyinchalik ularga Sirdaryoning yuqori qismi (Yassi daryosi) boʻyida yashagan adiz qabilasi qoʻshilishi bilan 10 uygʻur ittifoqi shakllangan. 7—9-a.dagi manbalarda 15 uygʻur qabila uyushmasi [baku, hun, bayirgʻu, tungro, sijiye, chibni, izgil(sije), basmil (bashimi), qarluq (gelulu), sir, tardush, tuva, quvurqon, barsuk, qirgʻiz] qayd etilgan.

Qadimda U.ning aksariyati dehqonchilik bilan shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Shu sababli ularda qabilaurugʻdoshlik munosabatlari yoʻqolib, yashagan joylari nomi bilan atalib kelgan. U.ning togʻlik oʻlkalardagi va chorvachilik bilan shugʻullangan qismi koʻchmanchi hayotga moslashgan. Ular 646 y. Sharqiy Turk xoqonligi hududida Uygʻur xonligini tiklagan. UygʻurUrxun xoqonligi (Uygʻur xoqonligi) davrida (744—840) uning barcha fuqarolari "Uygʻur" deb, 9-a.da U.ning Idiqut (Turfon) davlati Xitoy manbalarida "Kuju xonligi" deb nomlangan. 11-a.da uning hududi gʻarbda Kuchar shahridan Buyuk Xitoy devorigacha choʻzilgan boʻlib, arab manbalarida "bilod Uygʻur" yoki "Yugʻur"(alMarvaziy) deb qayd etilgan.

U. mamlakati qad. madaniyat oʻchoklaridan hisbblanadi; bu hududda koʻplab qad. davlatlar, shaharlar mavjud boʻlgan. U. qadimdan turli yozuvlardan (26 ta) foydalangan. Ular 5—6-a.lardan boshlab maxsus uygʻur yozuvi ishlata boshlashgan. Qad. uygʻur musiqa sanʼati Xitoy musiqasiga katta taʼsir koʻrsatgan. Uygʻur xalqi musiqasining gavhari boʻlgan 12 maqom 16-a.da Omonnisoxon tomonidan tartibga solingan. U. hayotida tosh, suyak, kumush, mis va temirdan turli zebziynat buyumlari yasash rivojlangan. Ular qadimdan jun, ipak, paxtadan maxsus dastgohlarda mato toʻqishgan. Mil. boshlarida (3a.) ular tomonidan ishlab chiqarilgan qogʻoz, arxeologik qazishmalar natijasida topilgan qogʻoz nusxalarining eng qad.si hisoblanadi.

Abdulahad Xoʻjayev, Abduxoliq Aytboyev.

Uygʻurlar — Markaziy Osiyodagi qadimgi turkiyzabon xalqlarning biri hisoblanadi. Xitoyning Shinjon uygʻur avtanom. rayonining tub xalqi. Shu bilan birga Qozogʻistonda, Qirgʻizistonda, Oʻzbekistonda va Yaqin Sharq mamlakatlarida yashashadi. Umumiy soni 8,5 million kishi. (2001). Uygʻur- Markaziy Osiyodagi qadimgi turkiyzabon xalqlarning biri hisoblanadi. Hozirgi XXR, Shinjon uygʻur avtanom. rayonining tub xalqi. Tili — turkiy tilining janub. — sharq guruhiga kiradi. 15 asrlarda Jetisuvga maʼlum miqdori koʻchirilgan Uygʻurlarni taranchi (dehqon)deb atagan.

Uygʻur hoqonligi[tahrir]


Uyghur Khaganate.png






Uygʻur hoqonligi (745—840) — Markaziy Osiyoning sharqida turkiy tilli qabilalar barpo etgan oʻrta asrlik mamlakat. Selenga, Oʻrxon, Toʻla daryolarining joqasiga joylashgan. 8 asrning boshlanishida yaglakar urugʻi boshlagan toʻqqiz-oʻgʻiz qabilalar ittifoqi Sharqiy turk hoqonligiga qarshi oʻz mustaqilliklari uchun jang qildi. Asta sekinlik bilan ular bir mamlakat boʻlib tashkil topdi. Yangi mamlakat Uygʻur hoqonligi deb ataldi. 744-yili Sharqiy turk hoqonligining lashkarlari ustidan gʻalaba qozongan ular siyosiy va mudofa kuchlarini ilk bor oʻz qarmogʻiga oldi. Sharqiy turk hoqonligining oʻrniga yangi mamlakat — Uygʻur hoqonligi tashkil topdi. Uning poytaxti — Orxon daryosi yoqasidagi Qorabalasagʻun shahri boʻldi. Ilk hoqoni Peylo (746) boʻldi. Uninh davrida mamlakat hududi Oltoy togʻlaridan Katta Xinganga, Sayan qirgʻoqlaridan janubda Gobi choʻligacha kengaydi. Peylo vafotidan keyin uning oʻgʻli Moʻyinshoʻr taxtga oʻtirdi (746—759). U yanada mamlakatni kengaytirib, Markaziy Osiyo bilan va Xitoy bilan aloqa oʻrnatti. Moʻyinshoʻr Tivani oʻz tarkibiga qoʻshib oldi. Uygʻur hoqonligi shu darajada kuchaydiki 757 yili Xitoyda Sugʻdlik An Lu-shan boshchiligidagi isyonchilar isyonga chiqqanida Xitoy imperatori Moʻyinshoʻrdan madad soʻradi. Uygʻur hoqonligi turkiyzabon koʻchmanchi qabilalarning ittifoqi natijasida tashkil topgan oʻrta asrlik mamlakat boʻldi. Bosh mansab hoqonning qoʻlida boʻldi. Aholisi asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shugʻullandi. Shahar, qoʻrgʻon, qishloq barpo etish rivojlandi. Kulolchilik esa rivojlana boshladi. Siriya alifbosi asosida uygʻur alifbosi tashkil topdi. Uygʻurlarning maʼlum miqdori buddizm diniga mansub boʻlsa, 8 asrning oxirlarida manixey diniga koʻcha boshladi. Aytish joizki, xalqning asosiy qismi tangriga sigʻindi. Uygʻur zadagonlarining oʻzaro kurashishlari va qabilalarning isyonga koʻp chiqishi natijasida 8 asrning oxirlarida hoqonlik zaiflashdi. Oxiri 840-yili Enisoy qirgʻizlarining bosqinchiligidan hoqonlik batomom quladi. Uygʻurlarning Oltoy bilan Tarbagʻatoy orasidagi Qarluq hoqonligiga qochdi. Qolgani Sharqiy Turkiston bilan Gansu hududidan boshpana topdi. Uygʻur hoqonligi yuz yilga yaqin Xitoyning Markaziy Osiyoga oʻtishiga toʻsiq boʻldi.

https://uz.wikipedia.org/wiki/Uyg%CA%BBurlar


uyghur

22

تېما

2

دوست

6231

جۇغلانما

تۆھپىكار ئەزا

ئۆسۈش   24.62%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  4471
يازما سانى: 245
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 1283
تۆھپە : 1043
توردىكى ۋاقتى: 208
سائەت
ئاخىرقى: 2016-1-21
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-21 21:35:26 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
يۇقىردىكىسى ئۆزبېك لاتىن يېزىقى
تۆۋەندىكىسى ئەزەرچە لاتىن يېزىقى
Uyğurlar

Vikipediya, açıq ensiklopediya

Keçid et: naviqasiya, axtar


Uyğur
ئۇيغۇر


Ümumi sayı

11 000 000

Yaşadığı ərazilər


Flag of the People's Republic of China.svg ÇXR 10 069 346 (2010)[1][2]
Flag of Kazakhstan.svg Qazaxıstan 237 582 (2012)[3]
Flag of Kyrgyzstan.svg Qırğızıstan 50 346 (2012)[4]
Flag of Uzbekistan.svg Özbəkistan 19 526 (2000)[5]
Flag of Russia.svg Rusiya 3 696 (2010)[6]
Flag of Turkmenistan.svg Türkmənistan 1 204 (1995)[7]
Flag of Tajikistan.svg Tacikistan 276 (2010)[8]
Flag of Ukraine.svg Ukrayna 197 (2001)[9]


Dili


Uyğur dili


Dini


İslam (əsasən sünni və sufi)


Qohum xalqlar


Türk xalqları


Uyğurlar – əsasən Çin Xalq Respublikasında yaşayan türkdilli xalq, dilləri Altay dilləri ailəsinə aiddir, islam dininə sitayiş edirlər.

Çin mənbələrində müxtəlif şəkillərdə (hoei-ho, vei-ho və s.) rastlaşan uyğur adının mənası 974-cü ilə aid çincə bir əsərdə "şahin sürətilə dolaşan və hücum edən" kimi göstərilib. Amma türk tarixçilər bunun doğru olmadığını, uyğur adının uy (əqrəba, müttəfiq) və gur ifadələrinin birləşməsindən yarandığını deyirlər. Bu baxımdan tarixdə ortaya çıxan "on uyğur" adının "on müttəfiq" mənasında işlədilməsi ehtimalına üstünlük verilir. Bəzi mənbələrdə isə uyğur kəlməsi təqib edən, izləyən kimi göstərilir.



Mündəricat  [gizlə]
1 Tarixi
2 Şəkilləri
3 Sayı 3.1 Çində
3.2 Özbəkistanda
3.3 Monqolustanda
3.4 Əfqanıstanda

4 Həmçinin bax
5 Xarici keçidlər
6 İstinadlar


Tarixi[redaktə | əsas redaktə]





Uyğur Xaqanlığı
Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən Şərqi Türküstana çinliləri göndərdi ki, milli azlıqların sayını azaltsın Son günlər Urumçidə uyğurların başına gətirilən faciə haqqında oxucularımızın xəbəri var. Tarixən başına çoxlu müsibətlər gəlmiş, zəngin, tükənməz ruha, dövlətçilik tarixinə malik uyğurlar bu gün təəssüf ki, qolu-qanadı sındırılmış vəziyyətdədir. Türk Dünyasının ayrılmaz parçası olan uyğurların, Uyğur elinin tarixinin yaşadılması son dərəcə gərəklidir. Əgər Türk Birliyimiz olsaydı, o zaman uyğur qardaşlarımızın başına bu müsibətləri gətirməyə Çin ürək eləyə bilməzdi. Təəssüf ki, biz türklər özümüzdən daha çox özgələrə yarayırıq, özümüzü, Türk Dünyasını sözün əsil mənasında tanımaq, ilk növbədə mənəvi birliyə yetmək istəmirik. Bu gün Türk Dünyasının siyasi, iqtisadi, mənəvi yöndə birliyinin gərəkliyi barədə çox danışılır. Gerçək durum isə bu birliyin ayrı-ayrı işartılarının olduğunu göstərir. Müxtəlif fərqli dünyagörüşlər, türk xalqları arasında anlaşılmazlıqlar, demək olar, biri-birinin dərdiylə nəfəs almamaq və s. problemlər hələ də həllini gözləyən məsələlərdəndir. Uyğurlarla bağlı araşdırmalar aparan Mustafa Vüqar Öməroğlu deyir ki, neçə illər öncə əziyyətə qatlaşıb, davamlı araşdırma aparmağa başlayıb: uyğurlar kimdir, adət-ənənələri, ədəbiyyatı, çağdaş dövrdə yaratdıqları, ümumi tarixi taleyi və s. öyrənib: "Uyğurlar hunların birbaşa təmiz kökdən gəlmə törəmələri sayılırlar. Uyğurlar başqa xalqlarla heç bir qatqısı olmayan təmiz türkəsilli, türk genli xalqdır. Bu gün türk xalqları haqqında yazanda, araşdırma aparanda əsasən Çin mənbələrinə müraciət edirik. Ağrılı haldır ki, ilk dəfə "uyğur" etnonimi Çin mənbələrində bizim eradan 200 əvvəl çəkilir, adı yazılı mənbələrdən keçir. O dövrdən başlayaraq uyğurlar və uyğur qəbilələri əsasən Şərqi Türküstanda və monqol səhralarında yerləşirdi. Bu, olduqca geniş bir çevrədir. Çağdaş Şərqi Türküstan Qazaxıstanla, Qırğızıstanla, Monqolustanla, Tibet, Hindistan, Pakistanla sərhəddir. Bütövlükdə Türküstanın özü isə həddindən böyük bir arealdır. Uyğurlar Hun imperiyasının varlığında dəyərli bir rol oynayıblar. Bizim eradan əvvəl 220-ci ildən başlayaraq bizim eranın 386-cı ilinə kimi davam edən, bu gün də qürur yaradan işlərin yiyəsi olublar. Uyğurların tabğaclarla 386-554-cü illərdə böyük bir imperiyaları olub. Sonrakı dönəmdə (552-744-cü illərdə) uyğurların Göytürk imperiyasının yaranmasında mühüm xidmətləri olub". Uyğurlar hunlarla, göytürklərlə və şato türklərilə bir yerdə bölgənin Çin ekspansiyasına qarşı (670, 688, 693-cü illərdə) mübarizə aparıblar: "Uyğurların dövləti Kutluq Bilgə Kağanın başçılığı altında 744-cü ildə Qarabaltadun şəhəri mərkəz olmaqla Orxon çayının kənarında yerləşirdi. 751-ci ildə ərəblər, tibetlilər və uyğurlar Talac çayı kənarında Çin ordusunu darmadağın elədilər. Bu məğlubiyyətdən sonra Çin parçalandı. Bu zaman uyğurlardan Tan imperiyası kömək istədi. "Tan" – "Dan" sözündəndir. Bunlar çinliləşmiş türkəsillilər idilər. O dövrdə uyğurlar o dərəcədə güclü idilər ki, Tan imperiyası onlara bac-xərac verirdi. 805-ci ildə Uyğur imperiyası dağılmağa başladı". 840-cı ildə qırğızlar hücum edirlər, Kağanı öldürürlər, imperiyanı dağıdırlar. Burada bəlalı cəhət orasındadır ki, türk türklə döyüşür: "Bilgə Kağan vaxtilə demişdi ki, qonşularınızın şirin dillərinə aldanmayın. Onların şirin dilləri ipək kimi yumşaq, canayatıcıdır. Başqa millətlər türkləri zəiflətmək üçün aramızda qırğın salacaqlar, çox ehtiyatlı olmalıyıq". Birinci Uyğur imperiyasının parçalanmasından sonra parçalanmış uyğurların bir qismi Sarıçayın sahilində (indi Çin dilində bunun adı Poonkedir) məskunlaşmağa başladılar. İndi vaxtilə orada məskunlaşmış uyğurlar bu gün "sarı uyğurlar" və ya "yuqurlar" adlanırlar. Qalan uyğurlar Tyan-Şan dağlarının güney tərəfinə – bugünkü Şərqi Türküstana köç elədilər. Sarı uyğurlar Sarı çayın sahilində dövlət qurdular, həmin dövlət 1228-ci ildə yıxıldı, sonradan Monqol imperiyasının tərkibinə qatıldı. 846-cı ildə Tyan-Şanın şimalındakı uyğurlar mərkəzi Türfan şəhəri olmaqla Qaraxoca adlı bir dövlət qurdular. 840-cı ildə cənub tərəfdə olan uyğurlar Mərkəzi Kaşğar olmaqla Qaraxanilər dövlətini qurdular. Qaraxanilər dövlətində karluqlar, türkeşlər, uyğurlar və başqaları yaşayırdılar. 930-cu ildə Qaraxanilər dövləti rəsmi şəkildə islamı qəbul etdi. Amma Qaraxoca dövləti buddist olaraq qalırdı. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub, saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. Mancurlar bölgəni 1862-ci ilə kimi əldə saxladılar, idarə etdilər. 1759-cu ildən 1862-ci ilə kimi uyğurlar üst-üstə 42 dəfə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxdılar, üsyan qaldırdılar. Məqsəd azadlığa, müstəqilliyə yetmək idi. 1863-cü ildə uyğurlar nəhayət, mancurları ölkədən qova bildilər. Rusiya, Osmanlı, Böyük Britaniya imperiyaları Uyğur dövlətini rəsmi surətdə tanıdılar. Bu dövrdə ingilislər uyğurların Rusiya ilə qonşu olduğunu nəzərə alaraq düşündülər ki, uyğurlar Rusiyanın təsiri altına düşəcəklər. Bu səbəbdən də ingilislər mancurları silahlandırdılar, həm də böyük maliyyə dəstəyi göstərdilər, onları yenidən Şərqi Türküstana geri qayıtmağa sövq etdilər. 1876-cı ildə Uyğur dövlətinə qarşı Çin-Mancur qoşunları birgə hücuma keçdilər, işğal etdilər, ölkənin adı Şərqi Türküstan deyil, "Şincan" (indiki Sintzyan) adlandırıldı. Çində "Şincan" – "yeni ərazi, sərhəd" anlamındadır". O dövrdə işğal edilən Uyğur dövlətinin ərazisi indiki Qazaxıstandan çox böyük idi: "Artıq bu dönəmdən uyğurlar Çinin tabeliyinə keçdi. 1911-ci ildə Çin millətçiləri mancurları devirdilər, ölkəni respublika elan etdilər. Amma uyğurların onillərdən bəri azadlıqlarına qovuşmaq istəkləri yenidən gerçəkləşmədi. Uyğur xalqı dövlətçiliyini quran, dəfələrlə xəlqi qüdrətini təsdiq edən xalq kimi varlığına yiyə durmaq istəyirdi. Onlar yenə də Çin hakimiyyətinə qarşı ciddi hərəkata başladılar. İki dəfə Şərqi Türküstan Respublikası (1933-cü ildə Birinci Şərqi Türküstan dövlətini, 1943-cü ildə isə İkinci Şərqi Türküstan dövlətini) qurdular. Hər iki hərəkatın yatırılmasında SSRİ-nin fəallığı oldu. SSRİ-nin həm siyasi, həm də hərbi maraqları imkan vermirdi ki, düz "burnunun altında" belə bir dövlət yaransın. Bu mənada o, Çinlə anlaşdı. Hər iki hərəkat amansızlıqla yatırıldı. 1949-cu ildən bu yana Çin Xalq Respublikasının idarəçiliyi altında olan Şərqi Türküstan 1,828 milyon kvadrat kilometrlik bir ərazidir. Dünyanın hər hansı yerində işğal altında qalan ikinci belə böyük bölgə yoxdur". Bu sırada şübhəsiz, ikinci yerdə İranın əsarətində olan Güney Azərbaycan gəlir. Doğu Türküstandakı türksoyluların say tərkibi barədə danışan M.V.Öməroğlu deyir: "Ötən yüzilin 40-cı illərinin ikinci yarısından bu yana Doğu Türküstanda 30 milyondan çox türkəsilli soylarımız (çox az sayda tatarlar, qazaxlar, qırğızlar, özbəklər və çoxsaylı uyğurlar) yaşayır. Uyğur ailəsində aşağısı 4-5 uşaq olur. Bu gün Avropada və Orta Asiyada yaşayan uyğur ailələrində 4-dən aşağı uşaq olmur. Çində ölkə əhalisinin sayı çox olduğuna görə artıq doğum nəzarət altındadır. Burada hər ailəyə bir uşaqdan çox olmasını yasaqlayan qayda var. Ötən yüzilin 80-ci illərinin əvvəllərinə kimi uyğurlara bu qayda şamil olunmurdu. Son dövrlərdə təkuşaqlı ailələr üçün "Hər şeyə qənaət edək, varlanaq" şüarı altında aksiyalar keçirirlər. Kimlərin ki, tək uşaqları var, onlara daha geniş çalışma imkanları verirlər, şərait yaradırlar. İnsanları daim təkuşaqlığa təşviq edirlər. Bu, bir gerçəkdir. Amma burada bir məsələ var: istənilən bir dövlət azadlığını bərpa edirsə, ona qarşı çıxanlar da olur. Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən başlayaraq iç bölgələrindən Şərqi Türküstana çinliləri göndərməyə başladı ki, oralarda milli azlıqların sayını azaltsınlar. Çində uyğurlara münasibətdə keçmiş sovet ənənələrindən bəhrələnmə indi də davam edir. Şərqi Türküstan bölgədə torpağının varına görə ən üstün bir yerdir. Bura təbii ehtiyatlarıyla, xammalıyla (kömür, neft ehtiyatları, qaz, qızıl, xrom, qalay, nikel, çox nadir metallar, kimyəvi duzlar və s.) çox zəngindir. Ümumiyyətlə, Şərqi Türküstanda başqa türkdilli xalqlara da münasibət bu cürdür. Çində təhsillə bağlı belə bir qərar qəbul olunub: "İkili təhsil" o deməkdir ki, bir insan öz doğma dilindən əlavə həm də Çin dilində oxumalıdır. Hər halda uyğurların ana dillərində məktəbləri var. Bu sarıdan vəziyyətləri Güney Azərbaycan Türklərindən yaxşıdır, ancaq burda eynən Güney Azərbaycanda olduğu kimi azadlıqdan söhbət gedə bilməz". Uyğurların öz dillərində qəzet-jurnalları çıxır, əlifba məsələsində başları bizim kimi daşdan-daşa dəyib: "Əvvəlcə ərəb əlifbasında yazırdılar, sonra kiril əlifbasını qəbul etdilər, sonra latına keçdilər, indi təzədən ərəb əlifbasının hərfləri əsasında uyğur dil intonasiyasına uyğun olaraq əlifba yaratdılar. Bu gün sözügedən əlifbada yazırlar. Həmçinin məktəbləri, universitetləri var. Uyğurların xüsusən dəqiq elmlər, informasiya texnologiyaları, təbabət, ədəbiyyat, tarix sahəsində ciddi imzalı alimləri var. Qazaxıstanın və Orta Asiya respublikalarının Çinlə bağladığı bir müqavilə var: imiqrasiya edərək Orta Asiya ölkələrinə gəlib oxuyan, evlənən uyğur gəncləri hər hansı iş qurmaq istəyəndə dərhal Çinə göndərilir, orda da "pantürkist", "bölücü" kimi mühakimə edilir, həbsxanalara atılırlar. Ancaq uyğurların Avropa ölkələrində hərəkatları, Orta Asiya ölkələrində təşkilatları, Uyğur teatrı, mədəniyyət evləri, dərnəkləri var. Qazaxıstanda Sadvakasov adına Şərqşünaslıq İnstitutu var, əvvəllər bura Uyğurşünaslıq İnstitutu adlanırdı. Hazırda orda "Uyğurşünaslıq" bölümü, Yazıçılar İttifaqının nəzdində Uyğur bölməsi var. Uyğurlar həddən artıq çalışqan xalqdırlar, müstəqilliklərini qurmaq üçün çox çalışırlar. ABŞ-da bir neçə il qabaq mühacirətdə Doğu Türküstan dövləti qurulmuşdu". 19-cu yüzilin birinci yarısından başlayaraq Doğu Türküstana böyük ekspedisiyalar təşkil olundu: "Bu ekspedisiyalar maddi -mədəni abidələrin axtarışı, tarixi faktların üzə çıxarılması ilə bağlı idi. Uyğurlarla bağlı zəngin faktlar əldə olundu. Bu gün uyğur gəncləri elmlə geniş məşğul olmaq üçün Yaponiyaya üz tuturlar. Yaponlar özlərini türk xalqlarına qarşı istiqanlı aparırlar, onun tərəfini tuturlar. Uyğur gənclərinə Yaponiyada hər cür şərait yaradılır, yaponlar çalışırlar ki, Şərq Türküstandan vaxtilə gətirilən abidələri uyğur gənclər dayanmadan araşdırsınlar, mütəxəssis olsunlar, milli kimliklərini dərk etsinlər. Həmçinin Doğu Türküstandan gələn xeyli uyğur Türkiyənin ayrı-ayrı şəhərlərində yerləşiblər. Uyğurların Türkiyədə imkanları yaxşıdır. Amma milli kimlikləri ilə bağlı düşüncələrində irəliləyiş gərəkdir".

uyghur

22

تېما

2

دوست

6231

جۇغلانما

تۆھپىكار ئەزا

ئۆسۈش   24.62%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  4471
يازما سانى: 245
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 1283
تۆھپە : 1043
توردىكى ۋاقتى: 208
سائەت
ئاخىرقى: 2016-1-21
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-21 21:37:14 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
تۈركچە
Uygurlar veya Uygur Türkleri (Uygurca: ئۇيغۇر Uyghur), çoğunluğu Çin Halk Cumhuriyeti'ne bağlı Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşayan Türkî halktır. Dilleri Türk dillerinden Uygurca'dır. Uygurca, Arap kökenli bir alfabe ile yazılır.

Uygurlar, geçmişte Çin ile dostça ilişkiler kurmamış, baskı ve işkence ile birlikte yaşamaya zorlanmıştır. Böylece, köyler ve kasabalar gelişerek kalabalık şehirler haline gelmiştir ve bu nedenle ilk yerleşik hayata geçen Türk devleti, Uygur Devleti olmuştur. Bunun sonucunda tarım ve mimari gelişmiştir. Tahta harflerle matbaacılık yapan Uygurlar, kağıdı da kullanmışlardır. Bu sayede yeni bir alfabe oluşturmuşlardır. Bu alfabe 14 ila 18 harften oluşur. Uygurlar, kendi dinleri dışında diğer dinlere hoşgörülü olmuştur.

Uygur halkı iki defa, 1933 ve 1944 yıllında, kendi otonom cumhuriyetini kurmuştur. Çin Halk Cumhuriyeti 1949'da Doğu Türkistanı işgal ederek, Uygurların 1944'den beri var olan 2. Doğu Türkistan Cumhuriyetini yok etmiştir. Uygur halkı, Çin içerisinde kendi geleneklerini ve kültürlerini sürdüremediklerinden yakınmaktadır. Uygurlar, her ne kadar sözde özerk bir cumhuriyete sahip olsalar da, Çin egemenliğine girdiklerinden beri bağımsızlıkları için mücadele etmektedirler. Uygurlar, Mani dininin terimlerini Türkçe'ye çevirerek Çin asimilasyonunu önlemek istemişlerdir.[2]

13

تېما

0

دوست

5167

جۇغلانما

تۆھپىكار ئەزا

ئۆسۈش   3.34%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  32140
يازما سانى: 262
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 36
تۆھپە : 1628
توردىكى ۋاقتى: 873
سائەت
ئاخىرقى: 2016-4-12
يوللىغان ۋاقتى 2016-1-22 08:11:52 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
  ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ 5 كە بۆلۈنىشى ئا خىرى‹‹ بۆلۈنگەننى بۆرە يەر ›› بولۇدۇ . 60-يىللاردىكى ‹‹ يېڭى يېزىق ›› جاراھىتى ھازىرغىچە تېخى ساقايمىدى . ھازىر يەنە 4 جاراھەت قوشۇلۇپتۇ . ئەپسوس ......
كىرگەندىن كېيىن ئىنكاس يازالايسىز كىرىش | دەرھال تىزىملىتىش

Powered by Discuz! X2.5(NurQut Team)

( 新ICP备06003611号-1 )