ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ ئاپتۇرلىرى ۋە مەنبەلىرى توغرىسىدا

kutteken

ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى» تېكىستلىرىنىڭ ئاپتورلىرى ۋە  مەنبەلىرى توغرىسىدا

بەختىيار ئابدۇساتتار

      ئاساسى مەزمۇنى: ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ تېكىستلىرى ئۇيغۇر كىلاسسىك شائىرلىرىنىڭ شېئىرلىرى،ئۇيغۇر خەلق داستانلىرى ۋە ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرىدىن تەركىپ تاپقان.تېكىست ئاپتورلىرىنىڭ ھاياتى ۋە ئەسەرلىرى  بىلەن تونۇشۇش مۇقامنى ئومۇملاشتۇرۇشتىكى مۇھىم خىزمەتلەرنىڭ بىرى ھىساپلىنىدۇ.بۇ ماقالىدا شېئرلىرى مۇقام تېكىستتى قىلىپ تاللانغان شائىرلارنىڭ قىسقىچە تەرجىمىھالى ۋە داستانلارنىڭ مەزمۇنى تونۇشتۇرۇلىدۇ.

ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: مۇقام،  كىلاسسىك شائىرلار، داستانلار

  1960-يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن ئىككى قىسىملىق ‹‹ئون ئىككى مۇقام››كىتاۋى ئېلان قىلىنغاندىن بۇيان،‹‹ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى›› ئىزچىل تولۇقلىنىپ ،رەتلىنىپ 1992-يىلى ۋە 1997-يىللىرى ئىككى قېتىم نەشىر قىلىندى.‹‹بۇ قېتىمقى رەتلىنىشلەردە ئاھاڭلار تولۇقلىنىش بىلەن بىرگە يەنە بۇرۇنقى تەكرارلانغان ،مۇزىكا رېتىمىگە ماسلاشمايدىغان ،مەنبەسىز تەرمە مىسرالار ئورنىغا ئۇيغۇر كىلاسسىك  ئەدەبىياتىدا ئالاھىدە ئورۇن تۇتقان ئاتاقلىق شائىرلارنىڭ نادىر شېئىرلىرى ۋە بىر قىسىم خەلق داستانلىرىدىن پارچىلار سەپلەندى››. جوڭگو قامۇس نەشرىياتى 1997-يىلى نەشىر قىلغان 12 توملۇق‹‹ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى›› كىتاۋىغا جەمئى 43 كىلاسسىك شائىرنىڭ شېئىرلىرى ۋە 13 خەلق داستانلىرىدىن پارچىلار كىرگۈزۈلگەن بولۇپ ،ئومۇمى تېكىست  3435 مىسرا .تېكىستى ئەڭ كۆپ ئىسلىتىلگىنى شائىر نەۋائىي بولۇپ جەمئى 594 مىسرا شېئىرى ،ئەڭ ئاز ئىشلىتىلگىنى نەفىسىي بولۇپ 4 مىسرا شېئىرى ئشلىتىلگەن.(چۈشۈرگىلەردىكى شېئىرلار قايتىلانغانلىقى ئۈچۈن ھىساپلانمىدى).خەلق داستانلىرىدىن باشقا بەزى كىلاسسىك شائىرلارنىڭ قەلىمىگە مەنسۇپ داستانلارمۇ ئورۇن ئالغان.داستانلاردىن ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلگىنى ‹‹غېرىپ-سەنەم››داستانى بولۇپ ،جەمئى 322 مىسرا ئېلىنغان.‹‹ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى››غا شېئىرى كىرگۈزۈلگەن بۇ كىلاسسىك شائىرلىرىمىزنىڭ ھاياتى ۋە خەلق داستانلىرىمىزنى تەتقىق قىلىش ۋە خەلققە تونۇشتۇرۇش، مۇقام تەتقىقاتىدىكى ۋە ئۇنى ئومۇملاشتۇرۇشتىكى  مۇھىم خىزمەتلەرنىڭ بىرى ھېساپلىنىدۇ.شۇڭا بىز  خەلقىمىزگە بۇ شائىرلارنىڭ تەرجىمىھالى ۋە داستانلارنىڭ مەزمۇنىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇشنى لايىق تېپىپ ،ھوزۇرۇڭلارغا سۇندۇق.

1. شائىرلار  تەرجىمىھالى

     ئەلىشىر نەۋائىي –(1441-1501) ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ پەخرى بولغان تالانتلىق ئەدىب ۋە پەيلاسوپ نەۋائىي 1441-يىلى 9-فېۋرالدا ھېراتتا غىياسىدىن باخشى ئىسىملىك ئەمەلدار ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن.12 يېشىدا دادىسىدىن يىتىم قالغان.13-14 ياشلاردا ئوبۇلقاسىم بابۇر ئوردىسىدا خىزمەت قىلغان.15 يېشىدىن باشلاپ شېئىريەتتە كۆزگە كۆرۈنگەن.1469-يىلى ھۈسەيىن بايقارا تۆمۈرىيلەر تەختكە چىققاندىن كېيىن ئوردا ئەمەلدارى،ۋەزىر قاتارلىق خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن.ئەمما يامان نىيەتلىك ئوردا ئەمەلدارلىرى ۋە ۋەزىرلەرنىڭ چەتكە قېقىشىغا ئۇچرىغان.1501 –يىلى 3- يانۋاردا ھېراتتا ۋاپات بولغان.ئۇ ئۆز ھاياتىدا ‹‹چاھار دېۋان››(مەنىلەر خەزىنىسى)دىۋانى بىلەن ‹‹ھەيراتۇل ئەبرار››،‹‹فەرھاد ۋە شېرىن›› ،‹‹لەيلى ۋە مەجنۇن››،‹‹سەبئەئى سەييارە››،‹‹سەددى ئىسكەندەر›› قاتارلىق بەش داستاندىن تۈزۈلگەن ‹‹خەمىسە››ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ بۈيۈك نەمۇنىلىرىدۇر.نەۋائىنىڭ يەنە ‹‹مەجالىسۇن نەفائىس››(گۈزەللەر مەجلىسى)،‹‹مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن››(ئىككى تىل ھەققىدە مۇھاكىمە)،‹‹مەنتىقۇتتەيىر››(قۇشلار تىلى) قاتارلىق بىباھا ئەسەرلىرى بار.ئۇنىڭ 594 مىسرا شېئىرى‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                             مەشرەپ- (1657-1711) بابارەھىم مەشرەپ 1657-يىلى نەمەنگان شەھەر ئەتراپىدىكى موللا ۋەلى ئىسىملىك بۆزچى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.ياش ۋاقتىدا قەشقەرگە كېلىپ ئاپپاق غوجىغا شاگىرت بولۇپ، ئۇنىڭ ھوزۇرىدا يەتتە يىل تۇرغان.لېكىن ئاپپاق غوجا تەرىپىدىن ئېغىر تەن جازاسىغا ئۇچراپ سەرگاندانلىق ھاياتىنى باشلىغان.ھىجرىيە 1123 –يىلى (مىلادىيە 1711-يىلى) فېئودال روھانىيلارنىڭ تىل بۈرۈكتۈرۈپ پىتنە-ئىغۋا قىلىشى سەۋەپلىك قۇندۇز شەھىرىدە دارغا ئېسىپ ئۆلتۈرۈلگەن.مەشرەپ ئىجادىيىتىدىن ‹‹مەبدەئى نۇر››،‹‹دىۋان مەشرەپ››قاتارلىق ئەسەرلەر بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 140 مىسرا شېئىرى‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     سادىقىي-    ئەدىپ ۋە تارىخشۇناس مۇھەممەد سادىق قەشقەرى(تەخەللۇسى سادىقىي) قەشقەر كونا شەھەر ناھىيەسىدە بىر دىنىي مۆتىۋەر زات ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.قەشقەردىكى ‹‹ساچىيە مەدرىسە››سىدە ئوقۇغان.بىر مەزگىل قەشقەر شەرئى مەھكىمىسىنىڭ قازىسى بولغان.1850-يىلى قەشقەردە بىر قېتىملىق سىياسى توپىلاڭدا ئۆلتۈرۈلگەن.سادىقىي ئۇيغۇر ئەدىبىياتى تارىخىدا ئەلشىر ناۋايىدىن كېيىن ئۆتكەن يەنە بىر ھوسۇللۇق ئەدىبدۇر.ئۇ ئۆز ئۆمرىدە ‹‹تەزكىرەئى ئەزىزان››(ئۇلۇغلار تەزكىرىسى)،‹‹ئادابۇسسالىھىن››(ياخشى كىشىلەرنىڭ ئەدەپ-ئەخلاقى)،‹‹زۇبدەتۇلمەسائىل ››( مەسىلىلەر جەۋھىرى)،‹‹تەزكىرەئى ئەسھابۇل كەئب››،‹‹تارىخى ئىسكەندەرىيە ۋە تاجىنامەئى شاھ››(ئىسكەندەر خانلىقى تارىخى ۋە شاھلارنىڭ تاجىنامىسى)‹‹رىسالەئى كەسىپدار››(كەسىپدارلار رىسالىسى) قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان.ئۇنىڭ 10 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

ۋەفائىي-ئەھمەد ھاجىبەگ (تەخەللۇسى ۋەفائىي) 15-ئەسىردە سەمەرقەنتتە ياشىغان شائىرلارنىڭ بىرى.ئۇ سەمەرقەنت ھاكىمى بولۇپ ئەلشىر نەۋائىغا كۆپ غەمخورلۇق قىلغان.نەۋائى ‹‹مەجالىسۇن نەۋائىس››ناملىق ئەسىرىدە ئۇنىڭ نامىنى تىلغا ئالغان.ئۇنىڭ 28 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

   قەلەندەر-  شائىر قەلەندەر(نامرات،يوقسۇل دىگەن مەنىدە)نىڭ ئىسمى ،تۇغۇلغان ۋە ۋاپات بولغان ۋاقتى ھەققىدە مەلۇمات يوق.ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن شائىرنىڭ 18-ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدىن 19-ئەسىرنىڭ بىرىنچى چارىكىگىچە بولغان مەزگىل ئىچىدە ياشىغانلىقى،ھازىرقى ئافغانىستاننىڭ قۇندۇز شەھىرىدە تۇغۇلۇپ،كېيىنكى ھاياتىنى خوتەندە ئۆتكۈزگەنلىكىنى بىلەلەيمىز.ئۇنىڭ ئىجادى مىراسلىرىنىڭ ھەممىسى خوتەندە يېزىلغان ياكى توپلام قىلىنغان. شائىرنىڭ ‹‹دىۋان قەلەندەر ›› ناملىق لىرىك شېئىرلار توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 72 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.             مەھزۇن- ئىسمائىل (تەخەلۇسى مەھزۇن بولۇپ ‹‹غەمكىن››دىگەن مەنىدە) 18-ئەسىردە خوتەندە ياشاپ ئۆتكەن شائىرلارنىڭ بىرى.شائىر يېشى 50 تىن ئاشقاندا ئۆز يۇرتىدىن جاھانكەچتى بولۇپ،يەركەن،قەشقەر،ئاقسۇ، كۇچارلارنى كەزگەن.شائىرنىڭ غەزەل،مۇخەممەس،مەسنەۋى(داستان)لىرىدىن تۈزۈلگەن‹‹دىۋانى مەھزۇن›› ناملىق توپلىمى بار. ئۇنىڭ 128 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

   ئايازىي-ئايازبېك قۇشچى(تەخەللۇسى ئايازىي) 16-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا،سۇلتان سەئىدخان ۋە سۇلتان ئابدۇرەشىدخان  دەۋرىدە ياشاپ ،سۇلتان سەئىدخاننىڭ يېقىن باتۇر بەگلىرىدىن بىرى سۈپىتىدە ،يەكەن خانلىقىنىڭ قۇرۇلۇشى ئۈچۈن ھەسسە قوشقان،سەئىدخان ۋە ئابدۇرەشىدخان دەۋرىدە دۆلەت ئەربابلىرىدىن بىرى ۋە تونۇلغان شائىر سۇپىتىدە يەكەن خانلىقىنىڭ سىياسى ۋە مەدەنىيەت ھاياتىدا بەلگىلىك ئورۇن تۇتقان شەخىستۇر.ئۇنىڭ ‹‹دىۋان ئايازى›› دىگەن تولۇقسىز قوليازمىسى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 50 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

    لۇتفىي-(1366-1465) نەۋائى تەرىپىدىن ‹‹ئۇيغۇر تىلىنىڭ كامالەتكە يەتكەن پىر ئۇستازى›› دەپ تەرىپلەنگەن تالانتلىق شائىر مەۋلانە ئەبەيدۇللا لۇتفىي مىلادىيە 1366-يىلى ھېراتتا تۇغۇلۇپ ،بۇ شەھەرنىڭ دىھكانار دېگەن يېرىدە تۇرمۇشىنى غېرىپلىقتا ئۆتكۈزگەن.1465-يىلى 99 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئەينى دەۋىردە تۈرك،پارس تىلىدا خېلى كۆپ شېئىرلارنى يازغان.ئۇنىڭ تۈركىي تىلىدىكى ئەسەرلىرى تاشكەنت ،ئىستانبۇل،لوندۇن،لېنىنگىراد قاتارلىق جايلاردىكى كۈتۈپخانا ۋە مۇزىيلاردا ساقلانماقتا.شائىرنىڭ ‹‹گۈل ۋە نەۋرۇز ››داستانى ۋە ‹‹دىۋان لۇتفى›› ناملىق توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 44 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

    نىزارىي-(1776-1850) شائىر ئابدۇرەھىم نىزارىي 1776-يىلى قەشقەر شەھرىنىڭ بۇلاقبېشى مەھەللىسىدە قول ھۈنەرۋەن ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن.30 ياشقىچە قەشقەردىكى خانلىق مەدرىستە ئوقىغان.1830-يىلىلىرىدا زوھۇرىدىن ھاكىمبەگ مەھكىمىسىدىكى دىۋانخانىدا باش مىرزا بولغان.ئۇ ئۆز ئۆمرىدە‹‹دىباچە››،‹‹لەيلى-مەجنۇن››،‹‹پەرھات-شېرىن››،‹‹رابىيە-سەئىدىن››،‹‹دۇرۇلنەجاد››(نىجاتلىق ئۈنچىلىرى)،‹‹چاھار دەرۋىش››(زىيائى بىلەن)،‹‹غېرىپلار ھىكايىسى››(ئۈچەيلەن بىرلىكتە) قاتارلىق يىرىك ئەسەرلەر ۋە نۇرغۇن لىرىك غەزەللەرنى يازغان.ئۇنىڭ 16 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     زىيائىي – نەۋرۇز ئاخۇن (تەخەللۇسى زىيائى) 19-ئەسىردە قەشقەردە ياشاپ،ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان،كۆزگە كۆرۈنگەن تالانتلىق شائىرلاردىن بىرىدۇر.ئۇ نىزارىي بىلەن بىرلىكتە زوھۇرىدىن ھاكىمبەگ دىۋانخانىسىدا كاتىباتلىق قىلغان.نىزارىي بىلەن ئىجادىيەتتە قىزغىن ھەمكارلاشقان.شائىر ئۆز ئۆمرىدە‹‹‹‹ۋامۇق ۋە ئۇزرا››،‹‹مەسئۇت ۋە دىلئارا›› ،‹‹مۇھزىنۇل- ۋائىزىن››(مۇڭلۇق ۋەزلەر)‹‹چاھار دەرۋىش››(يېرىمى)قاتارلىق ئەسەرلەرنى  يازغان.ئۇنىڭ 22 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     زەلىلىي- شائىر گۇمانىزىمچى ۋە پەيلاسوپ مۇھەممەد سىدىق زەلىلىي تەخمىنەن مىلادىيە 1676 –يىلى يەركەندە تۇغۇلغان.يەركەندىكى مەدرىسلەردە بىلىم ئالغاندىن كېيىن قەشقەر، خوتەن،ئاقسۇ،كۇچار،تۇرپان،قۇمۇللارنى ئون نەچچە يىل ئايلىنىپ چىققان.50 ياشلارغا كىرگەندە خوتەندە ئولتۇراقلىشىپ قالغان.شائىر ئۆز ئۆمرىدە ‹‹دىۋان زەلىلى››ناملىق توپلامنى (غەزەل،مۇخەممەس ۋە قەسىدىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان)،‹‹سەپەرنامە››(1720-يىلى)  1400 بېيىتلىق داستانىنى،‹‹تەزكىرەئى چىھلىتەن››(1736-يىلى) 565 بېيىتلىق رىۋايىتىنى،‹‹تەزكىرەئى خوجا مۇھەممەد شىرىپ››(1742) قاتارلىق بىر قىسىم دىنىي مەزمۇنغا ئىگە تەزكىرە-تارىخىي ئەسەرلەرنى يازغان.زەلىلىي شېئىرلىرى يۇقىرى پەلسەپىۋى قىممەتكە ئىگە.ئۇنىڭ 94 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     ئاتايى- (14-15-ئەسىر) تۆمۈرىيلەر سۇلالىسى دەۋرىدە ياشىغان شائىر مەۋلانە ئاتايىنىڭ ھايات پائالىيىتىگە ئائىت يېتەرلىك مەلۇمات يوق.‹‹مەجالىسۇن نەفائىس››،‹‹مۇھاكىمەتۇل لۇغاتەين›› قاتارلىق مەنبەلەردە ئاتايىنىڭ يۇقۇرى شۆھرەتكە ئىگە ئەدىپ بولۇپ ،ئۇنىڭ تاشكەنت بىلەن سايرام ئارىلىقىدىكى ھېزدىيان دېگەن قىشلاقتا ياشىغانلىقى، نەسەپ جەھەتتىن خوجا ئەھمەد يەسەۋىنىڭ قېرىندىشى ئىسمايىل ئەۋلادىغا مەنسۇپ ئىكەنلىكى كۆرسۈتىلگەن.ئۇ دەسلەپتە پەرغانىدە ياشىغان.شائىرنىڭ بىزگىچە يېتىپ كەلگەن ‹‹دىۋان شەيخزادە ئاتايى›› ناملىق قوليازما توپلىمى ھازىر پېتىربورگدا ساقلانماقتا.ئاتايى ئەدىپنىڭ تەخەللۇسى بولۇپ، ئۆزىنى ھەق ئاللا يولىغا بېغىشلۇغۇچى دېگەن مەنىدە.ئۇنىڭ 46 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                      

     فۇتۇھىي – (1717-1756) شائىر خوجا سىدىق(تەخەللۇسى فۇتۇھىي)1717-يىلى ئىلى ۋادىسىدا تۇغۇلغان.1732 –يىلى دادىسى خوجا جاھان(ئەرشىي) بىلەن بىرلىكتە ئانا يۇرتى يەركەنگە كەلگەن.ھىجرىيە 1169- يىلى (مىلادىيە 1756-يىلى) بۇرھانىدىن خوجا تەرىپىدىن ئاتىسى بىلەن بىللە قەتلى قىلىنغان.شائىر فۇتۇھىينىڭ بىر قىسىم شېئىرلىرى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.    ئۇنىڭ 58 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.            زوھۇرىي- زوھۇرىدىن ھاكىمبەگ 18- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا تۇرپاندا تۇغۇلغان.تۇرپاندىكى ۋاڭ ئەۋلاتلىرىدىن. 19- ئەسىرنىڭ ئىككىنچى چارىكىدىن باشلاپ قەشقەرنىڭ ھۆكۈمرانى بولغان.ئۇ قەشقەردە ھاكىمبەگ بولۇپ تۇرغان مەزگىللەردە ئىلىم ئەھلىلىرىنى قوللىغان.قەشقەر رايونىنىڭ مەدىنىيەت تەرەققىياتىغا ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلگەن ھەمدە ئۆزىمۇ زوھۇرىي تەخەللۇسىدا ئەدەبىي ئىجادىيەت ئېلىپ بارغان.شائىرنىڭ ‹‹دىۋان زوھۇرىي›› ناملىق توپلىمىدىن بىر قىسىم ئەسەرلىرى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 60 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                                 سەككاكىي – (1380-1465) ‹‹ئۇيغۇر ئىبارىلىرىنىڭ چېچەنلىرىدىن مەۋلانە سەككاكى›› (نەۋائىي سۆزى) دەپ تەرىپلەنگەن شائىر سەككاكى تۆمۈرىيلەر سۇلالىسىنىڭ ئۇلۇغبەك دەۋرىدە سەمەرقەندتە ياشاپ ئۆتكەن.مۆجىزى ئۇنى ‹‹ئۇيغۇر مۇقامىنىڭ 16 –پىرى ››دەپ ئاتىغان.ئۇ `15-ئەسىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا قەسىدە ژانىرىنى يۈكسەكلىككە كۆتۈرگەن.شائىرنىڭ بىزگىچە يېتىپ كەلگەن بىر قوليازما دىۋانى ھازىر بۈيۈك بىرىتانىيە مۇزىيىدا ساقلىنىۋاتىدۇ.ئۇنىڭ 28 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                                                          

     نەۋبەتىي- (1697-1760؟) لىرىك شائىر نەۋبەتىي ھىجىرىيە 1109 –يىلى (مىلادىيە 1697 –يىلى) خوتەندە تۇغۇلغان.يەكەن،خوتەنلەردە بىلىم تەھسىل قىلغان.ئۆز ئۆمرىنى خوتەندە دوراپۇرۇشلۇق ۋە خەتتاتلىق بىلەن ئۆتكۈزگەن.شائىرنىڭ 1747- يىلى تۈزۈلگەن ‹‹دىۋان نەۋبەتىي››ناملىق توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 90  مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.     

     سەئىدىي-(1487-1533) يەكەن خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى سۇلتان سەئىدخاننىڭ غەزەللىرىدە قوللانغان تەخەللۇسى.ئۇ ھىجرىيە 892-يىلى(مىلادىيە 1487-يىلى)موغۇلىستاندا تۇغۇلغان.سۇلتان سەئىدخان مەرىپەتپەرۋەر ،ئەخلاق-پەزىلىتى ياخشى،ئەلەمگىمۇ،قەلەمگىمۇ ماھىر،مۇزىكا بابىدا يېتىشكەن كىشى بولۇپلا قالماي،يەنە شائىرلىق تالانتىغىمۇ ئىگە ئىدى.ئۇ ئۆز ھاياتىدا  خېلى كۆپ شېئىرلارنى يازغان بولسىمۇ پەقەت ئىككى پارچە غەزىلىلا بىزگىچە يېتىپ كېلەلىگەن.ئۇ 1533-يىلى تىبەتكە قىلىنغان بىر قېتىملىق ھەربىي يۈرۈشتە ۋاپات بولغان.ئۇنىڭ 20 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                     

     نەفىسىي- (1534- 1567) يەركەن خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن داڭلىق مۇقامشۇناس، شائىرە خانىش ئاماننىساخان (تەخەللۇسى نەفىسىي) 1534- يىلى يەركەنگە تەۋە تىزناپ دەرياسى بويىدىكى قۇمۇش مەھەللە يېزىسىدا نامرات ئائىلىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىيىتىگە ئائىت بەزى ئۇچۇرلار موللا ئىسمەتۇللا بىننى موللا نېمەتۇللا مۆجىزىنىڭ ‹‹تەۋارىخى مۇسىقىيۇن››ناملىق ئەسىرىدە خاتىرلەنگەن.ئاماننىساخان 13 يېشىدا ئابدۇرەشىدخان ئوردىسىغا كەلگەندىن كېيىن 20 يىللىق ئوردا ھاياتىدا ،فېئوداللىق نەسەپ قارىشىنىڭ چەكلىمىسى ،جاھالەتچى روھانىيلارنىڭ تەقىپ قىلىشلىرىغا قارىماستىن ،ئۆز تالانتىنى تېخىمۇ ئىلگىرىلەپ يېتىلدۈرۈپ،ئۇيغۇر ‹‹ئون ئىككى مۇقام››نىڭ سېستىمىلىشى،مۇكەممەلنىشى ئۈچۈن يۈرەك قېنىنى سەرىپ قىلغان. ئۇ يەنە خوتۇن-قىزلارغا نەسىھەت قىلىش مەزمۇنىدىكى ‹‹ئەخلاقى جەمىلە››(گۈزەل ئەخلاق)،‹‹شۇرۇھۇلقۇلۇپ››(قەلبلەر ھېكمىتى) قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان.‹‹ئىشرەت ئەنگىز››ناملىق مۇقامنى ئىجاد قىلغان.1567-يىلى تۇغۇتتا ۋاپات بولغان.ئۇنىڭ 4  مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     رەشىدىي- (1512-1560) مەرىپەتپەرۋەر سۇلتان ۋە تالانتلىق شائىر ئابدۇرەشىدخان(تەخەللۇسى رەشىدىي) 1512-يىلى موغۇلىستان خانلىقى تەۋەلىكىدىكى ئەنجان شەھرىدە تۇغۇلغان.1533-يىلى سەئىدىيە خانلىقىنىڭ تەختىگە ۋارىسلىق قىلغان.رەشىدىي ئەينى دەۋىردىكى ئۇيغۇر مەدىنىيىتىنى گۈللەندۈرۈش يولىدا غايەت زور نەتىجىلەرنى ياراتغان.ئاماننىساخان،قىدىرخان قاتارلىقلارنىڭ ‹‹ئون ئىككى مۇقام››نى رەتلەش ئىشلىرىغا شەرت-شارائىت يارىتىپ بەرگەن.‹‹تارىخى رەشىدى(زەيلى)››دا رەشىدىينىڭ ئىككى پارچە پارىسچە شېئىرى ۋە ئۈچ پارچە غەزىلى خاتىرلەنگەن.شائىرنىڭ ‹‹دىۋان رەشىدىي››،‹‹سەلاتىنامە ››،‹‹كىتابى تەنبىيە-ئەنتەربىيە››قاتارلىق ئەسەرلىرىنىڭ بولغانلىقى مەلۇم.ئەمما بۇلار بىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن.ئۇنىڭ 20 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                          

     گەدائىي –لىرىك شائىر مەۋلانە گەدائىي 15 –ئەسىردە ھېراتتا ياشاپ ئۆتكەن،ئۇ تەخمىنەن 1404 –يىلى تۇغۇلغان.ئۇنىڭ شېئىرلىرى ئۆز دەۋرىدە تۇركىي تىللىق خەلقلەر ئارىسىدا كەڭ تارقالغان ۋە شۆرەت قازانغان.گەدائىينىڭ‹‹دىۋانى گەدائىي››ناملىق شېئىرلار توپلىمىنىڭ قوليازمىسى پارىژ مىللى كۈتۈپخانىسىدا ساقلانماقتا.ئۇنىڭ 30 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                                                                     ناقىسىي –(1840-1920)شائىر سابىر ئاخۇن بىننى ئابدۇقادىر (تەخەللۇسى ناقىسىي)ھىجرىيە 1259-يىلى (مىلادىيە 1840-يىلى)يېڭىسار بازار ئىچىگە جايلاشقان مەدرىسە كۆلبېشى مەھەللىسىدە دىنىي مۆتىۋەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.ئۆسمۈرلۈك ۋە ياشلىق دەۋرىدە يېڭىسار ۋە قەشقەردىكى مەدرىسلەردە ئوقۇغان.كېيىنچە يېڭىساردىكى تايبەگ مەدرىسىدە مۇددەررسلىك قىلغان.شائىر ناقىسىي ئۆز ھاياتىدا ‹‹دىۋان ناقىسىي››،‹‹بەھىس ھەكىمبەگ››،‹‹قۇتلۇقنامە››، ‹‹مەۋجۇدۇلقۇلۇب››،‹‹نۆللى دىمەن››،‹‹نەسىھەتنامە ئۇسنۇر بايانى›› قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان.ئىران شائىرى شەيخ ئىنەيىتۇللانىڭ ‹‹باھار دانىش›› ناملىق داستانىنى پارىسچىدىن ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ ئۇنىڭغا ‹‹گۈلزار بىنىش››(تىكەنسىز گۈل)دەپ ئىسىم قويغان.ناقىسىي 1920-يىلى يېڭىساردا ۋاپات بولغان.ئۇنىڭ 20 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                      

     سەيفى سەرائىي- (1321-1396) سەيفى سەرائىي 1321 –يىلى ماۋەرائۇننەھردە تۇغۇلغان.بىر مەزگىل يۇرتىدىن ئايرىلىپ مىسىر ،تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە ياشىغان.1396 –يىلى ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ مەركىزى ساراي شەھىرىدە ۋاپات بولغان.شائىرنىڭ ‹‹گۈلىستان بىت تۈركى›› ناملىق توپلىمى،‹‹سۇھەيىل ۋە گۈلدۇرسۇن››ناملىق تراگېدىيىلىك داستانى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن. ئۇنىڭ 14 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.      گومنام-(1634-1724) ئاتاقلىق ئۇيغۇر شائىرى،مۇتەپپەككۇرى مۇھەممەد ئىمىن خوجامقۇلى ھىرقەتى 1634-يىلى قەشقەر يېڭىشەھەر ناھىيەسىنىڭ باغچى يېزىسى(ھازىرقى تازغۇن يېزىسى)دا تۇغۇلغان.ياشلىقىدا قەشقەردىكى ساچىيە مەدرىسىسىدە ئوقۇغان.30 ياشلارغا كىرگەندە دادىسى غوجامقۇلى بىلەن بىرلىكتە ئاپاق خوجا ھوزۇرىغا كېلىپ ئۇنىڭغا خىزمەتكار بولغان .ئۇ 1670-يىللىرى يازغان‹‹مۇھەببەتنامە-مېھنەتكامە››ناملىق داستانىنى‹‹ھىرقەتى›› (ئىشىق ئوتىدا كۆيگۈچى،قەلبى ئوت بولۇپ يانغۇچى دېگەن مەنىدە) تەخەللۇسى بىلەن يازغان بولسا، پۈتۈن لىرىك غەزەل،مۇخەممەسلىرىنى ‹‹گومنام››(ۋەھدەتى ۋۇجۇد يولىدا نامى يوقالغان دېگەن مەنىدە)تەخەلللۇسى بىلەن يازغان.ئۇنىڭ 50 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                                  

    ئەرشىي-(1685-1755) خوجاجاھان(ياقۇپ)(تەخەللۇسى ئەرشىي) 18-ئەسىردە ياشىغان ئۇيغۇر شائىرى.خوجەندتە تۇغۇلغان.ئۇ 1730-يىلىدىن 1756-يىلغىچە ئالتە شەھەرنىڭ خانى بولغان.ئادالەت ۋە مەرىپەتپەرۋەرلىك بىلەن يۇرتنى گۈللەندۈرگەن.1756-يىلى جۇڭغارلارنىڭ ياردىمىگە تايانغان بۇرھانىدىن خوجا تەرىپىدىن پۈتۈن ئۇرۇق-جەمەتى بىلەن بىللە ئۆلتۈرۈۋېتىلگەن.شائىرنىڭ ‹‹دىۋان ئەرشىي››ناملىق بىر توپلىمى بار.ئۇنىڭ 60 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.                                                                             

    بىلال نازىمىي- (1824-1899)موللا بىلال بىن موللا يۈسۈپ(تەخەللۇسى نازىمىي)مىلادىيە 1825-يىلى غۇلجا شەھرىنىڭ قازانچى مەھەللىسىدە نامرات موزدۇز  ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن.غۇلجىدىكى ‹‹بەيتۇللا›› مەدرىسىدە ئوقۇغان.1864-يىلىدىكى ئىلى دېھقانلار قوزغىلىڭىغا قاتناشقان.19-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرى چارروسىيە ئىشغالىيىتىدىكى ياركەنت شەھرىگە كۆچۈپ كەتكەن.1902-يىلى ئاشۇ يەردە ۋاپات بولغان. ئۇ ‹‹غەزەليات›› ناملىق لىرىك غەزەللەر توپلىمى،‹‹نوزۇگۇم››،‹‹چاڭموزا يۈسۈپخان››،‹‹غازات دەر مۈلكى چىن›› قاتارلىق تارىخى داستانلارنى يازغان.ئۇنىڭ 58  مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

      ھۇۋەيدا- مۇتەپپەككۇر شائىر خوجانەزەر غايىپنەزەر(تەخەللۇسى ھۈۋەيدا)(ئاشكارە،ئوچۇق دىگەن مەنىدە)18-ئەسىرنىڭ باشلىرى ئۆزبىكىستاننىڭ پەرغانە ئوبلاستى چىميان دېگەن يېرىدە تۇغۇلغان.بىر مەزگىل ئاپپاق خوجىغا مۇرت بولغان. 1780 -يىلى ۋاپات بولغان.ئۇنىڭ ‹‹كىتابى ھۇۋەيدائى كىميانى››ناملىق دىۋانى بار.ئۇنىڭ 76 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

       غەرىبىي-(1802-1862)شائىر تۇردى نازىم غەرىبىي 1802-يىلى قەشقەر كوناشەھەر ناھىيىسىنىڭ تىلسۇزاق كەنتىدە قول ھۈنەرۋەن ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.كېيىنچە ئۇنىڭ ئائىلىسى قەشقەر شەھرىنىڭ بۇلاقبېشى مەھەللىسىگە كۆچۈپ كىرگەندە،بۇ مەھەللىدىكى ئابدۇرەھىم نىزارىي بىلەن تونۇشقان ھەم ئۇنىڭ تەسىرىدە تالانتىنى نامايەن قىلغان.غېرىبىنىڭ ياش ۋاقتىدىكى تۇرمۇشى غۇربەتچىلىك ئىچىدە ئۆتكەن.كېيىن ئۇ نىزارىنىڭ ۋاستىسى بىلەن زوھۇرىدىن ھاكىمبەگنىڭ كاتىباتخانىسىدا مىرزا بولغان.مۇشۇ مەزگىللەردە.ئۇ زوھۇرىدىن ھاكىمبەگنىڭ تەشەببۇسى بىلەن ‹‹كىتابى غەرىب››ناملىق ئەسىرىنى (1840-يىلى)،نەۋائىنىڭ ئەسىرىگە ئاساسەن‹‹شاھ بەھرام››داستانىنى يازغان.1862-يىلى قەشقەردە ۋاپات بولغان.ئۇنىڭ 10مىسرا شېئىرى‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

      ھاپىز شىرازىي- (1300- 1389) شەمسىددىن مۇھەممەت ھاپىز شىرازىي  ئىراننىڭ شىراز شەھرىدە ئىسفاھانلىق سۇنغان سودىگەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇ كىچىك چېغىدىلا ئاتىسىدىن يىتىم قېلىپ، تۇرمۇشى غۇربەتچىلىكتە قالغاچقا، ئۆز كۈچى بىلەن تۇرمۇش كەچۈرۈشكە مەجبۇر بولغان. ئۇ ياش چېغىدىلا شېئىر يېزىشقا كىرىشىپ، نۇرغۇن «قەسىدە »،«قىتئە«،‹‹رۇبائىي»، «مەسنەۋى» ۋە «غەزەل» لەرنى يازغان. بولۇپمۇ، ئۇنىڭ لېرىك شېئىرلىرى داڭ چىقارغان.18-ئەسىرنىڭ باشلىرى ئۇنىڭ بەزى شېئىرلىرى زىلەيخا بېگىم تەرىپىدىن ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان.1985-يىلى تاشكەنتتە ‹‹ھافىز شېئىرلىرى››دىگەن كىتاۋى نەشىر قىلىنغان.ئۇنىڭ 50 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

          بابۇر- (1483-1530) زەھىرىددىن مۇھەممەد بابۇر مەشھۇر ئەدىپ ۋە جامەئەت ئەربابى بولۇپ 1483- يىلى پەرغانىدە تۆمۈرىلەر ئەۋلادىدىن بولغان ئۆمەر شەيخ ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.ئانا تەرەپتىن يەكەن خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى سۇلتان سەئىدخان ۋە ‹‹تارىخى رەشىدىي››نىڭ ئاپتورى مىرزا ھەيدەر بىلەن بىر نەۋرە بولىدۇ.12 يېشىدا دادىسىدىن يىتىم قېلىپ ،ئۇنىڭ ئورنىغا فەرغانە ئەمىرى بولغان.1526-يىلى ھىندىستاندا تۈرك موغۇل ئېمپىرىيىسىنى قۇرغان. شائىر 16- ئەسىرنىڭ 20-يىللىرى ئىككى دىۋان تۈزگەن.ئەمما ئۇنىڭ تەقدىرى نامەلۇم.ئاز بىر قىسىم غەزەللىرى ۋە ‹‹بابۇرنامە››ناملىق بىئوگرفىك ئەسىرى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 42 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

       سەبۇرىي- شائىر ئىمىر ھۈسەيىن سەبۇرىي 19- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا قەشقەر شەھرىنىڭ قوغان يېزىسىدا تۇغۇلغان.بالىلىق چاغلىرىدىن تارتىپلا قەشقەردىكى باشلانغۇچ ۋە ئالىي بىلىم يۇرتلىرىدا (مەدرىسلەردە) ئىلىم تەھسىل قىلىشقا كىرىشىپ زامانىسىنىڭ بىلىملىك ۋە مەرىپەتلىك كىشىسىگە ئايلانغان.قاچان ۋاپات بولغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق.ئۆز ھاياتىنى تولىمۇ غۇربەتچىلىكتە ئۆتكۈزگەن شائىر ئۆز ئۆمرىدە بىر تۈركۈم غەزەل،مەسنەۋى ۋە تەرجىبەندلەرنى يېزىپ قالدۇرغان.سەبۇرى ئەسەرلىرىدىن بىزگىچە يېتىپ كەلگەنلىرىدىن ‹‹بەھرىلئەنساپ››(نەسەپلەر دېڭىزى)،‹‹نەۋائىنىڭ ئادالەتپەرۋەرلىكى توغرىسىدا››،‹‹دىۋان سەبۇرىي››،‹‹مالاقەت››قاتارلىقلار بار.ئۇنىڭ 8 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

   نىيازىي - موللا نىياز مۇھەممەد نىياز ئىبنى ئابدۇغوپۇر خوتەندە تۇغۇلۇپ، 18 - ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن -19 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ياشاپ ئىجاد ئەتكەن تالانتلىق شائىر ۋە ئەدەبىي تەرجىمان. نىيازىينىڭ ھازىرغا قەدەر بىزگە مەلۇم بولغان ئەسەرلىرىدىن «دىۋان نىيازىي»، «تۆت ئىمام زەبىھۇللا تەزكىرىسى «داستانى،‹‹ئەمىر ئەبۇ مۇسلىم››ناملىق چوڭ ھەجىمدىكى داستانى،‹‹قىسسەسۇل غەرايىب»، «تارىخىي ۋاپاتنامە» ۋە موللا ھەيدەر (تەخەللۇسى: مىسكىن)، موللا سالىھ (تەخەللۇسى: سالېھى)، موللا نىياز (تەخەللۇسى: نىيازى)قاتارلىق ئۈچ نەپەر شائىرنىڭ لېرىك شېئىرلىرى ۋە داستانلىرىدىن تۈزۈلگەن چوڭ تىپتىكى بىر شېئىرلار توپلىمى بار. بۇلاردىن باشقا شائىرنىڭ يەنە نۇرغۇن تەرجىمە ئەسەرلىرى بولۇپ، بىزگە ھازىرغىچە مەلۇم بولغىنى پەقەت ‹‹تارىخىي رەشىدى» دىن ئىبارەت.ئۇنىڭ 28 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

       ھۈسەينىي- (1438-1506)ھۈسەيىن بايقارا(تەخەللۇسى ھۈسەينىي) 1438-يىلى ھېراتتا تۇغۇلغان.1469-يىلى تۆمۈرىيلەرنىڭ شاھلىق تەختىگە ئولتۇرغان.1506- يىلى ھەربى يۈرۈشتە ۋاپات بولغان. ناۋائى ‹‹مەجالىسۇن نەفائىس›› تا ھۆسىيىن بايقارانىڭ ئەينى دەۋىر مەدىنىيىتىدە ئوينىغان رولىغا يۇقىرى باھا بەرگەن. شائىرنىڭ ‹‹رىسالەئى ھۆسەيىن بايقارا›› ناملىق ئەسىرى بىزگىچە يېتىپ كەلگەنلىكى مەلۇم. ئۇنىڭ 10 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     ھافىز خارەزمىي-ئابدۇرەھىم ھافىز (تەخەللۇسى  خارەزمىي)خارەزملىق بولۇپ.كېيىن شىراز شەھرىدە ياشاپ شۇ يەردە ۋاپات بولغان شائىرلىرىمىزنىڭ بىرى.ئۇ تۆمۇرىيلەر دەۋرى ئەدەبىياتىدا ئۆز ئەسەرلىرىنىڭ كۆپلىكى ۋە نادىرلىقى بىلەن شۇ دەۋىر ئەدەبىيات مۇنبىرىگە جۇلا قوشقان يىرىك ئەدىپلەردىن بىرىدۇر.ئۇنىڭ ‹‹دىۋانى ھافىز تۈركىي››ناملىق توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ 28 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

         مىسكىن- موللا ھەيدەر (تەخەللۇسى مىسكىن) 18-ئەسىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا كۆزگە كۆرۈنگەن شائىر ۋە ئەدەبىي تەرجىماندۇر.ئۇ خوتەندە تۇغۇلغان بولۇپ،ئەينى زاماندا خوتەن ھۆكۈمرانى ئەمىر ئەزىزنىڭ ھوزۇرىدا كاتىپ بولۇپ ئىشلىگەن.موللا ھەيدەر 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ‹‹جەڭنامە ھەزرەت ئىلى››،‹‹رەۋزەتۇش شۇھۇدا›› داستانلىرىنى يازغان.‹‹ئەمىر ئابامۇسىلىم›› ناملىق ئەسەرنى پارىسچىدىن تەرجىمە قىلغان.ئۇنىڭ 14 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن        .

      مەشھۇرىي- ئىبراھىم مەشھۇرىي 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 19-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا يەركەندە ياشاپ ئۆتكەن شائىردۇر.شائىرنىڭ ‹‹دىۋان مەشھۇرى›› ناملىق توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.  ئۇنىڭ 114 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن  .

     فۇزۇلىي __(1504-1562) مۇھەممەت سۇلايمان ئوغلى فۇزۇلىي مىلادى 1504-يىلى ھازىرقى ئىراقتىكى باغداتنىڭ جەنۇبىغا جايلاشقان كەربالا شەھىرىدە دۇنياغا كەلگەن. ئۇنىڭ دادىسى سۇلايمان ھەزرەت باغداتنىڭ جەنۇبىدىكى ھىلە شەھىرىنىڭ مۇفتىسى بولغان. فۇزۇلىي ئۆز ھاياتىنىڭ كۆپ قىسمىنى باغداتتا ئۆتكۈزۈپ، شۇ جايدا شۆھرەت قازانغان. شۇڭلاشقا ''فۇزۇلىي باغداتى'' دەپمۇ ئاتىلىدۇ. فۇزۇلىي ئۆز ئانا تىلى ''چاغاتاي'' تىلىدا نۇرغۇن شېئىر-غەزەللەرنى يازغاندىن تاشقىرى يەنە پارىس تىلىدىمۇ نۇرغۇن ئەسەرلەرنى يازغان. شېئىرىيەتتە ''نەۋايى سانى'' (ئىككىنچى نەۋايى) دەپ ئاتالغان. ئۇنىڭ ‹‹دىۋان فۇزۇلىي›› ناملىق شېئىرلار توپلىمى تا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە. فۇزۇلىي مىلادى 1562-يىلى باغداتتا ۋاپات بولغان.ئۇنىڭ 12 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

     سالىھىي-رىئالىسىت شائىر موللا سالىھ ھىجىرىيە 1157-يىلى (مىلادىيە 1742-يىلى)قارىقاش ناھىيەسىنىڭ تۇخۇلا يېزىسى مەڭلەي كەنتىدە تۇغۇلغان ۋە شۇ يەردە ياشىغان.شائىرنىڭ غەزەل،مەسنىۋى،مۇرەببە،مۇخەممەس،مۇستەھزاد ۋە كىچىك تىپتىكى ئىپىك شېئىرلىرىدىن تۈزۈلگەن توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن. ئۇنىڭ 14 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.  

     ئابىدىي- ئابىد قۇمۇلى 17-18 –ئەسىرلەردە قۇمۇلدا ياشاپ ئۆتكەن لىرىك شائىر بولۇپ،ئۇنىڭ ئىجادىيىتى يەركەن خانلىقى ئاخىرلىشىپ،خوجىلار ھۆكۈمرانلىقى باشلانغان دەۋىرگە توغرا كېلىدۇ.ئەدىبنىڭ بىر قىسىم غەزەللىرى ‹‹باياز››لارغا كىرگۈزۈلگەن.ئۇنىڭ 12  مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

    زۇمۇررەد- 19-ئەسىردە خوتەن دىيارىدا ئۆتكەن شائىرەدۇر.ئۇنىڭ خېلى كۆپ شېئىرلىرى ‹‹باياز››لارغا كىرگۈزۈلگەن.ئۇنىڭ 16 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

       نەسىمىي- تەرجىمىھالى ئېنىق ئەمەس.‹‹باياز››ناملىق توپلامغا ئۇنىڭ بىرنەچچە شېئىرى كىرگۈزۈلگەن.ئۇنىڭ 68 مىسرا شېئىرى ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

    فىراقىي-  - تەرجىمىھالى ئېنىق ئەمەس.‹‹باياز››ناملىق توپلامغا ئۇنىڭ بىرنەچچە شېئىرى كىرگۈزۈلگەن.ئۇنىڭ 30 مىسرا شېئىرى  ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

    مەزھەرىي- تەرجىمىھالى ئېنىق ئەمەس.‹‹باياز››ناملىق توپلامغا ئۇنىڭ بىرنەچچە شېئىرى كىرگۈزۈلگەن.ئۇنىڭ 14 مىسرا شېئىرى  ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

      رىزائىي-  - تەرجىمىھالى ئېنىق ئەمەس.‹‹باياز››ناملىق توپلامغا ئۇنىڭ بىرنەچچە شېئىرى كىرگۈزۈلگەن.ئۇنىڭ 12 مىسرا شېئىرى  ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا كىرگۈزۈلگەن.

. داستانلارنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى                    

    «غېرىپ-سەنەم››داستانى – بۇ ئىسلامىيەتتىن كېيىن بارلىققا كەلگەن مۇھەببەت داستانلىرىنىڭ بىرى.داستاندا غېرىپ بىلەن سەنەمدىن ئىبارەت ئىككى ياشنىڭ مۇرەككەپ مۇھەببەت سەرگۈزەشتلىرىنى بايان قىلىش ئارقىلىق فېئوداللىق ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەر ۋە مۇھەببەت ،بىكاھ ئەخلاقىدىكى پاسسىپ ئىدىيىۋى قاراشلار تەنقىدلىنىدۇ.بۇ داستان بىزگىچە ئاغزاكى ھەم يازما ھالەتتە يېتىپ كەلگەن.‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹غېرىپ-سەنەم››داستانىدىن 322 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.                                             

   ‹‹يۈسۈپ- ئەھمەد›› داستانى –بۇ ئۇيغۇر خەلقى ئارىسىغا كەڭ تارقالغان ئۆزگىرىشچان ۋەقەلىككە ئىگە،كۆپ ۋارىيانتلىق،چوڭ ھەجىملىك قەھرىمانلىق داستانىدۇر.ئۇنىڭدا ئاكا-ئىنى بەگزادىلەر يۈسۈپ بىلەن ئەھمەدنىڭ كۆكچى ئەييارنىڭ ھىيلە-مىكرىسىگە ئالدىنىپ يات ئەلگە بارغاندىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق سەرگۈزەشتلىرى بايان قىلىنىدۇ. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا‹‹يۈسۈپ-ئەھمەد››داستانىدىن 92 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.                           

   ‹‹قەمەرشاھ-شەمسى جانان›› داستانى- بۇ ۋەتەنپەرۋەرلىك تېمىسىدىكى فانتازىيەلىك داستاندۇر.ئۇنىڭدا ئىسپىھان شاھزادىسى قەمەر شاھنىڭ كۇھىقاپ دىۋە-پەرىلەر پادىشاھىنىڭ يالغۇز قىزى شەمسى جاناننىڭ ئىشقىدا كۆيۈپ،ئۇنىڭغا سادىق بولۇپ،قاتمۇ-قات جەبرى-جاپالار چەككەنلىكى ۋە ئاخىرىدا شەمسى جاناننى تېپىپ توي قىلىپ،مۇراد-مەقسىتىگە يەتكەنلىكى ھىكايە قىلىنىش ئارقىلىق ،سۆيگۈ-مۇھەببەت ئەركىنلىكى كۈيلىنىدۇ.ۋاپا-ساداقەت ئۇلۇغلىنىدۇ. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹قەمەرشاھ-شەمسى جانان››داستانىدىن 24 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.                     

     ‹‹ھۆرلىقا-ھەمراجان›› داستانى- بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىرلىك ئىجتىمائىي ھاياتى فانتازىيەلىك ئۇسۇلدا ئىپادىلەنگەن مۇھەببەت داستانىدۇر.بۇ ئەسەردە ئۈچ ئاكا-ئۇكىنىڭ ئۆز ئاتا-ئانىسىغا ۋە قېرىنداشلىرىغا تۇتقان ئوخشىمىغان مۇئامىلىسى ۋە ھۆرلىقا بىلەن ھەمراجان ئوتتۇرسىدىكى مۇھەببەت ۋەقەلىكى بايان قىلىنىدۇ. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹ھۆرلىقا-ھەمراجان››داستانىدىن 56 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.                        

    ‹‹شاھزادە فەررۇخ ۋە مەلىكە گۈلرۇخ››داستانى- داستاندا قەندىھار شاھزادىسى فەررۇخنىڭ يەمەن پادىشاھى قىلىچخاننىڭ قىزى گۈلرۇخقا ئاشىق بولغانلىقى ،لېكىن قىزنىڭ ئاتىسى مەلىكە گۈلرۇخنى خەيبەر خانلىقىدىن كەلگەن ئەلچىلەرگە ماقۇللۇق بىلدۈرۈپ بولغانلىقى سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان زىددىيەتلەر؛گۈلرۇخنىڭ شاھزادە فەررۇخقا بولغان ساداقىتى ،لېكىن خەيبەرخاننىڭ زوراۋانلىقى تۈپەيلىدىن يەمەننى بېسىۋېلىشى،فەررۇخنىڭ تاجاۋۇزچىلىققا قارشى ئېلىپ بارغان كۈرەشلىرى،ئاخىر دۈشمەننىڭ ‹‹ھىيلە-مىكىر›› ئارقىلىق فەررۇخنى نابۇت قىلغانلىقىدەك پاجەلىك مۇھەببەت سەرگۈزەشتلىرى بايان قىلىنغان.خەلق ئاممىسىنىڭ مۇھەببەت ئەركىنلىكى كۈيلىنىپ،زوراۋانلىققا قارشى دېموكراتىك روھ ئالغا سۈرۈلگەن.  ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا‹‹ شاھزادە فەررۇخ ۋە مەلىكە گۈلرۇخ›› داستانىدىن 52 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.                  

    ‹‹تاھىر-زۆھرە›› داستانى- بۇ مۇھەببەت ۋە نىكاھ ئەركىنلىكى ئۈچۈن كۈرەش قىلىش روھى ئەڭ تەسىرلىك ئىپادىلەنگەن خەلق داستانلىرىنىڭ بىرىدۇر.بۇنىڭدا تاھىر بىلەن قارا باتۇر ۋە ئۇنىڭ ئارقا تېرىكى قاراخان ئوتتۇرسىدىكى زۆھرەنى تالىشىش كەسكىن كۈرەشلىرى بايان قىلىنىدۇ.بۇ ئەسەر ئۇيغۇرلاردىن باشقا تۈركىي خەلقلەرگە،پارىسلار،ھىندى،ئەرەپ خەلقلىرى ئارىسىغا كەڭ تارقالغان.بۇ داستاننىڭ قەشقەردە كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى ترانسكرىپىسىيىسى ۋە نېمىسچە تەرجىمىسى بىلەن 1930-يىلى لوندۇندا نەشىر قىلىنغان. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹تاھىر-زۆھرە››داستانىدىن 10 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.                                                                        

    ‹‹سەنەۋبەر›› داستانى- چىن مۇھەببەت ۋە ۋاپادارلىق كۈيلەنگەن ئۇيغۇر خەلق داستانلىرىنىڭ بىرى بولۇپ،داستاندا چىن ماچىن مەملىكىتىنىڭ شاھزادىسى چۈشىدە شەھىرى شەبىستاننىڭ پادىشاھى پەررۇخنىڭ قىزىغا ئاشىق بولۇپ،ئاتا-ئانا،يۇرتىدىن خوشلىشىپ يولغا چىققانلىقى ۋە خىلمۇ-خىل گۈزەل فانتازىيەلىك سەرگۈزەشتلەرنى بېشىدىن كەچۈرگەنلىكى ھىكايە قىلىنىدۇ.سەنەۋبەر 500 خاس يىگىتىدىن ئايرىلىدۇ.سەنەۋبەرگە جادۇگەرنىڭ قىزى مەرەڭگۈز،زەڭگىلەر پادىشاھىنىڭ قىزى كۆيۈپ قالىدۇ.ئۇ بۇلارنىڭ مۇھەببىتىنى رەت قىلىدۇ.رودىپايلارنىڭ زۇلمىغا ئۇچراپ،ئاخىرى قەھرىمانلىق بىلەن ئۇلارنى يوقىتىدۇ.ئاخىرى سۇمرۇخنىڭ ياردىمى بىلەن شەھىرى شەبىستانغا يېتىپ بېرىپ،يارى بىلەن تېپىشىپ،مۇرادىغا يېتىدۇ. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹سەنەۋبەر››داستانىدىن 96 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

     ‹‹پەرھاد-شېرىن››داستانى-قەدىمكى دەۋىرگە مەنسۇپ ئۇيغۇر خەلق داستانى بولۇپ،داستاندا خوتەن شاھزادىسى پەرھادنىڭ ئاشىغى شېرىن ئۈچۈن ئىراننىڭ زالىم شاھى خىسراۋ بىلەن قىلغان قاتتىق جەڭلىرى بايان قىلىنىدۇ.جەڭدە كەينى-كەينىدىن يېڭىلىپ ،پەرھادنى يېڭىشكە كۆزى يەتمىگەن خىسراۋ نامەردلىك قىلىپ ،جادۇگەر كەمپىرنى ئىشقا سېلىپ.سۇيقەست بىلەن پەرھادنى ئۆلتۈرۈدۇ.بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغان شېرىن پەرھادنىڭ جەسىتىنى قۇچاقلاپ،ئۆزىگە پىچاق سېلىپ ئۆلىۋالىدۇ. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹پەرھاد-شېرىن››داستانىدىن 18 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

      ‹‹يۈسۈپ-زۇلەيخا››داستانى-ئوتتۇرا ئاسىيادىكى پارسىي ۋە تۇركىي تىللىق خەلقلەر تارىخىدا كەڭ تارقىلىپ سەييارە ۋەقەلىككە ئايلىنىپ كەتكەن ئاشۇق-مەشۇقلار توغرىسىدىكى قىسسە بولۇپ،داستاندا،يۈسۈپ بىلەن زۇلەيخانىڭ بىر-بىرىگە بولغان ئاشىقلىقى،مۇراد-مەقسىدىنىڭ ھاسىل بولىشىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن كۆرسىتىلگەن غايەت زور تىرىشچانلىقلار،ھەسرەت ۋە نادامەتلەر،سۇيقەست ۋە ھىيلە-مىكىرلەر تەسۋىرلىنىپ ،ئىنسانلار ئارىسىدىكى سۆيگۈ-مۇھەببەت ۋە ۋاپادارلىققا مەدھىيە ئوقۇلغان. ‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا ‹‹يۈسۈپ-زۇلەيخا››داستانىدىن 34 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

     ‹‹ شاھزادە نىزامىدىن ۋە مەلىكە رەنا››داستانى-بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلامىيەتتىن كېيىنكى داستانلىرىدىن بىرى بولۇپ،داستاندا شاھزادە نىزامىدىننىڭ مەلىكە رەناغا ئاشق-بىقارار بولغانلىقى،ئۇنىڭ ۋەسلىگە يېتىش ئۈچۈن كەچۈرگەن كەچۈرمىشلىرى،بۇ  ئىككىسىنىڭ ئىشىنى ئۇققان مەلىكە رەنانىڭ دادىسىنىڭ غەزەپلىنىپ ئۆز قىزىنى ئۆلۈمگە بۇيرىغانلىقى ، ئاخىرى ئىككىسىنىڭ ھەر خىل ئاماللار بىلەن ئۆلۈمدىن قۇتۇلغانلىقى بايان قىلىنغان.‹‹ئۇن ئىككى مۇقام››غا بۇ داستاندىن 32 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

    ‹‹بەھرام-دىلئارام›› داستانى-ئۇيغۇرلار ئارىسىغا كەڭ تارقالغان داستانلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئىران شاھى بەھرام گۆر بىلەن خوتەن گۈزىلى دىلئارامنىڭ  ئىشىق-مۇھەببىتى بايان قىلىنىدۇ.داستاندا شاھ بەھرام گۆرنىڭ دىلئارامنىڭ سۈرىتىنى كۆرۈپ ئاسىق-بىقارار بولغانلىقى،دىلئارامنىڭ ۋەسلىگە يەتكەنلىكى،كېيىنچە ئەيشى-ئىشرەتكە بېرىلىپ خەلقى بىلەن كارى بولمىغانلىقى،شۇنىڭ بىلەن دۆلەتنىڭ ۋەيران بولغانلىقى بايان قىلىنىدۇ.‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا بۇ داستاندىن 16 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

   ‹‹شاھزادە دىلدار-مەلىكە مېھىرلىقا ››داستانى-بۇ فنتازىيەلىك-سېھىرگەرلىك تېمىسىدىكى داستان بولۇپ،داستاندا پادىشاھ مەھمۇرنىڭ بىر ئوغۇل پەرزەنتلىك بولغانلىقى ،كۈيىقاپ پادىشاھىنىڭ ئۇنىڭ ئوغلىنى ئېلىپ قېچىپ ئۆز قىزى مېھىرلىقا بىلەن تەڭ بېقىپ چوڭ قىلغانلىقى،شاھزادە دىلدار بىلەن مەلىكە مىھىرلىقانىڭ بىرگە چوڭ بولۇش جەريانىدا بىر-بىرىگە ئاشىق-بىقارار بولغانلىقى،مىھىرلىقاغا غايىۋانە كۆيگەن قازىنىڭ ئۇنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن شاھزادە دىلدارنى قەستلەيدىغانلىقى ،ئاخىرى شاھزادە دىلدار بىلەن مەلىكە مىھىرلىقانىڭ غەلىبە قىلىپ مۇراد-مەقستىگە يەتكەنلىكى بايان قىلىنىدۇ.‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا بۇ داستاندىن 20 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

   ‹‹گۈلشاھ-ۋەرەقە›› داستانى –بۇ قەدىمقى دەۋىرگە مەنسۈپ داستان بولۇپ،داستاندا مەككە شەھرىنىڭ مەغرىپ تەرىپىدە بەنى شەيبان دىگەن قەبىلىنىڭ ئىككى يولباشچىسى بولغانلىقى ،ئاياللىرىنىڭ بىر كۈندە بىر قىز،بىر ئوغۇل يەڭگىگەنلىكى،ئوغۇلغا ۋەرەقە،قىزغا گۈلشاھ دەپ ئىسىم قويغانلىقى،ۋەرەقە بىلەن گۈلشاھنىڭ بىللە ئۆسۈپ يېتىلىش جەريانىدا بىر-بىرىگە ئاشىق بولغانلىقى،ئىككىسىنىڭ توي كۈنى گۈلشاھنىڭ بەنى سەف قەبىلىسىنىڭ سەردارى بەنى ئەمرۇ تەرىپىدىن ئېلىپ قېچىلغانلىقى،ۋەرەقەنىڭ ئۇنى قۇتقۇزۇش يولىدىكى ئېلىشىشلىرى،كېيىن يەمەن شاھى بولغان تاغىسىنى ياۋلاردىن قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئېلىپ بارغان جەڭلىرى،ئۇ يەمەندىن قايتىپ كەلگۈچە گۈلشاھنىڭ ئاتا-ئانىسىنىڭ گۈلشاھنى شام پادىشاھى مۇھىن شاھقا بېرىۋېتىدىغانلىقى،مۇھىن شاھنىڭ بۇ ئىككى ئاشىق-مەشۇقنىڭ مۇھەببىتىدىن تەسىرلىنىپ ئۇلارنىڭ مۇراد-مەقسىدىگە يېتىشىگە يول قويغانلىقى،ۋەرەقەنىڭ ئۆز يۇرتىنى كۆرۈپ كېلىش يولىدا ئىشىق ئوتىدا جان ئۈزگەنلىكى ،بۇنى ئاڭلىغان گۈلشاھنىڭمۇ ئۆزىگە خەنجەر سېلىپ ئۆلىۋالغانلىقى بايان قىلىنىدۇ.‹‹ئون ئىككى مۇقام››غا بۇ داستاندىن 10 مىسرا شېئىر كىرگۈزۈلگەن.

پايدىلانغان ماتىرياللار :

‹‹ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى خەزىنىسى›› ئابلاجان مەمەت تۈزگەن.شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2001-يىلى نەشرى.

‹‹ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخى››  مىللەتلەر نەشرىياتى 2006-يىلى نەشرى.

   ‹‹ئۇيغۇر خەلق داستانلىرى›› شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى نەشرى.

   ‹‹بۇلاق›› ژورنىلى ھەر قايسى سانلىرى.

   ئابدۇرەئۇپ تەكلىماكانىي:‹‹ئەسلى يېزىلىشى بىلەن ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام تېكىستلىرى›› 2005 –يىلى نەشرى

       (ئاپتور؛    شىنجاڭ سەنئەت ئىنىستىتۇتى ئوتتۇرا تېخنىكومدا)

          «شىنجاڭ سەنئەت ئىنىستىتۇتى ئىلمىي ژورنىلى» 2008-يىلى 2- سانىدىن ئېلىندى

qutat

كۆپ ئەجىرقىپسىز

arkali

يارۇ ئەكسىن مەيدە كۆر دەپ جامىدىن چىقتى سەدا...
بۇ ناۋايىنىڭ غەزىلىدىن ئېلىنغان.

ھەر كىشىنىڭ دەردى بولسا يىغلەسۇن يار  ئالدىدا
قالمىسۇن كۆڭلىدە ئىزھار قىلسۇن ئىزھار ئالدىدا...
بۇ مەشرەپنىڭ غەزىلىدىن ئېلىنغان.

كىلاسسىكلارنىڭ قەلەملىرى نىمە دىگەن كۈچلۈك، نىمە دىگەن يارقىن ، پاساھەتلىك مىسرالار. ئانا تىل قۇدرىتى...............................

tewelgha

ياخشى ماتىريالكەن ،ئەجرىڭىزگە كۆپ رەھمەت !
بۇ شائىرلارنىڭ مۇقامغا كىرگۈزۈلگەن شېئىرلىرىدىكى ئاساسلىق ئىدىيەلىرىنى تۈرلەرگە ئايرىپ باققان بولسىڭىز ....................

arkali

يارى بارغا كۈچ بىرىپ، ناخشا توۋلاتقان مۇقام
باغرى تاشقا مۇڭ بىرىپ، تاشنى يىغلاتقان مۇقام
دەردى بارنىڭ دەردىنى يادىدىن  مەنسۇق قىلىپ
مۇڭنى شاتلىققا كۈمۈپ، يۈرەكنى ياشناتقان مۇقام.

zayumka

ئوتكەندە تىخى بىر تەتقىقاتچىنىڭ بىزنىڭ مىللەت ئىچىدە مۇقامنى ئىيتالايدىغان كوپ .لىكىن مۇقامنى تەتقىق قىلدىغانلار كەمچىل دىگىننى ئاڭلىغان ئىدىم.

arkamsiz

قايسى كۈنى بىر بالىدىن ئەلشىر ناۋاي دەپ ئاڭلىىغانتىم ،ئەسلىدە ئەلشىېر ناۋايىكەندە

oghuzkhan

12 مۇقامنىڭ تېكىستلىرىنى  ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىدىغان يەرگە يەتكەن ئىدى، ئەپسۇس بۇنى قىلىدىغان ئادەم يوق .
مۇقامنىڭ بەزى تېكىستلىرىنى ھازىر كىشىلەر چۈشەنمەيدۇ .