قىرغىزستان ‹بېقىۋالغان› يۈسۈپ خاس ھاجىپ

tengrikut

     
             قىرغىزستان ‹بېقىۋالغان› يۈسۈپ خاس ھاجىپ



       ئاتىسى يوق يىتىم بالىنى بىقىۋىلىش ئەزەلدىنلا بولۇپ كىلىۋاتقان قائىدە.ئەگەر ئىگە چىقمىسا.
      ئەلۋەتتە ئۇ بىر ئالىم بولۇپ قالسا ھەممە ئادەمنىڭ بىقىۋالغۇسى كىلىدۇ. ئەمما بىقىۋىلىش چەكتىن ئىشىپ كىتىپ بۇ پەقەتلا ماڭا مەنسۇپ، مىنىڭكى دەپ تۇرۋىلىشنىڭ كەينىدە قانداقتۇر يامان غەرەز يوشۇرۇنغان بولدۇ. سابىق سوۋىت ئىتىپاقىنىڭ ئىتىپاقداش جۇمھۇرىيتى قىرغىزىستاننىڭ 20 يىلدىن بىرى تىلى چىقىپ قىلىپ تۇنجى جاكارلىغان مۇستەقىللىق داۋرىڭدىن كىيىنكى داۋراڭ بولسا ئۇيغۇر ئالىمى مۇتەپەككۇر سىياسىئون بۇيۇك دۆلەت ئەربابى يۈسۈپ خاس ھاجىپنى «بىقىۋىلىش» بولدى. مەن قىرغىزستاندىكى ۋاقتىمدا يىڭى بىسىلىپ چىققان 1000 سوملۇق پۇلنىڭ ئالدى يۈزىدە قىمىزنى تولا ئىچىپ يۈزلىرى ئىششىپ كەتكەن كوسا ساقال كىشىنىڭ رەسىمىنى كۆرۈپ تىگىگە يىزىلغان « جۈسۈپ بالاساغىن» دىگەن ئىسىمنى كۆرۈپ ھەيران قالغانتىم. كىينرەك يۈسۈپ بالاساغۇنغا ھەيكەل تۇرغۇزدىكەن دېگەن غۇلغۇلىمۇ بولدى.ئەلۋەتتە يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ يەنە بىر ئاتىلىشى ئۇنىڭ تۇغۇلغان يۇرتىنى قوشۇپ بالاساغۇنىي دەپمۇ ئاتىلاتتى. كىيىنرەك قىرغىزىستان مىللەتلەر ئۇنۋىرستىتى رېكتورنىڭ ھوزورىدا بۇ توغرۇلۇق پاراڭلىشىپ قالدىم.

     پۇتۇن بىر «دۆلەت» نىڭ ۋەكىللىك ئۇنۋىرستىتىنىڭ رېكتورى ھەقىقەتنى بىلسىمۇ يوشۇرغىسى كىلىپلا تۇراتتى. ھەتتا ئۆزىمۇ قاراخانلار خاندانلىقى توغرۇلۇق كۆپ نەرسە بىلمەيتى. مەن ئۇنىڭغا تومتاق قىلىپلا بىرنەچە سۇئال قويدۇم: قاراخان ھۆكۈمدارلىقى ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئاقسۇ دىيارىدىن باشلىنىپ ئۆزبىكىستاننىڭ سەمەرقەنتكىچە كىڭەيگەن.ئۇ چاغدا قىرغىزلار قەيەردە ئىدى؟ قىرغىزلاردا ساپلا قامچىبىك قوزىبىك دىگەن ئىسىملار بار نىمىشقا ھازىرغىچە يۈسۈپ دىگەن ئىسىم يوق؟ ياكى يۈسۈپ بالاساغۇنغا خاتا قويۇلۇپ قالغان ئىسىممۇ؟ يۈسۈپ بالاساغۇن قىرغىز ئۇرۇقىدىن بولۇپ ئۇيغۇر تىلنى ھەجەپمۇ پىششىق ئۇگۇنۇپتىكەن، نىمىشقا قىرغىز يىزىقىدا يازمىغان بولاتتى؟ قىرغىز جەميتىدىن ئالىم چىققان بولسا 10- ئەسىر بۇرۇن بىرلا ئالىم چىقىپ كىيىنكى دەۋىرلەردە نىمە ئۇچۇن ئالىم چىقىپ باقمىدى؟ مانا بۇ سۇئاللار رېكتور جاۋاپ بىرەلمىگەن سۇئالار ئىدى. مەن بىلەن بىللە كەلگەن مەيدانى يوق تۈرۈك ئوقۇتقۇچى  رېكتورنىڭ بىر ئىستاكان قەھۋەسىگە سىتىلىپ ماڭىمۇ يان باسماي رېكتورغىمۇ يامان بولماسلىق ئۈچۈن« يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئالىم بولغاچقا ھەممە ئادەم بىزنىڭ دەپ تالىشىدۇ. ئىشقىلىپ كىمنىڭ بولسىمۇ ئۇ دىگەن تۈرۈكلەرگە مەنسۇپ.» دەپ ئۇمۇ ئۆزىنى كۆرسەتتى. ئاخىردا مەن قىرغىز يازغۇچىسى چىگىگىز ئايتماتوۋ ئۆز كىتابىدا يۈسۈپ خاس ھاجىپنى ئىنىقلا قىلىپ ئۇيغۇر ئالىمى دىگەن، سىلەر نىمىشقا ھەقىقەتنى خەلقتىن يوشۇرىسلەر؟ دەپ سورىسام رېكتور ئوڭايسىزلىنىپ بىزگە يۇقۇردىن شۇنداق ئۇقتۇرۇش بار دەپ سالدى.

      ھە ئەمدى چۈشەنگەندەك بولدۇم. ئۇنىڭ «يۇقۇرى» دىگىنى قىرغىزستان پارلامىنتى يەنى ئۇيغۇرچە ئىيتقاندا «قىرغزستان يۇقۇرى كىڭىشى» ئىدى. مەرىپەتنى سىياسەت ئۇچۇن قوللىندىغان «يۇقۇرى كىڭەش» ئەزالىرى بىردەك ئويلۇنۇپ  دۇنياۋى خاراكتىرلىق ئادەتكە ئايلىنىپ قالغان «مەرىپەتتىن ھەقىقەتنى ئۆچۈرىۋىتىش» ئۇسۇلىنى ئەمدى ئۈگەنگەن ئوخشايدۇ دەپ ئويلاپ قالدىم. يىڭى قۇرۇلغان بوۋاق قىرغىزستان جۇمھۇرىيتىنى سوۋىت سوتسىئالىستىك ھۆكۈمىتى 1923.يىلى قۇرۇپ« قىرغزستان» دەپ ئىسىم قويۇپ ئاغزىغا سوسكىنىمۇ سىلىپ بەرگەن. 1991-يىلى سابىق سوۋىت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندا جۇمھۇرىيەتچىلىك سىياسى ئىڭى تىخى ئەمدىلا يىتىلگەن ئەزەلدىنلا رەسمىي دۆلەت باشقۇرۇش ئەنئەنسىگە ئىگە بولمىغان بۇ پادىچى قىرىنداشلار تۇرۇپلا بىر «دۆلەت» كە ئىگە بولۇپ قالدى.ئارىدرا خىلى بىر مالىمانچىلىقتىن كىيىن بىرئاز بىسىققان كۆرۈنگەن بۇ بوۋاق دۆلەت تىخىچە ئوتتۇرا ئەسىر ئۇرۇقبازلىق ئىڭىدە ياشاۋاتقان 5 مىليون خەلقىنى ئاقارتىش ئۇچۇن خىلى جاپا چەكتى. دۆلەتنىڭ يادروسى بولغان خەلقنىڭ پەخر تۇيغۇسى ۋە ۋەتەنپەرۋەرلىك مىللەتچىلىك تۇيغۇسىنى تۇرغۇزۇش ئۇچۇن ئاللىقانداقتۇر قىرغىز ئىمپىريەسىدىكى باتۇر ھۆكۈمدار،  ئۆلىما ئالىملارنى كولاپ چىقىپ كۆز ئالدىدا چوڭايتىپ داۋراڭ سىلىشى كىرەك ئىدى. ئالىمىمىز يۈسۈپ خاس ھاجىپمۇ ھازىرقى قىرغزستانغا تەۋە ئورۇندا تۇغۇلۇپ قالغانلىقى ئۇچۇن بۇ داۋراڭنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كەتتى. قۇربانىغا ئايلىنىپلا قالماي رەسمى «بىقىلىپ» كىتىش گىردابىغا بىرىپ قالدى.
     ھەقىقەتنى يوشۇردىغان ئالى مەكتەپتە ئوقۇپ چىقىۋاتقان ،كۇننىڭ يىرىمىنى ھاراق ئىچىش ئويۇن تاماششا قىلىش بىلەن ئۆتكۈزدىغان ئوقۇغۇچىلاردىن سوراپ باقتىم:
     يۇسۇپ بالاساغۇن كىمۇ؟
     ۋاي ئۇ دىگەن قىرغىز ئالىمى. ئۇنداق ئالىمدىن دۇنيادا يەنە بىرسى يوق. ئۇيغۇرلارغا دۆلەت باشقۇرۇشنى ئۆگەتكەن ..
     يۈسۈپ بالاساغۇن قىرغىزلاردىن چىققان ئۇلۇغ ئالىم..

     بىزنىڭ مائارىپ نازارىتىمىز ۋە مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار نىمە ئۇچۇن بۇ مەسىلىگە ئىنكاس قايتۇرمايدۇ؟
نىمە ئۇچۇن تورداشلىرىمىز ئۆز ئالىمىغا ئىگە چىقمايدۇ؟

sultani0998

بۇ ئىشلارغا ھۆكىمەت بىر نەرسە دېمەسلىكى ئېنىق !

baburshah

ئاخىردا مەن قىرغىز يازغۇچىسى چىگىگىز ئايتماتوۋ ئۆز كىتابىدا يۈسۈپ خاس ھاجىپنى ئىنىقلا قىلىپ ئۇيغۇر ئالىمى دىگەن،
**************************

چىڭغىز ئايتماتوف قايسى كىتاۋىدا شۇ گەپنى قىلغان بولغىيدى، تىما ئىگىسىنىڭ تەپسىلىرەك جاۋاپ بىرىشىنى ئۈمۈت قىلىمەن

uyghurhali

ھەي...ئىشقىپ مۇشۇ مەدەنيەت سەۋيەم بار دەپ تۇرۇپ ھەقىقەتنى بۇرمىلايدىغانلارنى ھەرە بىەن غىيداپ،غىيداپ ،غىيداپ تازا قىينىسا جىننى .

atella0997

ئەينى دەۋىردە ھېچكىم مىللەت ئارىمىغان،ھەممەيلەن بىر قەۋىم بولۇپ ياشاۋاتقان دەۋىرلەردە دۇنياغا كەلگەن ئالىم يۈسۈپ خاس ھاجىپ بارلىق تۈركى مىللەتلەرنىڭ ئالىمى.خالىسىڭىز سىزمۇ پۇل چىقارغاندا يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ رەسىمىنى باسسىڭىز قىرغىزلارمۇ بىر نېمە دېمەيدۇ.يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ دەۋرىدە فوتو ئاپپارات يوق.شۇڭا ئۇيغۇر ئۇيغۇر قىلىپ سىزىدۇ،قىزغىز قىرغىز قىلىپ سىزىدۇ.قازاق قازاق قىلىپ سىزىدۇ.ھېچقىسى يوق.
يۈسۈپ خاس ھاجىپنى تالىشىۋەرمەي بۇندىن كېيىن ئالملىرىمىز كۆپلەپ چىقسۇن.ئۇلار ھەرگىز مېنىڭ دەۋالمايدۇ.

ROCK

يۈسۈپ خاس ھاجىپنى تالاشقاننىڭ پايدىسى يوق ، بەكەرەك تالاشقۇڭلار بولسا DNA  سىنى تەكشۈرۈڭلار ،  ،  ،

yulghunjan

ئەسكەرتىش: مەن بۇ ماتېرىيالنى قىرغىزلارنى تىللىۋالسۇن دەپ ئېلىپ كەلمىدىم. پەقەت پايدىلانساڭلارلا بولدى، ئارتۇق گەپ- سۆز بولمىسۇن.
جۉسۉپ بالاساعىن

(1018-1070)

جۉسۉپ بالاساعىن جانا انىن «قۇت الچۇ بئلىم» چىعارماسى

جۉسۉپتۉن ۅمۉر بايانى جۅنۉندۅ ازىرىنچا تولۇق ماالىماتتار جوققو ەسە. بئروق، اۋتور ۅزۉ جۅنۉندۅ جازىپ كەتكەن كەە بئر فاقتىلاردى انىن «قۇتادعۇ بئلىگ» («قۇت الچۇ بئلئم») پوەماسىنان كەزدەشتىرۉۉگۅ بولوت. جۉسۉپ 1010-1016-جىلدارى. جە، 1018-جىلى. بالاساعىن شاارىندا تۇۇلعان. وقۇمۇشتۇۇ ر. اراتتىن ەسەبى بويۇنچا پوەما جازىپ بۉتكۅن مەزگىلدە جۉسۉپ 54 جاشتا بولعون. ال پوەمانى بالاساعىن شاارىندا باشتاپ، 1067-1070-جىلدارى. قاشقاردا اياقتاپ، باش اياعى 18 ايدا بۉتۉرگۅن، حاندىن حانى دەپ اتالعان قاشقار شاارىنىن باشقارۇۇچۇسۇ تاۋعاچ بۇۇرا قاراحان ابۇ-الى-حاسانعا تارتۇۇ قىلعان. ال پوەمانىن تەرەڭ مازمۇنۇن تۉشۉنۉپ، القىش ىرەتىندە اقىنعا «ۇلۇع-حاسس-حاجىب» دەگەن ناام بەرگەن. مۇنۇن ماانىسى «حاسس» ارابچا حان سارايداعى ۇرماتتۇۇ ادامداردىن بئرى، ال ەمى «ۇلۇع-حاسس-حاجىب» حان وردوسۇندا قىزمات ۅتۅگۅن ۅتۅ قادىرمان ادامدىن ناامى.
بالاساعىندىق جۇسۇپتۇن «قۇتادعۇ بئلىگ» پوەماسى بئزدىن اتا-بابالارىبىزدىن رۇحئي تۇرمۇشۇندا قىلىمداردان بئردىكتۉۉ، ۅز ارا بايلانىشتۇۇ ەكى مادانئياتتىن — وتۇرۇقتاشقان جانا كۅچمۅن مادانئياتتارىبىزدىن تۉپكۉ باشاتىن ىراستاعان ەلدىك كەنچ. بۇل چىعارمادان قىرعىزستاندىن ورتو قىلىمدارداعى تارىحى بويۇنچا ماالىماتتاردى الۇۇعا بولوت.
ازىرقى ۇچۇردا جۉسۉپتۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» پوەماسىنىن ۉچ نۇسقاسى ساقتالىپ تۇرعاندىعىن بئلەبئز. بئر نۇسقاسى بەنا شاارىندا (اۋسترئيا) ساقتالۇۇ. ەگىپەتتىن بوربورۇ قاىرە شاارىندا ساقتالىپ تۇرعان ەكىنچى نۇسقا 1986-ج. تابىلعان.
ال ەمى نامانعاندان تابىلعان ۉچۉنچۉ نۇسقاسى ازىر بەلگىلۉۉ بولعون نۇسقالاردىن ەڭ تولۇعۇ بولۇپ ەسەپتەلىنەت. ەستەلىكتىن ۉچۉنچۉ نۇسقاسى ازىر ۅزبەكستان ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن چىعىش تاانۇۇ ىنستئتۇتۇنۇن قول جازمالار فوۋدۇندا ساقتالۇۇدا. نامانعان جانا قاىر شاارلارىنان تابىلعان نۇسقالار اراب ارىبى مەنەن جازىلعان.
چىعارما چىعىش مادانئياتىندا كەڭىرى تاراعان سانات-ناسىيات ماانىسىندەگى كەڭىرى تاراعان ەتىكالىق-دىداكتىكالىق ەمگەك.
«قۇت الچۇ بئلئمدە» اۋتور ۅز زامانىنداعى ادەپ-ەتىكالىق پرىنتسىپتەردى، ىدەيالاردى وشول دووردۇن تارىحى، مادانئياتى، دىنى مەنەن شايكەش بايلانشتا قاراپ، الاردى اقىلتارازاسىنا سالىپ باالاپ، نارقتاپ وي تولعوعون. وشوندۇقتان بۇل چىعارمانى ادامزاتقا ار ۇباق ادەپ-احلاقتىق ازىق بولۇۇچۇ ەتىكالىق ەنتسىكلوپەدئيا قاتارى باالاساق اشىقچا بولبويت. «قۇت الچۇ بئلئمدىن» ەتىكالىق مازمۇنۇن نەگئزگى تۅرت تۉشۉنۉك تۉزۅت: ادئلەتتىك، اقىل-ەس، باقىت، قانىيەتتىك. بۇل تۉشۉنۉكتۅر كانكرەتتۉۉ قاارمانداردىن وبرازدارى ارقىلۇۇ بەرئلگەن. ۅكۉمدار كۉنتۇۇ ادئلەتتىكتىن، ۋازىر ايتولدۇ باقىتتىن، ۋازىردىن ۇۇلۇ اقدئلمئش — اقىل-ەس، ۋازىردىن ىنىسى ۅتكۉرمۉش قاننەتتنقتىن سئمۋولدورۇ قاتارى سىپاتتالعان.
ويچۇل وقۇۇنۇ، بئلئمدۉۉلۉكتۉ دۉينۅ تاانىپ بئلۉۉنۉن ەن نەگئزگى جولۇ قاتارى باالايت. وقۇۇ مەنەن عانا ادام بالاسى اقىلىن ارتتىرا الات دەيت اقىن. دەمەك، جۉسۉپ بالاساعىندىن ويۇ بويۇنچا اقىل ادام بالاسىنا تابئياتىنان بەرئلگەن قاسىيەت، بئروق ادام ۅز ۅمۉرۉى وقۇۇ، ۉيرۅنۉۉ، ۉلگۉ الۇۇ سىياقتۇۇ جولدورۇ مەنەن عانا بايىتا الات. البەتتە ويچۇل اقىن اقىلدى ادەپتۉۉلۉك جولۇن تۇتۇۇنۇن بئردەن-بئر زارىل شارتى ەسەپتەگەن. بئلئمدۉۉلۉك، بئلگىچتىك ۇرمات-سىيدىن دا بەشىگى، بئلئمدۉۉ ادام ادەپ جولۇن ساقتاسا، اندا ال جوعورقۇ سىيعا تاتىقتۇۇ. ال ەمى بئلئمدىن دەڭئز سىمال تۉبۉ دا جوق، چەگى دا جوق، انى قانچا سوزسوڭ دا بۅكسۅربۅيت، تەسكەرىسىنچە تولو بەرەت. اقىل-ەس، ئلئم-بئلئم قاسىيەتتەرىن اۋتور ار نامىس مەنەن شايكەش قاراپ، تۉركۅي ادام نامىستان دا قۇرۇ بولوت دەگەن تىياناققا كەلەت.
«قۇت الچۇ بئلئمدە» اقىن ۅز دوورۇنداعى قوومدۇن تۉزۉلۉشۉ تۇۇرالۇۇ كەڭىرى ماالىمات بەرەت. قوومدوعۇ باردىق سوتسيالدىق توپتوردۇن ەەلەگەن وردۇ، جۉرۉم-تۇرۇم نورمالارى جۅنۉىدۅ اۋتور ۅتۅ ىقلاس قويۇۇ مەنەن باياندايت. ادامگەرچئلىكتى جۇسۇپ ادەپتۉۉلۉكتۉن تۇۇ چوقۇسۇ دەپ تۉشۉندۉرۅت. ادامگەرچئلىك ادام اتىن اسمانداتىپ، زاتىن جارقىراتىپ، جاشوونۇن ۇلۇۇ جولۇن اچات دەيت ويچۇل.
اقىلماندىن ايتىمىندا ادامدىن اجاتىن اچقان، ويلونۇپ سۉيلۅگۅن ورۇندۇۇ، وموقتۇۇ سۅز پەندەنىن ادامگەرچئلىك ابرويۇن كۅتۅرۉپ، اتاق-داڭقىن ارتتىرات. ال ەمى ويلونبوي ايتىلعان ورۇنسۇز سۅز جە مايدالاپ سۉيلۅگۅن تانتىق سۅز ادامدى جاقشىلىققا الىپ كەلبەيت، ازاپقا عانا كىرىپتەر قىلات دەيت ويچۇل. قىرعىزدا «ۅنۅر الدى قىزىل تئل» دەپ بەكەرىنەن ايتقان ەمەس. وشول سالتتۇۇ جولدۇن ۇلانتۇۇچۇسۇ بالاساعىندىق جۇسۇپ دا سۅز بارقىن قادىرلاپ ماانى بەرگەندىگى تەگىن جەرىنەن ەمەس.
جۉسۉپ بالاساعىن ايتقان سۅزۉ مەنەن اتقارعان ئشىنىن، تاقتاپ ايتقاندا ادامدىن سىرتقى جانا ىچكى دۉينۅسۉنۉن دال كەلئشىنە دا اتايىن توقتولعون. انىن ويۇ بويۇنچا ادامدىن نارقتۇۇلۇعۇنۇن بنر بەلگىسى سۅزۉ مەنەن ئشىنىن تۅپ كەلگەندىگى. انداي ادامعا باشقالار ەكى دۉينۅدۅ ىراازى دەيت ال. ال ەمى سۅزۉ سۇۇ كەچپەگەن تانتىقتى، قادىرى جوق قالپىچىنى اۋتور نارقسىز، ادەپسئز جاندار دەپ باالايت. «سۅزۉم ۅلگۉچۅ ۅزۉم ۅلۅيۉن» دەگەن قىرعىز ىلاقابى دا بۇعا كۉبۅ.
ادامداردىن ادەپ-احلاقتىق قاسىيەتتەرىنەن جۉسۉپ ويچۇل جۅنۅكۅيلۉكتۉ جانا كىچىپەيئلدىكتى اشكەرە باالاعان. «قۇت الچۇ بئلئمدىن » باشىنان اياعىنا چەيىن اۋتوردۇن جۅنۅكۅيلۉك جانا كىچىپەيئلدىك، مەەرماندىق تۇۇرالۇۇ وموقتۇۇ ويلورۇ كۅپ ىرەت قايتالانىپ ايتىلات.
جۉسۉپ ويچۇل ادامدىن ادامگەرچئلىك ساپاتىنا دۉينۅسۉنۅ مۉنۅزدۉۉ بولعون كۅتۅرۉمدۉۉلۉك، سابىردۇۇلۇق سىياقتۇۇ سانسىز كۅپ نارقتۇۇ قاسىيەتتەردىن ارتىقچىلىعىن ايتۇۇ مەنەن، ماقتانچااقتىق، شاشمالىق، ساراندىق سىمال ساپاتتاردى قارا مۉرتۅز جاندارعا مۉنۅزدۉۉ دەپ جەكتەيت.
عۇمانىست ويچۇل ۇلۇۇلاردى ۇرماتتاپ سىيلوو سىياقتۇۇ ئزگىلۉۉ قاسىيەتتەر الدى مەنەن ۉي-بۉلۅدۅ، اتا-ەنەنىن تاربئيا تاالئمى مەنەن قالىپتانا تۇرعاندىعىن ايرىقچا بۅلۉپ ايتقان. ۉي-بۉلۅ قۇرۇۇ، بالالۇۇ بولۇۇ ادام ۅمۉرۉندۅگۉ ەڭ چوڭ باقىت. بالالۇۇ بولعون سوڭ اتا-ەنەىىن ۅزدۅرۉ ۉلگۉلۉۉ جۉرۉش تۇرۇشتۇ تۇتۇشۇ جۅن. انتكەنى «ۇيادان ەمنە كۅرسۅ، ۇچقاندا وشونۇ الات» دەگەندەي، اتانى كۅرۉپ ۇۇل، ەنەنى كۅرۉپ قىز ۅسۅت. ۇشۇل سالتتۇۇ ادەپ جولۇن ساپ تۇتقان تۇباسا فئلوسوف ويچۇل اتا-ەنەدەن تاربئيا كۅرگۅن بالدار باقتىلۇۇ بولورۇن، بالدارى اقىل-ەستۉۉ بولسۇن دەگەن اتا-ەنە الارعا جاشتايىنان بئلئم بەرۉۉسۉ زارىل ەكەندىگىن چىعارماسىندا باسا بەلگىلەيت.




ۅسكۅن وسمونوۋ — قىرعىز ۇلۇتتۇق ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن كوررەسپوندەنت-مۉچۅسۉ، تارىح ئلئمدەرىنىن دوكتورۇ، پروفەسسور

جۇسۇپ بالاساعىندىن بۇل اقىل-ناسااتقا قارق، ماملەكەتتى تۇۇرا جانا قالىس باشقارۇۇداعى جالپى ەلە ادامدىن جاشوو-تىرىچئلىگىندەگى تۇۇرا جولدۇ كۅرسۅتۉۉچۉ «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى جوعورۇ باالانىپ، جۇسۇپ بالاساعىن حان تارابىنان «اق سارايدىن ۇلۇۇ كەڭەشچىسى»، جە بولبوسو، بئزدىن ازىرقى كەزدەگى كۅز قاراش مەنەن ايتقاندا، «اق سارايدىن ماملەكەتتىك قاتچىسى» دەگەن ماانىدەگى حاس حاجىب ناامىنا تاتىقتۇۇ بولۇپ، قاراحاندار ماملەكەتىنىن حان وردوسۇندا قىزمات ۅتۅپ قالات. بۇل تارىحىي جاقتان تاق ماالىماتتاردى دا جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا تۅمۅنكۉچۅ تۉشۉنۉكتۉۉ تاق جانا داانا ەلە جازات:

«الدىندا پادىشانىن وقۇيت مۇنۇ،
ال – تاۋعاچ قارا بۇۇرا حاندار حانى.
بەلەككە ەسەپ جەتكىس بەردى دۉينۅ،
قالام اقى، اق پەيئلى كۅڭۉلۉنۅ.
انان دا حاس حاجىبدىك ناامىن بەرىپ،
ۅزۉنۅ قىزماتقا الدى جاقىن كۅرۉپ.
قادىرلاپ اعا بەرگەن ۇشۇل ناامىن،
حاس حاجىب جۇسۇپ دەشچۉ ۇنۇتپاعىن».

جۇسۇپ بالاساعىن. قۇتتۇۇ بئلئم. –م.، 1993.  كىتەپ، 34-ب.

جۇسۇپ بالاساعىن اتىنداعى قىرعىز ۇلۇتتۇق ۇنىۋەرسىتەتى


جۇسۇپ بالاساعىن اتىنداعى قىرعىز ۇلۇتتۇق ۇنىۋەرسىتەتى
( انعلىسچە: Kyrgyz National University)
- قىرعىزستانداعى ەڭ نەگىزگى جانا ئرى جوعورقۇ وقۇۇ جايى.

بۇل تۇڭعۇچ ۇنىۋەرسىتەت قىرعىزستاندا بىرىنچىلەردەن بولۇپ ۇنىۋەرسالدىق بئلىم بەرۉۉ  ۇقۇعۇنا ەە بولعون.
تارىحى 1931-جىلى فرۇنزە (ازىرقى بىشكەك) شاارىندا ماملەكەتتىك پەداگوگىكالىق ئنستىتۇت قاتارى تۉزۉلگۅن.
1951-جىلى ۇنىۋەرسىتەت ماقامىن العان.
1992-جىلدىن اۋعۇستۇنا چەيىن قىرعىز ماملەكەتتىك ۇنىۋەرسىتەتى دەپ اتالىپ كەلگەن.
وشول ەلە 1992-جىلى بۇل وقۇۇ جايعا ۇلۇتتۇق ۇنىۋەرسىتەت ماقامى بەرىلىپ، 11-قىلىمداعى داڭازالۇۇ ويچۇل جانا اقىن جۇسۇپ بالاساعىندىن (بالاساعۇنىنىن) ىسىمى ىيعارىلعان.
تۉزۉلۉشۉ  ق ۇ ۇ ( قىرعىز ۇلۇتتۇق ۇنىۋەرسىتەت )  - بۇل ۅلكۅدۅگۉ اۋتونومدۇۇ بئلىم بەرۉۉ جانا ئلىمىي-ىزىلدۅۅ سىترۇكتۇراسى مەنەن ۅلكۅنۉن بئلىم بەرۉۉ تارماعىندا الدىڭقى ۇنىۋەرسىتەتتەردىن بئرى بولۇپ ەسەپتەلىنەت. بۉگۉنكۉ كۉندۅ ق ۇ ۇ دا 35000 دەن اشىق سىتۇدەنت وقۇپ، 1046 مۇعالئم ەمگەكتەنەت، الاردىن ىچىنەن 439ۇ ار تۉرلۉۉ ئلىمىي داراجالارعا ەە.
ۇچۇردا ى.ىسامىدىنوۋ رەكتور، ال ەمى پروفەسسور، ساياسات تاانۇۇ ئلىمىنىن دوكتورۇ االىبەك اقۇنوۋ مىرزا اتالعان ۇنىۋەرسىتەتتىن ەكس رەكتورۇ.
________________________

ىسكەندەر ىسامىدىنوۋ، جۇسۇپ بالاساعىن اتىنداعى قىرعىز ۇلۇتتۇق ۇنىۋەرسىتەتىنىن رەكتورۇ

االىبەك اقۇنوۋ مىرزا اتالعان ۇنىۋەرسىتەتتىن ەكس رەكتورۇ

yulghunjan

جۇسۇپ بالاساعىن جانا انىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن ىدەيالىق-كۅركۅمدۉك، ىندىۋىدۇالدۇۇلۇق                   ۅزگۅچۅلۉكتۅرۉ

-------------------------------------------------------

XI قىلىمدا قاراحاندار ماملەكەتىنىن قوومدۇق-ساياسئي، ەكونومىكالىق جانا مادانئيات جاعىنان بئر قىيلا ۅسۉپ-ۅنۉگۉپ قالعان مەزگىلىندە جازىلىپ، كىيىنكى قىلىمدارداعى ار تۉردۉۉ تارىحىي تاتاال دوورلوردۇن سىنىنان بۇيدالباي ۅتۉپ، تارىحتىن بئر بۉكتۅمۉندۅ تاپتالىپ قالباي، ۅزۉنۉن ماانى-ماڭىزىن، ىدەيالىق-كۅركۅمدۉك ۅزگۅچۅلۉكتۅرۉن تولۇق تۉردۅ ساقتوو مەنەن بئزدىن بۉگۉنكۉ كۉنگۅ جەتكەن، تۉرك تئلىندە جازىلعان ەڭ العاچقى كۅلۅمدۉۉ پوەتىكالىق ەستەلىكتەردىن بئرى بئزدىن بابابىز، قىرعىز ەلىنىن ۇلۇۇ اقىنى جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» («قۇتتۇۇ بئلئم») اتتۇۇ داستانى بولۇپ سانالات.
چىندىعىندا ەلە «قۇتادعۇ بئلىگ» تۉرك تئلىندە جازىلعان ەڭ العاچقى دىداقتىكالىق، ادەپ-احلاقتىق، قوومدۇق-سوتسيالدىق، فئلوسوفئيالىق داستان ەكەنى تالاشسىز چىندىق. بۇل تۇۇراسىندا جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉ دا داستاندىن كىرئش بۅلۉمۉندۅ:

«كىتەپتى وقۇي تۇرعان وقۇرمانىم،
كۅركۉنۅ تۉرك سۅزۉنۉن ناق تۇنارسىڭ»1.
«كىتەپ كۅپ اراپ، تاجىك تئلدەرىندە،
بۇل كىتەپ ەڭ بئرىنچى بئزدىن تئلدە»2 –
دەپ اتايىلاپ ەلە باسا كۅرسۅتۉپ، ەسكەرتىپ جازات.

1 جۇسۇپ بالاساعىن. قۇتتۇۇ بئلئم. –م.، 1993. 32-ب.
2 ۇشۇندا، 34-ب. مىندان ارقى تسئتاتالار ۇشۇل كىتەپتەن كۅرسۅتۉلۅت.
____________________

ەمى بۇل جەردە سۅزدۉن وڭۇ كەلىپ تۇرعاندا «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنداعى تئل ماسەلەسىنە توقتولۇپ، داستاندىن تئلىنە قاراتا بئر از بولسو دا تۉشۉنۉك بەرە كەتكەنىبئز جۅن.
جوعورۇدا جۇسۇپ بالاساعىن بابابىز «كۅركۉنۅ تۉرك سۅزۉنۉن ناق تۇنارسىڭ»، «بۇل كىتەپ ەڭ بئرىنچى بئزدىن تئلدە» دەپ قاشقايعان چىندىقتى جازىپ جاتات. «قۇتادعۇ بئلىگ» اقىندىن ۅزۉنۉن ايتۇۇسۇندا دا ناقتا تۉرك تئلىندە جازىلىپتىر. ەچ قانداي باشقا تئلدەردە ەمەس ەكەنىن جۇسۇپ بالاساعىن تاقتاپ، داانالاپ، باسا بەلگىلەپ جاتات. مۇنۇن تۇۇرالىعىن اكادەمىك ۋ.ۋ.رادلوۋ باشتاپ، قىرعىز وقۇمۇشتۇۇلارى: ۅ.قاراييەۋ، ق.ارتىقباييەۋ، ز.ەرالىيەۋ، س.سىدىقوۋدور قولدوشۇپ، تالاش تۇۇدۇرۇپ جۉرگۅن ۇيعۇر تئلىندە ەمەس، «قۇتادعۇ بئلىگ» ناقتا تۉرك تئلىندە جازىلعانىن انىقتاشتى.
ەمى تۉرك تئلى دەگەندە بئز قايسى تئلدى تۉشۉنۅبۉز. ايرىم وقۇرماندار تۉرك تئلى دەسە ەلە ازىرقى تۉركىيا ماملەكەتىنىن تئلى، تۉرك رەسپۇبلىكاسىنىن جاراندارىنىن تئلى دەپ تۉشۉنۉشۅت. قىرعىز ەلىنىن تئلىنە دەگەلە جاقىنداتقىسى كەلئشپەيت. بۇل تۇۇرا تۉشۉنۉك بولۇپ ەسەپتەلبەيت. ال تۇرعاي بابالارىبىزدىن تارىحىن بئلبەگەندىك، تارىحىي جاقتان چەكتەلگەندىك دا بولۇپ سانالات.
بۇل ماسەلەنىن انىعىن ار بئر قىرعىز بئلىپ الۇۇعا ۇباقىت ەچاق ەلە جەتكەن. تۉرك ەلدەرىنىن تۉپكۉ اتاسى كىم ەكەنىن، تۉرك تئلى كىمدەرگە تااندىق ەكەنىن تارىحىي جاقتان تاق بئلىپ، وبەكتىۋدۉۉ تۇۇرا پىكىردە بولۇشۇبۇز زارىل. مىنا وشوندو عانا ۅز ەلىڭدىن نامىسكۅۅ اتۇۇلۇ، پاتريوتۇ(مەكەن سۉيۅر) بولو الاسىڭ، ۅز ەلىڭدىن، اتا-بابالارىڭدىن تارىحىن، تئلىن، دئلىن بئلەسىڭ.
قاراحانداردىن ماملەكەتىن تۉزگۅن ەلدىن باسىمدۇۇ كۅپچۉلۉگۉ قىرعىزدار بولعونۇن تارىحچىلارىبىز پروفەسسورلور ۅمۉرقۇل قاراييەۋ جانا زاكىر ەرالىيەۋ ج.ب. ۅز ئلئمئي ەمگەكتەرىندە ەڭ ەلە ئشەنئمدۉۉ ارعۇمەنتتەر مەنەن دالئلدەپ بەرئشتى. بۇل قاشقايعان ەلە تارىحىي چىندىق.
جۇسۇپ بالاساعىندى كۅپ جىلدار بويۇ ئزئلدەپ كەلگەن وقۇمۇشتۇۇ-تارىحچى، پروفەسسور ز.ەرالىيەۋ ۅز ئلئمئي ەمگەگىندە پروفەسسور ۅ.قاراييەۋدىن: «بوربوردۇق تيان-شاندان (تەڭىر-توودون) چىققان كۅچمۅن ۇرۇۇلار ؛  چىگىلدەر، قارلۇقتار، ياعما، تۇحسئلەر ج.ب. بئرئمدىگىنە تايانىپ، قاراحاندىقتار ۅز ماملەكەتىن تۉزۉشكۅن» دەگەن ويۇن تولۇق قولدوو مەنەن مىنداي جىيىنتىققا كەلەت: «جازما بۇلاقتار جانا وقۇمۇشتۇۇلاردىن كۅز قاراشتارى بويۇنچا مىنا ۇشۇل اتالعان كۅچمۅن ۇرۇۇلار: ياعما، تۇحسى، چىگىل، قارلۇق قايسى ەلگە تااندىق دەگەن سۇروو تۇۇلات. بئزگە جەتكەن فاقتىلاردى ئلىكتەپ كۅرسۅك، الاردىن جايلانىشقان جەرى، جۉرگۉزگۅن كەسىپچئلىگى، تۇرمۇش-شارتى، ۉرپ-اداتى، سالت-سانااسى ج.ب. بويۇنچا الار قىرعىزدارعا تااندىق، قىرعىزداردىن اتا-بابالارى بولعون، قىرعىز ەلى تۉزۉلگۅن مەزگىلدە بۇل ۇرۇۇلار جۇۇرۇلۇشۇپ كەتىپ، بئر ەلدى – قىرعىزداردى تۉزۉشكۅنۉ تالاشسىز ماسەلە»1 دەپ ۅز ويۇنۇن چىندىعىن دالئلدەيت.

ال ەمى جۇسۇپ بالاساعىندىن زامانداشى ماحمۇد قاشعارى ۅزۉنۉن «دىۋان لۇعات ات-تۉرك» دەگەن سۅزدۉگۉندۅ: «اندان سوڭ قىرعىز، قىپچاق، وعۇز، تۇحسى، ياعما، چىگىل، ىگراق، چارۇقتار. الاردىن نۇقۇرا تۉركچۅ جالعىز تئلى بار»2 – دەپ جازات. مىنا ۇشۇل ۇرۇۇلاردىن باردىعى قىرعىزداردىن جەرىندە جاشاپ، قىرعىز ەلىن تۉزۉشكۅنۉ تارىحىي چىندىق.

وشوندوي ەلە تۉرك تئلدەرىن جاقشى بئلگەن وقۇمۇشتۇۇ- تۉركولوع س.سىدىقوۋ داستاندىن تئلى تۇۇراسىندا: «ەستەلىكتىن تئلىن تالداي كەلسەك، مىندا ورحون-ەنىسەي جازماسىنداعى سۅزدۅر دەەرلىك ساقتالعان (وعلان، ەر، كىشى، بولمۇش ج.ب.). ازىرقى قىرعىز تئلىنىن ۅزگۅچۅلۉگۉ دەپ تاانىلعان ۉندۉۉ تىبىشتاردىن جوون ىچكە بولۇشۇنا قاراپ ەەرچىپ ۅزگۅرۉشۉن دا كۅرۉۉگۅ بولوت. مىنداي ۅزگۅچۅلۉك ازىرقى ورتو ازئياداعى تۉرك تئلدەرىنىن بئرىنە دا مۉنۅزدۉۉ ەمەس»3 – دەگەن ئلئمئي جاقتان تاق انىقتاماسىن ورتوعو سالات.
دەمەك، باشقاسىن قويۇپ، ۇشۇل ەلە انىقتامالاردان داپداانا ەلە كۅرۉنۉپ تۇرعانداي، قىرعىز تئلى ناقتا تۉرك تئلى ەكەنى تالاشسىز چىندىق. تۉرك اتانىن بالدارى ەكەنىبئز، بولعوندو دا بايىرقى جانا ورحون-ەنىسەي دوورۇنان بەرى ۅز تئلىبئزدى ساقتاپ، ۅنۉكتۉرۉپ كەلە جاتقان قىرعىز-تۉرك ەلى ەكەنىبئز داپدايىن بولۇپ تۇرات.
تۉركىي تئلدەگى ەلدەر مەنەن اتا-بابابىز بئر، تۉپكۉ اتابىز تۉرك ەكەنى «ماناس» ەپوسۇندا دا ەچاقتان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتات.
دەمەك، داستاندىن تئلى، قاراحاندار ماملەكەتىنىن ماملەكەتتىك تئلى، XI قىلىمداعى قىرعىزدار سۉيلۅگۅن تئل بولعون جانا ازىرقى كەزدەگى قىرعىز ەلىنىن تئلىنە ۅتۅ ەلە جاقىن، تۉشۉنۉكتۉۉ تئل دەسەك ەچ قانداي جاڭىلىشتىق بولبويت.
جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉ دا «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا:
«كىتەپ سۅزۉ – بوگراحان زاڭ-زئلى،
ماڭىزى دا، ۅزۅگۉ دا حان تئلى»4 –
______________
1 ەرالىيەۋ ز. جۇسۇپ بالاساعىن. وقۇۇ قۇرالى. –ب.، 2000. 6–7-بب.
2 ماحمۇد ىبن حۇسەيىن قاشعارى. تۉركىي تئلدەر سۅز جىيناعى (قوتورعون ت. چورويەۋ). – كىتەپتە: قىرعىزدار. 2-ت. –ب.: قىرعىزستان، 1993. 447-ب.
3 سىدىقوۋ س. بالاساعىندىق جۇسۇپ جۅنۉندۅ ەمنە بئلەبئز ؟  // قىرعىزستان مادانئياتى. 1986. 24-ىيۇل.
4 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 31-ب.

دەپ، بۇل كىتەپتىن تئلى، تاۋعاچ قارا بوگراحان حاندىق قىلىپ تۇرعان ماملەكەتتىن مىيزامدۇۇ تئلى، قاراحاندار ۅلكۅسۉنۉن ماملەكەتتىك زاڭ-زاقون، مىيزام تئلى ەكەندىگىن اتايىن ەلە باسا بەلگىلەپ جازات.
دەمەك، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى ورتو قىلىمداعى قىرعىز-تۉرك تئلىندە جازىلعان، 85 بۅلۉمدۅن، 6645 قوش ىر ساپتارىنان تۇرعان قىرعىز ەلىنىن مادانئي دۅۅلۅتۉ، رۇحانئي دۉينۅسۉنۉن ۇلۇۇ مۇراسى بولۇپ سانالات.
بئروق، قانتكەن مەنەن دا 1980-جىلداردىن اياعىنا چەيىن بۇل ادابئي ۇلۇۇ مۇراس قىرعىز قوومچۇلۇعۇ تارابىنان كۅڭۉلگۅ الىنباي، ئزئلدەنبەي، ال تۇرعاي مەكتەپتەردە، ورتو جانا جوعورقۇ وقۇۇ جايلارىنداعى قىرعىز ادابئياتى ساباعىندا وقۇتۇلباي كەلدى. «قۇتادعۇ بئلىگ» مەنەن ەلە قاتار قىرعىز مادانئياتىنا تۉزدۅن-تۉز تىيەشەسى بار داعى بئر مادانئي بايلىعىبىز بولعون ماحمۇد قاشعارىنىن «دىۋان لۇعات ات-تۉرك» («تۉرك سۅزدۅرۉنۉن جىيناعى») اتتۇۇ سۅزدۉگۉ دا انچا كۅڭۉلگۅ الىنباي كەلدى.
ال تۇرعاي جۇسۇپ بالاساعىن دا، ماحمۇد قاشعارى دا قىرعىز ەلىنە ەچ قانداي تىيەشەسى جوق دەگەن قىرعىز ئلئمپوزدورۇ دا بولبوي قويعون جوق.
مىنا ۇشۇل ابالدى ۅز ۇچۇرۇندا تااماي سەزىپ، ب.ا. جۇسۇپ بالاساعىن مەنەن ماحمۇد قاشعارى قىرعىز ەلىنە ەچ قانداي تىيەشەسى جوق دەگەندەرگە كەلئشكىس قارشى تۇرۇپ، 35 جىل بويۇ كۉرۅش جۉرگۉزۉپ، جازىپ، دالئلدەپ كەلگەن ادابئياتچى، پروفەسسور ق.ارتىقباييەۋ 1967-جىلى ەلە جازعان ۅزۉنۉن «ورتو قىلىمداعى ادابئي ەستەلىكتەرىبئزدى ۉيرۅنۉۉ ماسەلەسىنە قاراتا» اتتۇۇ كۅلۅمدۉۉ ماقالاسىندا ۅتۅ تىنچسىزدانۇۇ مەنەن مىنداي دەپ جازات: «قىرعىز ەلىنىن ۅتكۅندۅگۉ جازما ادابئي مۇراستارىن ەسكە العان كەزدە بئزدىن كۅڭۉلۉبۉزدۉن چوردونۇندا ەڭ بئرىنچى ىرەتتە ماحمۇد قاشعارىنىن «دىۋان لۇعات ات-تۉرك» («تۉرك سۅزدۅرۉنۉن جىيناعى») سۅزدۉگۉ مەنەن بالاساعىندىق جۇسۇپتۇن «قۇتادعۇ بئلىگ» («قۇت تابۇۇ ئلئمى» جە «باقتىلۇۇ بولۇۇ ئلئمى») پوەماسى تۇرۇۇعا تئيئش ،انتكەنى ال ەستەلىكتەردى ورتوق ادابئي مۇراستار دەپ ايتۇۇعا باردىق جاقتان تولۇق نەگئزدەر بار بولۇپ ولتۇرات. ال ەمى مىنداي نەگئزى جوق تۇرۇپ (ال نەگئزگى فاقتىلاردى پروف. ق.ارتىقباييەۋ ماقالادا ئشەنئمدۉۉ دالئلدەپ بەرەت)، بئر ەل ەكىنچى ەلدىن مادانئي كەنچىن ەچ ۇباقتا تالاشا دا، جە بولبوسو، بئزگە دا تااندىق ورتوق ادابئي مۇراس دەپ ايتا الماق ەمەس. دەمەك، ماسەلە ال ەستەلىكتەردى ۉيرۅنۉۉ جاعىن ئلئمئي مەكەمەلەردىن اتايىن ئش پلاندارىنا كىرگىزىپ، تەزىنەن قوتورۇۇعا جانا ئزئلدۅۅگۅ كىرئشۉۉدۅ تۇرات»1 – دەپ، تارىحىي چىندىقتى جازات.

مىنا وشوندون بەرى پروفەسسور ق.ارتىقباييەۋ ۇشۇل ورچۇندۇۇ ماسەلەنىن ارتىنان 35 جىل بويۇ تالىقپاستان سايا تۉشۉپ، وندوعون ماقالالاردى جازىپ، جىيىنداردا باياندامالار جاساپ، سۉيلۅپ، جامان-جاقشى كۅرۉنۉپ جۉرۉپ، اقىرى ۅز ويۇنۇن تۇۇرالىعىن تااسىن دالئلدەي الدى. جۇسۇپ بالاساعىن قىرعىز ەلىنىن ۇلۇۇ اقىنى ەكەندىگىن ەلگە تاانىتتى.
ال تۇرعاي قىرعىز ۇلۇتتۇق ۇنىۋەرسئتەتىن جۇسۇپ بالاساعىن اتىنداعى ۇنىۋەرسئتەت دەپ اتوودو داعى پروفەسسور  ق.ارتىقباييەۋ زور دەمئلگەچى بولدۇ. بۇل تۇۇراسىندا ئلئمپوز-سىنچى س. قارىمشاقوۋ «توونۇ تومقورعون ىنسان» دەگەن ماقالاسىندا: «… ايرىم اۋتورلور جۇسۇپ بالاساعىن، ماحمۇد قاشعارىنىن قىرعىز ەلىنە تىيەشەسى جوق دەگەن پىكىرلەردى ايتىشسا (ە. ابدىلداييەۋ، ب. امانالىيەۋ، ن. نازارالىيەۋ)، كۅپچۉلۉك اۋتورلور (ت.سىدىقبەكوۋ. ج. تاشتەمىروۋ، ۅ.قاراييەۋ، ز. بەلەكوۋا ج.ب.) ق.ارتىقباييەۋدىن وي-پىكىرلەرىن قولدوپ چىعىشقان...
ۇنىۋەرسئتەتكە جۇسۇپ بالاساعىندىن اتىن قويدۇرۇۇ دەمئلگەسىن ق.ارتىقباييەۋ كۅتۅرۉپ، بۇل ماسەلەنىن ئشكە اشىشى ۉچۉن باش-اياعى 35 جىل كۉرۅش جۉرگۉزگۅنۉ ازىرقى ىنتەللىگەنت زامانداشتاردىن كۅپچۉلۉگۉنۅ بەلگىلۉۉ بولۇپ قالدى»2 – دەپ پروفەسسور ق.ارتىقباييەۋدىن ەمگەگىن ادئلەت باالاپ، چىندىقتى جازات.
وشونۇ مەنەن ەلە قاتار تارىح ئلئمدەرىنىن دوقتورۇ، پروفەسسور ز.ەرالىيەۋدىن 2000-جىلى كىتەپ بولۇپ باسىلىپ چىققان «جۇسۇپ بالاساعىن» اتتۇۇ 8 باس ما تاباق كۅلۅمۉندۅگۉ جوعورقۇ وقۇۇ جايلارىنىن ستۇدەنتتەرى ۉچۉن وقۇۇ قۇرالى، جۇسۇپ بالاساعىندى تاانۇۇ ئلئمىندەگى بارااندۇۇ سالىم بولۇپ قالدى.

1 ارتىقباييەۋ ق. تاندالمالار. –ف.، 1984. 274، 294-بب.
2 قاچقىنباي ارتىقباييەۋ: بىبليوگرافئيالىق كۅرسۅتكۉچ. –ب.، 2004. 6، 8-بب.

______________

ال ەمى قىرعىز ەل جازۇۇچۇسۇ، قىرعىز ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن اكادەمىگى تۉگۅلباي سىدىقبەكوۋ «قۇتادعۇ بئلىگدىن» 1988-جىلى تۅلۅگۅن قوزۇبەكوۋ تارابىنان تۉرك تئلىنەن قىرعىزچاعا قوتورۇلۇپ، «قۇت الچۇ بئلئم» دەگەن ات مەنەن جارىق كۅرگۅن كىتەپكە جازعان «قۇت بەلگىسى بئلىك» اتتۇۇ باش سۅزۉندۅ: «دەلە تاشقا تامعالانعان رۇن جازمالارى، دەلە «قۇتتۇۇ بئلىك» مەنەن «تۉرك سۅزدۅرۉنۉن جىيناعى» بولسۇن، بابالارىبىزدىن بئزگە امانات قالتىرعان مادانئي مۇراستار ەكەندىگىن انچا ەلەس الباي كەلگەندىگىبئزدەن دا بولعونۇن مويۇنعا الىپ، بۇل ماسەلە بويۇنچا بايقوولورۇن بۅلۉشكۅن وقۇمۇشتۇۇلارعا، تارىحتى كەنەن ئلىكتەگەن جازۇۇچۇلارعا، ال تۇرعاي چىعىش ەلدەرىنىن ماقال-لاقاپتارىن، جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتتۇۇ بئلىگىن» ورۇس تئلىنە قوتورعون قوتورموچۇلار دا بئز ۉچۉن كۉيۅرمان بولۇشتۇ.
ماسەلەن، ورتو ازئيا ەلدەرىنىن ەلدىك پوەزئيالارىن جانا «قۇتتۇۇ بئلىكتى» ورۇس تئلىنە قوتورعون اقىن ناۇم عرەبنيەۋ بئز مەنەن بولعون بئر مايەگىندە:(«قۇتتۇۇ بئلىك» سئلەرگە كۅبۉرۅۅك تئيئشتۉۉ. جەكە ەلە انىن مەكەنى سئلەردىن جەر بولعوندون ەمەس، انىن مۉنۅزۉ دا، دۉينۅسۉ دا سئلەرگە جاقىن) دەپ ايتقان ەلە.
ال ەمى «سامارقان اس مانىنداعى جىلدىزدار» دەگەن كۅپ تومدۇۇ روماندىن اۋتورۇ، سسسر ماملەكەتتىك سىيلىعىنىن جانا ۅزبەك سسرىنىن حامزا اتىنداعى ماملەكەتتىك سىيلىقتارىنىن لاۇرياتى، ورتو قىلىمداعى ورتو ازئيانى جەردەگەن قالقتاردىن تارىحىن جاقشى بئلگەن تارىحچى-وقۇمۇشتۇۇ سەرگەي پەتروۋىچ بورودىن: «سئلەر، قىرعىزدار، ەڭ ەلە قامىراباسسىڭار. جاداسا ۅزۉڭۅرگۅ تئيئشتۉۉ مادانئي ەنچىنى الۇۇدان دا جالتايلايسىڭار! دەگى بايىرقى ادابئي مۇراستاردا سئلەردىن ەنچىڭەر چوڭ ەكەنىن بئلەسىڭەربى ؟  قىرعىز — تۉرك ەلدەرىنىن ىچىنەن بايىرقىلارىنان. «ماناس» سىياقتۇۇ ۇلۇۇ باياندى سئلەردىن باباڭار جاراتقانى بەكەر ەمەس! ۅز مۇراسىڭاردان قۇرۇ جالاق قالباعىلا!» دەگەنى الى ەسئمدە.
مىنا ۇشىنتىپ، ۅزۉبۉزدۅن مۇردا بئزگە تااندىق ادابئي مۇراستارىبىزعا قام كۅرۉشكۅن اق دئل چىعارماچىل ئشمەرلەردىن كەڭەشىنەن كىيىن دا قامىراباستىقتىن كەدەرگىسى بۅگۅت بولدۇ.
ماسەلەن، ماحمۇد قاشقارىنىن «سۅزدۉگۉنۅ» توپتولعون بايىرقى تۉرك سۅزدۅرۉنۉن جۉزدۅن سەكسەنى(80%) بۉگۉنكۉ كۉندۅ ەلىبئز سۉيلۅگۅن جاندۇۇ سۅزدۅر ەكەنىن كىم عانا تانا الات!
اقىرىندا، تارىح باردىعىن ۅز-ۅز وردۇنا قويوت دەگەن انىقتاما بۇل جولۇ دا ۅز چىندىعىن بئلدىردى. كەچىگىپ بولسو دا ۅتكۅندۅگۉ مادانئي مۇراستارىبىزعا كۅڭۉل بۇرۇۇبۇزدۇن باشتالىشى، قادىرلۇۇ وقۇرماندار، ۇشۇل قولۇڭارعا العان «قۇتتۇۇ بئلىكتىن» بايىرقى تئلىبئزدەن بۉگۉنكۉ تئلگە ۅتكۅندۅگۉسۉ.
تارىح مۉنۅزۉ، انىن كۅركۅمدۉگۉ قاندايدىر بئر دەڭگەەلدە مۉچۉلۉش قالعان ۇچۇرلار جوق ەمەستىر. تاقتاپ ايتقاندا، بايىرقى تئلىبئزدەن بۉگۉنكۉ ۅز تئلىبئزدىن تۇيۇنتما اجىرىمى، ال تۇرعاي كۅركۅم قابىل الۇۇ، سۅزدۉن بئر ماانىدەن ەكىنچى بئر قاراما-قارشى ماانىگە ۅتۉشۉ، كۅپ سۅزدۅردۉن بۇل مەزگىلگە چەيىن كۅۅنۅرۉپ تۉشۉنۉكسۉز بولۇپ كەتئشى، البەتتە، قوتورمونۇن ساپاتىنا تااسىر تئيگىزگەندىگى بايقالات.
ەمەسە، «قارىنىن سۅزۉن قاپقا سال» دەگەن وشو بابا سۅزۉن ۇرماتتاپ، مىندان توعۇز قىلىم مۇرداقى جاندۇۇ كەپ-سۅزۉبۉزدۉ، وشول زامانداعى مۉنۅزدۉ اچىق ايقىن ەلەستەتە بەرگىدەي باالۇۇ دۉنۉيۅ، ۇلۇۇ مۇراسىبىز «قۇتتۇۇ بئلىك» ارقىلۇۇ ۇلۇۇ اقىن بابابىز جۇسۇپ بالاساعىن مەنەن مايەكتەشە بەرەلى!»1 — دەپ، ۅز ويۇن ورتوعو سالات.

1 سىدىقبەكوۋ ت. قۇت بەلگىسى بئلىك. – كىتەپتە: بالاساعىن جۇسۇپ. قۇت الچۇ بئلئم. –ف.، 1988. 15–16-بب .
_________________

البەتتە، اكادەمىك ت.سىدىقبەكوۋ اقىيقات بەلگىلەگەندەي، بابالارىبىزدىن تئلىنىن، سۅزدۅرۉنۉن بئر قاتارى ۅز قالىبىندا ساقتالبادى. تارىحىي ۅنۉگۉۉگۅ دۇۇشار بولدۇ، ۅستۉ، ۅنۉكتۉ، دىففەرەنتسياتسئيالاندى. بئر قاتار سۅزدۅردۉن ماانىسى كەڭىدى. ۅزگۅربۅي قويعون جوق. بئروق وشەنتسە دا، ازىرقى قىرعىز تئلىنە وقشوشتۇق جاقتار كۅپ ەكەندىگى ۅزگۅچۅ، ۉ.اسانالىيەۋ، ق.اشىرالىيەۋدەردىن «قۇتادعۇ بئلىگ» ەستەلىگىنىن تئلدىك ۅزگۅچۅلۉكتۅرۉ» (ف.، 1965) دەگەن ەمگەگىندە كۅرسۅتۉلدۉ. «مىسالى، «قۇتادعۇ بئلىگدەگى» «اتىم» دەگەن سۅز ازىرقى ۇيعۇر تئلىندە «ەتئم»، ۅزبەك تئلىندە «وتئم»، قىرعىز تئلىندە «اتىم» بولۇپ ايتىلات. مىندا ەستەلىك مەنەن ازىرقى قىرعىز تئلىنىن بئردەيلىگى بايقالات. مۇنۇن تەسكەرىسىنچە، ۅزگۅرۉپ كەتكەن سۅزدۅر دا كۅپ. «قۇتادعۇ بئلىگدە» «كىشىكە» ازىرقى ۇيعۇر تئلىندە «كىشىگە»، ۅزبەكچە «كىشىگا»، قىرعىزچا «كىشىگە». مىنا بۇل سىياقتۇۇ سۅزدۅردۉن ۅزگۅرۉۉگۅ دۇۇشار بولعونۇنا قاراباستان، ازىرقى قىرعىزداردىن كىمىسى بولسو دا تۉشۉنۅ الات. وشوندوي بولسو دا

«قۇتادعۇ بئلىگدىن» قىيلا سۅزدۅرۉ مەنەن ازىرقى قىرعىز تئلىندەگى سۅزدۅردۉن اراسىندا بئر توپ ولۇتتۇۇ ايىرماچىلىقتار دا بار. الساق، «قۇتادعۇ بئلىگدەن» ازىرقى قىرعىز، ۅزبەك، ۇيعۇر تئلدەرىندە ۇچۇراباي تۇرعان بۇدۇن (ەل)، تورى (زاكون)، بايات (قۇداي)، بايىق (تۉشۉنۉكتۉۉ)، ىگ (وورۇ)، قۇۋەز (سىيمىق)، وتاچى (دارىگەر)، قالىق (اسمان)، ۇقۇش (كۅپ) سىياقتۇۇ بايىرقى تۉرك سۅزدۅرۉن كەزدەشتىرەبئز» (ارتىقباييەۋ ق. تاندالمالار. – ف.، 1984. 285–286-بب.).
قىسقاسى، «قۇتادعۇ بئلىگدە» ازىرقى قىرعىز تئلىنە دال كەلگەن ماانىسى بىپبئردەي سۅزدۅر دا كۅپ. وشوندوي ەلە ماانىسى ۅزگۅرۉپ كەتكەن جانا ازىرقى قىرعىز تئلىندە كەزدەشپەگەن، وشول ۅز ۇچۇرۇنا، XI قىلىمدارعا تااندىق بايىرقى قىرعىز-تۉرك سۅزدۅرۉ دا اربىن.
مۇنۇن تارىحىي ديالەكتىكالىق وبەكتىۋدۉۉ زاكون چەنەمدۉۉلۉگۉ بار. «ەلۉۉ جىلدا ەل جاڭى» دەگەندەي قووم العا جىلعان سايىن انىن مادانئياتى، ىسقۇسستۋوسۇ، تئلى دا ۅسۅت، جاڭىلانات، ۅزگۅرۅت. وشوندۇقتان مىندان ون قىلىم مۇردا بابالارىبىز قولدونۇپ سۉيلۅشكۅن تئل بۉگۉنكۉ كۉندۅردۅ دا وشول ەلە قالىبىندا ۅزگۅرۉلبۅي قولدونۇلا بەرئشى ەچ مۉمكۉن ەمەس.
بۉگۉنكۉ كۉندۅگۉ قىرعىزداردى XI قىلىمداعى بابالاردىن تئلى مەنەن سۉيلۅ دەپ ايتۇۇنۇن ۅزۉ چوڭ جاڭىلىشتىق عانا تۇرعاي، تارىحىي جاقتان چەكتەلگەندىك دا بولۇپ سانالات. ال عانا ەمەس جاقىنقى ەلە جىلداردىن ىچىندە قىرعىز تئلىنە «ايالداما»، «گۉلدەستە»، «اتۇۇل» سىياقتۇۇ بئر قاتار سۅزدۅر قوشۇلۇپ، كۉندۅلۉك تۇرمۇشۇبۇزدا كەڭىرى قولدونۇلۇپ جاتىشى تئلىبئزدىن ۅنۉگۉۉسۉ ار دايىم قىيمىلدا، العالوودو ەكەنىن دالئلدەپ تۇرات. ال ەمى بئر ەلە رەسپۇبلىكانىن ار باشقا ايماقتارىندا جاشاپ تۇرعان قىرعىز ەلىنىن تئلىندە دا ديالەكتئلىك ۅزگۅچۅلۉكتۅر بار ەكەنىن تانۇۇعا بولبويت.
مىنا وشوندۇقتان بئز تئل ماسەلەسىن تارىحىي-ديالەكتىكالىق پرىنتسىپتەن تۇرۇپ قاراعانىبىزدا عانا تئلىبئزدىن ۅنۉگۉۉ، ۅزگۅرۉۉ، جاڭىلانۇۇ قىيمىلىن داانا بايقاي الابىز.
جىيىنتىقتاپ ايتقاندا، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى قىرعىز ەلىنىن رۇحانئي مادانئياتىنىن باشاتىن تۉزگۅن ەڭ ىرى پويەتىكالىق كۅركۅم ەستەلىك ەكەنى تارىحىي چىندىق بولۇپ قالدى.
جۇسۇپ بالاساعىندىن ۅمۉرۉ جانا چىعارماچىلىعى تۇۇراسىندا ازىرىنچا ەچ ماالىمات جوق. ال عانا تۇرعاي جۇسۇپتۇن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنان باشقا چىعارمالارى بئزدىن كۉنگۅ چەيىن بەلگىسئز بويدون قالۇۇدا. چىندىعىندا، قىلىم قارىتقان زالقار داستاندى جاراتقان تالانتتۇۇ، ويچۇل، داانىشمان اقىن جۇسۇپتۇن داعى دا كۅپتۅگۅن لىرىكالىق جانا ەپىكالىق چىعارمالارى بولۇشۇ مىيزامدۇۇ كۅرۉنۉش.
«ون سەگئز اي ىچىندە جازىپ بۉتتۉم،
تەرىپ سۅزدۉن اسىلىن كەلسە جۅنۉ!»1 –
دەپ اقىن ۅزۉ ايتقانداي، ون سەگئز ايدا «قۇتادعۇ بئلىگدەي» كۅلۅمدۉۉ دىداقتىكالىق، سوتسيالدىق-فئلوسوفئيالىق زالقار داستاندى جازىپ بۉتكۅن جۇسۇپ قالعان ۅمۉرۉندۅ دا بئر قانچا چىعارمالاردى جاراتقاندىعىنان ەچ كىم شەك سانابايت. بئروق، ال چىعارمالار تۇۇراسىندا ازىرىنچا ەچ قانداي دارەك جوق.
بەلگىلۉۉ تارىحىي ماالىماتتارعا قاراعاندا، جۇسۇپ XI قىلىمدىن باشىندا (تۇۇلعان جىلى ازىرىنچا بەلگىسئز) ازىرقى توقموق شاارىنىن تۉشتۉك تارابىنداعى چۉي رايونۇنا قاراشتۇۇ اق-بەشئم، بۇرانا ايىلدارىنىن ايماعىنداعى بالاساعىن شاارىندا تۇۇلعان. بالاساعىن شاارىنىن داعى بئر اتى قۇز-وردو دەپ اتالات. بايىرقى ورحون-ەنىسەي قىرعىز-تۉرك جازۇۇ ەستەلىكتەرىندە «قۇز» دەگەن سۅز «تەسكەي» دەگەن ماانىنى بەرەت.
دەمەك، بايىرقى اتا-بابالارىبىزدىن تئلى بۇل جەردە ۅزگۅرۉۉسۉز قولدونۇنعانىن كۅرۅبۉز. قۇز-وردو، ازىرقى قىرعىز تئلىندە تەسكەي-وردو دەگەن ماانىدە ايتىلات. بالاساعىن شاارى، چىندىعىندا ەلە، تەسكەي جاققى توونۇن ەتەگىندە جايعاشقانى جالپىعا بەلگىلۉۉ ەمەسپى.
ەمى بۇل جەردە بالاساعىن شاارىنىن قۇز-وردو اتالىپ قالىشىنا دا كۉمۅن ساناعان بئر ويدۇ ايتۇۇعا بولوت. بۇل شااردىن ەكىنچى اتالىشى قۇز-وردو ەمەس ەلە، قۇت-وردو بولۇشۇ مۉمكۉن دەگەن وي كەلەت. سەبەبى، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى قۇت-وردودو جازىلىشى جۉيۅلۉۉ بولۇپ تۇرات.

1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 486-ب.
________

داستاندىن ۅزۉ، ب.ا. تۉپ نۇسقاسى تابىلباستان، انىن ۉچ قول جازما كۅچۉرمۅسۉ تابىلعانى بەلگىلۉۉ ەمەسپى. داستاندى كۅچۉرۉۉچۉلۅردۅن قاتالىقتار كەتىپ «قۇت»، «قۇز» بولۇپ دا قالىشى ىقتىمال. ەمنەسى بولسو دا ۇشۇل ماسەلە اتايىن ئزئلدۅۅنۉ تالاپ قىلىپ تۇرعانسىيت.
بالاساعىن شاارى XI قىلىمدا قاراحاندار ماملەكەتىنىن بوربورۇ بولۇپ، مادانئياتى ۅز ۇچۇرۇنا ىلايىق ۅنۉككۅن، مەچئتتەرى، مەدرەسەلەرى بار، سوودا-ساتىق ئشتەرى جولعو قويۇلعان، كەربەن سارايلارى بار، گۉلدۅپ تۇرعان شاار بولعون. باتىش تاراپتان قىتايعا ۅتۉۉچۉ ۇلۇۇ جىبەك جولۇ دا ۇشۇل شاار ارقىلۇۇ ۅتۉپ، باتىش-چىعىش ەلدەرىنىن ەكونومىكالىق جانا مادانئي بايلانىشى تىنىمسىز جۉرۉپ تۇرعان.
جۇسۇپ تۇۇلۇپ ۅسكۅن بالاساعىن شاارى قايسى جەردە جايعاشقانى تۇۇراسىندا ماحمۇد قاشعارىدەن باشتاپ، ۋ.ۋ.بارتولد، ا. بەرنشتام، ۅ.قاراييەۋ، ق.ارتىقباييەۋ، ز.ەرالىيەۋ
ج.ب. وقۇمۇشتۇۇلار قىرعىزستانداعى توقموق شاارىنىن تۉشتۉك تارابىنداعى اق-بەشئم، بۇرانا ايماعىندا ورۇن العانىن ايتىشىپ، تاقتالعان تارىحىي ماالىماتتاردى جازىشسا دا، قازاق ماملەكەتتىك ۇنىۋەرسئتەتىنىن پروفەسسورۇ، تارىح ئلئمدەرىنىن دوقتورۇ ۇ. شالەكەنوۋ بالاساعىن شاارى قازاقستاندىن جامبۇل وبلاستىنداعى اق-تۅبۅ تۅرتكۉلۉ دەپ انىقتووعو اراكەت جاسادى1.
بۇل ويدۇن نەگئزسئز جالعان ەكەندىگىن قىرعىز وقۇمۇشتۇۇلارى ۅ.قاراييەۋ، ا. الىمباييەۋ، م. قوجوبەكوۋدور ۅزدۅرۉنۉن ئلئمئي ەمگەكتەرىندە تارىحىي جاقتان تاقتالعان ماالىماتتار ارقىلۇۇ ارعۇمەنتتۉۉ جانا ەڭ ەلە ئشەنئمدۉۉ تالداپ، دالئلدەپ كۅرسۅتۉشتۉ2.
ال ەمى ۅز ۇچۇرۇندا وشول ەلە قازاق تۇۇعانداردىن وقۇمۇشتۇۇلارىنىن بئرى، قازاق ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن كوررەسپوندەنت-مۉچۅسۉ، فئلوسوفئيا ئلئمدەرىنىن دوقتورۇ، پروفەسسور ا. قاسىمجانوۋ: «جۇسۇپ قىرعىز جەرگەسىندە تۇۇلعان، قىرعىز رۇحئي مادانئياتىنىن تەگىندە تۇرات. ال جارىققا كەلگەن بالاساعىن (قۇز-وردو) شاارى ئلئمپوزدوردۇن ايتىمىندا، ازىرقى توقموق شاارىنىن ارجاق-بەرجاعىندا تۇرعان»3 – دەپ، ەڭ ەلە قالىس جانا تۇۇرا پىكىرىن جازعان ەلە.
________________
1 شالەكەنوۋ ۇ. بالاساعىن // قازاق ادابىيەتى. 1989. 12-ماي.
2 قاراييەۋ ۅ.، الىمباييەۋ ا. اق-تۅبۅ بالاساعىنبى ؟  // قىرعىزستان مادانئياتى. 1989. 1-ىيۇن ؛  قوجوبەكوۋ م. بالاساعىن كىمدىكى جە جالعان ئلئم قانتىپ جاسالات // قىرعىزستان مادانئياتى. 1990. 25-وقت.
3 قاسىمجانوۋ ا. رۇحئي مادانئياتتىن باشاتىندا // قىرعىزستان مادانئياتى. 1986. 7-اۋع.
مىنا ۇشۇل پىكىرلەردەن كىيىن داعى قايتالاپ باسا بەلگىلەي تۇرعان بولسوق، بالاساعىن (قۇز-وردو) قىرعىزدىن شاارى، جۇسۇپ ۇشۇل شااردا تۇۇلعان. «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى دا، انىن اۋتورۇ جۇسۇپ دا قىرعىز رۇحئي مادانئياتىنىن تەگىندە، باشاتىندا تۇرارى ەچ قانداي تالاشسىز تارىحىي چىندىق بولۇپ قالدى. تاعىرااق ايتقاندا، جۇسۇپ – قىرعىز ۇۇلۇ جانا قىرعىز ەلىنىن ۇلۇۇ اقىنى.
ەمى جوعورۇدا ايتىلعانداي، جۇسۇپ بالاساعىندىن ۅمۉر-تارجىمالىنان ۇشۇل ۇباققا چەيىن ەچ بئر ماالىمات جوق جانا ەچ جەردەن تابىلا ەلەك. بئروق، وشوندوي بولسو دا انىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن وقۇپ چىعىپ، جاقشىلاپ كۅڭۉل بۅلسۅك، اقىن جۇسۇپ تۇۇراسىندا بئر قاتار زارىل مالىماتتاردى الۇۇعا بولوت:
«ەسكە تۇت، بۇل كىتەپتى جازعان ادام،
اتاقتۇۇ، سىپاا، سۅزمۅر بولعون ابدان.
اقىلدۇۇ، تۉركۉن-تۉركۉن بئلئم بئلىپ،
جۉرۉپتۉر ەل ىچىندە وينوپ-كۉلۉپ،
ال جەتىپ جۇرت ىچىندە ۇرمات-بارققا،
باي ەكەن قالىس سۅزگۅ، اقىل-نارققا،
كۉز-وردو – انىن تۇۇلۇپ-ۅسكۅن جەرى،
جاتىق تئل، ۇچقۇل سۅزدۉۉ تۇۇعان ەلى!
شىق ايداپ تۇۇعان جەردەن چىعىپ كەتتى،
بۉتكۅردۉ بۅتۅن جەردەن بۇل كىتەپتى.
باعىشتاپ باردىق دئتىن جازىپ ناقتا،
ەمگەگىن اياقتادى قاشقار جاقتا»1 –
دەپ، اقىن ۅزۉ جۅنۉندۅ بئزگە كەرەكتۉۉ قىيلا قابارلاردى بەرەت.
چىندىعىندا ەلە، جۇسۇپ ۅزۉ جازىپ جاتقانداي، «اتاقتۇۇ، سىپاا، سۅزمۅر، اقىلدۇۇ، تۉركۉن-تۉركۉن بئلئم بئلگەن، قالىس، ۇرمات-بارقتۇۇ، اقىل-نارقتۇۇ» تارىحىي ىنسان ەكەنى جوعورۇداعى ىر ساپتارىنان داانا ەلە كۅرۉنۉپ تۇرات. ال بالاساعىن، بۇحارا، سامارقاند، رەە، باعداد ج.ب. شاارلاردان، ۅزۉ ايتقانداي، «تۉركۉن-تۉركۉن بئلئم العان اقىلمان، ئلئمپوز ادام» بولعون.
________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 33-ب.
جۇسۇپ بالاساعىن ۅزگۅچۅ مەدرەسەنى ئيگىلىكتۉۉ بۉتۉرۉپ، ىسلام دىنى بويۇنچا ەڭ ەلە تەرەڭ بئلئم العانى، قۇران  كەرئمدى، شارياتتى، مۇحامماد الەيحى سالامدىن(س.ا.ۋ) حادىستەرىن ەڭ مىقتى بئلگەنى «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنان تااسىن ەلە بايقالىپ تۇرات. چىندىعىندا، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى قۇرانى كەرئمدىن، شارياتتىن، مۇحامماد الەيحى سالامدىن (س.ا.ۋ) حادىستەرىنىن تەرەڭ تااسىرىندە جازىلعان چىعارما بولۇپ سانالات. وشوندۇقتان بۇل داستان ىسلام دىنىنىن نەگئزگى عۇمانىستتىك ىدەيالارىن، ادەپ-احلاقتىق، ىيماندىق ساباقتارىن ۅزگۅچۅ تااسىن چاعىلتقان چىعارما ەكەنى شەكسئز. وشونۇ مەنەن قاتار جۇسۇپ چىندىن (تۉندۉك قىتاي) ماچىندىن (تۉشتۉك قىتاي) اقىلماندارىنىن جانا ارىستوتەل، ال-فارابى، ىبن-سىنا، بەرۇنى ج.ب. ئلئمئي ەمگەكتەرى مەنەن تاانىش بولۇپ، الاردان تااسىرلەنگەن ۅتۅ بئلئمدۉۉ ادام بولعونۇ داستاندان اچىق ەلە كۅرۉنۉپ تۇرات.
جۇسۇپ بالاساعىن قوڭشۇلاش قىتاي تاراپقا دا ىقتاپ، كىتەپتىن بەت اچار باش سۅزۉندۅ ەلە: «چىن اقىلماندارىنىن سانات سۅزدۅرۉ مەنەن ماچىن داانىشماندارىنىن ىرلارىنا سۇعارىلىپ جاراتىلعان بۇل كىتەپتى وقۇعان جانا ۇرماتتاعان ادامدىن ۅزۉ ۇرمات-سىيعا ەە بولۇپ، زوبولوسۇ كۅتۅرۉلسۉن. ماچىندىن اقىلمان جانا وقۇمۇشتۇۇ بئلەرماندارى چىعىش تاراپتاعى تۉركستاندىن ەلدەرىندە، بوگراحان تئلىندە جانا تۉرك سۅزۉ مەنەن مىندان جاقشىرااق ىر جىيناعىن ەچ كىم تۉزبۅگۅندۉگۉن ىراستاپ جاتىشات»1 – دەپ جازىپ جاتىشى قىتاي ادابئياتىن، داانىشماندىق فئلوسوفئياسىن جاقشى ۅزدۅشتۉرگۅندۉكتۅن جۇسۇپتۇن بۇل ايتقاندارى قىتاي اقىلماندارىنا، انىن مادانئياتىنا، فئلوسوفئياسىنا بەرگەن جوعورقۇ بااسى دەپ تۉشۉنسۅ بولوت.
وشونۇ مەنەن ەلە قاتار جوعورقۇ ابرويلۇۇ چىندىن جانا ماچىندىن وقۇمۇشتۇۇ-بئلەرماندارى، چىندىن تۅرۅلۅرۉ بۇل كىتەپتى «تاقىۋالىق جىيناق»، ماچىندىن ۅكۉمدارلارىنىن مۇراسچىلارى «ماملەكەت تۉركۉگۉ» دەپ اتاپ جاتىشى «قۇتادعۇ بئلىگدى» قىتاي وقۇمۇشتۇۇلارى مەنەن اقىلماندارىنىن جانا ۅكۉمدارلارىنىن جوعورقۇ بااسىنا تاتىعان داستان دەپ جىيىنتىق چىعارۇۇعا بولوت.
جۇسۇپ اراب، قىتاي، فارسى تئلىن جانا ادابئياتىن جاقشى بئلگەن. ماتەماتىكا، لوگىقا، استرونومئيا، فئلوسوفئيا ج.ب. ئلئمدەر بويۇنچا دا كەڭىرى تۉشۉنۉگۉ بولعون.
________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 28-ب.
جۇسۇپ بالاساعىن ۅزگۅچۅ تۉرك ەلدەرىنىن فولكلورۇنۇن بئلەرمانى بولعوندۇعۇ جانا انى «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا ۅتۅ ەلە ىعى مەنەن قولدونو بئلگەنىن كىتەپتەن وڭوي ەلە بايقووعو بولوت. جۇسۇپ ەلدىن اقىل-وي بايلىعى بولعون اقىل-ناساات بەرۉۉچۉ ۇچقۇل سۅزدۅردۉ، ماقال-لاقاپتاردى، اقىلمانداردىن اقىل-ناساات سۅزدۅرۉن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا ايتايىن دەگەن ويدۇ بەرۉۉنۉن جانا انى سۉرۅتتۅپ كۅرسۅتۉۉنۉن ەڭ نەگئزگى ستئلدىك ىقماسى قاتارى چەبەر پايدالانا العان.
دەمەك، بۇل ستئلدىك ىقما «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا باشتان اياق كۅركۅمدۅي قاراجاتى قاتارى ەڭ نەگئزگى پوەتىكالىق مئلدەت اتقارىپ تۇرات. مىسالى:
«تۉركتۅردۅ بئر ماقال بار ۇشۇل ۅڭدۉۉ،
ايتۇۇعا مىنا وشونۇ كەزەك كەلدى:
«كەپ كۅركۉ – تئل، ويدۇن كۅركۉ – سۅز بولوت،
كىشىدە –جۉز، جۉزدۉن كۅركۉ – كۅز بولوت!»
ادام ويۇ ايتىلات عو سۅز مەنەن
سۅزۉ جاقشى – سۉيمۅنچۉكتۉۉ جۉزگۅ تەڭ»1
جە بولبوسو:
«ۇقچۇ سۅزۉن كۅزۉ اچىق ادامدىن،
كۅپتۉ كۅرگۅن، كۅپتۉ بئلگەن اباڭدىن:
«تۅردۅن ورۇن تئيگەن بولسو ناادانعا،
ۇلاعادا قالعانىڭا اردانبا.
اقىلمان ۇلاعادا قالسا ەگەر،
اندا ال جەر – ارداقتۇۇ دەپ بئلە بەر.
اقىلىنا جاراشا دا سىي-ۇرمات،
اعا تۅر دا، ۇلاعا دا جاراشات»2.
بۇل ىر ساپتارىنان داانا ەلە كۅرۉنۉپ تۇرعانداي، جۇسۇپ بالاساعىن ايتايىن دەگەن ويۇن تااسىردۉۉ جانا كۅركۅم بايانداپ بەرۉۉدۅ ەلدىك فولكلوردۇۇ ىقتۇۇ جانا ەركىن قولدونو العان.
________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 66-ب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 33-ب.
قىسقاسى، جۇسۇپ قۇز-وردودو «جاتىق تئل، ۇچقۇل سۅزدۉۉ تۇۇعان ەلى»1 ىچىندە «قۇتادعۇ بئلىگدى» جازا باشتاپ، «بۉتكۅردۉ بۅتۅن جەردە بۇل كىتەپتى»2 دەپ تاقتالعان ماالىماتتى، ب.ا. «ەمگەگىن اياقتادى قاشقار جاقتا»3 دەگەن تارىحىي چىندىقتى داستانىندا جازىپ قالتىرعان.
جۇسۇپ بالاساعىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن جاشى ەلۉۉگۅ كەلىپ قالعاندا جازعانىن:
«قارىپ قالدىم، ەلۉۉدۅ مەنىن جاشىم،
قاپقارا قۇزعۇن ەلە، اققۇۇ باشىم … »4 –
دەپ باسا بەلگىلەيت دا، داستاندى قاچان بۉتكۅنۉن:
«تۅرت جۉز جانا التىمىش ەكىنچى ەلە،
بۉتكۅن جىلىم، تئزمەكتەپ سۅزدۉ ەمى.
ون سەگئز اي ىچىندە جازىپ بۉتتۉم،
تەرىپ سۅزدۉن اسىلىن كەلسە جۅنۉ!»5 –
دەپ، تاقتالعان داتانى داانا ايتات.
دەمەك، جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن، جوعورۇدا ايتىلعانداي، ەلۉۉ جاشىندا، حىجىرا جىل ساناعى بويۇنچا 462-جىلى، ال ەمى عرىگورئيان جىل ساناعى بويۇنچا العاندا 1069–1070-جىلدارى جازعان. مىنا ۇشۇل جىل ساناقتار بويۇنچا بولجولدوپ ايتا تۇرعان بولسوق جۇسۇپ بالاساعىن 1019–1020-جىلدارى بالاساعىن شاارىندا تۇۇلعان بولۇپ ەسەپتەلەت. انتكەنى، اقىن ۅزۉ جازىپ جاتقانداي، «قۇتادعۇ بئلىگدى» ەلۉۉ جاشىندا جازسا، اندا 462-جىلدان ەلۉۉنۉ، جە بولبوسو 1069–1070-جىلداردان ەلۉۉ جاشتى الىپ تاشتاساق، وشوندوۇ 1019–1020-جىلدار كەلىپ چىعات. دەمەك، ۇشۇل ماالىمات بويۇنچا (ازىرىنچا تاق ماالىمات تابىلعىچا) جۇسۇپ بالاساعىن 1019–1020-جىلداردىن بئرىندە تۇۇلعان دەگەن جىيىنتىققا كەلەبئز.
______________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 33-ب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 33-ب.
3 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 34-ب.
4 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 73-ب.
5 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 486-ب.

جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن 1069–1070-جىلدار ارالىعىندا جازىپ، ون سەگئز اي ىچىندە، اقىرقى بۅلۉمدۅرۉن قاشقار شاارىندا بۉتۉرۅت. وشول ۇچۇردۇن سالتى بويۇنچا جۇسۇپ «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن قاراحاندار ماملەكەتىنىن باشىندا تۇرعان تاۋعاچ قارا بۇۇرا حانعا تارتۇۇ قىلعان. تاۋعاچ قارا بۇۇراحان «قۇتادعۇ بئلىگدى» بئر نەچە نۇسقالاپ كۅچۉرتۉپ، قوڭشۇلاش ماملەكەتتەردىن ۅكۉمدارلارىنا سىي قاتارى بەلەككە بەرگەن. وشوندۇقتان، «قۇتادعۇ بئلىگدىن» ۉچ نۇسقاسى ساقتالىپ قالىپ، بئزدىن كۉنگۅ جەتىپ ولتۇرات. ۅز ۇچۇرۇندا ەلە داستاندى بەلەككە الىپ، وقۇپ چىققان ار بئر ماملەكەتتىن باشچىلارى، حاندارى كىتەپكە جوعورۇ باا بەرئشكەنىن جۇسۇپ بالاساعىن «قۇتادعۇ بئلىگدىن» بەت اچارىندا داانا ەلە جازىپ قالتىرعان.
«قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنداعى ەڭ نەگئزگى ماسەلەلەردىن ورچۇندۇۇسۇن قاراحاندار ماملەكەتىنىن ساياسئي، ەكونومىكالىق، اسكەردىك قورعونۇۇ ج.ب. جاعىن چىڭدوو، مادانئياتتى ۅنۉكتۉرۉۉ، ئلئم-بئلئم الۇۇ، ادەپ-احلاقتىق، مورالدىق-نراۋالىق ماسەلەلەردى جولعو قويۇۇ جانا ۅلكۅنۉ جاقشىلاپ قالىس باشقارۇۇ ىدەياسى تۉزۅت. بۇل ىدەيالىق پوزىتسئيا جالاڭ ەلە قاراحاندار ماملەكەتى عانا ەمەس، دۉينۅدۅگۉ باردىق ماملەكەتتەر ۉچۉن دا ەڭ زارىل كەرەكتۉۉ، ۉلگۉ بولورلۇق دەڭگەەلگە كۅتۅرۉلگۅن، پروعرەسسىۋدۉۉ عۇمانىستتىك ىدەيالىق پوزىتسئيا بولۇپ سانالات.
مىسالى:
«بئلەسىڭ پايداسى كۅپ، كۅپكۅ مۇنۇن،
بئيلىكتۉۉ ۅكۉمدارعا كەرەك مۇنۇم.
كىتەپتە اقىلماندار ناسااتى بار،
باشقارۇۇ ىقمالارى ەستە تۇتار.
پادىشا ۅز ۅلكۅسۉن ساقتوو جۅنۉ،
قانداي شارت، قانداي تارتىپ كەرەكتىگى.
ۅلكۅنۉ نە ويروندوپ، نەدەن توپتويت،
بئيلىكتى ەمنە ساقتاپ، ەمنە جوقتويت.
چەرۉۉنۉ قانتىپ توپتوپ، قانداي جولعو،
جۉرۉشتۅ باشتوو كەرەك جول بولعوندو.
باارىنا بۇل كىتەپتە تۉشۉنۉك بار،
تاقتالىپ وردۇ-وردۇنا كەلگەن الار.
قانتكەندە دۇشمان قولۇن جەڭىپ الار،
كىتەپتە كەپ-سۅز بولوت ايلا-امال.
قانتكەندە بەك قاارمان بولۇۇ كەرەك،
قانتكەندە ەلگە بەيپئل جاشوو بەرەت.
ەل باالايت، قولدويت انداي ۅكۉمداردى،
كۅكسۅشۅت كۅڭۉلۉنۅن باش ۇرعاندى.
بئلئمدۉۉ، جۅندۉۉ جانا بااتىر جۉرۅك،
قازنانى بۅكسۅرتپۅستۅن قارموو كەرەك.
بار بولسو باردىق ەلدىن ىنتىماعى،
ئشىڭدىن ارتىپ تۇرار ىراحاتى»1–
جانا باشقا، ايتىپ ولتۇرسا تۇرمۇشتۇن باردىق زارىل كەرەكتۉۉ جاعىن قامتىعان اقىل-ناساات بەرۉۉچۉ ويلور داستاندىن مازمۇنۇن تۉزۅ تۇرعاندىعىن اقىن كىتەبىنىن بەت اچارىندا ەلە پروگراممالىق نەگئزدە، جوعورۇداعى ىر ساپتارىنان بايقالىپ تۇرعانداي، تاق جانا تااماي جەتكىلىكتۉۉ ايتىپ ۅتۅت.
جۇسۇپ بالاساعىندىن نەگئزگى ۅزگۅچۅلۉكتۅرۉنۉن بئرىن ۅزۉنۉن تۇرمۇش، دۉينۅ جانا ادام تاانىمىن جانا اندان پايدا بولعون وي-قىيالداردى، ىچكى سىرىن، مۉدۅۅلۅرۉن، داانىشماندىق، ب.ا. فئلوسوفئيالىق وي-پىكىرلەرىن، ىچتەگى تەرەڭ سىرلارىن بئزگە جوعورۇداعىداي تااماي جەتكىرە ايتىپ، تۉشۉندۉرۅ العاندىعىنان داانا ەلە بايقووعو بولوت. ال ەمى ۅزۉنۉن ويلورۇن قىيابىن، فورماسىن تااپ تۇرۇپ، اڭ-سەزئمگە جەتكىرە ايتىپ بەرۉۉ جۅندۅمدۉۉلۉگۉنۅ باردىق ەلە اقىن جە جازۇۇچۇلار ەە ەمەس ەكەندىگى جالپىعا كەڭىرى بەلگىلۉۉ ەمەسپى.
جۇسۇپ بالاساعىندىن بۇل اقىل-ناسااتقا قارق، ماملەكەتتى تۇۇرا جانا قالىس باشقارۇۇداعى جالپى ەلە ادامدىن جاشوو-تىرىچئلىگىندەگى تۇۇرا جولدۇ كۅرسۅتۉۉچۉ «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى جوعورۇ باالانىپ، جۇسۇپ بالاساعىن حان تارابىنان «اق سارايدىن ۇلۇۇ كەڭەشچىسى»، جە بولبوسو، بئزدىن ازىرقى كەزدەگى كۅز قاراش مەنەن ايتقاندا، «اق سارايدىن ماملەكەتتىك قاتچىسى» دەگەن ماانىدەگى حاس حاجىب ناامىنا تاتىقتۇۇ بولۇپ، قاراحاندار ماملەكەتىنىن حان وردوسۇندا قىزمات ۅتۅپ قالات. بۇل تارىحىي جاقتان تاق ماالىماتتاردى دا جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا تۅمۅنكۉچۅ تۉشۉنۉكتۉۉ تاق جانا داانا ەلە جازات:
«الدىندا پادىشانىن وقۇيت مۇنۇ،
ال – تاۋعاچ قارا بۇۇرا حاندار حانى.
________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 32–33-بب.
بەلەككە ەسەپ جەتكىس بەردى دۉينۅ،
قالام اقى، اق پەيئلى كۅڭۉلۉنۅ.
انان دا حاس حاجىبدىك ناامىن بەرىپ،
ۅزۉنۅ قىزماتقا الدى جاقىن كۅرۉپ.
قادىرلاپ اعا بەرگەن ۇشۇل ناامىن،
حاس حاجىب جۇسۇپ دەشچۉ ۇنۇتپاعىن»1.

دەمەك، جۇسۇپ بالاساعىندىن باسىپ ۅتكۅن جولۇ، ۅمۉر-تارجىمالى تۇۇراسىندا ازىرىنچا ەچ قابار جوق بولسو دا، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن وقۇپ ولتۇرۇپ، جۇسۇپ ۅزۉ جازىپ كەتكەن، جوعورۇدا سۅز بولعوندوي بئزگە جانا ئلئم ۉچۉن زارىل كەرەكتۉۉ بئر قاتار ماالىماتتاردى الا الابىز.
ال ەمى «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا جۇسۇپ داانا جانا تاق جازعانداي، داستاندىن نۇسقالارى جەتكەن ماملەكەتتەردە چىعارماعا قانداي وي-پىكىرلەر ايتىلىپ، باالار بەرئلگەندىگى تۇۇراسىندا:
«باردىق جەردە، باردىق جەتكەن وردودو،
بۇل كىتەپكە تۉردۉۉ ناام جولدودۇ.
ار بئر ەلدىن ۇلۇقتارى چىعارىپ،
ات بەرئشتى ۅز زاڭىنا ىلايىق.
«تاقىۋالىق جىيناق» دەشتى بۉت چىندە،
«ماملەكەت تۉركۉگۉ» دەيت ماچىندە.
ا چىعىشتىن ۇلۇقتارى اتاقتۇۇ،
«ۅكۉمدارلار زىيناتى» دەپ اتاشتى.
«شاح كىتەبى» – دەپ قويۇشتۇ ىراندار،
«قۇتتۇۇ بئلئم» – دەپ اتاشتى تۇراندار»2 –
دەپ، «قۇتادعۇ بئلىگدىن» كۅچۉرمۅ نۇسقالارى بئر قاتارى ۅلكۅلۅرگۅ جەتىپ، الاردىن ۅكۉمدارلارى تارابىنان جوعورقۇ باالارعا تاتىقتۇۇ بولو باشتاعانىن قۇبانۇۇ مەنەن قابارلايت.

1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 34-ب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 32-ب.
________________

دەمەك، بۇل جەردەن داعى بئر ماانئلۉۉ ماسەلەنى ايتا كەتۉۉ اشىقتىق قىلبايت. ال ماسەلە جۇسۇپ بالاساعىندىن جازعانىنان داانا ەلە كۅرۉنۉپ تۇرعانداي، «قۇتادعۇ بئلىگ» بئر قاتار قوڭشۇلاش ۅلكۅلۅرگۅ سىي قاتارى بەلەككە بەرئلىپ، الاردىن ماملەكەت باشچىلارى، اقىلمان-داانىشماندارى تارابىنان جوعورۇداعىداي باالارعا ارزىعانىن ۇققاندان كىيىن، جۇسۇپ، داستانعا داعى بئر جولۇ قايرىلىپ، وڭدوپ، جوعورقۇ ىر تەكستتەرىندە ايتىلعان جاڭى ماالىماتتاردى قوشۇپ، قايرا باش سۅزۉن تولۇقتاپ جازعانى كۅرۉنۉپ تۇرات.
مىنا وشول بئر قاتار ماملەكەتتەرگە تاراعان «قۇتادعۇ بئلىگدىن» كۅچۉرمۅلۅرۉنۉن ىچىنەن بئزدىن بۉگۉنكۉ كۉنگۅ ۉچ عانا كۅچۉرمۅ نۇسقاسى جەتتى. جۇسۇپ بالاساعىن ۅز قولۇ مەنەن جازعان تۉپ نۇسقاسى ازىرىنچا تابىلا ەلەك. مۉمكۉن ئزئلدۅۅلۅر جۉرگۉزۉلسۅ، كىيىنچەرەەك تابىلىپ قالىشى دا تولۇق ىقتىمال.
ازىرىنچا بئزگە بەلگىلۉۉ بولعون كۅچۉرمۅلۅرۉنۉن بئرى افعانىستاندىن گەرات شاارىندا 1439-جىلى حاسان قارا سائل شامس تارابىنان اراب تامعاسىندا، تۉرك تئلىندە جازىلعان نۇسقادان ۇيعۇر ارىبىندە، ۇيعۇر تئلىنە قوتورۇلۇپ جازىلعان قول جازماسى بولۇپ سانالات. «قۇتادعۇ بئلىگدىن» بۇل گەرات كۅچۉرمۅسۉ ساپاتى ناچار، بئر قاتار ىر ساپتارى قالتىرىلىپ، داستانعا كىربەي دا قالعان. بۇل قول جازما قولدون-قولعو ۅتۉپ جۉرۉپ، بئزگە بەلگىسئز جولدور مەنەن اقىرى تۉركىيانىن توقات شاارىنا الىنىپ كەلىنەت.
كىيىنچەرەەك توقات شاارىنان 1474-جىلى ستامبۇل شاارىنا كەلىپ جەتەت. بۇل تۇۇراسىندا پروفەسسور ز.ەرالىيەۋ: «وشول ۇچۇرداعى ۅتۅ بئلئمدۉۉ ىنسان فەنارى وعلى قازى-الى ستامبۇلداعى چوڭ وقۇمۇشتۇۇ، ماملەكەتتىك ئشمەر ابدۇرازاق شايزادە باقشىعا اتايىن بەلەك قاتارىندا جىبەرىپ، «بۇل چىعارمانى توقات شاارىنان سئز ۉچۉن اتايىن بەلەك قاتارىندا ارنايمىن، قۇت بولسۇن ماملەكەتتىك ئشىڭئز، توسقوولدۇقتار بولبوسۇن» دەپ، قۇتتۇقتوو جازعان»1 دەگەن قىزىقتۇۇ تارىحىي ماالىماتتاردى ايتات.
ال ەمى 1796-جىلى اۋسترئيالىق وقۇمۇشتۇۇ جانا دىپلومات يوسىف فون حاممەر پۇرعشال بۇل قول جازمانى ستامبۇلدۇن بازارىنان اتى، جۅنۉ بەلگىسئز بئر ادامدان ساتىپ الىپ، كىيىنچەرەەك دىپلوماتىكالىق قىزمات مۅۅنۅتۉ اياقتاپ، ۅز ۅلكۅسۉنۅ قايتقاندا ۋەناداعى قورولدۇق كىتەپقاناعا بەلەك قاتارى ۅتكۅرۉپ بەرگەن. ازىر ال قول جازما ۋەناداعى قورولدۇق كىتەپقانا ساقتالىپ تۇرات. بۇل قول جازما ۋەنا
1 ەرالىيەۋ ز. جۇسۇپ بالاساعىن. وقۇۇ قۇرالى. – ب.، 2000. 34–35-بب.
قول جازماسى دەپ دا اتالىپ جۉرۅت. گەرات مەنەن ۋەنا نۇسقاسى ەكۅۅ بئر ەلە قول جازما بولۇپ ەسەپتەلەت.
________________

جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن ەكىنچى نۇسقاسى 1896-جىلى قاىردىن حىۋدىۋ كىتەپقاناسىنان نەمىتس وقۇمۇشتۇۇسۇ ب. مورىتس تارابىنان تابىلعان. بۇل قول جازما اراب تامعاسى مەنەن جازىلىپ، تۉپ نۇسقاسىنا ۅتۅ جاقىنداپ كەلەت. ناقتا تۉرك تئلىندە جازىلعان. بۇل نۇسقانىن كۅچۉرمۅسۉن 1898-جىلى اكادەمىك ۋ.ۋ.رادلوۋدۇن سۇنۇشۇ مەنەن پەتەربۇرع ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن چىعىش تاانۇۇ بۅلۉمۉندۅگۉ ازئيا مۇزەيىنە الىنىپ كەلىنگەن. ازىر بۇل قول جازما روسسئيا ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن چىعىش تاانۇۇ ىنستئتۇتۇنۇن سانقت-پەتەربۇرعداعى بۅلۉمۉندۅگۉ قول جازمالار فوندۇسۇندا ساقتالىپ تۇرات. ال ەمى وقۇمۇشتۇۇ احمەد زاكى ۋالىدوۋ تارابىنان 1913-جىلى نامانعاندان مۇحامماد حوجا ەشەن لوليارئشتىن ۅزدۉك كىتەپقاناسىنان تاپقان اراب تامعاسى مەنەن جازعان «قۇتادعۇ بئلىگدىن» ۉچۉنچۉ نۇسقاسى باشقا كۅچۉرمۅلۅردۅن ۅزۉنۉن كۅركۅم تەكستتەرىنىن، ب.ا. ىر ساپتارىنىن تولۇقتۇعۇ جانا وقۇۇعا جەڭئل، تاق، كۅركۅمدۉۉلۉگۉ مەنەن ايىرمالانىپ تۇرات. بۇل نۇسقا دا اراب تامعاسى مەنەن جازىلىپ، ىر ساپتارى داانا وقۇلۇۇ مەنەن بئرگە ەلە تۉپ نۇسقاسىنا دال كەلگىدەي ەلەس قالتىرات.
ازىرقى كۉندۅردۅ «قۇتادعۇ بئلىگدىن» بۇل نۇسقاسى ۅزبەكستان ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن چىعىش تاانۇۇ ىنستئتۇتۇندا قول جازمالار فوندۇسۇندا ساقتالىپ تۇرات. الاردىن فوتو جانا قسەروقوپئيالارى قىرعىز ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن كىتەپقاناسىنا جانا تۉركولوگىيا سەكتورۇنا دا الىنىپ كەلىنگەن.
«قۇتادعۇ بئلىگ» تۉركىيا تۉرك تئلى (1959)، ۅزبەك (1971)، ورۇس (1983)، قازاق (1986)، قىرعىز (1988) ج.ب. كۅپتۅگۅن تئلدەرگە قوتورۇلدۇ. وشونۇ مەنەن قاتار تۉركىيالىق وقۇمۇشتۇۇ ر. ارات بئز جوعورۇدا سۅز قىلعان «قۇتادعۇ بئلىگدىن» (1961) ۉچ نۇسقاسىنىن جىيىنتىقتالعان تەكستتىن جارىيالاعان. مىنا ۇشۇل ر. ارات جارىيالاعان «قۇتادعۇ بئلىگدىن» كۅركۅم تەكستتىنىن نەگئزىندە داستاندىن س.ن.ىۋانوۋدۇن ئلئمئي اكادەمئيالىق نەگئزدەگى قوتورموسۇ «بلاعوداتنوە زنانىيە» دەگەن ات مەنەن موسكۋاداعى «ناۇكا» باس ماسىنان 1983-جىلى ورۇس تئلىندە جارىققا چىققان.
بۇل كىتەپتە اكادەمىك ا.ن.قونونوۋ مەنەن قوتورموچۇ   س.ن.ىۋانوۋدۇن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنا ئلئمئي تالدوولورۇ بەرئلىپ، العىلىقتۇۇ وي-پىكىرلەر ايتىلعان.
«قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن قوتورۇۇ، جارىيالوو جانا ئزئلدۅۅ ئشىندە: ا. جوبەر، ع. فليۇگەل، ع. ۋامپەرى، ۋ.رادلوۋ، ۋ.بارتولد، س.مالوۋ، ا.ن.قونونوۋ، ە.ە.بەرتەلس، س.ن.ىۋانوۋ، د. م. نوسئلوۋ، ر. ارات، ا.دئلاچار، ا.ۋالئتوۋا، ى.ۋ.ستەبليەۋا، ق.قارئموۋ، ن. مالاييەۋ، ۅ.قاراييەۋ، ق.ارتىقباييەۋ، ز.ەرالىيەۋ، س.سىدىقوۋ، ا. ەگەۇباييەۋ، ن. كەلئمبەتوۋ، ب. كەنجەباييەۋ ج.ب. كۅپتۅگۅن تۉركولوع-وقۇمۇشتۇۇلار ەمگەك سىڭىرئشتى.
قىرعىزستاندا جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنا كۅڭۉل بۇرۇۇ ئشى 1967-جىلدان باشتالىپ، 1980-جىلداردان بەرى بئر قاتار ئلئمئي ەمگەكتەر جارىق كۅردۉ. بۇل ئشتە ت.سىدىقبەكوۋ، ق.ارتىقباييەۋ، ۅ.قاراييەۋ،
ز.ەرالىيەۋ، س.سىدىقوۋ، ج. شەرىيەۋ، س. مۇساييەۋ، ا. اقماتالىيەۋ ج.ب. وقۇمۇشتۇۇلار سالىم قوشۇشتۇ. ت. قوزۇبەكوۋدۇن قوتورموسۇندا ماسسالىق تىراج مەنەن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى قىرعىز تئلىندە ەكى جولۇ (1988-ج.، 1993-ج.) باسىلىپ چىقتى. مىندان ارى دا «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىن ئزئلدۅۅ جانا انى ۉۅرۅنۉۉ ئشى داعى دا ۇلانتىلا بەرەرى شەكسئز كۅرۉنۉش.
جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنا اقىيقات جانا تۇۇرا باا بەرۉۉ ئشى، بۉگۉنكۉ قىرعىز رەسپۇبلىكاسىنداعى ەگەمەندۉۉلۉكتۉن شارتىندا ار بئر ئزئلدۅۅچۉ-وقۇمۇشتۇۇ اتۇۇلدۇن عۇماندۇۇ، ەركىن ويلووسۇنۇن جانا جىيىنتىق چىعارۇۇسۇنۇن نەگئزگى باعىتى بولۇپ سانالات. انتكەنى، بۇل داستاندى كۅپتۅگۅن وقۇمۇشتۇۇلار ئزئلدەشىپ، باالۇۇ پىكىرلەرىن ايتىپ يتۉشتۉ. بئروق، وشوندوي بولسو دا قوومدۇق ەكونومىكالىق فورماتسئيانىن ۅكۉم سۉرۉپ تۇرعان ىديولوگىياسىنا ىلايىقتاشقان پىكىرلەر دا ۇچۇراباي قويبويت. ايتالىق، ۅتكۅندۅگۉ سوۋەتتىك ىديولوگىيا ەركىن وي جۉگۉرتۉۉگۅ، بۇرمالاباي چىندىقتى ايتۇۇعا، ب.ا. داستان چاعىلدىرىپ تۇرعان وبەكتىۋدۉۉ ىدەيانى، چىندىقتى تولۇق تالداپ كۅرسۅتۉپ، تۉشۉندۉرۉۉگۅ مۉمكۉنچۉلۉك بەرگەن جوق. ۅزگۅچۅ، جالپى جۇرتتۇن، قالايىق-قالقتىن دىنئي ئشەنئمدەرىن ەركىن تۉردۅ جۉرگۉزۉۉگۅ مۉمكۉنچۉلۉك بەربەي باسمىرلاپ كەلگەنى جالپىعا بەلگىلۉۉ ەمەسپى.
university.kg

ۇلاندىسى بار

   بۉتۉندۅي سوۋەتتىك سوتسيالىستتىك قوومدۇ اتەىستتىك كۅز قاراشتا تاربئيالادى. ال تۇرعاي ار بئر جوعورقۇ وقۇۇ جايلارىندا قىزمات قىلعان جوون توپ وقۇمۇشتۇۇ-پەداگوگدور « دىن بۇل باش ايلاندىرعان اپئيئم » دەگەن جالعان ۇراان استىندا لەكتسئيالار وقۇشۇپ، ار بئر ستۇدەنتتىن رۇحانئي جاقتان ۅسۉشۉنۅ كەدەرگى بولۇشۇپ، دۉينۅ، دىن تاانۇۇداعى تۉشۉنۉكتۅرۉن تارىتتى.
بئروق، اللا تاالا وشوندوي رۇحانئي جاقتان جاقىرلانعان دىنسئز قوومدۇ سوعۇشسۇز ەلە ىدىراتىپ، اقىرى ۇراتىپ جوق قىلدى. ەمى الدىعا ئشەنئمدۉۉ قادام تاشتاپ، بولعون چىندىقتى بۇرمالاباي ۅز قالىبىندا، چىن ايتۇۇچۇ مەزگىل كەلىپ جەتتى. وشوندۇقتان بئز، ەگەمەندۉۉ قىرعىز رەسپۇبلىكاسىنىن وقۇمۇشتۇۇ اتۇۇلدارى جۇسۇپ بالاساعىن بابابىزدىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنان اتەىستتىك كۅز قاراشتى ئزدەپ قۇرۇ ۇبارا بولبوي، جاسالما جالعان ئلئم جاراتۇۇعا اراكەت قىلباي، جۇسۇپ بابابىزدىن ايتايىن دەگەن ىدەياسىن، داانىشماندىق مەنەن جول كۅرسۅتۉۉچۉ اقىل-وي تۉرمۅكتۅرۉن، داستاندا كۅركۅم سۉرۅتتۅلگۅن وبەكتىۋدۉۉ ىدەيانى ۅز قالىبىندا، بۇرمالاباي تۇۇرا تۉشۉنۉۉ مەنەن مامئلە قىلعانىبىز وڭ.
انتكەنى، قاراحاندار ماملەكەتىندە ىسلام دىنىن ماملەكەتتىك دىن دەپ جارىيالوو مەنەن بئرگە ەلە بئيلىك تارابىنان زور قامقوردۇقتار كۅرۉلۉپ، انداعى جاراندار بۉتۉندۅي ىسلام دىنىن زور ۇرمات مەنەن بەكەم تۇتۇشۇپ، ەل ىچىنەن نەچەندەگەن دىن االىمدارى چىعىپ جاتقان ۅلكۅدۅ، اقىن تۇرمۇشتا بولعون چىندىقتى ۅز قالىبىندا بولعونۇن بولعوندوي كۅركۅم سۉرۅتتۅۅ مەنەن ەلە قاتار، ۅز ئشەنئمىن دا تولۇق تۉردۅ جازىپ، داستاندا تااماي جانا تاق سۉرۅتتۅپ كۅرسۅتكۅن.
جۇسۇپ بالاساعىن ىسلام دىن ئلئمىن تەرەڭ تۉشۉنۉۉ مەنەن ەڭ تۇۇرا مامئلە قىلىپ، ىسلام دىنىن بەكەم تۇتقانى داستاندا قايرا-قايرا قايتالانىپ، باسا بەلگىلەنەت. جۇسۇپ ۅزۉ دا مەدرەسەنى وقۇپ بۉتۉرگۅن، ۅتۅ بئلئمدۉۉ، اقىلمان، تاقىبا ادام بولعونۇن داستاندا «تاقىبالىق جىيناق دەشتى بۉت چىندەر» دەپ، باسا بەلگىلەپ جازات. دەمەك، «تاقىبالىق جىيناقتى» ۅزۉ بئلئمدۉۉ، اقىلمان، تاقىبا ادام عانا جازارى بەلگىلۉۉ ەمەسپى. بۇل جەردە تۉندۉك قىتايلاردىن بۇل بااسى ەڭ ەلە تۇۇرا، وڭ باا ەكەندىگى چىندىق. جۇسۇپ بالاساعىن ۅز ۇچۇرۇنۇن دىنگە بەكەم، ەڭ ەلە تاقىبا، اقىيقاتچىل ادامى ەكەنىندە شەك جوق.
دەمەك، ەڭ تاقىبا ادامدىن قولۇنان «قۇتادعۇ بئلىگدەي» «تاقىبالىق جىيناق» جازىلارى مىيزام چەنەمدۉۉ كۅرۉنۉش.
وشونۇ مەنەن قاتار جۇسۇپ بالاساعىن كىيىنكى ۇرپاقتارعا زور ئشەنئم مەنەن قايرىلىپ:
«سەن ۉچۉن تۉركچۅ ىرلار تارتۇۇ قىلدىم،
وقۇۇردا ماعا ارناپ دۇبا قىلعىن.
ۅتۅرمۉن بۇل دۉينۅدۅن، ۇققۇن ۅزۉڭ،
اقىل تۇت ايتقانداردى اچىپ كۅزۉڭ.
و، قۇداي، اق پەيلىڭدى ارتتىرا كۅر،
جامى جۇرت، مومۇندارعا كەڭچئلىك بەر!»1 –
دەپ بئر نەچە جولۇ قايتالاپ، ەسكەرتىپ جازات.
دەمەك، قۇداي بۇيۇرسا، جۇسۇپ بابابىزدى ار دايىم ەستەن چىعارباي، ايتقاندارىن اقىلعا تۇتۇپ، ارباعىنا قۇران وقۇپ، دۇبا قىلىپ تۇرۇۇچۇ مەزگىل ەمى عانا كەلدى. وشوندۇقتان، بئز ىسلام دىنىنىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنداعى تەرەڭ تااسىرىن جانا انىن ەەلەگەن وردۇن تۇۇرا تۉشۉنۉپ، اقىيقات چەچمەلەپ، قالىس پىكىر ايتۇۇبۇز زارىل.
انتكەنى، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا ىسلام دىنىنىن تااسىرى ۅتۅ كۉچتۉۉ بەرئلىپ، ىسلامدىن اسىل ىدەيالارى داستاندىن ۅزۅگۉن ارالاپ ۅتۉپ، ەڭ نەگئزگى لەيتموتىۋ قاتارى قىزمات اتقارىپ تۇرات. «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى قۇرانى كەرئمدىن جانا شارياتتىن نەگئزىندە جازىلعان چىعارما بولۇپ سانالات. داستاندىن ەچ بئر جەرىندە بۇل پوزىتسئيادان چەتتەپ كەتكەن جەرلەرى جوق. قايرا ىسلامدىن ەرەجەلەرىن جۅنۅكۅي، جەتكىلىكتۉۉ قىلىپ، ۅز جان دۉينۅسۉنۅن ۅتكۅرۉپ، قالايىق قالققا كۅركۅم فورمادا تااسىردۉۉ سۉرۅتتۅپ بەرەت.
جۇسۇپ بالاساعىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا ىسلام دىنىنىن ادام تۇرمۇشۇنداعى وردۇن تااماي بەلگىلەپ كۅرسۅتۉپ ؛  جاشوو-تىرىچئلىك، بئلئم جانا ادام، قووم جانا انىن مۉچۅلۅرۉ، الاردىن ۅمۉر-تىرىچئلىگى، ماملەكەتتىك تۉزۉلۉشتۉ، ساياسات، ەكونومىكا، مادانئياتتى ۅنۉكتۉرۉۉ ۉچۉن ىسلام دىنى، شاريات كۅرسۅتكۅن جوبو-ەرەجەلەردى تاق قولدونۇۇ، ئش-اراكەتتى كۉچۅتۉۉ، ادامداردىن اقتىۋدۉۉلۉگۉ، بئلئمگە ۇمتۇلۇۇسۇ، اقىل مەنەن ويلونۇپ ئش قىلۇۇسۇ سىياقتۇۇ جاشوو-تىرىچئلىك ماسەلەلەرىن كۅركۅم فورمادا چەچمەلەپ جازات.

1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 35-ب.
___________

ادامداردىن رۇحئي تازالىعى، بئلئمى، اقىلى، اراكەتى، ىيماندۇۇلۇعۇ ارقىلۇۇ عانا اللا تاالانىن ىراازىلىعى، قولدووسۇ مەنەن ار قانداي ماقسات ئش جۉزۉنۅ اشىپ، ۅنۉگۉپ-ۅسۉپ تۇرارى اينىعىس چىندىق ەكەنى «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن نەگئزگى ۅزۅكتۉك ىدەياسى بولۇپ سانالات. ال ەمى ادەپسئزدىك، اقىلسىز-بۇزۇقۇلۇق، كۅرۅ الباستىق سىياقتۇۇ تەرس كۅرۉنۉشتۅرگۅ ىسلام دىنى قاتۇۇ قارشى تۇرات.
اللا تاالا بەرگەن اقىلدى ئلئم-بئلئم مەنەن بايىتىپ ۅنۉكتۉرۉۉ، ال اقىل-جۅندۅمدۉ تۇرمۇشتا، ئش جۉزۉندۅ تۇۇرا قولدونو بئلىپ، ەل ۉچۉن ەمگەك ۅتۅي ماسەلەسى ىسلام دىنىنىن شارتتارىنىن بئرى بولۇپ سانالات. مىنا ۇشۇل ىدەيالار «قۇتادعۇ بئلىگدە» داانا سۉرۅتتۅلۅت. بۇل ىديالدۇۇ اسىل ويدۇ ار بئر وقۇرمان اتۇۇل تۇۇرا تۉشۉنۉۉسۉ ابزەل.
دەمەك، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا قۇرانى كەرئمدىن، شاريات جولۇنۇن ادام تۇرمۇش-تىرىچئلىگىندەگى ەڭ اقىرقى، تۇۇرا، عۇماندۇۇ، اقىيقاتچىل، چىنچىل، رۇحانئي جاقتان تازا، باقىتقا الىپ بارۇۇچۇ اللا تاالانىن جولۇ ەكەنىن جۇسۇپ بالاساعىن ۅتۅ بئلئمدۉۉلۉك مەنەن ەڭ تۇۇرا تۉشۉنۉپ، اللا تاالا بەرگەن اقىلدى ئلئم-بئلئمگە شىرەلئشتىرە سىنتەزدەپ كەلىپ، داعى ەلە اللا تاالانىن كۅمۅگۉن كۅزدۅي مەنەن ۇشۇل كىتەپتى تۉرك تئلىندە جازعانىن ۅزۉ دا داستانىندا قاقشاپ ايتىپ جاتپايبى. وشوندۇقتان اللا تاالا قولدوپ، «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى ون قىلىم بويۇ جوعولۇپ كەتپەي ساقتالىپ كەلدى. داعى دا ساقتالىپ، ئزئلدەنىپ ۇلام كىيىنكى مۇۇندار ۉۅرۅنۅ بەرەرى شەكسئز.
«قۇتادعۇ بئلىگدى» تۇۇرا تۉشۉنۉش ۉچۉن ىسلامدىن نەگئزگى جوبولورۇن، قۇرانى كەرئمدى، شارياتتى، ب.ا. اللا تاالا تارابىنان جىبەرئلگەن ۇلۇۇ ئلئمدى تەرەڭ ۅزدۅشتۉرۉۉ زارىل. مىنا وشوندون كىيىن عانا اتەىستتىك كۅز قاراشتان ارىلىپ، داستاندى ەڭ ەلە تۇۇرا تۉشۉنۉۉگۅ جول اچىلات.
«قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى ىسلام ىديولوگىياسىنىن نەگئزىندە جازىلعانىن بەلگىلۉۉ وقۇمۇشتۇۇ، تۉركولوع، اكادەمىك ا.ن.قونونوۋ: «بلاعوداتنوە زنانىيە» يۇسۇفا بالاساعۇنسقوعو ياۋلياەتسيا پەرۋىم، ستارەيشئم ى پوقا ەدىنستۋەننىم سوچىنەنىيەم مۇسۇلمانسقوي ىديولوگىى ى پروپاعاندىرۇيۇشيائم ەتۇ ىديولوگىيۇ»1 – دەپ، تااماي بەلگىلەپ، ەڭ ەلە تۇۇرا جىيىنتىق چىعارات. ال ەمى ازىرقى كەزدە جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنداعى ىسلام دىنىنىن تااسىرى تۇۇراسىندا قىرعىز وقۇمۇشتۇۇلارى ز.ەرالىيەۋ، ج. شەرىيەۋ، ا. اقماتالىيەۋدەر1 ۅز ەمگەكتەرىندە ازىنوولاق بولسو دا جۉيۅلۉۉ پىكىرلەرىن ورتوعو سالىپ جازىشتى.
1 قونونوۋ ا. ن. پوەما يۇ. بالاساعىنسقوعو «بلاعوداتنوە زنانىيە». – ۋ قنىگە: بالاساعۇن يۇ. بلاعوداتنوە زنانىيە. –م.، 1983. 506 س
_______________

جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن باشتالىشىنداعى العاچقى ەلە بەت اچارىندا قارا سۅز مەنەن ەڭ الدىدا باردىعىن جاراتقان اللا تاالانى جانا انىن ەلچىسى بولعون پايعامبارىبىز مۇحامماد الەيحىس سالام(س.ا.ۋ) تۇۇراسىندا: «بىسمئللاحى راحمانر راحئم! قۇدۇرەتى كۉچتۉۉ ۇلۇۇ تەڭىرگە ۇرمات جانا داڭق، ال ۇلۇۇلاردىن ۇلۇۇسۇ، بۉتكۉل االامدىن پادىشاسى ؛  جەردى-كۅكتۉ جاراتقان، قىبىر ەتكەن جان-جانىبارلارعا جان سالعان دا ۅزۉ، تئلەگەندىن تئلەگىن بەرگەن، باردىق قاالاعانىن ۅتۅگۅن دا ۅزۉ، كۅڭۉلۉنۅ كەلگەنى ئشكە اشقان، قاالاعانى قابىل بولعون، ويلوعونۇ ورۇندالعان دا بئر قۇدايىمدىن ۅزۉ. باردىق جان-جانىبارلاردىن ۇلۇعۇ، تەڭىرئمدىن تىرەگى مۇحامماد پايعامبارعا(س.ا.ۋ) مئڭ مەرتەبە القىش، انىن جولۇن جولدووچۇلاردى بئر قۇدايىم ۅزۉ قولدوسۇن…
بۇل كىتەپتى وقۇعاندىن كۅڭۉلۉ كۅكۅلۅپ، قۇداي جول بەرسە، كىتەپتى جازعان ادامدىن ىسمىنا دۇبا وقۇپ قويسۇن»2 – دەپ جازات.
ال ەمى ىر تۉرۉندۅ:
«تىرۉۉلۅردۉن باارىنان قۇداي ۇلۇۇ،
بئر ۅزۉنۅ تاتىقتۇۇ ۇرمات قىلۇۇ.
ال ۇلۇق دا، كۉچتۉۉ داعى چەنەمسئز،
اعارۇۇ دا، كۅگۅرۉۉ دا جوق انسىز.
جەردە، كۅكتۅ كۉن كۅرگۅندۉن ەگەسى،
ساعا جاشوو، ۅمۉر بەرگەن داعى ۅزۉ!
باردىق جانعا ىچەرىنە اش بەردى،
باارى تويلويت، ۅزۉ بئلبەيت ىچكەندى.
_______________
1 قاراشياىز: ەرالىيەۋ ز. جۇسۇپ بالاساعىن. – ب، 2000. 44-ب. ؛  شەرىيەۋ ج. بايىرقى جانا ورتو قىلىمدارداعى تۉرك ادابئياتى. –ب.، 1996. 114–115-بب. ؛  اقماتالىيەۋ ا. بايىرقى ورتوق تۉرك ادابئياتىنىن وچەركى. –ب.، 2001. 75–76-بب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 28–29-بب.
تىرۉۉلۅرگۅ اچ قويبوستون قام كۅرۅت،
جەەرىنە اش، ىچەەرىنە سۇۇ بەرەت.
تئلەگەندىن وي-تئلەگىن بولتۇرات،
مەەرى تۉشسۅ – زوبولوسۇن زور قىلات.
قۇدايىمدىن ەلچىسىنە ىراحمات،
جولۇن جولدوپ جۉرگۅندۅرگۅ ۇرمات-داڭق!
قالقتىن باشى ال مۇحامماد پايعامبار،
كۅپتۉن جۉزۉ كۅرۅ تۇرعان كۅزۉ ال»1 –
دەپ، باردىعىن جاراتقان اللا تاالا جانا انىن پايعامبارى جۅنۉندۅ داستاندى وقۇعان قانداي عانا ادام بولبوسۇن باارىنا تۉشۉنۉكتۉۉ جانا اڭ-سەزئمگە تااسىر ەتكىدەي دەڭگەەلدە كۅركۅم بايانداپ بەرەت. جالپى ەلگە تۉشۉنۉكتۉۉ جانا داپدايىن بولۇپ تۇرعان بۇل مۉنۅزدۅمۅلۅردۉن ۅزۅگۉ قۇرانى كەرئم مەنەن تۉزدۅن-تۉز بايلانىشىپ تۇرات.
داستاندىن باشتالىشىنداعى بئرىنچى تەمادا دا ۇشۇل موتىۋ تەرەڭدەتئلىپ:
«ۇلۇۇلۇق سەنىن عانا ۇلۇۇ بەلگىڭ،
تەڭدەش جوق، بئر ۅزۉڭي، بولبويت ەچ كىم.
ساعا ەچ كىم قوشۇلا البايت، سەن بۉتۉنسۉڭ،
اياعى، باشى دا سەن – باردىق ئشتىن!»2 –
دەپ، جۇسۇپ بالاساعىن اللا تاالانىن جالعىز ەكەندىگىن، ۇلۇۇلۇعۇن جانا باردىقتى جاراتۇۇچۇ تەڭدەشسئز زور كۉچۉن قىسقا، بئروق تەرەڭ سۉرۅتتۅپ جۉرۉپ ولتۇرۇپ، اقىرىندا ادامدارعا قايرىلىپ:
«االام ەەسى بئر قۇداي دەپ تاانىپ بئل،
توبوو قىلعىن، اق دئلىڭدەن بئلىپ جۉر!
ويلوبو انىن سىرىن تۉشۉنۅم دەپ،
ئشەنىپ ويعو توپۇق قىلعانىڭ ەپ.
________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 30-ب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 47-ب.
ال قانداي، قايدا ەكەن دەپ سۇراي كۅربۅ،
سۅزدۉ تىي، قۇداي دەگەن باردىق جەردە.
قۇلۇڭمۇن – قايعىسى كۅپ، – مۇڭسۇز تەڭىر،
قۇلۇڭدۇن كۉنۅۅلۅرۉن ۅزۉڭ كەچىر!
سىيىندىم بئر ۅزۉڭۅ، مەن ۉمۉتكۅر،
جىعىلسام مۇڭعا باتىپ، قولۇڭدۇ بەر.
پايعامباردىن ۉممۅتتۅرۉن جولدوي كۅرگۉن،
قىياماتتا ىيمان بەرىپ، قولدوي كۅرگۉن»1 –
دەپ قۇرانى كەرئمدىن نەگئزىندە، ۅزۉ تاانىپ بئلگەن شاريات جوبولورۇنان جانا ىسلام دىنىنىن نەگئزدەرىنەن بئزگە ناساات تۉرۉندۅ اقىل سۅز ايتىپ تۉشۉندۉردۉ.
ال ەمى داستاندىن ەكىنچى تەماسىندا مۇحامماد اللەيحى سالامدىن (س.ا.ۋ)جاقشى ساپاتتارى تۇۇراسىندا بايانداپ كەلىپ:
«جۅنۅكۅي، سىپاا بئروق ئشى ۇلۇۇ،
بوورۇكەر، پەيئلى اق، جوومارت ۇشۇل.
ال ىيىق – جەردە، كۅكتۅ تەگىز بئردەي،
قۇدايىم باارىن بەرگەن چاچپاي-تۅكپۅي.
كۅڭۉل بۇردۇم ۅزۉم انىن جولۇنا،
قابىل تۇتۇپ ايتقاندارىن ويۇما.
پەيئل-ويۇم بۇزۇلعاندان وڭدوي كۅر،
سۇراعىڭدا پايعامبارىم قولدوي كۅر!
قىياماتتا بۇرا كۅربۅ جۉزۉڭدۉ،
جول كۅرسۅتۉپ، ساقتا مەندەي كىشىڭدى!»2 –
دەپ ۅز جان-دۉينۅسۉنۅن چىققان جاقشى ويۇن جازات. مىندان بئز جۇسۇپ بالاساعىندىن ىسلام دىنىنە جان-دئلى مەنەن بەرئلگەن جانا بەكەم ئشەنگەن ىنسان ەكەندىگىنەن تولۇق قاباردار بولدۇق.
داستاندىن اندان كىيىنكى ۉچۉنچۉ تەماسىندا مۇحامماد اللەيحى سالامدىن(س.ا.ۋ) تۅرت شاكىرتى تۇۇراسىندا تۉشۉنۉكتۉۉ جانا تاق مۉنۅزدۅمۅلۅر بەرىپ كەلىپ، جۇسۇپ بالاساعىندىن سالتتۇۇ بولۇپ قالعان سۉرۅتتۅۅ ىقماسى بويۇنچا:
_____________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 50-ب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 51-ب.
«ماعا – تۅرت تۉركۉك سىمال تۅرتۅۅ جولۇ،
تۉركۉك تۇرسا تىرلىك بار ۅمۉر بويۇ.
الارعا مئڭ مەرتەبە مەندەن سالام،
جەتكىزگىن، قولدوپ-سۉرۅپ ۅزۉڭ انان.
سۉيۉنسۉن ارباقتارى دۇبا قىلسام،
قولدوسۇن قىياماتتا كۉنۅۅ قىلسام»1 –
دەپ ۅز مامئلەسىن دا بئلدىرەت. اقىندىن بۇل وي-سانااسى انىن تاقىبالىق مۉنۅزۉنۅن تولۇق قابار بەرىپ تۇرات.
جوعورۇداعى بئز سۅز قىلعان كۅركۅم تەكستتەردەن داانا ەلە بايقالىپ تۇرعانداي، جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن ماانىسى جانا انداعى سۉرۅتتۅلگۅن تۇرمۇش كۅرۉنۉشتۅرۉ، اللا تاالا جانا انىن پايعامبارى تۇۇراسىنداعى ويلور، ىدەيالار قۇرانى كەرئمدىن سۉرۅلۅرۉنۅ ۉندۅشۉپ تۇرات. مۇنۇ كۅز جازدىمىندا قالتىرىپ قويۇۇعا ەچ بولبويت. انتكەنى، داستاندىن باشتالىشىنداعى ايتىلعان جوعورۇداعى تەكستتەردەن بايقالىپ تۇرعان اسىل ىدەيالار «قۇتادعۇ بئلىگدىن» باردىق بۅلۉمدۅرۉندۅ ۇلام تەرەڭدەتئلىپ:
«كەلەچەكتە بولوم دەسەڭ تاپتازا،
ەكى دۉينۅ كۉنۅۅ قىلباي اق جاشا!»2
جە بولبوسو:
«قۇداي دە، سۅزدۅ، ويدو بولسۇن چىندىق،
ار ئشتە قۇدايىڭا ۇرعۇن قۇلدۇق.
بۇيرۇعۇنا قۇدايدىن مويۇن سۇنعۇن،
قىزمات قىلۇۇ – مئلدەتى ار بئر قۇلدۇن»3
جە بولبوسو:
«ا اقىل قۇداي ۅزۉ ساعا بەرگەن،
كۉچ الات، تازالانات وقۇۇ مەنەن!»4 ج.ب.
__________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ 126-ب.
2 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 190-ب.
3 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 168-ب.
4 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 168-ب.
دەپ اندان ارى دا ۇلانا بەرەت. ۅزگۅچۅ، ىسلام ىدەيالارى ۅتكۉرمۉشتۉن تۇرمۇشۇن سۉرۅتتۅگۅن بۅلۉمدۅردۅ دا داانا بايقالات جانا تەرەڭ اچىلات.
مىنا ۇشۇل جوعورۇداعى ايتىلعان ويلوردون ەلە كۅرۉنۉپ تۇرعانداي جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن بۇل داستانىن قۇرانى كەرئمدىن نەگئزىندە جانا انىن تەرەڭ تااسىرىندە جازعانى ەڭ تۇۇرا جانا ۅزۉ دا قۇرانى كەرئمدى، شارئياتتى تەرەڭ تۉشۉنگۅن ئلئمپوز، ىيماندۇۇ، تاقىبا چىنىعى مومۇن مۇسۇلمان بولعونۇ تالاشسىز چىندىق بولۇپ سانالات.
داستانداعى تۅرتۉنچۉ تەما «ارستان حاندىن نەبەرەسى الى حاساندىن ۇۇلۇ، اقىيقات مەنەن دىندىن تايانىچى، ۇلۇۇ جەڭگەر، اشقان ايكۅل، ارداقتۇۇ ۇلۇۇ ۅكۉمدار تاۋعاچ بوگرا قارا حاندىن جارقىن جازداي ماانايىن ۇرماتتوو مەنەن، انىن باشىنا قۇدايىمدىن ىرايىمى كەتپەسىن»1 دەگەن مۉنۅزدۅمۅ تۉرۉندۅگۉ اتالىشتا بەرئلىپ، بۇل اتالىشتىن ۅزۉندۅ ەلە «تاۋعاچ بوگرا قارا حاندىن جارقىن جازداي ماانايىن ۇرماتتوو مەنەن، انىن باشىنان قۇدايىمدىن ىرايىمى كەتپەسىن» دەپ باسا بەلگىلەپ، حانعا باتا بەرەت.
دەمەك، بۇل داستان قارا حانعا بەلەك قاتارى بەرئلىپ جاتقاندىقتان، انىن كۅركۅم ەلەسىن «جارقىن جازداي» دەپ جاراتىلىشتاعى باردىق جاندۇۇ قىيمىل-اراكەتتىن باشتالىشى جانا ار بئر جان-جانىبارلارعا ۅتۅ ەلە جاعىمدۇۇ مەزگىل بولعون جازعا سالىشتىرات. چىندىعىندا ەلە تاۋعاچ بوگرا قارا حان ىيماندۇۇ، قالىس، ادامگەرچئلىكتۉۉ ايكۅل، بئلئمدۉۉ، اقىلمان ادام بولعوندۇعۇن داستاندىن بۇل بۅلۉمۉندۅگۉ سۉرۅتتۅۅلۅردۅن داانا بايقاي الابىز.
جۇسۇپ بۇل بۅلۉمدۅ جازدىن جارقىن ەلەسىن ادام سۇقتانارلىق ستئلدە اجارىنا چىعارا كۅركۅم سۉرۅتتۅپ، تاۋعاچ بوگرا قارا حاندىن مۉنۅزۉنۅ پاراللەلدەشتىرىپ كەلىپ:
«االام ەەسى، ۇلۇۇ جەڭگەر بۇۇرا حان،
ەكى دۉينۅ قۇتتۇۇ بولسۇن قىيلادان.
دىنگە تايانچ، سەن – ۅلكۅگۅ تىرەكسىڭ،
ەلگە – تااجى، دىنگە ۇستۇنداي كەرەكسىڭ!
نە تئلەسەڭ، قابىل بولدۇ قۇدايدان،
قالقانچ بولدۇ، كۅمۅك بولدۇ ال ساعان.
________________________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 53-ب.
دۉينۅ تىنچ، جاقشى زاڭعا باشىن ئيىپ،
ۅكۉمدار زاڭدان تاپتى داڭقتى بئيىك.
كىمدە كىم اقىيقاتتى كەلسە ساماپ،
مىناكەي ۅكۉمداردى كۅرسۉن قاراپ.
قۇداي ساعا بئيلىك، داڭقتى ىيعاردى،
توبو قىلىپ، تئلۅۅ كەرەك ىيماندى.
تارتۇۇنۇن العاندىرسىڭ جۉزۉن، مئڭىن،
تارتۇۇم ساعا بەرەر «قۇتتۇۇ بئلئم».
بەلەكتىن باارى بۉتۅت، جوق دا ارعا،
مەن بەرگەن تۉتۅت، تۇرات قىلىمدارعا!
چوعۇلتقان بايلىق كەتەر سۇۇداي اعىپ،
جازۇۇنۇن ۅمۉرۉ ۇزۇن كۉندۅي جارىق!
بۇل كىتەپكە حاقان اتى جازىلدى،
ۅچپۅيت اتىڭ «تۉرك قۇتۇ» دەيت اتىڭدى.
و، قۇداي اتقارا كۅر، قىلسا تئلەك،
بولو كۅر ئشتەرىندە ارقا جۅلۅك!»1 –
دەپ، بولعون چىندىقتى قاشقايتا جازىپ، ورتوعو سالات.
اقىرىندا قىرعىز ەلىنىن اتادان قالعان سالتى بويۇنچا:
«تۉرك قۇتۇنۇن كۅكۅلۅپ داڭقى يسسۉن،
كۅرۅ الباستىن كۅزدۅرۉن وقتور تەشسىن!
انان دا ۅكۉمداردىن ماقسات، تئلەك –
باارىنا قۇداي بولسۇن ارقا جۅلۅك.
جىرعالىن كۉلكۉ، قۇبانچىن ەلى كۅرسۉن،
ۅزۉنۅ ۇلۇقماندىن جاشىن بەرسىن!» –
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 54–56-بب.
194

__________________
دەپ، اق دئلدەن بۇۇرا حانعا باتاسىن بەرەت. زوبولوسۇ بئيىكتەپ تۇرعان تاۋعاچ بوگرا قارا حان جۇسۇپتۇن ەمگەگىن جوعورۇ باالاپ، داستاندىن ىدەيالىق-ەستەتىكالىق، قوومدۇق-ەكونومىكالىق، ادەپ-احلاقتىق، ساياسئي جانا دىداقتىكالىق ماانى-ماڭىزىن تۇۇرا تۉشۉنۉپ، اعا قالىس جانا ادئلەت مامئلە قىلۇۇ مەنەن بئرگە ەلە اقىنعا باالۇۇ بەلەكتەر تارتۇۇلايت. ال عانا تۇرسۇن جۇسۇپتۇن داانىشمان، ويچۇل، بئلئمدۉۉ ەكەنىن تاماي سەزىپ، ۅزۉنۅ حاس حاجىبدىك قىزماتقا الات. بۇل تۇۇراسىندا جوعورۇدا دا سۅز قىلعان ەلەك.
داستاندىن اندان ارقى بۅلۉمدۅرۉندۅ اسمان قۇرۇنۇن ون ەكى بەلگىسى مەنەن جەتى پلانەتاسى، ادامدىن ەڭ جاقشى ساپاتى بئلئمى مەنەن اقىلدا ەكەندىگى، تئلدىن پايداسى جانا زىيانى، وقۇۇ مەنەن بئلئمدىن پايداسى، كىتەپتىن اتىنىن بەرئلئشى جانا قارىلىق تۇۇراسىندا ج.ب. ادام تۇرمۇشۇنداعى ەڭ زارىل كۅرۉنۉشتۅرگۅ قاراتا داانىشماندىق ماانى-مازمۇنداعى تاربئيالىق تااسىرى كۉچتۉۉ ويلور ايتىلات.
بۇل بۅلۉمدۅردۅن بئز جۇسۇپ بالاساعىندىن اقىلمان، فئلوسوف، تەرەڭ بئلئمدۉۉ ىنسان ەكەندىگىنەن داعى بئر ىرەت قاباردار بولوبۇز.
دەمەك، مىنا ۇشۇنداي اقىل-ەس، ئلئم-بئلئمگە ەە، اقىلمان، تالانتتۇۇ اقىندىن قالەمىنەن جارالعان «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانى كۅپ پلاندۇۇ، ار تاراپتۇۇ اقىل ناسااتتىن، تۇرمۇش جانا قووم تاانۇۇنۇن، ۅمۉر، تىرىچئلىك تۇۇراسىنداعى اقىل-ويدۇن، ادامداردىن بۇل تۇرمۇشتاعى وردۇن، ساياسئي-سوتسيالدىق، قوومدۇق-ەكونومىكالىق، مورالدىق-نراۋالىق ماسەلەلەردىن ۅتۅ ماانئلۉۉ جاقتارىن قامتىعان فئلوسوفئيالىق تراقتات جە قۇت تابۇۇنۇن ەنتسىكلوپەدئيالىق جىيناعى بولۇپ سانالات.
«قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن ەڭ نەگئزگى ىدەيالىق ۅزۅگۉن ماملەكەتتى باشقارۇۇنۇن جول-جوبوسۇ، پرىنتسىبى، مىيزامى، ەرەجەسى جانا قوومدۇق-ساياسئي، سوتسيالدىق-ەكونومىكالىق، مورالدىق-ەتىكالىق ۇستاۋى جانا قوومدۇن مۉچۅلۅرۉنۉن جۉرۉش-تۇرۇشۇ، ۅز ارا مامئلەلەرى، ىيمانى، ادەپ-احلاقتىق تۇرپاتى، ار تۉردۉۉ كەسىپتىن جانا ئلئم-بئلئمدىن ماانى-ماڭىزى، الاردىن ماملەكەتتى چىڭدوو ۉچۉن زارىلدىعى تۇۇراسىنداعى كەڭىرى تۉشۉنۉك تۉزۅت.
«قۇتادعۇ بئلىگدە»، بئرىنچىدەن، جالپى ادامزاتتىق وي-پىكىردى قامتىعان گۇمانىستتىك-پروگرەسسىۋدۉۉ ىدەيالار كۅپچۉلۉك ورۇندۇ ەەلەيت. ار تۉردۉۉ كەسىپتەگى ادامداردى، ئلئم، بئلئمدى، ىيماندۇۇلۇقتۇ، ادئلەتتۉۉلۉكتۉ، اقىلدى، ابئيىردۉۉلۉكتۉ، چىنچىلدىقتى، ىنساپتۇۇلۇقتۇ، ەمگەكچئلدىكتى داڭازالايت دا، ال ارقىلۇۇ ادامداردى مىقتى ساپاتتارعا ەە بولۇۇعا ۉندۅيت. مىسالى:
كىم كىتەپتى وقۇي بئلسە كۉتۉنۅ،
ەكى دۉينۅ جارىق بەرەر ئشىنە (31-ب.).
ئلئم مەنەن – قىرسىق، كەمتىك تۉزۅلۅت،
بئلئم مەنەن – ەل قىيىرى بۉتۅلۅت (63-ب.).
بئلئم بولسو – جان قىيىشپاس دوس ساعان
ئلئم بولسو – كەسىپتەشىڭ، قوشۇناڭ (69-ب.).
تاعدىر قاتاال بولبويت دەسەڭ ۅزۉڭۅ
تئلىڭ تئشتەپ، ساق بولعۇنۇڭ سۅزۉڭۅ (60-ب.).
ادامدىن اداشتىرار كۅپ دۇشمانى
الارعا جاقىنداسا بۇزات انى
بئر دۇشمان – تئلى بولوت ايتاار ۇشاق،
دا بئرى – قۇر ۇبادا تارتقان تۇزاق
ۉچۉنچۉ – ىچئمدىككە بەرئلگەندىك،
بەلگىلۉۉ انىن ارتى تىرۉۉلۉلۉك.
داعى بئر جامان ساپات – ورويلۇعۇڭ،
بۉتۉندۅي جۉرگۅن جەرى – چاتاق مۇنۇن.
دا بئرى – زاار سۅزۉڭ كۅڭۉل قالات،
جانىڭدان ادامداردى قۇۇپ سالات.
بولسو ەگەر پەندەسىندە مۇنۇن باارى،
اندا انىن ۅمۉر بويۇ قۇۇراعانى (72-ب.).
جاشتىق ۅتۅت، ۅمۉر ۅتۅت ەلىرگەن
بۇ دۉينۅ – تۉش، سەن دا ۅتۅسۉڭ ۅمۉردۅن.
ۅمۉرۉڭدۉ اتا جۇرتقا ارناساڭ،
جىرعاپ-قۇۇناپ قور بولبويسۇڭ ەچ قاچان (64-ب.).
باقتىلۇۇم، دۅۅلۅتۉڭۅ چىرەنبەگىن،
بالاادان الىس بولۇپ جۉرسۅم دەگىن.
اققان سۇۇ، جۉرگۅن جەلدەي باقىت تۇربايت،
ەچ قاچان ايلانپاسى انىن تىنبايت.
باقىت – قۇت ۅزگۅرۉلمۅ، باپا بولبويت،
جىلمىشىپ جەرگە تۉشۉپ، ۇچسا – قونبويت (93-ب.).
قۇت بئر كەلەت – باقپاساڭ كەتىپ قالات،
باق بئر قونوت – ۉۅلۅسۅڭ يچۉپ قالات.
باقىتقا قولۇڭ جەتسە قارما بەكەم،
بوشوتسوڭ ساعا ەكىنچى كەلبەيت ئشەن (94-ب.).
اجال – بۇل تىرۉۉلۅرگۅ اچىق ەشىك،
تىرۉۉلۅر قۇتۇلعان جوق قاچىپ ۅتۉپ.
ۅمۉر ەمنە، ۅلۉم ەمنە – ويلوچۇ –
قايدان كەلدئم، قايدا بارام – بولجوچۇ ؟  
بۇل دۉينۅدۅ ۅلبۅۅيم دەبە تۉشۉنگۉن،
اجال كەلسە تاش-تالقانى ئشىڭدىن.
بايلىعىڭا چىرەنبەگىن الدانىپ،
اجال كەلسە كۉنۉڭ بۉتتۉ سەن قارىپ (125-ب.).
كەڭەشسەڭ، اقىلداشقىن ادام مەنەن،
ۅز پايداسىن ەچ قاچان كۅزۅدۅبۅگۅن.
ۅزۉمچۉل ۅز پايداسىن كۅزدۅپ تۇرار،
ال كەڭەش تۉز جولۇڭدان اداشتىرار.
ويۇڭدا ئشتى جاشىرباي – ەلگە سالعىن،
ار ئشتى جۉرۅك مەنەن تانداپ العىن.
ئشەنگىن جالعىز عانا ۅزۉڭۅ ۅزۉڭ
چىقپاسىن باشقالارعا اشىق سۅزۉڭ (278-ب.).
بۇعا وقشوعون گۇماندۇۇ-پروگرەسسچئل اقىل-وي تۉرمۅكتۅرۉ «قۇتادعۇ بئلىگدە» ۅتۅ ەلە كۅپ كەزدەشەت.
ەكىنچىدەن، بۇل داستان قاراحاندار ماملەكەتىن باشقارۇۇچۇ حاندارعا، بەكتەرگە، ساراي ەەلەرىنە، قول باشچىلارعا ارنالىپ جازىلعاندىقتان، الاردىن ەلگە تالىقپاي قىزمات قىلىشىن، وشونۇ مەنەن ەلە قاتار بئيلىگىنىن چىڭدالىشىن جانا انىن بەكەم بولۇشۇن كۅزدۅگۅن گۇماندۇۇ ىدەيا دا جۉزۅگۅ اشقان.
وشوندۇقتان داستاندىن قارا سۅز مەنەن جازىلعان بەت اچار بۅلۉمۉندۅ: «چىندىن (تۉندۉك قىتاي) تۅرۅلۅرۉ بۇل كىتەپتى «تاقىبالىق جىيناق» دەپ اتاشتى. ماچىندىن (تۉشتۉك قىتاي) ۅكۉمدارلارىنىن مۇراسچىلارى «ماملەكەت تۉركۉگۉ» دەشتى، چىعىش ۅلكۅلۅرۉنۉن اكىمدەرى «ۅكۉمدارلار زىيناتى» دەگەن ات بەرئشتى، ىراندىقتار تۉركتۅرۉن «شاح كىتەبى» دەپ قويۇشتۇ، ايرىمدار بولسو «ۅكۉمدارلارعا وسۇيات كىتەپ» دەشىپ، تۇراندىقتار مۇنۇ «قۇتتۇۇ بئلئم» دەپ اتاشتى»1 دەپ، باسا بەلگىلەنگەنى بۇل كىتەپتىن ماملەكەتتى باشقارۇۇچۇلاردىن زوبولوسۇنۇن كۅتۅرۉلۉشۉ ۉچۉن ماملەكەتتى چىڭدوو، ۅنۉكتۉرۉۉ جانا ەلدىن تۇرمۇشۇن جاقشىرتۇۇ ئشىندەگى ەڭ ەلە زارىل بولعون ۉگۉت-ناساات، كەڭەش، اقىل سۅزدۅردۉن كەڭىرى ايتىلىشىنان كەلىپ چىعىپ جاتقان، داستانعا بەرئلگەن ۅكۉمدارلاردىن وڭ بااسى دەپ تۉشۉنۅبۉز.
جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن ەڭ نەگئزگى بۅلۉمدۅرۉندۅ قىيالدانۇۇدان، اقىندىن چىعارماچىلىق كۅركۅم فانتازئياسىنان جارالىپ، ريالدۇۇ تۇرمۇش چىندىعىنا قىنتىقسىز تۉردۅ بەكەم شىرەلئشىپ سۉرۅتتۅلگۅن ىدەيالدۇۇ ۅلكۅ تۇۇراسىندا كەڭىرى سۅز قىلات.
وشول ويدون چىعارىلعان ىدەيالدۇۇ ماملەكەتتىن ۅكۉمدارىنىن جانا مانساپ ەەلەرىنىن ئش اراكەتتەرىن، وشونۇ مەنەن قاتار ال ۅلكۅنۉن بايگەرچئلىكتۉۉ جاقشى تۇرمۇشۇن سۉرۅتتۅپ كۅرسۅتۉۉ ۉچۉن مازمۇنۇنا جۇۇرۇلۇشقان كۅركۅم فورمانى دا ىقتۇۇ جانا چەبەر قولدونو العان. ال فورما ويدۇ بەرۉۉنۉن، مازمۇندۇ اچۇۇنۇن جانا كۅركۅم وبراز جاراتۇۇنۇن ۅزگۅچۅ، قايمانا تۉرۉ بولۇپ سانالات. ويدۇ بەرۉۉنۉن جانا سۉرۅتتۅپ كۅرسۅتۉۉنۉن قايمانا تۉرۉ ارقىلۇۇ ۅلكۅنۉ باشقارۇۇچۇ ۅكۉمدار جانا انداعى بئيلىك جۉرگۉزۉۉچۉ مانساپ ەەلەرىنىن ەل ۉچۉن قىلعان قىزماتىن جانا ار تۉردۉۉ كەسىپتەگى ادامداردىن وبرازدارىن ويدون چىعارىلعان قايمانا ماانىدەگى مانساپ ەەلەرىنىن وبرازدارى ارقىلۇۇ تۇيۇنتۇۇ بولۇپ سانالات.
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 28-ب.
______________
بۇل تۇۇراسىندا اقىن داستاندىن بەت اچارىنداعى تۉشۉندۉرمۅلۅرۉندۅ: «بۇل كىتەپتىن ۅزۅگۉ ايرىم ۅزگۅربۅس، تۉبۅلۉكتۉۉ تۉشۉنۉكتۅردۅن تۇرات: بئرىنچىسى – ادئلەت، ەكىنچىسى – دۅۅلۅت، ۉچۉنچۉسۉ – اقىل، تۅرتۉنچۉسۉ – قانىيەت دەلىپ، الاردىن ار بئرىنە تۉركچۅ ۅز اتتارى بەرئلگەن ؛  ادئلەتتى كۉنتۇۇدۇ ەلىك اتاعان، بۇل ۅكۉمدار ؛  دۅۅلۅتتۉن اتى ايتولدۇ، ال  ۋازىر، اقىلعا اقدئلمئش دەگەن ات بەرئلگەن، ال ۇۋازىردىن ۇۇلۇ، ا قانىيەت بولسو ۅتكۉرمۉش اتالىپ، انىن ىنىسى دەلگەن. مىنا ۇشۇلاردىن ورتوسۇندا ۅز ارا سۉيلۅشۉۉلۅر،سۇروو-جووپتور ارقىلۇۇ سانجىرا چەچمەلەنەت»1 – دەپ، داستاندىن قايمانا تۉردۅ جازىلعانىن اتايىلاپ ەلە تۉشۉندۉرۉپ، باسا بەلگىلەپ جازات چىندىعىندا ەلە، جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉ ايتىپ، تۉشۉنۉك بەرىپ جاتقانداي، اقىيقات، دۅۅلۅت، اقىل، ىنساپ سىياقتۇۇ ادام تۇرمۇشۇنداعى تۉبۅلۉكتۉۉ تۉشۉنۉكتۅر ادامداردىن وبرازدارى ارقىلۇۇ قايمانا فورمادا تۇيۇنتۇلۇپ، بئرى – كۉنتۇۇدۇ ەلىك حان، ەكىنچىسى – ايتولدۇ ۇۋازىر، ۉچۉنچۉسۉ – اقدئلمئش ۇۋازىر، تۅرتۉنچۉسۉ – ۅتكۉرمۉش دەرۋئش بولۇپ تۅرت ادامدىن ورتوسۇندا سۇروو-جووپ، دىسپۇت، پولەمىكا فورماسىنداعى ديالوگدوردو داستاندىن نەگئزگى مازمۇنۇ جۉزۅگۅ اشات.
دەمەك، XI قىلىمدا ەلە جۇسۇپ بابابىز تۇرمۇش كۅرۉنۉشتۅرۉن سۉرۅتتۅپ كۅرسۅتۉۉنۉن مىنداي ۅتۅ ەلە العىلىقتۇۇ ستئلدىك فورماسىن تابىشى جانا انى مازمۇندۇ جۉزۅگۅ اشىرۇۇنۇن ئشەنئمدۉۉ ستئلدىك ىقماسى قاتارى چەبەر جانا ئيكەمدۉۉ قولدونو بئلۉۉسۉ اقىندىن اقىلى، تابىعىي تالانتى، وشونۇ مەنەن ەلە قاتار بئلئمىنىن كۉچتۉۉلۉگۉنۅن ايقىن-اچىق تۉردۅ قابار بەرىپ تۇرات.
جۇسۇپ عرەك االىمى ارىستوتەلدىن «پويەتىكا» جانا دۉينۅدۅ «ەكىنچى وقۇتۇۇچۇ» (ارىستوتەلدەن كىيىن) اتالعان ابۇ ناسر ال-فارابىنىن «پويەزئيا ىسقۇسستۋوسۇ تۇۇرالۇۇ قانوندور جۅنۉندۅ»، «پويەزئيا ىسقۇسستۋوسۇ جۅنۉندۅ» دەگەن ادابئي-تيورئيالىق ەمگەكتەرىن تەرەڭ ۅزدۅشتۉرۉۉ مەنەن بئرگە ەلە انداعى ئلئمئي انىقتامالارعا ۅز اقىلىنان جارالعان كۅركۅم ادابئيات تاانىمىن قوشۇپ، تالىقپاي ئزدەنۉۉلۅردۅن كەلىپ، ۇشۇل ستئلدىك ىقمانى جاراتىپ ولتۇرات. بۇل جاڭى ستئلدىك ىقما اقىن ۅزۉ داستانىندا كۅپ قايتالاپ ايتقان بئلئم مەنەن تەرەڭ اقىلدىن، اللا تاالا بەرگەن تابىعىي تالانتتىن ايقالىشىنان جارالعانى ار بئر بئلئمدۉۉ ادامعا تۉشۉنۉكتۉۉ كۅرۉنۉش ەكەنى اينىعىس چىندىق بولۇپ سانالات.
قىسقاسى، اللا تاالا بەرگەن اقىلدى بئلئم مەنەن ۅركۉندۅتۉپ، ار قانداي جاڭى-جاڭى اچىلىشتاردى، ستئلدىك فورمالاردى جاراتسا بولورۇ مىنا ۇشۇل جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنداعى ئزدەنۉۉلۅردۉن ناتىيجاسىنان ەلە داپ-داانا، ايقىن-اچىق كۅرۉنۉپ تۇرات.
____________
1 كۅرسۅتۉلگۅن كىتەپ، 28-ب.
دەمەك، جۇسۇپ بالاساعىن داستانىندا قايرا-قايرا قايتالاپ قاقشاپ ايتىپ جاتقان جانا ۅزۉ دا ىقتۇۇ پايدالانعان بئلئم مەنەن اقىلدىن پايداسى چوڭ ەكەندىگى ازىر دا ۅتۅ ەلە اقتۇالدۇۇ كۅرۉنۉش، جە بولبوسو تۉبۅلۉككۅ اقتۇالدۇۇلۇعۇن جوعوتپويت دەسەك دا ەچ قانداي جاڭىلىشتىق بولبويت.
«قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا نەگئزگى بۅلۉمدۅردۅ بئردىكتۉۉ چىيەلەنئشكەن تاتاال سيۇجەت جوق. داستان نەگئزىنەن مىندايچا سۉرۅتتۅلۅت: كۉنتۇۇدۇ ەلىك حان ۅلكۅنۉ ادئلەت، قالىس باشقارۇۇسۇ مەنەن اتاعى الىسقا تارايت. كۉنتۇۇدۇ ەلىك جالعىز عانا ادئلەتتۉۉلۉكتۉن سئمۋولۇ بولبوستون، اندا ادام تۇرمۇشۇندا كەزدەشۉۉچۉ تۉبۅلۉكتۉۉ دۅۅلۅت، اقىل، ىنساپ سىياقتۇۇ قاسىيەتتەرگە دا ەە، ئلئم-بئلئمدۉۉ، ەمگەكچئل، چىنچىل، قالىس، اقىن ۅزۉ دا باسا بەلگىلەگەندەي، «جەتكەن ادئلەت» ۅكۉمدار قاتارى سىپاتتالات. البەتتە، ار بئر ەلە ادام ادئلەتتۉۉ، دۅۅلۅتتۉۉ، اقىلدۇۇ، ىنساپتۇۇ وشونۇ مەنەن ەلە قاتار ئلئم-بئلئمگە دا ەە بولۇشۇ ۅتۅ زارىل.
انتكەنى، بۇل قاسىيەتتەرگە ەە بولبوعون ادام، تولۇق قاندۇۇ ادامدىق ابرويعو دا ەە بولو البايت.
ۅلكۅنۉ باشقارۇۇچۇ ۅكۉمدارعا ەڭ باشقىسى ادئلەت، قالىس بولۇۇسۇ شارت. وشونۇ مەنەن قاتار دۅۅلۅتتۉۉ، اشقان اقىلدۇۇ، بئلئمدۉۉ ىنساپتۇۇ دا بولۇشۇ ۅتۅ زارىل. انسىز مىقتى ۅكۉمدار بولو البايت. ەگەردە مىنداي ساپاتتارعا ەە بولبوعون ادام ۅكۉمدار بولۇپ قالسا، اندا ۅلكۅنۉن ەكونومىكاسى ۅنۉگۅ البايت، ەل جاپا چەگەرى انىق.
وشوندۇقتان جۇسۇپ بالاساعىن ۅزۉنۉن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا ەڭ ەلە بئلگىچتىك مەنەن ايتىپ جاتقان ادئلەت، دۅۅلۅت، اقىل، ىنساپ جانا ئلئم-بئلئم ار بئر مانساپ ەەلەرىندە، ال تۇرعاي ار بئر جارانداردا، قوومدۇن باردىق مۉچۅلۅرۉندۅ بولۇشۇ ۅلكۅنۉ دۉركۉرۅپ ۅنۉگۉۉگۅ، ەلدىن تۇرمۇشتۇق جىرعالچىلىعىن ارتتىرۇۇعا قىزمات قىلارى اچىق-ايقىن كۅرۉنۉش.
قىسقاسى، اقىن كۉنتۇۇدۇ ەلىكتى وشوندوي ساپاتتارعا ەە تۅگۅرۅگۉ تۅپ كەلگەن ۅكۉمدار قاتارى سۉرۅتتۅگۅن. انىن بئيلىگى ادئلەت، قالىس، گۇماندۇۇ بولعوندۇقتان جالپى ەلگە كۉن سىياقتۇۇ «نۇرۇن تەگئز چاچىپ تۇرات».
مىنا وشول كۉنتۇۇدۇ ەلىكتىن قابارىن ۇققان ايتولدۇ ات ارىتىپ، جول باسىپ، ئزدەپ كەلىپ، حانعا اق قىزمات قىلۇۇنۇ ەڭسەپ ۅتۉنۅت. كۉنتۇۇدۇ ەلىك حان ايتولدۇنۇن ار قانداي ئشتەرگە جۅندۅمدۉۉلۉگۉن بايقاپ، ۅزۉنۅ ۇۋازىرلىك قىزماتقا الات.
ايتولدۇ – دۅۅلۅتتۉن سئمۋولۇ. ئشمەردىگى، اقىلى تولعون ايداي جەتئلىپ، چەگىنە جەتىپ، جارقىراپ تولۇپ تۇرعان ۇچۇرۇ. البەتتە، دۅۅلۅتتۉن ار دايىم بۅكسۅربۅۅ تولۇپ عانا تۇرۇشۇ، ار بئر ادامدىن دۅۅلۅتكۅ اقىلدۇۇ، تۇۇرا مامئلەسىنەن كەلىپ چىعا تۇرعان ئش.
بئروق، دۅۅلۅت تۇرۇقسۇز. بئردە بار دا، بئردە جوق. ۅزۉنۉن حانعا، ەلگە اق قىزماتىن ۅتۅپ جۉرۉپ، دەن سوولۇعۇ ناچارلاپ، قاتۇۇ وورۇدان ايتولدۇ كۅز جۇمات. انىن وردۇنا ايتولدۇنۇن ۇۇلۇ اقدئلمئش ۇۋازىر بولوت.
اقدئلمئش – اقىلدىن سئمۋولۇ. ۅلكۅنۉ باشقارۇۇچۇ مانساپ ەەلەرى ەڭ ىرىدە اقىلدۇۇ، بئلئمدۉۉ بولۇشۇ ۅتۅ زارىل.
اقىلدۇۇ، ئلئم-بئلئمدۉۉ اقدئلمئش ۇۋازىرلىك قىزماتقا تۇرۇپ، ۅلكۅنۉن كۉچ-قۇباتىن، ەلدىن تۇرمۇش جىرعالچىلىعىن داعى دا ارتتىرات. وشول مەزگىلدە كۉنتۇۇدۇ ەلىك حان اقدئلمئشتىن تۇۇعانى ۅتكۉرمۉشتۉ قىزمات قىلۇۇعا حان سارايىنا چاقىرتات.
ۅتكۉرمۉش – ىنساپتۇۇلۇقتۇن سئمۋولۇ. ار بئر ەلە ۅلكۅنۉن مانساپ ەەلەرى، باشقارۇۇچۇلارى بولسۇن، جە جۅن ەلە قاتارداعى جاراندارى بولسۇن ىنساپتۇۇ بولۇۇعا تئيئش. انسىز ال ۅلكۅنۉن بايلىعى تالوونعو تۉشۉشۉ مۉمكۉن. ىنساپتۇۇلۇق ادام بالاسىنىن ەڭ مىقتى ساپاتتارىنىن بئرى ەكەنىن جۇسۇپ داستانىندا بئر قانچا جولۇ باسا بەلگىلەپ كۅرسۅتۅت.
دۉينۅدۅ مانساپ ارتىنان تۉشپـۅگۅن، قاراپايىم، دەرۋئشتىك تۇرمۇشتا جاشاعان ۅتكۉرمۉش كۉنتۇۇدۇ ەلىك حاندىن سۇنۇشۇنا ماقۇل بولبويت. حان سارايدا قىزمات قىلۇۇدان باش تارتات.
مىنا وشول تۅرت سئمۋولىكالىق قاارمانداردىن سۉيلۅشۉۉلۅرۉنۅن، ايتىشتارىنان، پولەمىكالارىنان، سۇروو-جووپتورۇنان كەلىپ، داستاندىن ىدەيالىق مازمۇنۇ تەرەڭ سوتسيالدىق-فئلوسوفئيالىق ماانايدا كۅركۅم سۉرۅتتۅلۉپ بەرئلەت.
بۇل داستاندا سۉرۅتتۅلۉپ بەرئلگەن ورچۇندۇۇ ماسەلەلەر تۇۇراسىندا پروفەسسور ا. قاسىمجانوۋ: «پويەمانىن قاارماندارى – اق سارايداعى اتاق-ناامداردىن سئمۋولۇ، تابىگىي جانا قوومدۇق كۉچتۅردۉن دىنئي بەلگى- جىشاانالارى،بەلگىلۉۉ بئر تۇرمۇشتۇق پوزىتسئيالاردىن تۇيۇنتماسى، جاشوونۇن ماانى-ماڭىزىن بئرگەلەشىپ ئزدۅۅنۉن، تۉشۉنۉۉنۉن قاتىشۇۇچۇلارى.
پويەمادا كۅپ نەرسە سۅزگۅ الىنات: اق سارايدىن تۇرمۇش-تىرىچئلىگى، وردو باشى، حاس حاجىبدىك، اسكەر باشچى، ەلچئلىك، قاتچى، اشپوزچۇ، قازىناچى قانداي بولۇش كەرەك، مەيمان كۉتۉۉ، ۇزاتۇۇ، جار تاندوو، بالا تاربئيالوو، كۅر ووقاتتىن تۉيشۉكتۅرۉنۅن قۇتۇلۇۇ، ۅمۉر مەنەن ۅلۉمدۉن سىرى، ادامگەرچئلىكتىن ماانى-ماڭىزى، ادامدىن بۇل دۉينۅدۅگۉ وردۇ، ئلئم-بئلئمدىن ماانىسى ج.ب. تولۇپ جاتقان ماسەلەلەر چەچمەلەنەت. ار تۉردۉۉ كەسىپچئلىك داڭازالانات»1 – دەپ ەڭ تۇۇرا بەلگىلەپ جازات.
چىندىعىندا ەلە ماملەكەتتىن باشىنداعى ادام جانا ار بئر مانساپ ەەلەرى ماملەكەتتى باشقارۇۇدا جانا چىنداپ ۅنۉكتۉرۉۉدۅ، ەلدىن تۇرمۇشتۇق جىرعالچىلىعىن ارتتىرۇۇدا جان دئلى، اق نىيەتى مەنەن ەل ۉچۉن بەرئلىپ ئشتەپ، ۉزۉرلۉۉ ەمگەكتەنىپ، ار قانداي ماملەكەتتىك ئشتەردى ۇيۇشتۇرعۇچ، ىيماندۇۇ، ادئلەت، قالىس، چىنچىل، اقىلدۇۇ، بئلئمدۉۉ، ىنساپتۇۇ بولۇۇعا تئيئش. وشونۇ مەنەن ەلە قاتار قاراپايىم ەل، جاراندار، ار قانداي كەسىپ ەەلەرى دا بئيلىك باشىنداعى ادامداردى ۇرماتتوو مەنەن ۅزدۅرۉنۉن ئشىن، كەسىپتەرىن مىقتى بئلگەن، ەلگە قىزمات قىلعان چىنچىل، ىيماندۇۇ، ادئلەت، ىنساپتۇۇ، قالىس بولۇشۇ زارىل.
ماملەكەتتى باشقارۇۇچۇلار مەنەن ەلدىن مامئلەسى جىلۇۇ، ئشەنىچتۉۉ، ۅتمۅ قاتار دەموقراتئيالۇۇ، قالىس بولعون ۇچۇردا ماملەكەت وڭولۇپ، ەلدىن تۇرمۇشۇ جاقشىراارى اينىعىس چىندىق بولۇپ سانالات. مىنا ۇشۇل داانىشماندىق وي، اسىل ىدەيا «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىندا تولۇق تۉردۅ جۉزۅگۅ اشقان جانا جوعورقۇ كۅركۅمدۉكتۅ سۉرۅتتۅلگۅن.
جۇسۇپ بالاساعىندىن «قۇتادعۇ بئلىگ» داستانىنىن ەڭ نەگئزگى ىدەيالىق كونتسەپتسئياسىن ۇشۇندايچا تۉشۉنگۅنۉبۉز وڭ جانا جۅندۉۉ بولوت.

1 قاسىمجانوۋ ا. رۇحئي مادانئياتتىن باشاتىندا // قىرعىزستان مادانئياتى. 1986. 7-اۋع
___________

university.kg
مەنبە:http://kokjal.net/bbs/forum.php? ... id=20517&page=1