شىۋېتسىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرلارغا دائىر
ماتىرىياللار ۋە ئۇلارنىڭ بۈگۈنكى ئەھۋالى قۇمتۇر
تارىخى بايانلارغائاساسلانغاندا شىۋېتسىيە ياۋرۇپادىكى ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمى ئەڭ بالدۇر يەتكەن زىمىنلارنىڭ بىرى ھېساپلانسا، ئۇيغۇرلارنىڭ ئانا ۋەتىنى بولغان تارىم بوستانلىقى، جۇڭغار ۋادىلىرىمۇ شىۋېتلار ئۈچۈن ئۈچ يۈز يىللار ئىلگىرى قەدەم باسقان سىرلىق زىمىنلارنىڭ بىرىدۇر. گەرچە بۈگۈنكى شىۋېت خەلقى ئۆزلىرىنىڭ يىلتىزىنىڭ قەشقەر بوستانلىقىغا باغلىنىدىغانلىقىدەك بىر رىۋايەتنىڭ بارلىقىغا ئىشەنمىسىمۇ ئەمما ئالدىنقى ئەسىرنىڭ باشلىرىدا بىر تۈركۈم شىۋېتسىيەلىكلەرنىڭ قەشقەر بوستانلىقىدا پائالىيەت ئېلىپ بارغانلىقىدەك بىر تارىخنىڭ مەۋجۇتلىقىنى بىلىدۇ. ئۆزلىرىنىڭ باسقان ئىزلىرىدىن، ياشىغان ئۆمۈرىدىن، ئېلىپ بارغان ئىش-پائالىيەتلىرىدىن تارىخ قالدۇرۇشقا ئادەتلەنگەن شىۋېت خەلقى بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرلارغا ۋاكالەتەن قىممەتلىك ماتىرىياللارنى ئۆز قوينىدا ساقلىماقتا. تارىخ يارتىشنى بىلىپ، ئۇنى ساقلاشنى بىلمىگەن خەلق ئۇنىڭ ئىز-دېرىكىنى قىلىشنىمۇ ئانچە خالاپ كەتمەسلىكى مۈمكىن. شىۋېتسىيەدىكى ئۇيغۇرلارغامۇناسىۋەتلىك ماتىرىياللار ئاساسەن تۆۋەندىكى6 ئورۇنغامەركەزلەشكەن.
1-لۇند ئونۋېرسىتىتى كۈتۈپخانىسى لۇند ئونۋېرسىتىتى شىۋېتسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى ئوتتۇرھال شەھەر لۇندقا جايلاشقان بولۇپ، گوستاۋ راكېت، گۇننار ياررىڭ قاتارلىق ئۇيغۇرشۇناسلار بۇ يەردە ئوقۇغان ۋە خىزمەت قىلغانلىقى بىلەن مەشھۇردۇر. ھازىر بۇ ئونۋېرسىىتىتنىڭ يەر ئاستى كۈتۈپخانىسىدا "گۇننار ياررىڭ ساقلانمىلىرى" نامىدا560 پارچە قول يازما ماتىرىيال ساقلانماقتا. بۇ ماتىرىياللارنى گۇننار ياررىڭ قەشقەردە تۇرغان مەزگىلدە ئۇيغۇرلارنىڭ قوللىرىدىن ناھايتى ئەرزان باھادا سېتىۋالغان ۋە كېرەكسىزگېزىت پارچىلىرىغا تىگىشىۋالغان. بۇ ماتىرىياللارئۇيغۇر، ئەرەپ، پارىس تىللىرىدا يېزىلغان بولۇپ، ئەڭ بالدۇرى -16ئەسىرگە ئائىت بولسا كىيىنكىسى 19 -ئەسىرىلەرگەئائىتتۇر. بۇ قول يازمىلارنى مەزمۇن جەھەتتىن ئىنچىكە تارماق تۈرلەر بۇيىچە ئىپادىلەش قىيىن بولسىمۇ، ئەمما چوڭ جەھەتتىن تۆۋەندىكىدەك بىرقانچە تۈرلەرگە بۆلۈشكە بولۇدۇ. 1-رىسالە تىپىدىكى قول يازمىلار،2-تەزكىرىلەر، 3-ھېكايەتلەر، 4-دىنىي تۈس ئالغان ھەر خىل پۈتۈك، دۇئا، قىسسە ۋە قوللانمىلار، 5-تارىخى ئەسەرلەر، 6-شېئر، غەزەللەر، 7-ئەدەبىي ئەسەرلەر، 8-باشقا ھەر خىل تىمىدىكى ئەسەرلەر. بۇ قول يازمىلارنىڭ تەپسىلىي تىزىملىكى لۇند ئونۋېرسىتىتى تور بېكىتىنىڭ "گۇننار ياررىڭ ساقلانمىلىرى" نامىدىكى تور بېتىگە تەپسىلىي قۇيۇلغان بولۇپ، ھەممە قول يازمىلارنىڭ مۇقاۋىسى ۋە بىرىنجى بېتىنىڭ فوتوكوپىيسىنى كۆرگىلى بولۇدۇ.
2-ستوكھولۇم ئونۋېرسىتىتى كۈتۈپخانىسى ستوكھولۇم ئونۋېرسىتىتىستوكھولۇم شەھرىنىڭ شەرقى تەپىگە جايلاشقان بولۇپ، شىۋېتسىيەدىكى داڭلىق ئونۋېرسىتلارنىڭ بىر ھېساپلىنىدۇ. گۇننار ياررىڭ ئۆمۈرىنىڭ ئاخىرىدا ئۆزى ئۆمۈر بۇيى يىغىپ، ساقلىغان ئىككى مىڭ پارچىدىن ئارتۇق ئۇيغۇرچە كىتاپ، گېزىت، ژورنال ۋە باشقا ماتىرىياللارنى ستوكھولۇم ئونۋېرسىتىتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات مەركىزىگە ھەدىيە قىلىغان بولۇپ، بۇ ماتىرىياللار مەكتەپ كۈتۈپخانىسغاقۇيۇلماي، ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات مەركىزى جايلاشقان بىنانىڭ ئاستىدىكى بىر ئۆيگە تىزىپ قۇيۇلغان. بىراق ھازىر ستوكھولۇم ئونۋېرسىتىتنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات مەركىزى تاقىۋىتىلگەنلىكى ئۈچۈن، بۇ كىتاپلارنىڭ قايسى كۈتۈپخانىغا قۇيۇلىدىغانلىقى ئېنىق ئەمەس. مەن بۇ يەردە پولات قادىرنىڭ "ئۆلكە تارىخى"نامىدىكى تارىخى كىتابىنى، 1933-يىلى نەشىر قىلىنغان "ئىستىقلال گېزىتىنىڭ تۇنجى سانىنى، شىڭشىسەي ئۈرۈمچىدە ئاچقان ھەبىي مەكتەپنىڭ ئۇقۇغۇچىلار قائىدىسى ۋە تۈرمە باشقۇرۇش بەلگىلىمىلىرىنى كۆرگەن ئىدىم.
3-ھۆكۈمەت ئارخىپخانىسى شىۋېتسىيە ھۆكۈمەت ئارخىپىانىسى ستوكھولۇمنىڭ شەھەر مەركىزىگە جايلاشقان داڭلىق ئارخىپخانىلارنىڭ بېرى بولۇپ، بۇ يەردە ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك بىر قسىم قىممەتلىك تارىخى رەسىملەر، ھەرخىل ماتىرياللار، سىن لېنتىلىرى، ئۈن لېنتىلىرى ساقلانماقتا. ئارخىپخانىنىڭ ماتىرىياللار تىزىملىكىگە »شەرقى تۈكىستان» نامىدا بىر تۈر ئېچىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا 159 قاپ ماتىرىيالنىڭ تىزىملىكى بېرىلگەن. ھازىر تورلاردا كوپ ئۇچۇرايدىغان ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك تارىخىي رەسىملەرنىڭ كۆپىنچىسى ئاشۇ ئارخىپخانىدا ساقلانغان رەسىملەردىن كەلگەن. بۇ يەردە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك سىن لېنتىلىرى ئەنگىيەلىك جامىس ئەپەندىنىڭ تەييارلىشى بىلەن"شىنجاڭ ۋېدىئو پروجېكىتى"نامىدا تەييارلىنىپ،تور يۈزىدە كۆرەرمەنلەر بىلەن يۈز كۈرۈشتى. جامىس ئەپەندى كىيىنكى قېتىملىق شىۋېتسىيە سەپىرىدە بۇ ئارخىپىانىداساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك ئۈن لېنتىلىرىنى ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتۈرۈش مەقسىدىدە ئېلىپ كەتكەن ئىدى، بەلكىم ئۇلارمۇ ھازىر تور يۈزىدە ئىلان قىلىنغان بولۇشى مۈمكىن.
4-ئېتنوگراپىيە مۇزىيى ئېتنوگراپىيە مۇزىيى ستوكھولۇمنىڭ غەربىي شىمالىغا جايلاشقان داڭلىق مۇزىيلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭدا ھەرخىل مىللەتلەرنىڭ تارىخى، مەدەنىيەت ،ئەنئەنىسى ۋە ياشام شەكلىگە مۇناسىۋەتلىك ئاسارە-ئەتىقىلەركۆرگەزمىگە قۇيۇلغان. مۇزىيدا شىۋېتسىيەلىك تەۋەككۈلچى سۋېن ھېدىن ئۈچۈن مەخسۇس بىر بۆلۈم ئاجىرتىلغان بولۇپ، بۇ بۈلۈمگەسۋېن ھېدىن تارىم ئويمانلقىدىن، تەكلىماكان قۇملۇقلىرىدىن ، قەشقەر، خوتەن ، چەرچەن، چارقىلىق بوستانلىقلىرىدىن بايقىغان ۋە قېزىۋالغانسارە-ئەتىقە بايلىقلىرىدىن ئۆرنەكلەر قۇيۇلغان. بۇ يەردە ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجداتلىرى ياسىغان ساپال قاچىلارنى، توغراقتىن ياسىغان ياغاچ ئويمىلارنى ۋە قەدىمىيرەخ پارچىلىرىنى ئۇچۇرتۇشقا بولۇدۇ.
5-شىۋېتسىيە مىسسىيونۇرلارئارخىپخانىسى شىۋېتسىيە مىسسيونۇرلارئارخىپخانىسى ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك زور مىقداردىكى ماتىرىياللار ساقلىنىۋاتقان يەنە بىر ئارخىپخانا بولۇپ، بۇ يەردىكى ماتىرىياللار ئۇزاق يىللاردىن بېرى رەتلەنمەي تاشلىنىپ قالغانلىقى ئۈچۈن كىشىلەرنىڭ بىلىش دائىرسىدىن چەتتە قالغان. دوكتۇر ئەسەت سۇلايمان 2004-يىلى بۇ يەرنى زىيارەت قىلغان تۇنجى ئۇيغۇر زىيالىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇيغۇر جامائىتىگە ئاشكارلىغاندىن كىيىن بۇ يەرنى زىيارەت قىلىدىغان ۋە بۇ يەرگە قىزىقىدىغانلارنىڭ سانى بارغانچە كۆپەيمەكتە. بۇ يەردە ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان بىر قىسىم قول يازمىلار، ئالدىنقى ئەسىرنىڭ باشلىرىدا قەشقەر باسمىخانىسىدا بېسىلغان ھەر خىل كىتاپلار ۋە باشقا بۇيۇملار بولغاندىن سىرت ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك يەنە بىر تۈركۈم رەسىملەر ساقلانماقتا. ئارخىپخانا ئۇچۇرلىرىدىن مەلۇم بولۇشچە ، ئارىخپخانا بۇ ماتىرىياللارنى رەتلەش، تىزىملاش ۋە كومپۇيوتۇرغائېلىش خىزمىتىنى باشلىغان بولۇپ، ئارخىپخانا ئامبرىدا سۇلىياۋ لىنتىدا ساقلىنىۋاتقان يەنە بىر تۈكۈم ئاشكارلانمىغان يېڭى رەسملەر كومپۇيوتۇغا ئېلىنغان ۋە قەغەز يۈزىگە چۈشۈرۈلگەن. ئەمما ئارخىپخانىنى كۆچۈرۈش سەۋەبىدىن ئارخىپخانىدىكى بىر قىسىم ماتىرىياللارنى ھۆكۈمەت ئارخىپىانىسىغا تاپشۇرۇۋەتكەن.
6-شىۋېتسىيە مۇزىكا ئارخىپخانىسى شىۋېتسىيە مۇزىكا ئارخىپخانىسى شىۋېتسىيەدىكى ئەڭ ئاساسلىق مۇزىكا ئارخىپخانىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، بۇ يەرگە ئۇيغۇر سەتئەتكارى كۈرەش سۇلتان كۆسەننىڭ يىغىپ ساقلىغان ماتىرىياللىرى، قول يازمىلىرى ، شەخسىي خەت- چەكلىرى،مۇزىكا ئەسەرلىرى، سەنئەت بۇيۇملىرى ۋە مۇزىكا ئەسۋاپلىرى قۇيۇلغان. كۈرەش سۇلتان كۆسەنگە مۇناسىۋەتلىك بارلىق ئۇچۇرلار ئارخىپخانىنىڭ كومپۇيوتۇرىغا كىرگۈزىلگەنن بولۇپ، كۈرەش سۇلتان كۆسەن توغرۇلۇق ئۇچۇر ئىزدىگۈچىلەر ئۇ يەردىن بىمالال تاپالايدۇ. كۈرەش سۇلتانكۆسەننىڭ "ئەركەك سۇ" نامىدىكى ناخشا لېنتىسى شىۋېتسىيەدىكى خەلق مۇزىكىلىرىنى باھالاشتا 2011-يىلدىكى ئەڭ نادىر ئون ئۈن لېنتىنىڭ ئىككىنچىسى بولۇپ باھالاندى.
شىۋېتسىيەنىڭ ئارخىپخانا ۋە مۇزىيلىرىداساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك بۇ ماتىرىياللارئۇزۇن يىللاردىن بىرى ئۇيغۇرلاردىن باشقىلارغا ئانچە مۇھىم ھېساپلىنىپ باقمىغان ئىدى. ئەمما ھازىر جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيىسى، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئىجتىمائى پەنلەر ئاكادىمىيىسى ۋە ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مۇزىيلارنىڭ قىزىقىشىنى قوزغىماقتا. (ئۇيغۇر ئاكادىمىيىسىنىڭ 4-قېتىملىق ئىلمىمۇئاكىمە يىغىنىدا ئوقۇلغان لېكسىيەنىڭ ئاساسى مەزمۇنى)
|