تۇرپان، پىچان ئۇيغۇرلىرىنىڭ جۇڭغارلارغا قارشى كۈرەشلىرى

dolanogli

ئەسكەرتش Pنى  باسسام ي  بولۇپ چىقاۋالدى توغرا چۇشۇنىڭلار
سۇرۇشتۇرۇپ كەلسەك ئىمىن خوجىنىڭ ئاپاق خوجىدىن پەرقى يوق   سەۋبى ئاپاق خۇجا جۇڭخارلارنى باشلاپ كەلگەن ،ئەمما پەرزەنتلىرى  جۇڭخارلارغا قارشى چىقىپ ئۇلارنى خېلى ھالسىراتقان ،كىيىن ئىمىن خوجا چىڭ قۇشۇنلىرنى باشلاپ  كەلگەن ‹‹بىرسى بورىنى باشلاپ كەلگەن بولسا بىرسى يولۋاسنى باشلاپ كەلگەن ››
نىمىشقا ئوخشاش ئىككى ئادەم بىرسى مەدىھلىنىپ بىرسى يەكلىندۇ نىمە سەۋەپتىن ؟
بەزىدە ئويلاپ قالىمەن ئاپپاق خۇجا مۇڭغۇل باسمىچىلىرىغا قارشى قۇزغالغان
يەرلىلىك خەلقلەرنىڭ داھىسىمىدۇ دەپ ئويلاپ قالىمەن چۇنكى  ‹‹سۇرۇشتۇرۇپ كەلسەك يەكەن خانلىغى مۇڭغۇللارنىڭ  قۇرغان خانلىغى بولۇپ چىقىدىكەنغۇ  يەنى چىڭگىزخانىڭ ئەۋلاتلىرى قۇرغان››
شۇنىڭغا يەرلىك خەلىق ،بۇ خانلار گەرچە مۇسلمان بولغان بولسىمۇ بەربىر تاجاۋۇزچىلار بولغاچقا  بويسىنماي  پۇرسەت بولسىلا قارشى چىقسا ،كۇچى يەتمىگەندىكىن جۇڭخارلاردىن ياردەم سۇرىغان بولسا  تارىخچىلار بۇ نۇقتىغا سەل قارىدىمۇ قانداق،ياكى بۇنىڭدا باشقا بىر مەقسەت بارمۇ ؟ بۇ بىر مۇھىم ھالقا ئىكەن بۇنى تارىچىلىرىمىز نىمە دەپ چۇشەندۇرەر ؟
مىنى تىللايدىغانلار  بىھۇدە ئادەم تىللىماي.
شۇ ۋەقەلەرتەسۋىرلەنگەن  بىر قانچە كىتاپلارنى باغلاشتۇرۇپ بېقىلار

qabapelek

بۇ ئېسىل  ماقالىكەن!....

sawda571

مەن ھەممىڭلارنىڭ ئىنكاسىنى ئومۇملاشتۇرۇپ ئىككى ئېغىز گەپ قىلاي ،خاتالىق بولسا كەچۈرۈڭلار .
  تىما ئىگىسىگە رەھمەت .
بۇ تىمىنىڭ ئەسلى مەنبەسى تىمىدا ئەسكەرتىلگەندەك ،بىراق كېيىن رەتلەپ قىسقارتىپ قەلەمگە ئالغان ئىگىسىنى ئەسكەرتمىگىنى توغرا بولماپتۇ .
1 - تۇغلۇق تۈمۈرخان ( ئەگەر تارىخ چاقچاق قىلمىغان بولسا) راستىنلا چىڭگىزخاننىڭ نەسلىدىن .
2- سەئىدخاننىڭ 1514 - يىلى سەئىدىيە خانلىقىنى قۇرۇشى بىلەن، ئۇيغۇرنىڭ تارىخىدا يېڭى سەھپە ئېچىلدى .
3 - سۈرۈشتۈرۈپ كەلسەك موڭغۇللار قۇرغان خانلىق ئىكەن دىگەن سۆز خاتا بۇلۇپ قاپتۇ . ئۇنداق ئەمەس، موڭغۇللار بۇ دەۋردە ئاللابۇرۇن ئۆزلىرى تۇرىۋاتقان يەردىكى خەلقلەرگە ئاسسىمىلاتسىيە بولۇپ كەتكەن . مەسىلەن ياۋرۇپا يۈرۈشىدىكىلەر ۋە خانلىق قۇرغانلار شۇ يەردە شۇ خەلققە ئاسسىمىلاتسىيە بولۇپ كەتكەن . ئوتتۇرا ئاسىيادىكىللىرى شۇ يەردىكى ، يەنى بۈگۈنكى كۈندىكى ئۆزبېك ،قازاق ،قىرغىز،رايونىمىزدىكىللىرى ئۇيغۇرغا دىگەندەك . مەسىلەن مىنىڭ ئانا جەمەتىمنىڭ تاغا تەرەپ تۇققانلىرىمىزنىڭ  لەقىمى «قالماق » . بۇ شۇ دەۋردە نازارەتچى بەگلىككە تەيىنلەنگەن بىر موڭغۇل  ، ئۇيغۇرلار بىلەن تويلۇشۇپ پۈتۈنلەي ئۇيغۇرلىشىپ كەتكەن ، پەقەت نەچچە يۈزيىلنىڭ ئالدىدا ئۇيغۇرلار قويغان لەقەم (قالماق، بىز خوتەندە چوڭلار ھازىرمۇ موڭغۇللارنى قالماق دىيىش ئادىتى بار )  ساقلىنىپ قالغان . بۈگۈنكى كۈندە نۇرغۇن فىرانسيەلىكلەر سۈرۈشتۈرسە ئاتا- بوۋىسى نىمىس بولۇپ چىقىدۇ . نۇرغۇن نىمىسنى سۈرۈشتۈرسە ئاتا- بوۋىسى فىرانسوز بولۇپ چىقىدۇ ، بۇ پەقەت ئاسسىمىلاتسىيەنىڭ نەتىجىسى . ئەگەر بۇ جەرياننى شەرھىلىسەك توم بىر كىتاپ بولۇپ چىقىدۇ .
بىر مىللەتنىڭ ساپ شۇ مىللەت قېنىدىن بولۇشى مۇمكىن ئەمەس . شۇڭا سەئىدىيە خانلىقىنى موڭغۇللار قۇرغان دىيىش خاتا .
ئەگەر شۇنداق دىسەك تېخى يېقىنقى زاماندىكى قۇمۇل ۋاڭلىرىمۇ، سۈرۈشتۈرسەك موڭغۇللارغا بېرىپ تاقىلىدۇ ،چۈنكى بۇ ۋاڭ جەمەتى ئانا تەرەپتىن تۇغلۇق تۈمۈرخانغا يەنىمۇ ئىلگىرىلىسەك چىڭگىزخانغاننىڭ نەسلىگە بېرىپ تاقىلىدۇ. ،كىممۇ مۇھەممەت بېشىر چىڭۋاڭنى موڭغۇل دەيدۇ . بۇ ئادەم باشتىن ئاخىرى موڭغۇللار بىلەن جەڭ قىلغان ئۇيغۇر ئۈچۈن قىلمىغان ياخشى ئىشلىرى ئاز قالغان  ئادەم، ئەڭ ئاخىرىدىمۇ ئۇيغۇرنى دەپ  كاللىسى كەتكەن .
4 - بۇ تىما مەيلى كىمنىڭ بولسۇن پىكىر دائىرسى ئىنتايىن تاركەن .
مەسىلەن :ئۆز زامانىسىدا تۇرپاننى مەرگەز قىلغان ،ياكى يەكەننى مەرگەز قىلغان بولسۇن (دەسلەپتە بۆلۈنۈپ تۇرغان بولسىمۇ ) بۇ بىر پۈتۈن خانلىقنىڭ زىمىنلىرىنىڭ بىر قىسمى  خالاس . بىر دۆلەتنىڭ بىر قىسمى تاجاۋۇزچىلىققا ئۇچرىسا شۇ دۆلەتنىڭ ئارمىيىسى قارشى ئۇرۇشقا ئاتلىنىدۇ . بۇ خانلىق ئارمىيىسىنى ئۆز تەۋەسىدىكى بارلىق پۇقرالاردىن ئەسكەرلىككە ئالغان يىگىتلەردىن تەشكىللەيدۇ .قانداقتۇ تۇرپاندا ئۇرۇش بولسا تۇرپانلىق ،ئاقسۇدا ئۇرۇش بولسا ئاقسۇلۇق جەڭ قىلىدىغان ئىش يوق ،ئەگەر ئۇنداق بولسا پۈتكۈل تاجاۋۇزچىلىققا بىر رايوندىكى خەلق قانداق تەڭ كىلىدۇ ، خان بولغان ئادەم قانداق خان ئاتىلىدۇ . مەسىلىنى بۇنداق تار مەھەللىۋازلىق نوقتىسىدا تۇرۇپ تەھلىل ۋە بايان قىلىش خاتا. بۇ ھەم بىر ئۇيغۇرنىڭ بىر پۈرۈنلىكىنى ئىنكار قىلغانلىق . ئۆز نۆۋىتىدە  بىزنىڭ يۇرۋازلىققا چېكىت قويۇپ بىر پۈتۈن ئۇيغۇر تەقدىرداشلىقىنى ئومۇملاشتۇرىشىمىزغا پايدىسىز .
5 - تۇغلۇق تۆمۈرنىڭ ئەمىر خۇدايدات جەمەتى تەرىپىدىن خانلىق تەختىگە ئولتۇرغۇزۇلغانلىقىغا پىكىر بىرلىكى بار . ئۇنىڭ ئەۋلاتلىرى ئىلگىرى ئاخىرى بولۇپ تۇرپان ،ئاقسۇ ،تاشكەنت قاتارلىق جايلارنى پايتەخت قىلغان،كېيىنكى يەكەن . مەيلى نىمە بولسۇن تۇرپان باشتىن ئاخىرى مۇھىم بىر مەرگەزلىك ئورنىدىن قالمىغان . يەنى تاشكەنت پايتەخت بولغاندىمۇ تۇرپاندا ئەھمەتخان كىچىك خان بۇلۇش سالاھىتى بىلەن تۇرپاننى دۆلەتنىڭ شەرقىدىكى پايتەخت قىلغان . ئەخمەتخان باتۇرلىقى بىلەن داڭ چىقارغان ، يەنى موڭغۇللار تەرىپىدىن قاتىل خان دەپ ئاتالغان . ئەخمەتخان دەۋرىدە موڭغۇللارغا، ئۇيغۇرلار ئەڭ ئەجەللىك زەربىلەرنى بەرگەن ۋە ئەخمەتخان يۇقۇرىدا دىگىنىمىزدەك موڭغۇللار تەرىپىدىن قاتىل(ئالەچە)خان دەپ ئاتالغان (باھادىرنامە) . مۇشۇ مەزگىلدىكى مۇشۇنداق نەچچە تۈمەن كىشىلىك كۈچلۈك قوشۇن خاسلا تۇرپان خەلقىنى  مەنبە قىلىپ تەشكىللەنگەنمۇ .
6 - تۇرپان ۋە قۇمۇل خەلقىنىڭ يەككە ھالدا يالغۇز جەڭ قىلىش ئەھۋاللىرى ئۇيغۇر بىر پۈتۈن خانلىق بولۇشتەك ئورنىدىن قالغان ۋاقىتلاردا يۈز بەرگەن . بۇ بىر ئايرىمىلق يەككىلىك. ئەگەر يازماقچى بولساق ئىنىق ئەسكەرتىپ ،( يىل ۋاقىتلىرىنى توغرا ئەسكەرتىپ). دەل شۇ ۋاقىتتىكى ئۇيغۇرنىڭ بىر پۈتۈن ۋاقتى ئەمەس بەلكى پارچە - پارچە بولغان ۋاقىتتىكى ئەھۋال ئىكەنلىكىنى ئەسكەرتىش كېرەك .  
7 - ئىمىن خۇجىغا كەلسەك بۇ كىشىنىڭ چىڭ قوشۇنلىرىنى باشلاپ چىققىنى راست . بىراق ئۇنىڭ بەگ بۇلۇشى ئۆزىنى - ئۆزى بەلگىلەش يولى بىلەن بولغاچقا موڭغۇللار ئەلۋەتتە ئىتىراپ قىىلمايدۇ . شۇڭا ئۇ تەبىئى ھالدا موڭغۇللار بىلەن تۇتۇشۇپ قالغان ، كۈچى يەتمىگەچكە چىڭ ئارمىيىسىنى چىللىغان . مەيلى قانداق بولۇشىدىن قەتئى نەزەر ئاپاق خۇجىنىڭ يولى بىلەن ئوخشاش يول تۇتقۇچى .
سەن باشقىلارنىڭ كۈچىدىن پايدىلىنىپ سىياسى مەخسەتلىرىڭگە يەتمەكچى بولغاندا، ياردەم بەرگۈچىمۇ سەندىن چوڭ چوتلارنى سوققان بولۇدۇ . دىمەك سىنىڭ بۇنداق ئەھۋالدا ئۇتۇش نىسبىتىڭ بەك ئاز بولىدۇ . بىراق بۇ خىل يولمۇ سىياسىدىكى بىر يول .

matimatika

پايدىلانغان ماتېرىياللار ۋە ئىزاھات:
مىرزا ھەيدەر كوراگانى: «تارىخى رەشىدى» ئۇيغۇرچە قول يازما نۇسخىسى.
موللا مۇسا سايرامى: «تارىخى ھەمىدى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1986- يىل 12 - ئاي نەشرى.
موللا مىر سالىھ كاشغەرى: «چىڭگىزنامە» ھاجى نۇر ھاجى نەشرگە تەييارلىغان، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى نەشر قىلغان.

جاڭ يۈشىننىڭ «شىنجاڭ داشۆسى ئىلمىي ژۇرنىلى» ئىجتىمائىي پەن قىسمى (ئۇيغۇرچە) 1984- يىل 3- سانىغا بېسىلغان «تۇرپان ئۇيغۇرلىرىنىڭ گۇاجۇغا كۆچۈش جەريانى» دېگەن ماقالىسى. قوشاقنى پىچان ناھىيە تۇيۇق يېزىسىغا قاراشلىق سۇ بېشى كەنتىدە ئولتۇرۇشلۇق تارىخچى 75 ياشلىق ئەيساموللا 1957 - يىل 6 - ئاينىڭ 23 - كۈنى ئۆيىدە ئېيتىپ بەرگەن.
مەنبە : شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى2003- يىل 4 - سانىدىن ئېلىندى

ماتېرىيال مەنبەسىگە قىزىقىپ قالدىم.