ئەلكۈن لوندون: ۋېلىۋاي ۋە ئۇنىڭ بەرپاكارلىق ئىشلىرى

ezimi

ۋېلىۋاي ۋە ئۇنىڭ بەرپاكارلىق ئىشلىرى

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن يوللانمىسى

ۋېلىۋا ي (ۋەلىباي)





باغ ئۆسەك بويىدا قەد كۆتىرىپ تۇرغان گۆزەل ياركەنت شەھىرىنىڭ ئۆزىگە خاس تارىخى بار. ئۇ خەلقىمىزنىڭ ئۇزۇن ژىللىق تارىخىنىڭ يارقىن بىر سەھىپىسى. ئەندى بۇ شەھەر توغرىلىق گەپ قىلىدىغان بولساق، ئالدى بىلەن تەدبىرچان، پەم-پاراسەتلىك، ئىسلاھاتچى ۋېلىۋاي يولداشېۋنىڭ ئىسمى تىلغا ئېلىنىدۇ. ئەندى ۋېلىۋاي ھەققىدە سۆز قوزغىلىدىغان بولسا، بىردىن ياركەنت شەھىرى كۆز ئالدىمىزغا كېلىدۇ. چۈنكى سۆلىتى چىرايلىق شەھەرنىڭ تارىخى ئەينە شۇ بۈيۈك ئىنساننىڭ پائالىيىتى بىلەن چەمبەرچاس باغلىق. ئۆتكەن ژىلى ئاتاقلىق ئىسلاھاتچىنىڭ تۇغۇلغىنىغا 175 ژىل بولدى. شۇڭلاشقا ئۇ توغرىلىق قىسقىچە توختىلىپ ئۆتسەم ئارتۇقلۇق قىلماس.

ۋېلىۋاي كىم؟ ئۇ قەيەردە تۇغۇلغان؟ ئەۋلاتلىرى بارمۇ؟ ئۇنىڭ خەلىق ئۈچۈن قالدۇرغان قانداق مىراسى، بەرپاكارلىق ئىشلىرى بار؟ موشۇ سوئاللار ئەتراپىدا خېلە ئىزدەندىم. ۋېلىۋاينىڭ قىزى — دۇرنىساخان ئانا ياركەنت تەۋەسىنىڭ كۆكتال يېزىسىدا ياشاپ، 1962-ژىلى ئالەمدىن ئۆتتى. ئۇ ياقنى كۆرگەن، بىراق دەقەمدە ئولتىرىپ سۆھبەتلەشمىگەن بولساممۇ، ئۇنىڭ پەرزەنتلىرى بىلەن قويۇق ئارىلاشتىم.

ئۇ ياقنىڭ يولدىشى قاسىمخان سۇفىيانوۋ ۋېلىۋايغا يات ئەمەس. ۋېلىۋاي كىچىك چېغىدا دادىسى ۋاپات بولۇپ، ژىتىم قالىدۇ. تۇل قالغان ئانىسى كېيىنىرەك ئاقكەنتلىك سۇفىيا دېگەن يۈزبېشىغا تۇرمۇشقا چىقىدۇ. ئۇنىڭدىن قاسىمخان، تېيىپخان، ئەمەتخان ئىسىملىق ئۈچ ئوغۇل دۇنىياغا كېلىدۇ. بىراق تېيىپخان ۋە ئەمەتخان ياش ۋاقتىدا ۋاپات بولۇپ كېتىدۇ. بالاغەتكە يەتكەن قاسىمخاننى دۇرنىساخانغا چېتىپ قويىدۇ. قاسىمخان كىچىگىدىنلا زېرەك، تىرىشچان بالا بولۇپ، بىلىم-يېڭىلىققا ئىنتىلىدۇ. دەسلەپ مەدرىسىدە، ئاندىن پەنىي مەكتەپلەردە بىلىم ئالىدۇ. ۋېلىۋاي ئۇنى پېتېربۇرگتا ئوقۇتقان دېگەن گەپمۇ بار.

ساۋاتلىق قاسىمخان بۇ تەۋەدە كېڭەش ھاكىمىيىتى ئورنىتىلغاندىن كېيىن دەسلەپ سوت رەئىسى، پىۋو زاۋودىنىڭ بۇخگالتېرى ۋە پېدتېخنىكۇمدا ئوقۇتقۇچى بولۇپ ئىشلەيدۇ. مەرىپەت يولىدا قىزغىنلىق بىلەن ئىشلەۋاتقان ژىللىرى، تەقىپلەشنىڭ دەھشەتلىك بورىنى باشلىنىپ كېتىدۇدە، ئۇمۇ تۇتقۇنغا ئېلىنىدۇ.

1937-ژىلى 3-نويابردا ئالمۇتا ۋىلايەتلىك ئۇنكۋد ترىبۇنالى تەرىپىدىن سوتلىنىپ، 1937-ژىلى 4-نويابردا ئېتىلغان. 1958-ژىلى 13-مارتتا تالدىقورغان ۋىلايەتلىك سوتىنىڭ قارارىغا بېنائەن ئاقلانغان.

قاسىمخان بىلەن دۇرنىساخاندىن ئالتە پەرزەنت قالغان ئېدى. ئۇلارمۇ تەقىپلەشنىڭ ئازاۋىنى كۆپ تارتتى. ئاندىن كۆكتال يېزىسىغا ئورۇنلىشىپ، شۇ يەردە ئەمگەك قىلىپ، ھاياتتىن ئۆتتى. بۈگۈنكى كۈندە ۋېلىۋاينىڭ ئەۋلاتلىرى ئالمۇتا، ژامبۇل، تاشكەنت شەھەرلىرىدە ئىستىقامەت قىلىۋاتىدۇ.

ۋېلىۋاي يولداشېۋنىڭ تۇغۇلغان يېرى، ژىلى ھازىرغىچە ئېنىق ئەمەس، ھەرخىل تەخمىنلەر ئېيتىلىپ ژۈرىدۇ. ئۇنىڭ نەۋرىسى رۇقىيەم ھەدە سۇفىيانوۋادىن ھايات ۋاقتىدا بۇ ھەققىدە سورىغىنىمدا: «ئانىمىزنىڭ «بوۋاڭلارنىڭ تېگى-تەكتى خونىخايلىق» دېگەن سۆزى يادىمدا ساقلىنىپ قاپتۇ. ئۇ قايسى خونىخاي؟ شۇنى سوراپ، ئېنىق بىلىۋالمىغان ئېكەنمىز» دەپ ئېيتقان ئېدى. بۇ سۆزنىڭمۇ جېنى بار ئېكەن.

بۈيۈك يازغۇچى زىيا سەمەدىنىڭ «ئىستەك ۋە قىسمەت» رومانىنىڭ بىرىنچى قىسمىدا مۇنداق دېگەن جۈملىلەرنى ئوقۇدۇم: «…ئىلى ئۇيغۇرلىرىدىن چىققان ئەڭ نوپۇسلۇق ۋە ئىناۋەتلىك باي، ھەمدە پادىشا روسسىياسى ۋە مەنچىن ئىمپېرىياسى ئالدىدا ھۆرمەت-ئېتىۋارغا سازاۋەر بولغان ئاتاقلىق ئەرباپ ۋېلىۋاي يولداشېۋ خونىخايلىق بولۇپ، مېنىڭ بوۋىلىرىم: سەمەت قازى، ئىمىرھەمزە قازى، ھوسمان بولۇسلار بىلەن نەۋرە قېرىنداش ئېكەنلىگى تۈپەيلى خونىخايلىقلارغا يان بېسىش تەبىئىي ھالەت، ئەلۋەتتە». ئۇنىڭغا ئاساسلانساق، ۋېلىۋاي ياركەنت تەۋەسىدىكى خونىخاي ئەمەس، ئىلى تەۋەسىدىكى خونىخاي مازارى كەنتىدە تۇغۇلغان بولسا كېرەك. ئۇنىڭ 1838-ژىلى دۇنىياغا كەلگەنلىگى ۋە 1915-ژىلى ياركەنت شەھىرىدە ۋاپات بولغانلىغى ھەققىدە مەلۇماتلار بار.

ئۇنىڭ ئەسلى ئىسمى ۋېلى، ئاتىسىدىن ئەتىگەن ئايرىلغان ئۇ ئانىسىنىڭ تەربىيىسىدە بولۇپ، كىچىگىدىنلا تۇرمۇش ئېغىرچىلىقلىرىنى بېشىدىن كەچۈرۈپ، ئوقەتكە پىشىدۇ. شەھەرگە ئېشەك ھارۋۇ بىلەن ئوتۇن توشۇپ، تىرىكچىلىك قىلىۋاتقان كۈنلەرنىڭ بىرىدە دالادا ئاپپاق ساقاللىق خىزىر بوۋاي يولۇقۇپ، دۇئاسىنى بەرگەن ئېكەن، دېگەن ئەپسانىمۇ بار. ھەر ھالدا ئۇ ئۆزىنىڭ ئەمگەكسۆيگۈچلۈگى، پەم-پاراسىتى تۈپەيلى تۇرمۇش شارائىتىنى تېز يولغا قويۇۋالىدۇ. 1871-ژىلى غۇلجىنى رۇس ئەسكەرلىرى ئىشغال قىلىۋالغاندىن كېيىن بۇ يەرگە كەلگەن رۇس، تاتار ۋە باشقا سودىگەرلەر بىلەن مۇناسىۋەت باغلاپ، ئىش-ئوقىتى تېخىمۇ ياخشىلىنىشقا باشلايدۇ. بارا-بارا كەڭ-تاشا ئېتىزلىقلىرى، مىڭلىغان مېلى، ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرى، بانكىسى بار كۆرنەكلىك، بايلار قاتارىدىن ئورۇن ئېلىپ، ئىسمى يەتتىسۇغا كەڭ تونۇلىدۇ.

1881-ژىلى 12-فېۋرالьدىكى «پېتېربۇرگ كېلىشىمى» بويىچە ئۇيغۇر سۇلتانلىغىنىڭ روسسىياگە قاراشلىق قىسمىدىن باشقا يېرى چىنلارغا قايتۇرۇلۇپ بېرىلدىدە، تۇرمۇش ئەھۋال كەسكىنلىشىپ، زورلۇق، خورلاش كۈچەيدى. شۇڭلاشقا ئۇيغۇرلار ئارىسىدا يەتتىسۇغا كۆچۈش گەپلىرى تارىلىدۇ. بۇنىڭغا پادىشا روسسىياسى ھەم ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزلىرىمۇ مەنپىيەتدار ئېدى. بۇ ئىشنى تۈركستاننىڭ گېنېرال-گۇبېرناتورى ئا.ۋ. كولپاكوۋسكىي ئۆز قولىغا ئالىدۇ. ئۇ تاشكەنتتىن ياركەنت تەۋەسىنىڭ ئالتۇنەمەل يېرىگە كېلىپ، ۋ.يولداشېۋ بىلەن ئۇچرىشىپ، سۆھبەتلىشىدۇ، ئۇنىڭدىن ئۇيغۇرلارنى يەتتىسۇغا كۆچىرىپ چىقىشقا ياردەم قىلىشنى قەتъئىي ئىلتىماس قىلىدۇ. ئەگەر بۇ مەسىلە مۇۋاپپەقىيەتلىك ھەل قىلىنىدىغان بولسا، يولداشېۋقا خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن تۆلەنمەي كېلىۋاتقان بىر مىللىئون سەككىز يۈز سومىنى ئۈندۈرۈۋېلىشىغا رۇس ھۆكۈمىتىنىڭ ياردەملىشىدىغانلىغىنى ئېيتىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى يەتتىسۇغا كۆچىرىش تەييارلىغى باشلىنىپ كېتىدۇ.

بۇ ياقتىمۇ ئۇنىڭغا تەييارلىق ئىشلىرى قىزغىن قولغا ئېلىنىدۇ، مەخسۇس كومىسسىيا قۇرۇلۇپ، پائالىيەت ژۈرگۈزىدۇ. سىردەرىيا ۋىلايىتى ئەسكەرلىرىنىڭ قوماندانى، گېنېرال-مايور ئا.يا. فرېدى كېلەچەك ياركەنت ئۇئېزىنىڭ مەركىزىنى سېلىشقا جاۋاپكەر بولۇپ تايىنلىنىدۇ. كەڭ-تاشا مەيدان نىشانغا ئېلىنىپ، ئەتراپلىق تەكشۈرۈلىدۇ، شەھەرنى ئۆسەك دەرىياسىنىڭ بويىغا سېلىش مۇۋاپىق دەپ تېپىلىدۇ، لايىھىسى كېلەچەكنى كۆزدە تۇتقان ھالدا تۈزىلىدۇ. شەھەرنى بەرپا قىلىش توغرىلىق دەسلەپكى ھۆججەت 1881-ژىلى 7-سېنتيابردا تىركەلگەن ئېكەن. فرېدى ئۆزىنىڭ گېنېرال-گۇبېرناتورغا يازغان خېتىدە «ئۆسەككە 1500 ئائىلىنىڭ كۆچۈپ كەلگۈسى كېلىدۇ. ئاساسىي خەلىق ئۇيغۇرلاردىن باشقا يەنە 400 ئائىلە رۇس، تاتار، تۇڭگان ۋە باشقا مىللەتلەردىن بولۇپ، بارلىغى 1900 ئائىلە كۆچۈپ كېلىدىغانلىغىنى بىلدۈردى…» دەپ يازغان.

شۇنداق قىلىپ، ئۇلۇق كۆچ-كۆچ 1882-ژىلى باشلىنىپ، ئىككى ژىل داۋام قىلىدۇ. دەسلەپكىلەردىن بولۇپ ۋېلىۋاي ئۆزى بىلەن بىللە 45 مىڭدىن ئوشۇق ئادەمنى ئىلى دىيارىدىن ياركەنتكە ئېلىپ كېلىدۇ. بۇ كۆچ-كۆچتە ۋېلىۋاي ئاساسىي رول ئوينايدۇ. كەلگەن ھەربىر ئائىلىگە ئالتە دېسياتىنىدىن يەر ئاجرىتىلىپ بېرىلدى. ئۇ يەرلەردە كۆچمەنلەر ئاشلىق، كۆكتات، قوغۇن-تاۋۇز ۋە باشقا زىرائەتلەرنى ئۆستۈرۈپ، مېۋىلىك باغلارنى بەرپا قىلىپ، چاپسانلا گۈلىستانلىققا ئايلاندۇردى. شەھەر قوينىدا تۇرۇشلۇق ئۆيلەر، بېنالار، بازارلار، دۇكانلار ۋە باشقىلار سېلىنىپ، شۇنداقلا ئۆسەك ۋادىسىدا سەكسەنگە يېقىن يېزا بىلەن مەھەللە بەرپا قىلىنىپ، تېز ئاۋاتلاشتى، ئۈچ چوڭ ئۆستەڭ قېزىلدى، نۇرغۇنلىغان ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرى ئىشقا قوشۇلدى. بۇ جەھەتتىن ۋېلىۋاينىڭ سىڭەرگەن ئەمگىگى بېباھا. ۋادىدىكى بەرپاكارلىق ژىراقلارغىمۇ يەتتى. ئارىدىن ئون بەش ژىل ئۆتكەندە «نوۋوئې ۋرېميا» ژۇرنالى ئۆزىنىڭ 1900-ژىلقى ئىيۇلь ئېيىدىكى سانىدا: «غۇلجا كۆچمەنلىرىدە بىز ھەقىقىي ئەمگەك ئادەملىرىنىڭ ساغلام ۋە پاك ھاياتىنى كۆردۇق. ئىختىسادىي جەھەتتىن ئۇلار ناھايىتى زور كۈچنى تەشكىل قىلىدۇ. قېدىمىي زامانلاردىن بېرى كۈن نۇرىدا كۆيۈپ، قاغجىراپ ياتقان چۆللۈكلەر… ئەندى ئەسىرلىك ئۇيقىسىدىن ئويغىنىپ، گۈللەنگەن ۋادىغا ئايلاندى»، دەپ يازدى.

كەڭ-تاشا ۋادىدا ئۆزلەشتۈرۈلگەن يەرگە ئاساسەن ۋېلىۋاي ئېگىدارچىلىق قىلىپ، ژۇقۇرى ھوسۇل ئېلىنغان ژىللىرى ئۇنىڭ ساڭلىرىغا ئىككى يۈز مىڭ پۇتتىن ئوشۇق ئاشلىق قۇيۇلاتتى. بۇ ئاشلىقنى يەتتىسۇ، تاشكەنت ۋە باشقا يەرلەرگە سېتىپلا قالماي، ھەتتا چەت ئەللەرگىمۇ چىقىراتتى. پادىشا ئەسكەرلىرىنى ئاشلىق بىلەن تەمىنلەشكە ياردەملەشتى. شۇنداقلا ۋېلىۋاي ئۆز مەبلىغىنىڭ خېلە قىسمىنى ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرىنى تەرەققىي ئەتكۈزۈشكە، جۈملىدىن كان سانائىتىگە، ئالتۇن چىقىرىشقا سەرىپ قىلدى. ئۇنىڭ بېۋاسىتە تەشەببۇسى ۋە مەبلىغى ھېساۋىغا ئىلى دەرىياسىدا كېمە يولى ئېچىلدى، يەنى 1893-ژىلى 14-ماي كۈنى 20 مىڭ پۇت ئاشلىق بېسىلغان كېمە غۇلجىغا ئاتلاندى.

ۋېلىۋاي يولداشېۋ خەلقىمىزنىڭ، ژۇتنىڭ مەدەنىيىتىنى كۆتىرىشكىمۇ كۆپ كۆڭۈل بۆلدى. جۈملىدىن ئۇ بىرەر ھاشامەتلىك مەدرىسە سېلىشنى ئارمان قىلىپ ژۈرەتتى. بۇ توغرىلىق ئۆز ۋاقتىدا مېچىت-مەدرىسىنىڭ مۇدىرى بولۇپ ئىشلىگەن مالىك بالغابائېۋ «قېدىمىي ياركەنت ھەم ۋېلىۋاي مەدرىسىسى» سەرلەۋھىلىك ماقالىسىدا: «…شەھەردىكى مۇسۇلمان زىيالىلىرى بىلەن ئاقساقاللىرى باش قوشۇپ، شەھەرنىڭ مەركىزىدە باشلانغۇچ دەرىجىدە بىلىم بېرىدىغان مەدرىسە سېلىش قارارىغا كەلدى. ئاخىرى 1887-ژىلى 20-مايدا يەتتىسۇ گېنېرال-گۇبېرناتورىغا ياركەنت شەھىرىدە مەدرىسە سېلىش ئۈچۈن رۇخسەت سوراپ كەلگۈسى مەدرىسىنىڭ بارلىق قۇرۇلۇش ئىشلىرىنى ژۈرگۈزۈشنى بوينىغا ئالغان ياركەنت شەھىرىنىڭ سودىگەرى، ئوتتۇز ياشلاردىكى ۋېلاخۇن يولداشېۋ ئېدى…» دەپ يازىدۇ («ئۇيغۇر ئاۋازى»، 9-نويابر 1996). ئەندى كۆرنەكلىك شائىر رەخمېتوللا نۇرپېئىسوۋ ئۆزىنىڭ «ژاركېنت ئاتائۇژادزدا غانا…» دېگەن ماقالىسىدىكى مونۇ قۇرلارنى ئوقۇپ كۆرەيلى. «Жаркент атауы жадымызда ғана…» дегән мақалисидики мону қурларни оқуп көрәйли. «…Жаркент шаһарының байырғы турғыны, ұйғыр халқының бірегей перзенті, заманына сай дәулет жия білген Уәли Йолдашев. Ол өзі көзі ашық, арғы-бергіні көрген адам болған. Сауда-саттық жолымен Ташкент, Хива, Бухара, Самарқанд жағына да, Қытай жеріне де барып, көп саяхаттап, сейіл құрып өткен адам. Барған жерлеріндегі сәулетті, салтанатты ғимараттар, мавзолей, мешіттер оның қиялын тербеп, өзі де осындай сәулет-сарай жасатуды армандаған. Оның осы игі ниетін жүзеге асыруға қитай сәулетшісі Хон Пик қол үшін беріп, көмектеседі. Келісім-шартпен мойнына алған жумысын тез-ақ бітіріп тастайды. Сөйтіп өткен ғасырдың жартысында Уәли бай мешіті дүниеге келеді» («Лениншіл жас» 1989-ж. 17-февраль).. مۇئەللىپلەر بۇ ماقالىلىرىنى ئارخىۋ ھۆججەتلىرىگە، ھەقىقەتكە تايىنىپ يازغانلىغى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ.






ئەندى ئالمۇتا ۋىلايەتلىك «ژېتіسۇ» گېزىتىنىڭ ئۆتكەن ژىلقى 26-نويابرьدىكى سانىدا بېسىلغان «Жаркенттің бойтұмары» سەرلەۋھىلىك ماقالىنى ئوقۇپ رەللە بولدۇم. ئۇنىڭدا: «1896-жылы Жаркент қаласына үлкен мешіт-мәдресе салуды жергілікті мусылмандар ойластырады. Өйткені, Ұлы Жібек жолының бойында іргесі жаңадан қаланған Жаркент шаһарына мешіт керек еді. 1886-жылы мусылмандардың алғашқы құрылтайы өтіп, шебер іздеуді, немен салуды, қалай тұрғызуды, мешіттің қанша бөлімнен туратыны туралы мәлімет жинақталады. Сол кезде қазақтың жақсылар мен жайсаңдары, байлары мен билері бул өңірде ондай шебердің жоқтығын ескеріп Қытайда аты дүркіреп шыға бастаған Хон Пик атты шеберге қолқа салады. Сол түста 37-38 жастағы шебер келісім береді…»  دەپ يېزىلغان ئېكەن. ئەپسۇس، مەزكۈر ماقالىدا ۋېلىۋاي يولداشېۋنىڭ ئىسمى بىر يەردىمۇ ئاتالمايدۇ. بۇ تارىخىي ھەقىقەتكە كۆز ژۇمغانلىق، ئۇنىڭغا قىلغان خىلاپلىق ئەمەسمۇ؟…

«ھەقىقەت كۆمۈلمەس» دېگەن دانا گەپ بار. ياركەنتتە ھاشامەتلىك مەدرىسە-مېچىت سېلىشنىڭ تەشەببۇسكارى ۋە ئۇنىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا ماددىي ياردەم كۆرسىتىپ، نازارىتىگە ئالغان ۋېلىۋاي يولداشېۋ ئېكەنلىگى تارىختىن مەلۇم. شۇنداق قىلىپ، 1887-ژىلنىڭ ئاخىرىلىرىدىن باشلاپ كەتمەن، ئاقسۇ، نارىنقول ۋە تىيانشان تاغلىرىنىڭ پۇختا، ئۇزۇن قارىغايلىرى تاللاپ، كەستۈرۈلۈپ، ئارىلىغى يۈز چاقىرىمدىن ئاشىدىغان ياركەنتكە ئات، ئۆكۈز ۋە تۆگىلەر بىلەن توشۇلۇشقا باشلايدۇ. تاللانغان ئۇستىلار باش مېمارنىڭ كۆرسەتمىسى بويىچە ياغاچلارنى كېسىپ، رەندىلەپ سايىلىق يەرگە تىزىپ، قۇرۇتىدۇ. ئۇمۇمەن، مەدرىسە قۇرۇلۇشىغا يۈزگە يېقىن ماھىر ئۇستىلار قاتناشقان دېگەن مەلۇمات بار. شۇنداقلا مەخسۇس خۇمدانلاردا خىش ۋە گەنچ (گىپس) پىشىرىلىپ تەييارلىنىدۇ. ياغاچلار ئىككى- ئۈچ ژىل ئىچىدە تاغ بولۇپ دوگىلىنىپ كېتىدۇ. باش مېمار غاڭزىسىنى چېكىپ، ياغاچلارنى تەييارلىتىۋېرىدۇ. باي ئەندىشىگە چۈشىدۇدە، خون پىكتىن مەدرىسە قۇرۇلۇشىنى باشلاشنى قەتئىي تەلەپ قىلىدۇ. باش مېمار باينىڭ سەل ئالدىراقسانلىق قىلىۋاتقانلىغىنى ئاگاھلاندۇرۇپ، كەلگۈسى مەدرىسىنىڭ ئىككى تۈرلۈك ماكېتىنى ياساپ كۆرسىتىدۇ. ئۇنىڭ بىرىنچىسى مەدرىسىنىڭ ھازىرقى كۆرۈنۈشى، ئىككىنچىسى بولسا ئۈچ قەۋەتلىك بولۇپ، باش دەرۋازا بىلەن چوڭ جۈمە مېچىتىنىڭ ئارىسى ئىككى قەۋەتلىك دەلىز بىلەن قوشۇلۇپ كېتىدىغان بېنا ئېدى. ۋېلىۋاي بولسا، ئۇنىڭ ھازىرقى نۇسخىسىنى تاللاۋالىدۇ. شۇندا باش مېمار «يەنە ئىككى ژىل ياغاچ توشۇپ، تەييارلىشىمىز كېرەك» دېگەن ئېكەن. ۋېلىۋاي بۇنىڭغا كېلىشمەيدۇ.

1892-ژىلى چوڭ مېچىت، مەدرىسە بۆلمىلىرى (بارلىغى 24 بۆلمە)، كىچىك مېچىت ۋە باش دەرۋازىنىڭ قۇرۇلۇشى ئاياقلىشىپ، ئۇنى پايدىلىنىشقا بېرىش تەنتەنىلىك ئۇيۇشتۇرۇلىدۇ. بۇ يەردە ياركەنت تەۋەسىدىلا ئەمەس، خوشنا ئىلى ۋە باشقا ژىراق يەرلەردىن كەلگەن تالىپلارمۇ ئوقۇغان، ئۇلار دىنىي بىلىم بىلەن بىر قاتاردا ماتېماتىكا، جۇغراپىيە، تارىخ ۋە باشقا پەنلەر بويىچە ساۋاتىنى ئاچقان.

ۋېلىۋاينىڭ ھاشامەتلىك مەدرىسىسى ئەجايىپ ماھارەت بىلەن بەرپا قىلىنغان، چېكىلگەن ھەرخىل نەقىشلەر، چىرايلىق پۈتۈلگەن يېزىقلار —كىمنىلا بولمىسۇن، ھەيران قالدۇرىدۇ. ئۇ ئەسىردىن ئوشۇق ۋاقىت مابايىنىدا بىر مىقسىز تىك تۇرىدۇ. گۈل كەبى چىرايلىق ئىشلەنگەن، نەچچە مىڭلىغان ياغاچ دانىلىرى بىر-بىرىگە شۇ قەدەر چاپراس كەلتۈرۈلگەنكى، ئۇنىڭ سىرىنى شۇ زاماننىڭ ئۇستىلىرى ئۆزلىرىلا بىلىشى مۈمكىن… شۇڭلاشقا ئۇنىڭغا قارايسەندە ئويلىنىسەن، — ھە، بۇ بېنا ئەقىل ۋە ماھارەت مەھسۇلى. ئۇ XІX ئەسىردە ئاتىلاردىن بىزگە قالغان تارىخىي نادىر مەدەنىي يادىكارلىق. ئۇنى زىيارەت قىلغان ھەرقانداق كىشى بېناغا قاراپ، ھەيران بولۇشۇپ، ئېگىسىنى سورىشى چوقۇم. بۇنىڭغا جاۋاپ سۈپىتىدە كۆرنەكلىك ئالىم-تارىخچى مالىك كېبىروۋنىڭ «ئۇيغۇر ئاۋازى» گېزىتىنىڭ 1992-ژىلى 3-ئىيۇلь سانىدا يورۇق كۆرگەن «ۋېلىۋاي يولداشېۋ — ئىسلاھاتچى» ناملىق ماقالىسىدىكى مونۇ قۇرلار كۇپايە. ئۇنىڭدا «…شۇنىمۇ ئاتاپ ئۆتۈش ئورۇنلۇققى، مېچىتقا كىرىدىغان ئىشىكنىڭ پېشانىسىگە ئەرەپ يېزىغىدا «ئەگەر سىز چوڭ بېنانىڭ ئېگىسىنى بىلمەكچى بولسىڭىز، ئۇ مەن بولىمەن — ۋېلىۋاي يولداشېۋ» دېگەن سۆزلەر يېزىلغان». ھازىر بۇ يېزىق يوق.

مەزكۈر مېچىت 1978-ژىلدىن بۇ يان بېناكارلىق بەدىئىي سەنъئەت مىراسگاھىغا ئايلاندۇرۇلۇپ، پائالىيەت ژۈرگۈزۈپ كېلىۋاتىدۇ. ئۇنىڭغا بېغىشلاپ چىقىرىلغان «ياركېنت مەسجىتى» — بەدىئىي سەنئەت مىراسگاھى — «Джаркентская мечеть» — «ئارخىتېكتۇرنو-خۇدوژېستۋېنني مۇزېي» ناملىق كىتاپچىدىمۇ: «Мешітті салуды жоғары дәрежелі көпес Вали Ахун Йолдашев өз мойнына алады…» — «Попечение о сооружений здания взял на себя купец первой гильдии Вали Ахун Юлдашев» — دەپ ئاتاپ ئۆتكەن ئېكەن.

ۋېلىۋاينىڭ مەدەنىيىتىمىزنىڭ رىۋاجلىنىشىغا مۇناسىپ ھەسسە قوشقانلىغى تالاشسىز. ئۇنىڭ تەشەببۇسى بىلەن 1913-ژىلى ئالمۇتىدا يەتتىسۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ تۇرمۇش ۋە ئەمەلىي سەنъئەت بۇيۇملىرىنىڭ كۆرگەزمىسى ئۇيۇشتۇرۇلغان، ئۇنى نۇرغۇنلىغان ئادەملەر زىيارەت قىلغان.

شۇنىمۇ ئېيتىش كېرەككى، ۋېلىۋاي باشقا ئىناۋەتلىك بايلار بىلەنمۇ مۇناسىۋەتتە بولۇپ، مەسلىھەتلىشىپ، بىر-بىرىگە ياردەملىشىپ تۇرغان. جۈملىدىن غۇلجىلىق ئاتاقلىق ۋە پەم-پاراسەتلىك بايلار ئاكا-ئۇكا باۋدۇن ۋە ھۈسەن مۇسابائېۋلار بىلەن گېرمانىيا سانائەت شىركىتى ئارىسىدا تۈزۈلگەن شەرتنامە بويىچە غۇلجا شەھىرىدە كەلگۈسىدە سېلىنىدىغان زاۋودنىڭ جابدۇق-ئۈسكۈنىلىرى 1907-ژىلى تولۇق تەييار بولىدۇ. ئۇ تۆمۈر يول ئارقىلىق روسسىيانىڭ ئومسك شەھىرىگە يەتكۈزۈلىدۇ. ئاندىن ئۇ يەردىن پاروخودقا قاچىلىنىپ، ئىرتыش دەرىياسى ئارقىلىق مىڭ كىلومېتر يول ژۈرۈپ، قازاقستاننىڭ شەمەي شەھىرىگە ئېلىپ كېلىنىدۇ.

باۋدۇن باي ئۇنى شەمەيدىن ئارىلىغى مىڭ كىلومېتردىن ئوشۇق ياركەنت شەھىرىگە يەتكۈزۈش چارىسىنى ئويلاشتۇرىدۇ. چۈنكى بۇ يەرگە ئاپىرىدىغان تۆمۈر يولىمۇ، دەرىيا يولىمۇ يوق ئېدى. شۇڭلاشقا باي جابدۇقلارنى باسىدىغان ئەللىكتىن ئوشۇق ھارۋۇ تەييارلىتىپ، ئۇلارغا زاۋود جابدۇقلىرىنى باستۇرۇپ يولغا چىقىدۇ. گېرمانىيادىن كېلىۋاتقان ژىگىرمىدىن ئوشۇق مۇتەخەسسىس ۋە يۈزدىن ئوشۇق ھارۋۇكەشتىن تەركىپ تاپقان بۇ چوڭ كارۋان ئاخىرى ياركەنتكىمۇ يېتىدۇ. ئۇلارنى ۋېلىۋاي يولداشېۋ، غۇلجىدىن كەلگەن ھۈسەنباي مۇسابائېۋ ۋە مىڭلىغان ياركەنتلىكلەر داغدۇغىلىق كۈتۈۋالىدۇ. چوڭ زىياپەت ئۇيۇشتۇرىدۇ. بايلار مۇڭدىشىپ، مەسلىھەتلىشىدۇ.

ياركەنت بىلەن غۇلجا شەھىرى ئارىلىغى يۈز چاقىرىمدىن ئوشۇق يول، ئۇ ئويمان-چوڭقۇر بولۇپ سۈپىتى تولىمۇ ناچار ئېدى. ۋېلىۋاي بۇ يولنى جۆندەش ئىشىنى ھۆددىسىگە ئېلىپ، ياركەنت خەلقىنى مۇسابائېۋلارنىڭ بۇ ئىزگۈ ئىشىغا ياردەملىشىشكە سەپەرۋەر قىلىدۇ. ئۇلار بىر ئاي داۋامىدا قورغاسقىچە بولغان يولنى جۆندەپ، پۈتىرىدۇ. ئەندى قورغاستىن غۇلجىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى يولنى ياساشقا ھۈسەنباي ئىلى دېخانلىرىنى سەپەرۋەر قىلىدۇ.

ئىككى ژىل ئۆتكەندىن كېيىن، يەنى 1909-ژىلى كۈز پەسلىدە زاۋود قۇرۇلۇشى تولۇق پۈتۈپ، ئىشقا قوشۇلىدۇ. بۇ تەنتەنىگە ۋېلىۋاي يولداشېۋمۇ تەكلىپ قىلىنغان، دېگەن گەپ بار.

ۋېلىۋاي يولداشېۋ ئۆزىنىڭ پەم-پاراسىتى، ھەرتەرەپلىمىلىك پائالىيىتى ۋە تەشكىلىي قابىلىيىتى تۈپەيلى ئىلى، يەتتىسۇ دائىرىسىدىلا ئەمەس، روسسىياگىمۇ كەڭ تونۇلۇپ، شان-شەرەپلەرگە ئېرىشتى. 1892-ژىلى ۋ.يولداشېۋ «روسسىيانىڭ پەخرىي گراژدىنى» ۋە «ئالىي گىلьدىيالىك سودىگەر» دېگەن شەرەپلىك ناملارغا سازاۋەر بولدى. مەدرىسىنى سېلىشتىكى ئەمگىگى ئۈچۈن ئۇنىڭغا «ئاخۇنۇم» دېگەن نام بېرىلدى. شۇنداق قىلىپ، ئىلگەركى ۋېلى — ۋېلىۋاي، ئاندىن ۋېلىئاخۇن يولداشېۋ ئاتىلىپ، ئىناۋەتلىك بايلارنىڭ قاتارىدا تىلغا ئېلىندى. ۋېلىۋاي 1892-ژىلى ئومسك شەھىرى ئەتراپىدا پادىشا تەختىنىڭ مىراسخورى، ياش نىكولاينى چوقاننىڭ ئاتىسى شىڭغىس تۆرە بىلەن بىللە كۈتۈۋېلىش شەرىپىگە مۇيەسسەر بولدى. سانكت-پېتېربۇرگقا بېرىپ، پادىشا نىكولاي ІІ نىڭ ھوزۇرىدا بولۇش شەرىپىگىمۇ ئېرىشتى. كۆپلىگەن ژۇقۇرى دەرىجىلىك ژىغىن-سورۇنلارغا (تۆۋەندىكى سۈرەت ئەشۇنداق ژىغىنلارنىڭ بىرىدە چۈشىرىلگەن. ئۇنىڭدا ۋېلىۋاي چەمبەر ئارقىلىق كۆرسىتىلگەن) قاتنىشىدۇ. پادىشا ھۆكۈمىتىنىڭ بىرقانچە ئوردېن ۋە مېدالьلىرى بىلەن مۇكاپاتلىنىدۇ. مۇنداق چوڭ ئابروي-ئاتاققا يەتكەن ۋېلىۋاينى يەرلىك خەلىق «يېرىم پادىشا» دەپ ئاتاپ كەتكەن ئېدى. ئۇنىڭ بەرپاكار ئىشلىرىنى ئەۋلاتلىرى ئۇنتۇغىنى يوق.

ئابدۇكېرىم تۇدىياروۋ

قازاقستاننىڭ پەخرىي ژۇرنالىستى.

(ماقالە مەنبەسى:  قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك «ئۇيغۇر ئاۋازى» گېزىتى ۋە تور سەھىپىسىدە 2014- يىلى 10- يانۋار ئېلان قىلىنغان)







ماقالىنى يوللىغۇچىدىن  ئەسكەرتىش:

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم موھتېرەم ئۇيغۇر تور ئەھلى! بۇ ماقالە قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك «ئۇيغۇر ئاۋازى» گېزىتى ۋە تور سەھىپىسىدە 2014- يىلى 10- يانۋاردىكى سانىدا ئېلان قىلىنغان بولۇپ، كەڭ ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىگە ئىلى ۋادىسىنىڭ غەربىدىكى ئۇيغۇر يۇرتلىرىدىن بىرى  ياركەنت (ھازىر قازاقىستان دۆلىتىگە تەۋە) شەھىرىدە ئۆتكەن ئەسىردە  ياشاپ ئۇيغۇر بايلىرىدىن ۋەلىباي (ۋېلىۋا ي) نىڭ ھايات - پائالىيەتلىرنى ،  قىسقىسى يېقىنقى زامان ئىلى ۋادىسىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىنى چۇشنىشكە پايدىسى بولار دىگەن مەقسەتتە بۇ تېمىنى ئوقۇشىڭلارغا تەقدىم قىلدىم. ماقالىدە ئاپتۇر بەزى قازاقچە مەنبەلەرنى ئەينەن بەرگەنلىگى ۋە مېنىڭ بۇ قازاقچە سۆزلەرنى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىشقا ھازىرچە قۇربىم  يەتمىگەنلىگى سەۋەبلىك سىلەرگىمۇ ئەينەن شەكلى بويىچە ئوقۇشىقا سۇندۇم. توغرا چۇشەنچىدە بولغايسىلەر.


يەنە بىر ئىش دىققىتىڭلاردا بولسۇنكى، قازاقىستاندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ جانلىق ۋە ئەدەبىي  تىللىرىدىكى بەزى ئاتالغۇلار ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىدىكى ئاساسلىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىپادىلەش ئوسۇلۇبلىرىدىن ئاز-تولا پەرىقلىنىدۇ، شۇڭا بەزى-بىر سۆزلەردىكى ئۆخشىماسلىقلارغا توغرا مۇئامىلە قىلغايسىلەر.


ھۆرمەت بىلەن:  ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

qoggumbat

بۇ ۋېلىباي  ئويغانغان  زىمىندىمۇ  سوزلەندى  ،شۇ دەۋىردە  خوجانىياز  ھاجىمغىمۇ  ناھايىتى  ياخشى  مۇئامىلدە  بۇلغانلىغى  ، مەرتلىكى  سوزلەنگەن  .

wwe1

ئەڭ يېڭى  پەچەت مەز مۇنلار بۇ يەردە   http://www.wwe888.com  

xaqaniye

1860-يىلىدىن باشلاپ قىسقىغىنە يۈز يىللىق ۋاقىتنى ئەسلىسەك بۇ يۈز يىلدا ئۇيغۇر ھاياتىدا مەڭگۈ ئۈنتۇلغۇسىز ئىشلار بولغان،بىراق ئۈچىلا قېتىمدا  روسلار دۈشمەنلىك يولىنى تۇتۇپ ۋەيران قىلغان.

ablat

ياركەنت – داڭلىق ئۆسەك بويىدا قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان، ئۆزىگە خاس تارىخى بار، يەتتەسۇ ۋادىسىدىكى گۈزەل شەھەرلەرنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ھەر خىل ۋەقەلەر بىلەن پۈتۈلگەن تارىخى، چىرايلىق تۈزۈلگەن قىياپەت – مەنزىرىسى، بەرپا قىلىنىش مەقسەت – مۇددىئاسى كىمنى بولسىمۇ قىزىقتۇرماي قالمايدۇ. شۇ نەرسە ھەقىقەتكى ئادەملەر بۇ گۈزەل شەھەر توغۇرلۇق گەپ قىلىدىغان بولسا ئادى بىلەن تەبىرچان، پەم – پاراسەتلىك، ئىسلاھاتچى باي ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ ئىسمىنى تىلغا ئالىدۇ. ئەمدى ۋېلىباي ھەققىدە سۆز قىلىدىغان بولساق، بىردىن ياركەنت شەھرى كۆز ئالدىمىزدا گەۋدىلىنىدۇ. چۈنكى بۇ شەھەرنىڭ تارىخى ئەنە شۇ بۈيۈك ئىنساننىڭ ھايات پائالىيىتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.
1871 – يىلى ئىيۇن ئېيىدا تۈركىستان ئۆلكىسىنىڭ گېنرال – گوبىرناتورى ( ۋالىيسى ) كولپاكوۋېسكىنىڭ قوماندانلىقىدىكى روس ئارمىيىسى بورخوجا چېگرا پۇنكىتىدىن چىقىپ، ھېچقانداق قارىشلىقسىزلا ئىلى سۇلتانلىقىنىڭ مەركىزى غۇلجىغا كىرىپ كېلىدۇ. ئەلاخان سۇلتان قورغاس دەرۋازىسىنىڭ ئاچقۇچىنى، قورال – جابدۇقلارنى گېنرالغا تاپشۇرىدۇ. چۈنكى ئۇ ۋاقىتلاردا ئىلى ئۆلكىسىنىڭ ھەربىي – سىياسىي ئەھۋالى ناھايت ئېغىر ئىدى. شۇڭلاشقا ئۇنىڭ ئاھالىسى روسىيىگە قوشۇلۇشنى بىردىن – بىر توغرا قارار دەپ ئويلىغان. ھەقىقەتەنمۇ بۇ چىرىك چىڭ چېرىكلىرىنىڭ رەھىمسىز زۇلىمىغا قارىغاندا بىر ئاز بولسىمۇ يېنىك ئىدى. شۇڭلاشقىمۇ يەرلىك ئاھالە كېلەچەككە چوڭ ئۈمىد بىلەن قارايتتى. بىراق ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ ئۈمىدلىرى ئاقلانمىدى. چار پادىشاھ ھاكىميىتى ئىلى سۇلتانلىقىنى تېزلا بەربات قىلدى. شۇنداقتىمۇ ئۇيغۇرلار روسىيە پۇقراسى بولۇش خاھىشىنى بىلدۈردى. لېكىن 1881 – يىلى 12 – فىۋرالدىكى « پېتىربورگ كېلىشىمى » بويىچە ئىلى سۇلتانلىقىنىڭ روسىيىگە قاراشلىق بىر قىسمىدىن باشقا بارلىق قەدىمىي ئۇيغۇر يەرلىرى ، ئىلى ئۆلكىسى يەنىلا چىڭ سۇلالىسىغا قايتۇرۇپ بېرىلدى. شۇنىڭدىن كېيىن گېنرال – گوبىرناتور  كولپاكوۋېسكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئاتاقلىق بېيى ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ، ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈش مەقسىدىدە بولىدۇ. چۈنكى ۋېلىباي يولداشوۋ يەتتەسۇدا ناھايتى چوڭ ھۆرمەتكە ئىگە شەخس ئىدى. ئاشۇ مەقسەتنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن تاشكەنتتىن يەتتەسۇغا كەلگەن گېنرال – گوبىرناتور ئالتۇن ئەمەلدە ۋېلىباي يولداشوۋ بىلەن ئۇچرىشىپ، ئۇنىڭدىن ئۇيغۇرلارنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈپ چىقىشقا ياردەملىشىشنى ئىلتىماس قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈش تەشۋىقاتى يۈرگۈزۈلۈپ، تەييارلىق ئىشلىرى باشلىنىپ كىتىدۇ.
بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىش مەقسىتىدە روسىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن مەخسۇس كومسىسىيە قۇرۇلىدۇ. 1881 – يىلى ئىيۇل ئېيىنىڭ بېشىدا تۈركىستاننىڭ گېنرال – گوبىرناتورى ( ۋالىيسى ) كولپاكوۋېسكى سىر دەريا ۋىلايىتى ئەسكەرلىرىنىڭ قوماندانى، گېنرال – مايۇر فېردىنى ياركەنت يېزىسىغا كەلگۈسى شەھەرنىڭ مەركىزىنى سىلىشقا مەسئول قىلىپ تەيىنلەيدۇ. ئۇ 1881 – يىلى ئاۋغۇست ئېيىدا كېلەچەك شەھەر ئۈچۈن، ياركەنت يېزىسىنىڭ تېرىتورىيىسىنى تەكشۈرگەندىن كېيىن، شەھەرنى ئۆسەك دەرياسىنىڭ بېشىغا سېلىشقا، روس ۋە يەرلىك سودىگەرلەرنى، قول – ھۆنەرۋەنلەرنى ۋە دېھقانلارنى كۆچۈرۈپ كېلىشكە بولىدىغانلىقى توغرىلىق كولپاكوۋىسكىيغا خەت يازىدۇ. شۇ يىلنىڭ سېنتەبىر ئېيىدىن نويابىر ئېيىغىچە تاشكەنت شەھرى باشلىقىنىڭ ياردەمچىسى، ئىنژىنېر – تېخنېلوگ ئابراموۋ تەرىپىدىن تەكشۈرۈلىدۇ. ئۆسەك دەرياسىغا كۆۋرۈك، ئۇنىڭ جەبوبىي قىسمىغا تۈگمەن ۋە باشقا ئىنشائاتلارنى سېلىش قولغا ئېلىنىدۇ. بۇ ئىشلارغا ۋېلىباي يولداشوۋمۇ ئارلاشقان دېگەن گەپ بار.
ياركەنتنىڭ رەسمىي شەھەر سۈپتىدە بەرپا قىلىنىشى توغرىسىدىكى دەسلەپكى ھۆججەت 1881 – يىلى 7 – نويابىردا تىركەلگەن بولۇپ، شەھەرنى سېلىش ۋە پىلانلاشتا كۆچەت تىكىش ۋە باغۇ – بوستانلىق قىلىشقا چوڭ ئەھمىيەت بېرىلدى. بۇنىڭ ئۈچۈن ۋېلىباي بېشكەك شەھىرىدىكى دۆلەت باغلىرى بىلەن كۆچەتخانىلىرىدىن ناھايتى كۆپ كۆچەت ئېلىپ كېلىدۇ.
پىلان بويىچە شەھەرنىڭ تۆت بۆلەكتىن تەركىب تاپقان ھەر بىر رايۇنىنى 25X  25 مېتىر، كوچىلارنىڭ كەڭلىكىنى 17 مېتىر قىلىپ، شۇنىڭ بىلەن شىمالدىن جەنوبقا قاراپ سوزۇلغان كەڭلىكى 25 مېتىر بولغان بەش ئولتۇراق رايۇن، شۇنداقلا جەنۇپتىن شەرىققە قاراپ يەنە شۇنداق 9 ئولتۇراق رايون سېلىش بەلگىلەندى.
شەھەر كوچىلىرىنى مۇشۇنداق ئورۇنلاشتۇرۇشتا ھاۋا تازلىقىنى تەمىن قىلىپ، ئۆسەك سۈيىدىن  چوڭ – چوڭ ئېرىقلار تارتىلىشقا مۇمكىنچىلىك بېرىدىغانلىقىنى ئەسكە ئېلىندى.
گېنرال – مايۇر فېردى ئۆزىنىڭ 1881 – يىلى دېكابىردا بەرگەن دوكىلاتىدا مۇنداق دەپ بىلدۈردى: « ئۆسەكتە 1500 ئائىلىنى كۆچۈرۈپ كەلگىلى بولىدۇ، ئاساسى خەلقتىن ( ئۇيغۇرلار ) تاشقىرى يەنە 400 ئائىلە روس، تاتار ۋە باشقا مىللەتلەردىن بولۇپ بارلىقى 1900 ئائىلە كۆچۈپ كەلگىلى بولىدۇ »…
شۇنداق قىلىپ ئۇلۇغ « كۆچ – كۆچ » باشلىنىپ كەتتى. ئىلىدىن ئاھالىنىڭ كۆچۈشى 1882 – يىلى ئومۇميۈزلۈك باشلىنىپ، 1884 – يىلىغىچە داۋام قىلدى. ۋېلىباي يولداشوۋ دەسلەپكىلەردىن بولۇپ، ئۆزى بىلەن 45 مىڭدىن ئارتۇق ئادەمنى ئىلى دىيارىدىن ياركەنتكە ئېلىپ كەلدى. ئۇنىڭ ئۆسەك ۋادىسىغا ئاتلىنىشى باشقا ئادەملەرگە ئىجابىي تەسىر قىلدى. دېمەك، ئۇيغۇرلارنىڭ يەتتەسۇغا كۆچۈشىدە ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ چوڭ رول ئوينىغانلىقى ھەقىقەت.
شۇنىڭ ئېيتىش كېرەككى، بۇ ياققا كۆچۈپ چىققان دېھقانلارنىڭ نۇرغۇنلىرىنىڭ ئۆزلىرىگە ئاجرىتىپ بېرىلگەن يەرلىرىنى ئۆزلەشتۈرۋېلىشىغا چاملىرى يەتمەيتتى. شۇڭا ئۇلار يەتتەسۇ گوبىرناتۇرىغا مۇراجىئەت قىلىپ، يەرلىرىنىڭ بىر قىسمىنى قايتۇرۋېلىشىنى ، يا بولمىسا ئىجارىگە بېرىشكە رۇخسەت بېرىشىنى ئىلتىماس قىلغان. چۈنكى ئۇلار پايدىلانماي قالغان يەرلەرگىمۇ سېلىق تۆلەيتتى. شۇنداق قىلىپ گوبىرناتۇردىن رۇخسەت ئالغان دېھقانلارنىڭ بىر قىسمى ئوشۇق يەرلىرىنى ئىجارە بېرىشكە باشلايدۇ. ئىجارىچى ئاساسەن ۋېلباي يولداشوۋ بولىدۇ. ئۇ پەقەت ياركەنت رايۇنىدىلا ئۇيغۇر دېھقانلىرىنىڭ 10 مىڭ 364 گېكتار ( 155 مىڭ 460 مو ) يەرنى ئىجارىگە ئالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ بىر يىللىق ئاقچا ئايلىنىمى بىر نەچچە مىليۇن سۇمغا يېتىدۇ. يوقىرى ھوسۇل ئېلىنغان يىلى ۋېلىباي ساڭلىرىغا 200 مىڭ پۇتقىچە ئاشلىق قويۇلاتتى. ۋېلىباي يولداشوۋ ئۆزىنىڭ ئاشلىقىنى يەتتەسۇ ، تاشكەنتتىلا سېتىپ قالماي، چەت ئەللەرگىمۇ چىقىراتتى. چار پادىشاھ ئەسكەرلىرىنى ئاشلىق بىلەن تەمىنلەشكىمۇ ياردەملىشەتتى. شۇنداقلا ۋېلىباي يولداشوۋ ئۆزىنىڭ نۇرغۇن مەبلىغىنى ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا، جۈملىدىن كان سانائىتىگە، بولۇپمۇ ئالتۇن قېزىشقا سەرپ قىلدى.
ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ ئىلى دەرياسىنىڭ سۈيىدىن پايدىلىنىش بويىچە قوللانغان ئۇسۇلى، يەتتەسۇ تارىخدىكى بىر يېڭىلىق بولدى. ئۇ ئىلى ئۇيغۇرلىرى يەتتەسۇغا كۆچۈۋاتقان  يىللىرىدا ئەنگىلىيىدىن كېمە سېتىۋېلىپ، ئىلى دەرياسىدا يۈك توشۇشنى باشلىغان ئىدى. ئاتاپ ئېيتقاندا ئۇ ئىنژىنېر پاكىلېوۋىسكى بىلەن بىرلىشىپ كېمە بىلەن ئىلى دەرياسىدا ئادەملەرنى، تۈرلۈك يۈكلەرنى توشۇپ، سودىنى تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرۇشنى كۆزدە تۇتقان. ئۇلارنىڭ ئىلى دەرياسى ئارقىلىق غۇلجىدىن چۆيۈن تاۋلاش زاۋۇتىنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈپ چىقىش توغرىسىدىكى ئويى گېنرال – گوبىرناتور كولپاكوۋېسكى تەرىپىدىن قىزغىن قوللاپ – قۇۋەتلەنگەن. نەتىجىدە چىڭ ھۆكۈمىتى بىلەن يەتتەسۇ دىن غۇلجىغىچە بولغان سۇ يولىنى ئېچىش كېلىشىمى تۈزۈلۈپ، تەييارلىق قانات يايدى.
1892 – يىلى 14 – ماي كۈنى يىگىرمە مىڭ پۇت ئاشلىق بېسىلغان كېمە غۇلجىغا ئاتلاندى. ئۇ كېمە ئالتە كۈندىن كېيىن يەنە ئېلىسكىغا قايتىپ كەلدى. شۇنداق قىلىپ ئىلى دەرياسى سۈيىدىن پايدىلىنىپ سودا – سېتىق يۈرۈشتۈرۈش ئىشلىرى باشلىنىپ كەتتى.
ياركەنت شەھىرى كېڭىيىپ، گۈللىنىشكە باشلىدى. ئۇنىڭ قوينىدا سودا ئىشلىرى ئەۋج ئالدى. ئىشلەپچىقىرىش كارخانىلىرىنىڭ قاتارى كېڭەيدى. سودا ئورۇنلىرى يېڭىلىرى بىلەن تولۇقلاندى. ئۇلارنىڭ كۆپچىلىكى ۋېلىباي يولداشوۋغا تەئەللۇق ئىدى. 1887 – يىلى بىر نەچچە تۈگمەن، خىش زاۋۇتى، ئىككى تېرە زاۋۇتى ۋە باشقىمۇ ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرى سېلىنىپ ئىشلەشكە باشلايدۇ. شەھەر قوينىدا كۆپلىگەن دۇكانلار ئېچىلىدۇ. دەسلەپكى مەكتەپلەر بارلىققا كېلىدۇ. جۈملىدىن 1886 – يىلى يېزا ئىگىلىك مەكتىپى ئوقۇغۇچىلار ئۈچۈن ئىشىكىنى ئاچىدۇ. ئۇنىڭدىن سەل ئىلگىرى بۇ شەھەردە دەسلەپكى ئاغرىقخانا ( شىپاخانا ) سېلىنغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ شەھەرنىڭ تەرەققىياتنىڭ شۇنداق تېز بولۇشىغا بۇ شەھەرنىڭ يەتتەسۇنى ، بىر تەرەپتىن جوڭگۇ شىنجاڭ بىلەن، يەنە بىر تەرەپتىن ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە روسىيە بىلەن باغلاشتۇرىدىغان ئۇلۇق يىپەك يولى بويىغا جايلاشقانلىقى كۆپ جەھەتتىن سەۋەب بولدى. يىللار ئۆتكەنسىرى يەتتەسۇدىكى قازاق، ئۇيغۇر، روس، تۇڭگان، تاتار ئاھالىسىنىڭ ئىقتىسادى ئالاقىلىرى ياخشىلىنىپ، تەرەققىيات تېزلەشتى.
شۇ تەرەققىيات ۋە گۈللىنىشنىڭ گۈلتاجى بولۇپ، ياركەنت شەھرىنىڭ دەل ئوتتۇرىسىدا ئاتىلار يادىكارلىقى، ۋېلىباي مەدرىسى قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. نامىدىن بەلگىلىككى،  بۇ تەبىرچان، ئىسلاھاتچى باي، ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ خەلققە قالدۇرۇپ كەتكەن ئاجايىپ ۋە ئۆلمەس مىراسىدۇر. ئۇنىڭ ھاياتىدا ئەمەلگە ئاشۇرۇپ كەتكەن بۇ ھىممىتى ئۆزىنىڭ ماھىيىتى، ئېتىبارى بىلەن ناھايتى قىممەتلىك بولۇپلا  قالماي، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تەۋەررۈك روھى مۈلكىدۇر.
بۇ نادىر قۇرۇلۇشنىڭ سېلىنىشى توغرىلىق ئەل ئارىسىدا ھەر خىل گەپلەر مەۋجۇت. شۇلارنىڭ بىرىدە مۇنداق ئېيتىلىدۇ: مەدرىسنى سېلىش مەيدانىغا كەلتۈرۈلگەن ياغاچلار تاغ – تاغ بولۇپ دۆۋلىنىپ كىتىدۇ. ياغاچلارنىڭ كېسىلىپ، تەييارلىنىۋاتقىنىغا تۆت يىل بولغان بولسىمۇ، باش مىمارچى خون پېكنىڭ ئىش باشلاش ھەرىكىتى سېزىلمەيدۇ. ئۇ غاڭزىسىنى چىكىپ، ماتېرىياللارنى تەييارلىتىۋېرىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئۇ بىر كۈنى تۇيۇقسىز كۆز يۇمۇپ قېلىشى مۇمكىنغۇ. بۇ ئەھۋال باينى ئويلاندۇرۇپ تەشۋىشكە سالىدۇ. تاقىتى پۈتكەن ۋېلىباي باش مىمارچىدىن ئىشنى باشلاشنى قەتئىي تەلەپ قىلىدۇ. ئاخىرى خون پىك كەلگۈسى مەدرىسنىڭ ئىككى خىل مودىلىنى ياساپ بايغا كۆرسىتىدۇ. ئۆزىنىڭ سەل ئالدىراۋاتقىنىنى ھەم ئېيتىدۇ. مودىلنىڭ بىرىنجىسىدە مەدرىسنىڭ ھازىرقى كۆرۈنۈشى، ئىككىنچىسىدە بولسا ئۈچ قەۋەتلىك بىنا بولۇپ، باش دەرۋازا بىلەن چوڭ جامە مەسچىتىنىڭ ئارىسىدىكى ئىككى قەۋەتلىك دەھلىز قوشۇلۇپ تۇراتتى. ۋېلىباي شۇ ئىككى مودىلنىڭ بىرىنجىسىنى تاللىۋالىدۇ. شۇ چاغدا باش مىمارچى « ئۇنداق بولسا يەنە ئىككى يىل ياغاچ توشۇپ تەييارلىشىمىز كېرەك » دەيدۇ. ۋېلىباي ئۇنىڭغا قوشۇلمايدۇ.
شۇنداق قىلىپ 1892 – يىلنىڭ باشلىرىدا مەدرىسنىڭ قۇرۇلۇشى باشلىنىپ كېتىدۇ. ئۈچ يىلنىڭ ئىچىدە 1895 -يىلغىچە ئوتتۇرىسىدىكى چوڭ مەسچىت، مەدرىسخانىلىرى، بارلىقى 24 بۆلمە، كىچىك مەسچىت ۋە باش دەرۋازىنىڭ قۇرۇلۇشى ئاياغلىشىدۇ. مەدرىستە پەقەت ياركەنت تەۋەسىنىڭلا ئەمەس، قوشنا ئىلى ۋە باشقا يەرلەردىن كەلگەن تالىپلار دەرس ئالغان. مەلۇماتلارغا قارىغاندا تۆت سىنىپلىق مەدرىستە دىنى ئوقۇتۇش بىلەن بىر قاتاردا ماتېماتىكا، جۇغراپىيە، تارىخ ۋە باشقا پەنلەرمۇ ئوقۇتۇلغان.
ۋېلىباينىڭ ھەشەمەتلىك مەدرىسى ئاجايىپ ماھارەت بىلەن بەرپا قىلىنغان. ئۇنىڭغا چېكىلگەن ھەر خىل نەقىشلەر، چىرايلىق پۈتۈلگەن يېزىقلار قەيىرىگىلا قارىماڭئادەمنى ھەيران قالدۇرىدۇ. ئۇ بىر ئەسىردىن ئوشۇق ۋاقىت داۋامىدا بىر مىقسىز قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. گۈل كەبى چىرايلىق ئىشلەنگەن، نەچچە مىڭلىغان ياغاچ دانىلىرى بىر – بىرىگە شۇقەدەر چاپراس كەلتۈرۈلگەنكى، ئۇنىڭ سىرىنى شۇ زاماننىڭ ئۇستىلىرى ئۆزىلا بىلىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا ئۇنىڭغا قارايسەندە ئويلىنىسەن: « ھە، بۇ بىنا ئەقىل ۋە ماھارەت مەھسۇلى، ئۇ 19 – ئەسىردە ئاتىلارنىڭ بىزگە قالدۇرغان تارىخى، مەدەنىي يادىكارلىقى ». مەدرىسنى زىيارەت قىلغان ھەر قانداق كىشىھەيران بولىدۇ – دە، ئۇنى بەرپا قىلغۇزغان ۋېلىباي يولداشۇۋغا مىننەتدارلىقىنى ئىزھار قىلىدۇ. چۈنكى مەسچىتكە كىرىدىغان ئىشىكنىڭ پىشانىسىگە ئەرەب يېزىقىدا « ئەگەر سىز بۇ چوڭ بىنانىڭ ئىگىسىنى بىلمەكچى بولسىڭىز، ئۇ مەن بولىمەن – ۋېلاخۇن يولداشوۋ » دېگەن سۆزلەر يېزىلغان…
ۋېلىباي يولداشوۋ ھەر تەرەپلىمە يېتىلگەن، پەم – پاراسەتلىك، ۋەتەنپەرۋەر شەخس بولغان. ئۇ مەدەنىيىتىمىز تەرەققىياتىغىمۇ چوڭ ھەسسە قوشقان ئىنساندۇر. مەسىلەن: ئۇنىڭ 1913 – يىلى ئالمۇتادا يەتتەسۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ تۇرمۇش ۋە ئەمەلىي سەنئىتى كۆرگەزمىسىنى ئۇيۇشتۇرغانلىقى مەلۇم.
ھاياتى يېتىمچىلىك، كەمبەغەلچىلىكتىن باشلانغان ۋېلىباي يولداشوۋ  ئۆزىنىڭ  تەدبىرچانلىقى ۋە پەم – پاراسىتى بىلەن ئىلى، يەتتەسۇ تەۋەسىدىلا ئەمەس، روسىيىگىمۇ كەڭ تونۇشلۇق. 1892 – يىلى ئۇ « روسىيىنىڭ پەخرى پۇقراسى »ۋە « ئالىي پەزىلەتلىك سودىگەر » دېگەن پەخرى ناملارغا سازاۋەر بولىدۇ. ياركەنت شەھرىدىكى نادىر مەدرىسە بىناسىنى سېلىشتىكى ئەمگىكى ئۈچۈن ئۇنىڭغا « ئاخۇنۇم » دېگەن شەرەپلىك ئاتاق بېرىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ يەتتەسۇدىكى ئەڭ پەم – پاراسەتلىك چوڭ بايلارنىڭ قاتارىدا تىلغا ئىلىنىشقا باشلايدۇ.
ۋېلىباي 1892 – يىلى ئومىسكى شەھرى ئەتراپىدا پادىشاھ تەختىنىڭ مىراسخۇرى ياش نىكولاينى كۈتۈۋىلىش شەرىپىگە مۇيەسسەر بولىدۇ. كېيىنچىرەك سانكىت – پېتىربورىگقا بېرىپ پادىشاھ نىكولاي 2 نىڭ ھوزۇرىدا قوبۇل قىلىنىدۇ. كۆپلىگەن يوقىرى دەرىجىلىك يىغىن، سورۇنلارغا قاتنىشىدۇ. پادىشاھ ھۆكۈمىتىنىڭ بىر قانچە ئوردىن ۋە مىداللىرى بىلەن مۇكاپاتلىنىدۇ. مۇنداق چوڭ ئابرۇي – ئاتاققا ئېرىشكەن ۋېلىباينى يەرلىك خەلق « يېرىم پادىشاھ » دەپ ئاتاپ كەلگەنىدى.
ياركەنتنىڭ جەنۇبىي قىسمىدا شەھەر بىلەن بىللە پەيدا بولغان كونا بىر قەبرىستانلىق بار. ئاسىراشنىڭ ياخشى بولمىغانلىقىدىن بۇ چوڭ قەبرىستانلىق بارا – بارا مال ئايىغىدا چەيلىنىپ، خارابلىققا ئۇچرىغان ئىدى. ئېلىمىز مۇستەقىللىق ئالغاندىن كېيىن، ساۋابلىق ئىشلارغىمۇ كەڭ مۇمكىنچىلىك يارىتىلدى. جۈملىدىن مەزكۇر قەبرىستانلىقمۇ تۆمۈر – بىتۇنلار بىلەن قورشىلىپ، ئىچى تازلىنىپ رەتكە سىلىندى، كۆچەتلەر تىكىلدى. مۇشۇ قەبرىستانلىققا ئاتاقلىق زاتلار دەپنە قىلىنغان. بۇنىڭدىن بىر ئاز يىل ئىلگىرى كۆكتاللىق مۆتىۋەر تارىخچى ئوسمان ئاكىنىڭ كۆرسىتىشى بىلەن ۋېلىباي، نىزامىدىن ئاخۇنۇم ۋە بىلال نازىمىلارنىڭ خارابلىققا ئۇچرىغان قەبرىلىرى تىپىلدى. قەبرە تاشلىرىنىڭ بىرىدىن  « ۋېلىباي يولداش ئوغلى 1838 – يىلى  1915 ج . ج » دېگەن خەتلەرنى ئوقۇيسىز. دېمەك ئۇلۇغ زات ۋېلىباي يولداشوۋ ئۆزى بەرپا قىلغان يۇرتتا ۋاپات بولۇپ، مۇشۇ يەرگە دەپنە قىلىنغان.
ئەۋلادلار بۇ بۈيۈك ئىنسان ۋېلىباي يولداشۇۋنىڭ يۇرت، خەلقى ئۈچۈن قىلغان بەرپاكارلىق ئەمگەك ئەقىدىسىنى ئەمدىلا چۈشىنىپ كېلىۋاتىدۇ. ھازىر ۋېلىباي مەدرىسى ئالدىدىكى چوڭ كوچا ئۇنىڭ نامى بىلەن ئاتالدى. ئۇنىڭ خاتىرىسىگە بىغىشلىنىپ ھەر خىل پائالىيەتلەر ئۆتكۈزۈلۈپ تۇرىۋاتىدۇ. ئۇنىڭ يادىكارلىق ئورنىتىشمۇ ئوشۇقلۇق قىلمىغان بولار ئىدى. چۈنكى ياركەنت شەھرىدە ئۇنىڭ مەڭگۈ ئۆچمەس ئىزلىرى قالغان…

ablat

ياركەنت – داڭلىق ئۆسەك بويىدا قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان، ئۆزىگە خاس تارىخى بار، يەتتەسۇ ۋادىسىدىكى گۈزەل شەھەرلەرنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ھەر خىل ۋەقەلەر بىلەن پۈتۈلگەن تارىخى، چىرايلىق تۈزۈلگەن قىياپەت – مەنزىرىسى، بەرپا قىلىنىش مەقسەت – مۇددىئاسى كىمنى بولسىمۇ قىزىقتۇرماي قالمايدۇ. شۇ نەرسە ھەقىقەتكى ئادەملەر بۇ گۈزەل شەھەر توغۇرلۇق گەپ قىلىدىغان بولسا ئادى بىلەن تەبىرچان، پەم – پاراسەتلىك، ئىسلاھاتچى باي ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ ئىسمىنى تىلغا ئالىدۇ. ئەمدى ۋېلىباي ھەققىدە سۆز قىلىدىغان بولساق، بىردىن ياركەنت شەھرى كۆز ئالدىمىزدا گەۋدىلىنىدۇ. چۈنكى بۇ شەھەرنىڭ تارىخى ئەنە شۇ بۈيۈك ئىنساننىڭ ھايات پائالىيىتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.
1871 – يىلى ئىيۇن ئېيىدا تۈركىستان ئۆلكىسىنىڭ گېنرال – گوبىرناتورى ( ۋالىيسى ) كولپاكوۋېسكىنىڭ قوماندانلىقىدىكى روس ئارمىيىسى بورخوجا چېگرا پۇنكىتىدىن چىقىپ، ھېچقانداق قارىشلىقسىزلا ئىلى سۇلتانلىقىنىڭ مەركىزى غۇلجىغا كىرىپ كېلىدۇ. ئەلاخان سۇلتان قورغاس دەرۋازىسىنىڭ ئاچقۇچىنى، قورال – جابدۇقلارنى گېنرالغا تاپشۇرىدۇ. چۈنكى ئۇ ۋاقىتلاردا ئىلى ئۆلكىسىنىڭ ھەربىي – سىياسىي ئەھۋالى ناھايت ئېغىر ئىدى. شۇڭلاشقا ئۇنىڭ ئاھالىسى روسىيىگە قوشۇلۇشنى بىردىن – بىر توغرا قارار دەپ ئويلىغان. ھەقىقەتەنمۇ بۇ چىرىك چىڭ چېرىكلىرىنىڭ رەھىمسىز زۇلىمىغا قارىغاندا بىر ئاز بولسىمۇ يېنىك ئىدى. شۇڭلاشقىمۇ يەرلىك ئاھالە كېلەچەككە چوڭ ئۈمىد بىلەن قارايتتى. بىراق ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ ئۈمىدلىرى ئاقلانمىدى. چار پادىشاھ ھاكىميىتى ئىلى سۇلتانلىقىنى تېزلا بەربات قىلدى. شۇنداقتىمۇ ئۇيغۇرلار روسىيە پۇقراسى بولۇش خاھىشىنى بىلدۈردى. لېكىن 1881 – يىلى 12 – فىۋرالدىكى « پېتىربورگ كېلىشىمى » بويىچە ئىلى سۇلتانلىقىنىڭ روسىيىگە قاراشلىق بىر قىسمىدىن باشقا بارلىق قەدىمىي ئۇيغۇر يەرلىرى ، ئىلى ئۆلكىسى يەنىلا چىڭ سۇلالىسىغا قايتۇرۇپ بېرىلدى. شۇنىڭدىن كېيىن گېنرال – گوبىرناتور  كولپاكوۋېسكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئاتاقلىق بېيى ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ، ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈش مەقسىدىدە بولىدۇ. چۈنكى ۋېلىباي يولداشوۋ يەتتەسۇدا ناھايتى چوڭ ھۆرمەتكە ئىگە شەخس ئىدى. ئاشۇ مەقسەتنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن تاشكەنتتىن يەتتەسۇغا كەلگەن گېنرال – گوبىرناتور ئالتۇن ئەمەلدە ۋېلىباي يولداشوۋ بىلەن ئۇچرىشىپ، ئۇنىڭدىن ئۇيغۇرلارنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈپ چىقىشقا ياردەملىشىشنى ئىلتىماس قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈش تەشۋىقاتى يۈرگۈزۈلۈپ، تەييارلىق ئىشلىرى باشلىنىپ كىتىدۇ.
بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىش مەقسىتىدە روسىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن مەخسۇس كومسىسىيە قۇرۇلىدۇ. 1881 – يىلى ئىيۇل ئېيىنىڭ بېشىدا تۈركىستاننىڭ گېنرال – گوبىرناتورى ( ۋالىيسى ) كولپاكوۋېسكى سىر دەريا ۋىلايىتى ئەسكەرلىرىنىڭ قوماندانى، گېنرال – مايۇر فېردىنى ياركەنت يېزىسىغا كەلگۈسى شەھەرنىڭ مەركىزىنى سىلىشقا مەسئول قىلىپ تەيىنلەيدۇ. ئۇ 1881 – يىلى ئاۋغۇست ئېيىدا كېلەچەك شەھەر ئۈچۈن، ياركەنت يېزىسىنىڭ تېرىتورىيىسىنى تەكشۈرگەندىن كېيىن، شەھەرنى ئۆسەك دەرياسىنىڭ بېشىغا سېلىشقا، روس ۋە يەرلىك سودىگەرلەرنى، قول – ھۆنەرۋەنلەرنى ۋە دېھقانلارنى كۆچۈرۈپ كېلىشكە بولىدىغانلىقى توغرىلىق كولپاكوۋىسكىيغا خەت يازىدۇ. شۇ يىلنىڭ سېنتەبىر ئېيىدىن نويابىر ئېيىغىچە تاشكەنت شەھرى باشلىقىنىڭ ياردەمچىسى، ئىنژىنېر – تېخنېلوگ ئابراموۋ تەرىپىدىن تەكشۈرۈلىدۇ. ئۆسەك دەرياسىغا كۆۋرۈك، ئۇنىڭ جەبوبىي قىسمىغا تۈگمەن ۋە باشقا ئىنشائاتلارنى سېلىش قولغا ئېلىنىدۇ. بۇ ئىشلارغا ۋېلىباي يولداشوۋمۇ ئارلاشقان دېگەن گەپ بار.
ياركەنتنىڭ رەسمىي شەھەر سۈپتىدە بەرپا قىلىنىشى توغرىسىدىكى دەسلەپكى ھۆججەت 1881 – يىلى 7 – نويابىردا تىركەلگەن بولۇپ، شەھەرنى سېلىش ۋە پىلانلاشتا كۆچەت تىكىش ۋە باغۇ – بوستانلىق قىلىشقا چوڭ ئەھمىيەت بېرىلدى. بۇنىڭ ئۈچۈن ۋېلىباي بېشكەك شەھىرىدىكى دۆلەت باغلىرى بىلەن كۆچەتخانىلىرىدىن ناھايتى كۆپ كۆچەت ئېلىپ كېلىدۇ.
پىلان بويىچە شەھەرنىڭ تۆت بۆلەكتىن تەركىب تاپقان ھەر بىر رايۇنىنى 25X  25 مېتىر، كوچىلارنىڭ كەڭلىكىنى 17 مېتىر قىلىپ، شۇنىڭ بىلەن شىمالدىن جەنوبقا قاراپ سوزۇلغان كەڭلىكى 25 مېتىر بولغان بەش ئولتۇراق رايۇن، شۇنداقلا جەنۇپتىن شەرىققە قاراپ يەنە شۇنداق 9 ئولتۇراق رايون سېلىش بەلگىلەندى.
شەھەر كوچىلىرىنى مۇشۇنداق ئورۇنلاشتۇرۇشتا ھاۋا تازلىقىنى تەمىن قىلىپ، ئۆسەك سۈيىدىن  چوڭ – چوڭ ئېرىقلار تارتىلىشقا مۇمكىنچىلىك بېرىدىغانلىقىنى ئەسكە ئېلىندى.
گېنرال – مايۇر فېردى ئۆزىنىڭ 1881 – يىلى دېكابىردا بەرگەن دوكىلاتىدا مۇنداق دەپ بىلدۈردى: « ئۆسەكتە 1500 ئائىلىنى كۆچۈرۈپ كەلگىلى بولىدۇ، ئاساسى خەلقتىن ( ئۇيغۇرلار ) تاشقىرى يەنە 400 ئائىلە روس، تاتار ۋە باشقا مىللەتلەردىن بولۇپ بارلىقى 1900 ئائىلە كۆچۈپ كەلگىلى بولىدۇ »…
شۇنداق قىلىپ ئۇلۇغ « كۆچ – كۆچ » باشلىنىپ كەتتى. ئىلىدىن ئاھالىنىڭ كۆچۈشى 1882 – يىلى ئومۇميۈزلۈك باشلىنىپ، 1884 – يىلىغىچە داۋام قىلدى. ۋېلىباي يولداشوۋ دەسلەپكىلەردىن بولۇپ، ئۆزى بىلەن 45 مىڭدىن ئارتۇق ئادەمنى ئىلى دىيارىدىن ياركەنتكە ئېلىپ كەلدى. ئۇنىڭ ئۆسەك ۋادىسىغا ئاتلىنىشى باشقا ئادەملەرگە ئىجابىي تەسىر قىلدى. دېمەك، ئۇيغۇرلارنىڭ يەتتەسۇغا كۆچۈشىدە ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ چوڭ رول ئوينىغانلىقى ھەقىقەت.
شۇنىڭ ئېيتىش كېرەككى، بۇ ياققا كۆچۈپ چىققان دېھقانلارنىڭ نۇرغۇنلىرىنىڭ ئۆزلىرىگە ئاجرىتىپ بېرىلگەن يەرلىرىنى ئۆزلەشتۈرۋېلىشىغا چاملىرى يەتمەيتتى. شۇڭا ئۇلار يەتتەسۇ گوبىرناتۇرىغا مۇراجىئەت قىلىپ، يەرلىرىنىڭ بىر قىسمىنى قايتۇرۋېلىشىنى ، يا بولمىسا ئىجارىگە بېرىشكە رۇخسەت بېرىشىنى ئىلتىماس قىلغان. چۈنكى ئۇلار پايدىلانماي قالغان يەرلەرگىمۇ سېلىق تۆلەيتتى. شۇنداق قىلىپ گوبىرناتۇردىن رۇخسەت ئالغان دېھقانلارنىڭ بىر قىسمى ئوشۇق يەرلىرىنى ئىجارە بېرىشكە باشلايدۇ. ئىجارىچى ئاساسەن ۋېلباي يولداشوۋ بولىدۇ. ئۇ پەقەت ياركەنت رايۇنىدىلا ئۇيغۇر دېھقانلىرىنىڭ 10 مىڭ 364 گېكتار ( 155 مىڭ 460 مو ) يەرنى ئىجارىگە ئالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ بىر يىللىق ئاقچا ئايلىنىمى بىر نەچچە مىليۇن سۇمغا يېتىدۇ. يوقىرى ھوسۇل ئېلىنغان يىلى ۋېلىباي ساڭلىرىغا 200 مىڭ پۇتقىچە ئاشلىق قويۇلاتتى. ۋېلىباي يولداشوۋ ئۆزىنىڭ ئاشلىقىنى يەتتەسۇ ، تاشكەنتتىلا سېتىپ قالماي، چەت ئەللەرگىمۇ چىقىراتتى. چار پادىشاھ ئەسكەرلىرىنى ئاشلىق بىلەن تەمىنلەشكىمۇ ياردەملىشەتتى. شۇنداقلا ۋېلىباي يولداشوۋ ئۆزىنىڭ نۇرغۇن مەبلىغىنى ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا، جۈملىدىن كان سانائىتىگە، بولۇپمۇ ئالتۇن قېزىشقا سەرپ قىلدى.
ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ ئىلى دەرياسىنىڭ سۈيىدىن پايدىلىنىش بويىچە قوللانغان ئۇسۇلى، يەتتەسۇ تارىخدىكى بىر يېڭىلىق بولدى. ئۇ ئىلى ئۇيغۇرلىرى يەتتەسۇغا كۆچۈۋاتقان  يىللىرىدا ئەنگىلىيىدىن كېمە سېتىۋېلىپ، ئىلى دەرياسىدا يۈك توشۇشنى باشلىغان ئىدى. ئاتاپ ئېيتقاندا ئۇ ئىنژىنېر پاكىلېوۋىسكى بىلەن بىرلىشىپ كېمە بىلەن ئىلى دەرياسىدا ئادەملەرنى، تۈرلۈك يۈكلەرنى توشۇپ، سودىنى تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرۇشنى كۆزدە تۇتقان. ئۇلارنىڭ ئىلى دەرياسى ئارقىلىق غۇلجىدىن چۆيۈن تاۋلاش زاۋۇتىنى يەتتەسۇغا كۆچۈرۈپ چىقىش توغرىسىدىكى ئويى گېنرال – گوبىرناتور كولپاكوۋېسكى تەرىپىدىن قىزغىن قوللاپ – قۇۋەتلەنگەن. نەتىجىدە چىڭ ھۆكۈمىتى بىلەن يەتتەسۇ دىن غۇلجىغىچە بولغان سۇ يولىنى ئېچىش كېلىشىمى تۈزۈلۈپ، تەييارلىق قانات يايدى.
1892 – يىلى 14 – ماي كۈنى يىگىرمە مىڭ پۇت ئاشلىق بېسىلغان كېمە غۇلجىغا ئاتلاندى. ئۇ كېمە ئالتە كۈندىن كېيىن يەنە ئېلىسكىغا قايتىپ كەلدى. شۇنداق قىلىپ ئىلى دەرياسى سۈيىدىن پايدىلىنىپ سودا – سېتىق يۈرۈشتۈرۈش ئىشلىرى باشلىنىپ كەتتى.
ياركەنت شەھىرى كېڭىيىپ، گۈللىنىشكە باشلىدى. ئۇنىڭ قوينىدا سودا ئىشلىرى ئەۋج ئالدى. ئىشلەپچىقىرىش كارخانىلىرىنىڭ قاتارى كېڭەيدى. سودا ئورۇنلىرى يېڭىلىرى بىلەن تولۇقلاندى. ئۇلارنىڭ كۆپچىلىكى ۋېلىباي يولداشوۋغا تەئەللۇق ئىدى. 1887 – يىلى بىر نەچچە تۈگمەن، خىش زاۋۇتى، ئىككى تېرە زاۋۇتى ۋە باشقىمۇ ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرى سېلىنىپ ئىشلەشكە باشلايدۇ. شەھەر قوينىدا كۆپلىگەن دۇكانلار ئېچىلىدۇ. دەسلەپكى مەكتەپلەر بارلىققا كېلىدۇ. جۈملىدىن 1886 – يىلى يېزا ئىگىلىك مەكتىپى ئوقۇغۇچىلار ئۈچۈن ئىشىكىنى ئاچىدۇ. ئۇنىڭدىن سەل ئىلگىرى بۇ شەھەردە دەسلەپكى ئاغرىقخانا ( شىپاخانا ) سېلىنغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ شەھەرنىڭ تەرەققىياتنىڭ شۇنداق تېز بولۇشىغا بۇ شەھەرنىڭ يەتتەسۇنى ، بىر تەرەپتىن جوڭگۇ شىنجاڭ بىلەن، يەنە بىر تەرەپتىن ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە روسىيە بىلەن باغلاشتۇرىدىغان ئۇلۇق يىپەك يولى بويىغا جايلاشقانلىقى كۆپ جەھەتتىن سەۋەب بولدى. يىللار ئۆتكەنسىرى يەتتەسۇدىكى قازاق، ئۇيغۇر، روس، تۇڭگان، تاتار ئاھالىسىنىڭ ئىقتىسادى ئالاقىلىرى ياخشىلىنىپ، تەرەققىيات تېزلەشتى.
شۇ تەرەققىيات ۋە گۈللىنىشنىڭ گۈلتاجى بولۇپ، ياركەنت شەھرىنىڭ دەل ئوتتۇرىسىدا ئاتىلار يادىكارلىقى، ۋېلىباي مەدرىسى قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. نامىدىن بەلگىلىككى،  بۇ تەبىرچان، ئىسلاھاتچى باي، ۋېلىباي يولداشوۋنىڭ خەلققە قالدۇرۇپ كەتكەن ئاجايىپ ۋە ئۆلمەس مىراسىدۇر. ئۇنىڭ ھاياتىدا ئەمەلگە ئاشۇرۇپ كەتكەن بۇ ھىممىتى ئۆزىنىڭ ماھىيىتى، ئېتىبارى بىلەن ناھايتى قىممەتلىك بولۇپلا  قالماي، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تەۋەررۈك روھى مۈلكىدۇر.
بۇ نادىر قۇرۇلۇشنىڭ سېلىنىشى توغرىلىق ئەل ئارىسىدا ھەر خىل گەپلەر مەۋجۇت. شۇلارنىڭ بىرىدە مۇنداق ئېيتىلىدۇ: مەدرىسنى سېلىش مەيدانىغا كەلتۈرۈلگەن ياغاچلار تاغ – تاغ بولۇپ دۆۋلىنىپ كىتىدۇ. ياغاچلارنىڭ كېسىلىپ، تەييارلىنىۋاتقىنىغا تۆت يىل بولغان بولسىمۇ، باش مىمارچى خون پېكنىڭ ئىش باشلاش ھەرىكىتى سېزىلمەيدۇ. ئۇ غاڭزىسىنى چىكىپ، ماتېرىياللارنى تەييارلىتىۋېرىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئۇ بىر كۈنى تۇيۇقسىز كۆز يۇمۇپ قېلىشى مۇمكىنغۇ. بۇ ئەھۋال باينى ئويلاندۇرۇپ تەشۋىشكە سالىدۇ. تاقىتى پۈتكەن ۋېلىباي باش مىمارچىدىن ئىشنى باشلاشنى قەتئىي تەلەپ قىلىدۇ. ئاخىرى خون پىك كەلگۈسى مەدرىسنىڭ ئىككى خىل مودىلىنى ياساپ بايغا كۆرسىتىدۇ. ئۆزىنىڭ سەل ئالدىراۋاتقىنىنى ھەم ئېيتىدۇ. مودىلنىڭ بىرىنجىسىدە مەدرىسنىڭ ھازىرقى كۆرۈنۈشى، ئىككىنچىسىدە بولسا ئۈچ قەۋەتلىك بىنا بولۇپ، باش دەرۋازا بىلەن چوڭ جامە مەسچىتىنىڭ ئارىسىدىكى ئىككى قەۋەتلىك دەھلىز قوشۇلۇپ تۇراتتى. ۋېلىباي شۇ ئىككى مودىلنىڭ بىرىنجىسىنى تاللىۋالىدۇ. شۇ چاغدا باش مىمارچى « ئۇنداق بولسا يەنە ئىككى يىل ياغاچ توشۇپ تەييارلىشىمىز كېرەك » دەيدۇ. ۋېلىباي ئۇنىڭغا قوشۇلمايدۇ.
شۇنداق قىلىپ 1892 – يىلنىڭ باشلىرىدا مەدرىسنىڭ قۇرۇلۇشى باشلىنىپ كېتىدۇ. ئۈچ يىلنىڭ ئىچىدە 1895 -يىلغىچە ئوتتۇرىسىدىكى چوڭ مەسچىت، مەدرىسخانىلىرى، بارلىقى 24 بۆلمە، كىچىك مەسچىت ۋە باش دەرۋازىنىڭ قۇرۇلۇشى ئاياغلىشىدۇ. مەدرىستە پەقەت ياركەنت تەۋەسىنىڭلا ئەمەس، قوشنا ئىلى ۋە باشقا يەرلەردىن كەلگەن تالىپلار دەرس ئالغان. مەلۇماتلارغا قارىغاندا تۆت سىنىپلىق مەدرىستە دىنى ئوقۇتۇش بىلەن بىر قاتاردا ماتېماتىكا، جۇغراپىيە، تارىخ ۋە باشقا پەنلەرمۇ ئوقۇتۇلغان.
ۋېلىباينىڭ ھەشەمەتلىك مەدرىسى ئاجايىپ ماھارەت بىلەن بەرپا قىلىنغان. ئۇنىڭغا چېكىلگەن ھەر خىل نەقىشلەر، چىرايلىق پۈتۈلگەن يېزىقلار قەيىرىگىلا قارىماڭئادەمنى ھەيران قالدۇرىدۇ. ئۇ بىر ئەسىردىن ئوشۇق ۋاقىت داۋامىدا بىر مىقسىز قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ. گۈل كەبى چىرايلىق ئىشلەنگەن، نەچچە مىڭلىغان ياغاچ دانىلىرى بىر – بىرىگە شۇقەدەر چاپراس كەلتۈرۈلگەنكى، ئۇنىڭ سىرىنى شۇ زاماننىڭ ئۇستىلىرى ئۆزىلا بىلىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا ئۇنىڭغا قارايسەندە ئويلىنىسەن: « ھە، بۇ بىنا ئەقىل ۋە ماھارەت مەھسۇلى، ئۇ 19 – ئەسىردە ئاتىلارنىڭ بىزگە قالدۇرغان تارىخى، مەدەنىي يادىكارلىقى ». مەدرىسنى زىيارەت قىلغان ھەر قانداق كىشىھەيران بولىدۇ – دە، ئۇنى بەرپا قىلغۇزغان ۋېلىباي يولداشۇۋغا مىننەتدارلىقىنى ئىزھار قىلىدۇ. چۈنكى مەسچىتكە كىرىدىغان ئىشىكنىڭ پىشانىسىگە ئەرەب يېزىقىدا « ئەگەر سىز بۇ چوڭ بىنانىڭ ئىگىسىنى بىلمەكچى بولسىڭىز، ئۇ مەن بولىمەن – ۋېلاخۇن يولداشوۋ » دېگەن سۆزلەر يېزىلغان…
ۋېلىباي يولداشوۋ ھەر تەرەپلىمە يېتىلگەن، پەم – پاراسەتلىك، ۋەتەنپەرۋەر شەخس بولغان. ئۇ مەدەنىيىتىمىز تەرەققىياتىغىمۇ چوڭ ھەسسە قوشقان ئىنساندۇر. مەسىلەن: ئۇنىڭ 1913 – يىلى ئالمۇتادا يەتتەسۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ تۇرمۇش ۋە ئەمەلىي سەنئىتى كۆرگەزمىسىنى ئۇيۇشتۇرغانلىقى مەلۇم.
ھاياتى يېتىمچىلىك، كەمبەغەلچىلىكتىن باشلانغان ۋېلىباي يولداشوۋ  ئۆزىنىڭ  تەدبىرچانلىقى ۋە پەم – پاراسىتى بىلەن ئىلى، يەتتەسۇ تەۋەسىدىلا ئەمەس، روسىيىگىمۇ كەڭ تونۇشلۇق. 1892 – يىلى ئۇ « روسىيىنىڭ پەخرى پۇقراسى »ۋە « ئالىي پەزىلەتلىك سودىگەر » دېگەن پەخرى ناملارغا سازاۋەر بولىدۇ. ياركەنت شەھرىدىكى نادىر مەدرىسە بىناسىنى سېلىشتىكى ئەمگىكى ئۈچۈن ئۇنىڭغا « ئاخۇنۇم » دېگەن شەرەپلىك ئاتاق بېرىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ يەتتەسۇدىكى ئەڭ پەم – پاراسەتلىك چوڭ بايلارنىڭ قاتارىدا تىلغا ئىلىنىشقا باشلايدۇ.
ۋېلىباي 1892 – يىلى ئومىسكى شەھرى ئەتراپىدا پادىشاھ تەختىنىڭ مىراسخۇرى ياش نىكولاينى كۈتۈۋىلىش شەرىپىگە مۇيەسسەر بولىدۇ. كېيىنچىرەك سانكىت – پېتىربورىگقا بېرىپ پادىشاھ نىكولاي 2 نىڭ ھوزۇرىدا قوبۇل قىلىنىدۇ. كۆپلىگەن يوقىرى دەرىجىلىك يىغىن، سورۇنلارغا قاتنىشىدۇ. پادىشاھ ھۆكۈمىتىنىڭ بىر قانچە ئوردىن ۋە مىداللىرى بىلەن مۇكاپاتلىنىدۇ. مۇنداق چوڭ ئابرۇي – ئاتاققا ئېرىشكەن ۋېلىباينى يەرلىك خەلق « يېرىم پادىشاھ » دەپ ئاتاپ كەلگەنىدى.
ياركەنتنىڭ جەنۇبىي قىسمىدا شەھەر بىلەن بىللە پەيدا بولغان كونا بىر قەبرىستانلىق بار. ئاسىراشنىڭ ياخشى بولمىغانلىقىدىن بۇ چوڭ قەبرىستانلىق بارا – بارا مال ئايىغىدا چەيلىنىپ، خارابلىققا ئۇچرىغان ئىدى. ئېلىمىز مۇستەقىللىق ئالغاندىن كېيىن، ساۋابلىق ئىشلارغىمۇ كەڭ مۇمكىنچىلىك يارىتىلدى. جۈملىدىن مەزكۇر قەبرىستانلىقمۇ تۆمۈر – بىتۇنلار بىلەن قورشىلىپ، ئىچى تازلىنىپ رەتكە سىلىندى، كۆچەتلەر تىكىلدى. مۇشۇ قەبرىستانلىققا ئاتاقلىق زاتلار دەپنە قىلىنغان. بۇنىڭدىن بىر ئاز يىل ئىلگىرى كۆكتاللىق مۆتىۋەر تارىخچى ئوسمان ئاكىنىڭ كۆرسىتىشى بىلەن ۋېلىباي، نىزامىدىن ئاخۇنۇم ۋە بىلال نازىمىلارنىڭ خارابلىققا ئۇچرىغان قەبرىلىرى تىپىلدى. قەبرە تاشلىرىنىڭ بىرىدىن  « ۋېلىباي يولداش ئوغلى 1838 – يىلى  1915 ج . ج » دېگەن خەتلەرنى ئوقۇيسىز. دېمەك ئۇلۇغ زات ۋېلىباي يولداشوۋ ئۆزى بەرپا قىلغان يۇرتتا ۋاپات بولۇپ، مۇشۇ يەرگە دەپنە قىلىنغان.
ئەۋلادلار بۇ بۈيۈك ئىنسان ۋېلىباي يولداشۇۋنىڭ يۇرت، خەلقى ئۈچۈن قىلغان بەرپاكارلىق ئەمگەك ئەقىدىسىنى ئەمدىلا چۈشىنىپ كېلىۋاتىدۇ. ھازىر ۋېلىباي مەدرىسى ئالدىدىكى چوڭ كوچا ئۇنىڭ نامى بىلەن ئاتالدى. ئۇنىڭ خاتىرىسىگە بىغىشلىنىپ ھەر خىل پائالىيەتلەر ئۆتكۈزۈلۈپ تۇرىۋاتىدۇ. ئۇنىڭ يادىكارلىق ئورنىتىشمۇ ئوشۇقلۇق قىلمىغان بولار ئىدى. چۈنكى ياركەنت شەھرىدە ئۇنىڭ مەڭگۈ ئۆچمەس ئىزلىرى قالغان…

tewelgha

ياخشى تېمىكەن ،نۇرغۇن نەرسىلەرنى بىلىۋالدىم . غۇلجىدا « ۋېلىۋاينىڭ زاۋۇتىدەك ۋاقىرمىغىنە » دېگەن گەپنى تولا ئاڭلايمەن ،بۇ سۆزنىڭ ۋەجى نېمىكىن ؟