كونا ئۇيغۇرچە خەتنى بىلىدىغانلارغا ئىلتىماس

kawmimol

ياخشى ئەسەركەن

arkzada112

مەنمۇ ئاساسەن تولۇق ئۆرىيەلەيدىكەنمەن.

matimatika

موغۇل يۇرتىدا ئىككى تاغ بار ، بىرى تۇغرانۇ بۇزلۇق ، يەنە بىرىنىڭ ئېتى ئۇسقۇلۇق تەڭرىم . شۇ ئىككى تاغنىڭ ئارىسىدا مۇغۇل يۇرتىنىڭ كۇن پېتىشىدا يەنە بىر تاغ  بار ، ئۇنى قۇتتاغ دەيدۇ. ئاشۇ ئېيتىلغان تاغلارنىڭ ئارىسىدا بىر يەردە ئېقىپ ياتقان ئون ساي ، يەنە بىرىدە توققۇز ساي بار. بارچىسى ئۇلۇغ سۇلار ئىدى. قەدىم ئۇيغۇر ئېلى شۇ سۇلارنىڭ ئارىسىدا ئولتۇراتتى. ئون ساينىڭ ياقىسىدا ئولتۇرغانلىرى ئون ئۇيغۇر، توققۇز ساينىڭ ياقىسىدا ئولتۇرغانلىرى توققۇز ئۇيغۇر دەر ئىدى. شەھەرلىرى كەنىدلىرى ۋە دېھقانلىرى كۆپ ئىدى. يۇز يىگىرمە ئۇلۇغ ئەل ئىدى. شۇ سەۋەبتىن ئۇلار بۇزۇلۇشقا باشلىدى . بىر كۇنى بارچىسى يىغىلىپ كېڭەشتى : بىز ئىككى بۆلەك ئەلمىز ، ھەر قايسىمىز بىر كېشىنى تۆرە قىلايلى ، ھەر كىم ئۇنىڭ سۆزىنى قوبۇل قىلمىسا شۇ كېشىنىڭ ماللىرىنى ئالسۇن، جېنىنى ئالسۇن. - دەپ پۇتۇشتى . ئون ئۇيغۇرلار مەڭگۈتاي ئاتلىق كىشىنى تۆرە قىلىپ كۆتۇرۇپ ئۇنىڭغا ئېلتەبىر دېگەن نامنى بەردى . توققۇز ئۇيغۇرلار ئۆزكەندەر ئۇرىقىدىن بىر كىشىنى تۆرە قىلىپ كۆتۇرۇپ ئۇنىڭغا كۆل ئەركىن دېگەن لەقەمنى قويدى . بۇ ئىككىسىنىڭ ئوغلانلىرى يۈز يىلغىچە تۆرىلىك قىلدى . ئاندىن يەنە بىر ئۇيغۇر تۆرە بولدى . ئون ئۇيغۇرغا كىم تۆرە بولسا ئېل ئىلتەبىر ، توققۇز ئۇيغۇرغا كىم تۆرە بولسا كۆل ئىركىن دەيدىغان بولدى......

.........
يۇرتلىرىدا ھەم چىڭگىزخان ئوغلانلىرى دۋان ھېسابلىرىنى ياخشى بىلەتتى ، چىڭگىزخاننىڭ نەۋرىلىرىنىڭ زامانىسىدا ماۋرئۈننەھر، خۇراسان ۋە ئىراقتا دىۋانلار ۋە دەپتەردارلارنىڭ بارچىلىرى ئۇيغۇر ئىدى. خىتاينىڭ يۇرتلىرىدا ھەم چىڭگىىزخان ئوغلانلىرى دىۋان ۋە دەپتەردارلارنى .ۇيغۇر خەلقىدىن قوياتتى . چىڭگىزخاننىڭ ئورنىغا ئولتۇرغان ئوغلى ئجكتاي ، خۇراسان ،مېزاندارىن  ۋە گىلاننى ئۇيغۇر قۇزقۇر دېگەن كېشىگە تاپشۇرغانىدى. ئۇ ياخشى ھېسابدان ئىدى . ئۇچ يۇرتنىڭ ئېلىم- سېلىقلىرىنىڭ ھېسابىنى ياخشى يولغا قويۇپ ، ئۇنى يىغىپ ، ھەر يىلى ئوكتاي قائانغا ئەۋەتىپ تۇراتتى.
...........
«شەجەرەئى تۇرك» نىڭ 33- بىتىدىن 25- بىتىگىچە مەزمۇنلاركەن.

syawush

بىلگەنلېرىمنى يېزىپ قوياي.

ئانداغ ئەيتۇرلار كىم، موغۇل يۇرتېندە ئىكى تاغ بولۇر ئۇزۇن كوتەر
كۇن تۇغۇشۇندەن كۇن باتەشغەچە بى نېھايەت ئۇلۇغ ئەيردىلار (ئىدىلەر)
بىرسى ئاتى توقرا تۇبۇزلۇق، بىرسى ئۇسقۇنلۇق
تەكرام. بۇ ئىكى تاغنىڭ ئاراسېندە موغۇل يۇرتىنىڭ كۇن باتەشېندە تەقى بىر تاغ بار ئەيردى
ئاتى قۇت تاغ دېيىلەر
بۇ ئەيتېلغان تاغلېرنىڭ ئاراسېندە بىر يەردا ئەقاتۇرغان (ئېقىپ تۇرغان) ئون ساي (سۇ) بار تۇرۇر
بېر يەردە توقۇز ساي بار تۇرۇر
چاي ئۇلۇغ سۇلار قەدىم ئۇيغۇر ئەيل (ئەل) ى شول (شۇ) سايلارنىڭ ئاراسېندە ئولتۇرۇر ئەيردى
تەقى ئون سايدە ئولتۇرغانلارغە ئون ئۇيغۇر دەيىلەر
توقۇز سايدە ئولتۇرغانلارغە توقۇز ئۇيغۇر دەيىلەر
شەھەر ۇ كەنت ۇ ئەكىنېلى خەلق ئەيدىلەر. يۇز يېكېرمى (يۈز يىگىرمە) ئۇرۇق ئەيل ئەيردىلەر
بىر كەشىنى پادېشاھ كوتارىب، ئانىڭ غەرىنە باقماس ئەيردىلەر
بۇ سەبەبدىن بۇزۇلۇرغە كەلدىر
بىر كۇن بارچاسى يەغەلىب كەڭاشدىلەر. بېزلەر ئىكى بولۇك خەلكمىز
ھەر قايسىمىز بېر كەشى تورە قىلاي. ھەر كىم ئانىڭ سوزېنى قەبۇل قىلماسا، باشېنى ئولتۇرسىن ۇ مالىن ئالدۇرسىن
تەدىن تەقى ئون ئۇيغۇر رۇقۇندەن مەنكوتاتى ئاتلىغ كەشىنى خان كوتاردىلەر
ئەيل ئەيلەتېر لەقەب قويدىلەر
توقۇز ئۇيغۇر رۇقۇندەن بېر كەشى كوتاردىلەر كوكلۇ لەقەب قويدىلەر
بۇ ئىكىسىنىېڭ ئوغلانلارېنى بۇزەلدىلەر
ئولچە ۇ ئەسىر بولۇب تۇردىلەر
بېرنەجەلارى يۇرتېندە ئولتۇرۇب قالدىلەر ۋە بېرنەجەسى ئەيرتىش سۇيۇنۇك يەقاسېنە كېلۇب ئاندە قالدىلەر
بېر بولۇكى بىش شەھەرىنە يارىب ئەيكىن ئەكىن ۋېلايەتىن ئابادان قىلدىلەر
ۋە بېر بولۇكى يەلقى قوي سەقلاب بەش بالىقنىڭ يەقەنېندە كوچۇب قونۇب بۇرەدىلەر
ۋە يەنە بېر بولۇكى ئەيرتىشنىڭ توغايېندە ھېج مال سەقلاماي بالىق ۇ قوندۇز ۇ كىش ۇ سۇسار ۇ تىن ئۇلاب ئەتىن يىب ۇ تىرسىن كەيار ئەيردىلەر
قەماش نى ئومرەندە كورماس ئەيردىلەر. ئانالەرى ئەكەر قىزلارىن قارغاسالەر ئەيتۇرلار ئەيردىلەر
يەلېقىلى قويلى كەشىكە توشۇب ئەيت يىب قەمىز ئەچېب باشەنكە يەمان كۇن تۇغۇب يۇركاي سېن دەيرلەر ئەيمىشلەر
چېنكېزخان زەمانېندە بائۇرچىق تىكان خەلق قۇت ئەيردى
چېنكېزخان كەشى يېبارىب (ئەۋەرتىپ) باقەنېب (بېقىنىپ) يېلدە مال يېبارۇر ئەيردىلەر
چېنكېزخان ئاتلانىب، مائۇر ئۇننەھېر ئۇستېنە كەلكاندا، بائۇرچىق ئىدىقۇت لەشكەرى بېرلان كەلىب يولدا چېنكېزخانغە قوشۇلۇب يەخشى خېدمەت (خىزمەت) لار قېلدى
ئۇيغۇر خەلقېندا توركىي تېلى ئوقۇغان كەشىلار كوپ بولۇم ئەيردى
دەفتەردارلىقنى ۇ دىۋان ھېسابلارىنى يەخشى بىلۇرلار ئەيردى
چېنكېزخاننىڭ نەبرە (نەۋرە) لارىنىڭ زەمانېندا مائۇر ئۇننەھېردا ۇ خوراسان ۇ ئەراق (ئىراق) دا دىۋانلار ۇ دەفتەردارلار بارجالارى (بارچىلىرى) ئۇيغۇر ئەيردى
خىتاينىڭ يۇرتلارېندا ھەر چېنكېزخاننىڭ ئوغلانلارى دىۋان ۇ دەفتەردارانى ئۇيغۇر خەلقىندەن قويۇب ئەيردىلار
چېنكېزخاننىڭ ئوزىنىڭ ئورىندا ئولتۇرغان ئوغلى ئوكدايخان خوراسان و مازەنداران ۇ كىلاننى ئۇيغۇر كوركوز تىكان كاتاشۇرۇب ئەيردى
ئول (ئۇ) يەخشى ھېسابدان ئەيردى
ئۇج-تورت مىڭ مالىن خەبەت قىلىب يىلدا ئوكدايخانغە بېيارۇر ئەيردى

syawush

بىلەلىگەنلېرىمنى يېزىپ قوياي.

ئانداغ ئەيتۇرلار كىم، موغۇل يۇرتېندە ئىكى تاغ بولۇر ئۇزۇن كوتەر
كۇن تۇغۇشۇندەن كۇن باتەشغەچە بى نېھايەت ئۇلۇغ ئەيردىلار (ئىدىلەر)
بىرسى ئاتى توقرا تۇبۇزلۇق، بىرسى ئۇسقۇنلۇق
تەكرام. بۇ ئىكى تاغنىڭ ئاراسېندە موغۇل يۇرتىنىڭ كۇن باتەشېندە تەقى بىر تاغ بار ئەيردى
ئاتى قۇت تاغ دېيىلەر
بۇ ئەيتېلغان تاغلېرنىڭ ئاراسېندە بىر يەردا ئەقاتۇرغان (ئېقىپ تۇرغان) ئون ساي (سۇ) بار تۇرۇر
بېر يەردە توقۇز ساي بار تۇرۇر
چاي ئۇلۇغ سۇلار قەدىم ئۇيغۇر ئەيل (ئەل) ى شول (شۇ) سايلارنىڭ ئاراسېندە ئولتۇرۇر ئەيردى
تەقى ئون سايدە ئولتۇرغانلارغە ئون ئۇيغۇر دەيىلەر
توقۇز سايدە ئولتۇرغانلارغە توقۇز ئۇيغۇر دەيىلەر
شەھەر ۇ كەنت ۇ ئەكىنېلى خەلق ئەيدىلەر. يۇز يېكېرمى (يۈز يىگىرمە) ئۇرۇق ئەيل ئەيردىلەر
بىر كەشىنى پادېشاھ كوتارىب، ئانىڭ غەرىنە باقماس ئەيردىلەر
بۇ سەبەبدىن بۇزۇلۇرغە كەلدىر
بىر كۇن بارچاسى يەغەلىب كەڭاشدىلەر. بېزلەر ئىكى بولۇك خەلكمىز
ھەر قايسىمىز بېر كەشى تورە قىلاي. ھەر كىم ئانىڭ سوزېنى قەبۇل قىلماسا، باشېنى ئولتۇرسىن ۇ مالىن ئالدۇرسىن
تەدىن تەقى ئون ئۇيغۇر رۇقۇندەن مەنكوتاتى ئاتلىغ كەشىنى خان كوتاردىلەر
ئەيل ئەيلەتېر لەقەب قويدىلەر
توقۇز ئۇيغۇر رۇقۇندەن بېر كەشى كوتاردىلەر كوكلۇ لەقەب قويدىلەر
بۇ ئىكىسىنىېڭ ئوغلانلارېنى بۇزەلدىلەر
ئولچە ۇ ئەسىر بولۇب تۇردىلەر
بېرنەجەلارى يۇرتېندە ئولتۇرۇب قالدىلەر ۋە بېرنەجەسى ئەيرتىش سۇيۇنۇك يەقاسېنە كېلۇب ئاندە قالدىلەر
بېر بولۇكى بىش شەھەرىنە يارىب ئەيكىن ئەكىن ۋېلايەتىن ئابادان قىلدىلەر
ۋە بېر بولۇكى يەلقى قوي سەقلاب بەش بالىقنىڭ يەقەنېندە كوچۇب قونۇب بۇرەدىلەر
ۋە يەنە بېر بولۇكى ئەيرتىشنىڭ توغايېندە ھېج مال سەقلاماي بالىق ۇ قوندۇز ۇ كىش ۇ سۇسار ۇ تىن ئۇلاب ئەتىن يىب ۇ تىرسىن كەيار ئەيردىلەر
قەماش نى ئومرەندە كورماس ئەيردىلەر. ئانالەرى ئەكەر قىزلارىن قارغاسالەر ئەيتۇرلار ئەيردىلەر
يەلېقىلى قويلى كەشىكە توشۇب ئەيت يىب قەمىز ئەچېب باشەنكە يەمان كۇن تۇغۇب يۇركاي سېن دەيرلەر ئەيمىشلەر
چېنكېزخان زەمانېندە بائۇرچىق تىكان خەلق قۇت ئەيردى
چېنكېزخان كەشى يېبارىب (ئەۋەرتىپ) باقەنېب (بېقىنىپ) يېلدە مال يېبارۇر ئەيردىلەر
چېنكېزخان ئاتلانىب، مائۇر ئۇننەھېر ئۇستېنە كەلكاندا، بائۇرچىق ئىدىقۇت لەشكەرى بېرلان كەلىب يولدا چېنكېزخانغە قوشۇلۇب يەخشى خېدمەت (خىزمەت) لار قېلدى
ئۇيغۇر خەلقېندا توركىي تېلى ئوقۇغان كەشىلار كوپ بولۇم ئەيردى
دەفتەردارلىقنى ۇ دىۋان ھېسابلارىنى يەخشى بىلۇرلار ئەيردى
چېنكېزخاننىڭ نەبرە (نەۋرە) لارىنىڭ زەمانېندا مائۇر ئۇننەھېردا ۇ خوراسان ۇ ئەراق (ئىراق) دا دىۋانلار ۇ دەفتەردارلار بارجالارى (بارچىلىرى) ئۇيغۇر ئەيردى
خىتاينىڭ يۇرتلارېندا ھەر چېنكېزخاننىڭ ئوغلانلارى دىۋان ۇ دەفتەردارانى ئۇيغۇر خەلقىندەن قويۇب ئەيردىلار
چېنكېزخاننىڭ ئوزىنىڭ ئورىندا ئولتۇرغان ئوغلى ئوكدايخان خوراسان و مازەنداران ۇ كىلاننى ئۇيغۇر كوركوز تىكان كاتاشۇرۇب ئەيردى
ئول (ئۇ) يەخشى ھېسابدان ئەيردى
ئۇج-تورت مىڭ مالىن خەبەت قىلىب يىلدا ئوكدايخانغە بېيارۇر ئەيردى

ALKUT15

ياردەم قىلالمخىنمدىن خىجىلمەن

mamatimin

مەن  ئۇزەم  بىلگەنچە  بىر  تەرجىمە  قىلىپ  باقاي ئۇزاق  بوپتۇ  پارىس  يېزىغى بىلەن ئۇچرۇشۇپ باقمىغىلى  تورداشلارنىڭ  خاتا  يەرلىرىگە سەمىمى تۇزىتىش بىرىشىنى سەمىمى
ئۇتۇنىمەن،
                  ئاساسى مەزمۇنى
شۇنداق  ئېيتىلىپتۇلاركى مۇغول  يۇرتىدا ئىككى تاغ بۇلۇپ  ئىگىز  ھەم  ئۇزۇن  شەرىقتىن  غەرىپكە سۇزۇلغان ئۇلۇق تاغلار ئىدى،بىرسىنىڭ ئېتى سۇيۇملۇك تەڭرى ناملىق  يەنە  بىرسى تاقىر توپۇلۇق بۇ ئىككى تاغنىڭ ئارىسىدىكى  مۇغول يۇرتىنىڭ غەربىدە يەنە بىر تاغ بار ئىدى ئۇنى قۇتتاغ دىيىشەتتى،
بۇ ئاتالغان تاغلارنىڭ ئارىسىدا بىر تەرەپتە ئېقىپ تۇرغان ئون دەريا باردۇر يەنە بىر تەرەپتە توققۇز دەريا بار كەڭ ئۇلۇغ سۇلار،
قەدىم ئۇيغۇرلار قەۋمى شۇ دەريالارنىڭ ئارىسىدا ياشىايتى،ئۇلار ئون دەريا ئارىسىدا ياشىغانلار ئون ئۇيغۇر دىيىلىدۇ توققۇز دەريا ئارىسىدا ياشىغانلار توققۇز ئۇيغۇر دىيىلىدۇ ئۇلار شەھەر ۋە سەھرالارغا ئولتۇراقلاشقان خەلىقلەر ئىدى،يۇز يىگىرمە ئۇرۇق جەمەت ئىدىلەر  كېيىن بىر كىشىنى پادىشاھ قىلدى لىكىن ئۇنىڭغا بويسۇنمىدى ئۆز ئىچىدىن بۇزۇلدى،بىركۇنى ھەممىسى يىغىلىپ كېڭەش قىلىشتى ئېيىتتىلەركى بىزلەر ئىككى بۇلەك خەلىقمىز ھەرقايسىمىز بىر كىشىنى ئۆزىمىزگە باش قىلايلى كىمكى ئۇنىڭ سۇزىنى ئاڭلىمىسا بېشىنى ئالسۇن ۋە مالمۇلكىنى مۇسادىرە قىلسۇن دىيىشتى
كېيىن ئون ئۇيغۇر ئۇرۇقىدىن مىكۇتاتىي ئاتلىق كىشىنى خان قىلىشتى ۋە ئۇرۇق جەمەت لەقىمى قويدى،
توققۇز ئۇيغۇر ئۇرۇقىدىن بىر كىشىنى خان قىلدى ئۇنىڭغا كوكلو دەپ لەقەم قويدى ئۇ ئىككىسىنىڭ ئۇغۇللىرى بىرسى بىرسىگە دۇشمەن بولدى ۋە بىرسى بىرسىنىڭ ئادەملىرىنى بۇلاش ئەسىر ئېلىشلەر بولدى
شۇنداق قىلىپ بۇلاردىن بىر قىسمى يۇرتىدا قېلىپ بىر قىسمى ئېرتىش دەريا بۇيىغا ماكانلاشتى، يەنە بىر بۇلىگى بەيىش شەھرى ۋە يارىب ئەگىپ دىگەن ئىككى ۋىلايەتنى بەرپا قىلدى،يەنە بىر بۇلىگى يىلقا قوي بېقىپ بەشبالىقنىڭ ئەتراپىدا كوچمەن بۇلۇپ يۇردى،يەنە بىر بۇلىگى ئېرتىشنىڭ يۇقىرى تەرىپىدە چارۋا باقماي بىلىق ۋە قۇندۇز  كىيىك تىيىن ئوۋلاپ گۇشىنى يەپ تېرىسىنى كىيىپ ياشاپ يۇردى جەمەتىنى پەقەت ئويلىمايتى،ئانىلىرى قىزلىرىنى قارغىسا شۇنداق دەيىتتى يىلقا قوي باقىدىغان كىشىگە تىگىپ گوش يەپ قىمىز ئىچىپ بېشىڭغا يامان كۇنلەر چۇشۇپ يۇرگەيسەن دەيمىشلەر،
چىڭگىزخان زامانىدا بارچۇقتىكى خەلىق بەخىتلىك ئىدى چىڭگىزخان كىشى ئەۋەتىپ ئەگەر ئۇزىگە بېقىنسا يىلدا مال ئىبەرتىپ تۇرسا بۇلىدىغان توغۇرلوق پۇتۇشتى چىڭگىزخان ئۇرۇشق ا ئاتلىنىپ ماۋرە ئۇننەھىرىگە كەلگەندە بارچۇق ئېدىقۇت لەشكەرلىرى كىلىپ يولداچىڭگىزخانغا قۇشۇلۇپ ياخشى خىزمەتلەر قىلدى ئۇيغۇر خەلقىدە تۇركىي تىل ئۇقىغان كىشىلەر كوپ ئىدى دەپتەردارلىق ۋە دىۋان ھىساۋاتلىرىنى ياخشى بىلەتتى،
چىڭگىزخاننىڭ نەۋرىلىرىنىڭ زامانىدا ماۋرەئۇننەھرىدە ۋە خۇراساندا ۋە ئىراقتا  دىۋاندا ۋە دەپتەردارلار ھەممىسى ئۇيغۇر ئىدى،
خىتاينىڭ يۇرتلىرىدا ھەم چىڭگىزخاننىڭ ئۇغۇللىرى دىۋان ۋە دەپتەرچىلەرنى ئۇيغۇر خەلقىدىن قىلغان ئىدى،
چىڭگىزخاننىڭ ئۇزىنىڭ ئورنىغا ئولتۇرغان ئوغلى ئوگدايخان خۇراسان مازاندىران ۋە كەيلاننى ئۇيغۇر كوركوز تىگىنگە تاپشۇرغان ئىدى ئۇ ياخشى ھىساۋاتچى ئىدى ئۇچ-توتمىڭ مالنى ئۆلتۇرۇپ يىلدا ئۆگدايخانغا ئەۋەتەتتى؛

      

mamatimin

مىنىڭ ئىنكاسىم قېنى،،،،،،،،،؟؟؟؟؟؟؟؟