قولاي تىزىملىك
ئىگىسى: ariyan22

«خوتەن سەكايى تىلى» دىكى بىمەنە ئىنكاسلارغا قارىتا چۈشەنچە

[ئۇلانما كۆچۈرۈش]

3

تېما

2

دوست

2545

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   18.17%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  10335
يازما سانى: 148
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 511
تۆھپە : 444
توردىكى ۋاقتى: 124
سائەت
ئاخىرقى: 2015-3-12
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 17:00:18 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
biterep يوللىغان ۋاقتى  2014-8-4 12:51
ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلغان قەشقەر ئۇيغۇرلىر ...

ئەمما  ئەت دىگەن گەپ  گۆش دىگەن گەپ بىلەن ئۇرۇق تۇققان كىپ قالىدۇ
مەسلەن   بوۋاق ساغلام چوڭ بولغان سەمىرىپ قالغان بوۋاقلارنى . خېلى  ‹‹ ئەت › › ئېپ قالدى . دىگەندەك  . قوينىڭ ئۇرۇق سىمىزلىكىگە باھا بەرگەندە  بۇ قوينىڭ گۈشى باركەن دىمەستىن  . ئىتى باركەن دەيمىز .

1

تېما

0

دوست

6354

جۇغلانما

تۆھپىكار ئەزا

ئۆسۈش   27.08%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  30578
يازما سانى: 202
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 2
تۆھپە : 2050
توردىكى ۋاقتى: 59
سائەت
ئاخىرقى: 2014-10-30
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 18:23:26 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ilimkuq يوللىغان ۋاقتى  2014-8-5 14:33
شۇئېسىڭزدە بولسۇنكى شەرىقى ئىران تىللىق خەلىقلەر ئوت ...

ئاپتۇر شىنجاڭ ئىراننىڭ بىر قسىىمى دىمىگەندىن كىيىن نىمە خاپا بولىسىز دەيمەن. ئاپتۇرنىڭ دەۋاتقىنى سىياسى ئەمەس مەدەنى تەۋەلىك مەسىلىسى.
ئۇنىڭ ئۈستىگە ئاللا بۇرۇن تارىخقا ئايلانغان ئىشلار ئۇ . خۇددى سىنىڭ يەتتىنچى بوۋاڭ مىنىڭ سەككىزىنچى مومامغا قاش ئېتىپتىكەن، ھىساۋىنى سەندىن ئالىمەن دىگەندەك گەپ شۇ.
يۇنىل ئوپال سىلىقلاش مېيى

1

تېما

1

دوست

258

جۇغلانما

يىڭى ئەزا

ئۆسۈش   86%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  30583
يازما سانى: 28
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 2
تۆھپە : 76
توردىكى ۋاقتى: 10
سائەت
ئاخىرقى: 2014-9-7
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 18:23:46 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئاخىرى نىىيتىڭنى ئاشكارلىدىڭ ھە؟



-----------------------------------
ilimkuqقارىغاندا سەن بىر قارا تۈرۈك نىمىكەنسەن ،ئەجىبا ئوترا ئاسىيادىكى ساك ،سوغدىلار   ئوترا ئاسىيانىڭ ھەققىقى ئېگىلىرى ئەمەسمۇ ؟      ئەمدى ئۇلارنىڭ تىلىغا كەلسەك  ھەرقانداق تارىخى مەنبەنى ئاچسىڭز پۈتۈنلەي  شەرىقى ئىران تىللىق خەلىق .بولمىسا  ئوترا ئاسىيا غا ئائىت تارىخى كىتاپلارنى  بىردىن -بىردىن ئاختۇرۇپ باق!!!

  مەن ساڭا دەپ قۇياي ئوترا ئاسىيا مىلەترى ئىچىدە ئەڭ ئابرۇيلىقى تاجىكلار  سەندە ك  ئاغزىغا كەلگەننى بىلجىرلايدىغانلارنىڭ ئابرۇيى يوق دىگىنىگە ئابرۇيسىز بولمايدۇ.ئابرۇينىڭ نىمىلىكىنى بىلمەي تۇرۇپ  ماڭا ئابرۇيدىن سۆز ئاچما  ،مەن سۆزلىسەم ھەقىقى تارىخنى سۆزلىدىم  سەن بولساڭ  سەن بولساڭ سەكراتقا چۈشكەن ئىتتەك قاۋاۋاتىسەن .نۇرغۇن تارىخلارغا خەلقارا ئالملېرى ئېنىق چۈشەنچە بەرسە  سەن بۇيەردە قۇدۇقنىڭ ئىچىدە تۇرۇپ ئاسماننىڭ چوڭلىقىمۇشۇنچىلىك دەپ ئۆز كۆڭلۆڭنى خوش قىلىۋاتىسەن خەلقارادا  سىنىڭ  بۇبىمەنە كۆز قارىشىڭنى كىممۇ ئېتراپ قىلار؟سەن ھامان بىركۈنى مەن سۆزلىگەنگە قايىل بولىسەن ،شۇچاغدا تاجىكلارنىڭ تارىخنىنىڭ قانداقلىقىنى تونۇپ يېتىسەن .ھەق ئېگىلىدۇ سۇنمايدۇ.

1

تېما

1

دوست

258

جۇغلانما

يىڭى ئەزا

ئۆسۈش   86%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  30583
يازما سانى: 28
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 2
تۆھپە : 76
توردىكى ۋاقتى: 10
سائەت
ئاخىرقى: 2014-9-7
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 18:42:01 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئەمىر تۆمىر ھەقىقەتنمۇ ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى سىرلىق شەخىس ئىدى. «ئۇ ھەدەپ ئۆز بەسىبنىڭ چىڭگىزخان بىلەن بولغان باشلىنىشنى تەكىتلەيتتى… ناھايتى روشەنكى، ئەمىر تۆمىرنىڭ XIII ئەسىردىكى چىڭگىزخان ئىمپىرىيسى قايتا قۇرۇش غەرىزى بار ئىدى. ئۇنىڭ ئىستىگە مىڭ دەۋىردە ئاسىيانىڭ كىندىكىدە قوتراۋاتقان ھەرقايسى قەبىلىلەردە يەنىلا چىڭگىزخان ئىمپىرىيسىنىڭ جانلىق ئەسلىمىلىرى ساقلىنىپ كەلمەكتە ئىدى… ». لئكىن شۇنداق بولۇشىغا قارىماي،. ئەمەر تۆمىرنىڭ ھاياتىغا نۇرغۇن زىددىيەتلىك نەرسىلەر مۇجەسسەملەشكەنىدى. خۇددى ياپۇنىيىلىك چيەنداۋ شىنشى ئئيتقاندەك: «ئەمىر تۆمىرنى يىپەك يولىدىكى بىرىنچى شاھ دئيىشتە، ئۇنىڭ ھاياتىغا نۇرغۇن سىرلار يوشۇرۇنغانىدى». ئۇ ئۆز يىلتىزىنى چىڭگىزخانغا باغلاشقا ھەدەپ ئۇرۇنسىمۇ، لئكىن سئپى ئۆزىدىن «تىركىيپەرەس» ۋە ئىخلاسمەن ئىسلام مۇرىتى ئىدى. ئۇ «ئىران – ئىسلام مەدەنىيتىنىڭ تىركىي مۇڭغۇل مىللەتلىرىگە تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنىڭ ئىلگىسى( دەرۋەقە، ئۇنىڭ يئشىنىڭ چوڭىيىشىغا ئەگىشىپ بۇ خىل تەسىرمۇ بارغانسىرى كىچىيىپ باردى) ئىدى. شىراز، ھىرات ياكى باغداد قاتارلىق جايلادىكى بويسۇندۇرۇلغان خەلقلەرنىڭ بەزىرىدە بىر «ياۋايى» تاتار (بۇ يەردە مۇڭغۇللارنى كۆرسىتىدۇ) ھئسابلانغىنى بىلەن، ئەمەلىيەتتە، ئۇ يەنە بىر نەپەر سىننىي مەزھىپىدىكى سادىق مۇسۇلمان، دىننىي داھىي سوپى ‿دەرؤعشلەرنعؿپاسىبانى ھەمدە ئىران سەنئىتى ۋە ئەدەبىياتىنىڭ ھىمايىچىسى ئىدى… چىڭگىزخان بىلەن سئلىشتۇرغاندا، تۆمىر مەدەنىيىتى تەربىيە كۆرگەن لئكىن ستراتئگىلىك ھۆكىم قىلىش ئىقتىدارى تۆۋەنرەك شەخىس ئىدى». شۇ سەۋەبتىن، ئەمىر تۆمىر ۋاپاتىدىن كئيىن ئۇ قۇرۇغان ئىمپىرىيە ناھايىتى تىزلا چاك ‿حظكعدعٿبۆلىنىپ كەتكەن بولسىمۇ، لئكىن ئۇ ئاساس سالغان تىركىي مۇڭغۇل- ۋە ئىران ئىسلام مەدەنىيەتلىرىنىڭ قوشۇلىشىدىن ھاسىل بولغان مەدەنىي ھايات، ئوتتۇرا ئاسىيادا ئاخىرىقى ئويغىنىش دەۋرىنىڭ پەردىسنى كۆتىردى. «مەدەنىيەت ساھەسىدىن ئئيتقاندا، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۆمىرىيلەر ئىمپىرىسىنىڭ تۆھپىسى تەڭداشىز ئەھمىيەتكە ئىگە ئىدى. ئۇلار پارس ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرىقى ئۇلۇغۋار دەۋىرنىڭ مەيدانغا كئلىشىگە شەرت شارائىت ھازىرلىدى، ئەدەبىي تىل سىپىتىدە رول ئوينىغان چاغاتاي تىركچىسىنىڭ تەرەقىياتىنى ئىلگىرى سىردى. ئۇلار كەڭ كۆلەمدە مەبلەغ ئاجىرىتىپ ھىرات، مەشھەت بۇخارا، سەمەرقەنت قاتارلىق شەھەرلەردە ھەيۋەتلىك مەسچىتلەر بىلەن ئىسلام مەدىرىسىى بىنا قىلدى. ئۇلارنىڭ ئاقىنالىلىك بىلەن رەسسلام خەتتاتلارنىڭ ھىمايە قىلىش ئارقىسىدا، ھەممىگە مەشھۇر بولغان پارس ئۇسلۇبىدىكى قىستۇرۇلما رەسىملەر ۋە قوليازمىلار دۇنياغا كەلدى. ئوتتۇرا ئاسىيا باشقا ھئچ قانداق سولالە ئۇلارغا ئوخشاش بونداق كۆپ مىسرالارنى قالدۇرالمىدى». ئەمىر تۆمىرنىڭ ئەۋلادلىرى ئۇنىڭدىن كئيىن گەرچە يەنىلا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىنى تۇتۇپ قالغان بولسىمۇ. لئكىن ناھايىتى تىزلا ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي ستراتىگىيە جەھەتتىكى ئىقتىدارنى ئىپادىلەشكە باشىلىدى. ئۇلار تاشقى جەھەتتىكى كىرىزىسلارغا تاقابىل تۇرالمايلا قالماستىن، بەلكى، ئۆز ئىچىدە كىندىن كىنگە ئئغىرلىشىپ كەتكەن ئىختىلاپلارنىمۇ بئشىقتۇرۇشقا قۇربىتى يەتمىدى. شۇنىدىن باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى ئايىغى چىقمايدىغان سىياسىي كىرىزس ۋە ئىچىدىكى تەپرىقچىلىق پاتقىقىغا پئتىپ قالدى. «پەقەت ھىندىستانلا ناھايىتى ئۇزۇن بىر جەريان ئۆتكەندىن كئيىن، ئەمىر تۆمىر جەمەتىنىڭ مەمۇرىي باشقۇرۇش جەھەتتىكى تالانتى كۆرىلىشكە باشىلىدى». بابۇر ھىندىستاندا مۇغۇل ئىمپئرىيسى قۇرۇغاندىن كئيىن، بۇ قەدىمى مەدەنىيەتلىك ئەلنىڭ تاكى ئەنگىلىيە مۇستەملىكىسىگە ئايلانغىچە بولغان سىياسىي ۋەزىيىتىنى كونترول قىلىدى ۋە تىركىي ‿ەظندؿمەدەنىيتى ئۆز ئارا يوغۇرۇلغان يئڭى سىستئما بەرپا قىلدى. پاپونىيە ئالىمى پىيەنداۋ شىنسى بابۇر ھەققىدە ھاياجان بىلەن مۇنۇلارنى يازدى: «بابۇرنىڭ ئۆزى ئاجايىپ گىزەل تەرجىمىھال قالدۇرۇپ كەتتى. ئۇ دۇنياغا ئەدەبىيات تارىخىدا ئاجايىپ نۇر چاچماقتا. ئۇنىڭ ئەۋلادى شاھ جاھان خانىشى ئىچىن گىزەل شەھەر ئاگراتتا كەمدىن كەم ئۇچرايدىغا ھەشەمەتلىك تاج مەھەل مەقبەرىسىنى ياساتتى. ئۇنىڭ ئەۋلادى ئىمپىراتور ئەكبەر ئۆزنىڭ ئۇلۇغ تالانتى ۋە يىكسەك قابىلىيىتى بىلەن ھىندىستان تارىخىدىكى تەڭداشسىز ئەرباب بولۇپ قالدى. شۇنىڭدىن قارىغاندا تارىخچىلارنىڭ كىچىنىڭ بارىچە ئەمىر تۆمىرنىڭ ئەۋلادلىرىنى مۇھەممەت پەيغەمبەردىن كئيىن ئىسلام دۇنياسىنى يۇرۇتۇپ تۇرغان مەرىتىۋىلىك جەمەت دەپ مەدھىيلىشى ئەجەبلىنەرلىك بولمىسا كئرەك». لئكىن تارىخنىڭ قانۇنىيىتى ئاجايىپ زىددىيەتلىك بولىدۇ. بابۇر ۋە ئۇنىڭ چىۋەر سەركەردىلىرى ھىندىقۇش تاغلىرىدىن ئۆتىپ، ھندىستانغا باشلاپ بارغان، تامامەن تىركلەشكەن ئاھالە سىياسىتى جەھەتتە ئىزچىل ئىستىنلىكنى ئىگىلەپ كەلگەن بولسىمۇ، لئكىن 300 يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە ھىندى مەدەنىيتىنىڭ جەزىبدار قوينىغا سڭىپ كەتتى. نۇرغۇن مالىمانچىلىقلارنى بئشىدىن كەچىرگەن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ئۆزىنىڭ ئۆتمىشتىكى ئۇلۇغۋار دەۋرىگە ئوخشىمىغان ھالدا، تۇرغۇن ھالەتكە چىشىپ قالدى. چىڭگىز ئىستلاسىدىن كئينكى ئىچىنچى مىللەتلەرنىڭ بۇ چوڭ قوشۇلۇش دولقۇنىدا، ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرنىڭ ئىرقىي تىزىلمىسى ۋە ئئتنىك تەرەقىياتى ئاخىرقى قئتىم تىگەللەندى. لئكىن بۇ ۋاقىت دەل ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي ۋە مەدەنىيەت ھەجەتتىكى زەئىپلىك دەۋرىگە توغرا كىلىپ قالدى. خۇددى ياپونىيىلىك يىتەيخئڭ ئەپەندى ئئيتيقاندەك «شۇنىڭدىن كئيىنكى ئوتتۇرا ئاسىيا جايلارنى ئۆز ئالدىغا بولىشىۋالغان، راۋاج تاپمىغان مۇسۇلمان پادىشاھلارنىڭ تەسىر – دائىرە تالىشىش سەھنىسى بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن، بۇ رايوننىڭ ھەممىلا يئرىدە بىر ئىزدە توختاپ قئلىشتەك تۇرغۇن ھالەت شەكىلىنىپ، يات مىللەتلەرنىڭ ئىلغار مەدەنىيتىنى قوبۇل قىلىش پۇرسىتى قولدىن كئتىپ قالدى. ئۇنىڭ ئىستىگە بۇ مەزگىلدىكى دۇنيا ۋەزىيىتىنىڭ ئۆزگىرىشىمۇ ئوتتۇر ئاسىيانىڭ يەككە ‿يعضانؿھالىتىنى كىچەيتىۋەتتى» . شۇنداق قىلىپ، مۇرەككەپ ۋە ئۇزاققا سۇزۇلغان ئىچ قئتىملىق مىللەتلەر قوشۇلۇش دولقۇنىنى بئشىپ كۆچىرگەن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ئئتنىك قورۇلما جەھەتتىكى ئاخىرقى باسقۇچىنى تاماملاپ، ھازىرقى زامان دەۋرىگە كئرىپ كەلدى.

http://www.axinjiang.com/uyghur/ ... 2010-06-09/186.html

1

تېما

1

دوست

258

جۇغلانما

يىڭى ئەزا

ئۆسۈش   86%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  30583
يازما سانى: 28
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 2
تۆھپە : 76
توردىكى ۋاقتى: 10
سائەت
ئاخىرقى: 2014-9-7
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 18:46:16 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
       
ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللەتلەرنىڭ يۇغۇرۇلۇش دولقۇنى  
                   ئەسەت سولايمان

(شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى فىلۇلۇگىيە ئىنستوتىنىڭ دوتسىنتى، دوكتۇر)

ئوخشىمىغان ئىرقلار ۋە مىللىي تۈركۈملەرنىڭ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا رايونىدا ئۇزلىكسىز ئۇچرىشىپ تورۇشى بۇ رايوننىڭ مەدەنىيەت ۋە ئانتروپولوگىيلىك قۇرۇلما جەھەتتىكى ئۆزگىرىشلەرگە غايەت زور تەسىر كۆرسەتتى. ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى شەرق ۋە غەرب مەدەنىيىتىنىڭ ئۆز ئارا ئۆتىشىش قانىلى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە ئاق ۋە سئرىق تەنلىك ئىرقىي تىپتىكىلارنىڭمۇ ئۆز ئارا قوشۇلۇش بەلۋىغى بولغانىدى. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شەرقىي تەرىپى كەڭ كەتكەن يىراق شەرق ، كافكاز، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شەرقىي تەرىپى جەنۇبىي ئاسىيا ئىككىنچى چوڭ قۇرۇقلۇقى تىپىك ياۋرۇپا ئىرقىدىكى ئىنسانلار تىركىمىگە ۋەكىللىك قىلاتتى. شۇڭا بىز تەكىتلەۋاتقان شەرق ۋە غەرىپ مەدەنىيەتلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا ئۇچرىشىشى، ئەمەلىيەتتە ئوخشاشمىغان ئىككى خىل تىپقا مەنسۇپ بولغان ئىنسانلارنىڭ ئۆز ئارا ئۇچرىشىشى ئىدى.
ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادا تارىخنىڭ تاڭ نۇرى پارلاپ، مىللەتلەرنىڭ چوڭ قۇشۇلۇشى باشلىنىشتىن ئاۋاللا ياۋرۇپا ئاسىيا قورۇقلۇقىدىكى ئوخشىمىغان ئىرقىي تىپلارنىڭ ئۆز ئاز ئارا ئوچۇرۇشىشى باشلانغانىدى. بۇنىڭدىن ئون مىڭ يىللار ئىلگىرى، يەر شارىدا مۇز دەۋرنىڭ ئاخىرلىشىشى ئىنسانىيەت جەمئىيىتىنىڭ تەرەققىيات تارىخىدىكى غايەت زور ۋەقە بولدى. ئۇ يەر شارىنىڭ سۇپتىرپىك رايونلىرىدىكى يئڭى تاش قۇراللار ئىنقىلابى ((Revolotion neolithic نىڭ باشلىنىشىغا تەبىئى شەرت-شارائىت ھازىرلاپلا قالماستىن، بەلكى چوڭ-كىچىك ھئنگان تاغلىرىدىن ئۇرالغىچە بولغان بىپايان ۋادىدىكى كۆچمەن ئاھالىلەرنىڭ تارىخ سەھنىسىگە چىقىشىنى تىزلەتتى. شىمالىي ئاسىيا كىلىماتىنىڭ تەدرىجى ئىسسىشىغا ئەگىشىپ زور تىپتىكى مۇز قاتلىمى ئئرىشكە باشلىدى. بۇنىڭ بىلەن دئڭىز سىيى كۆتىرلىپ، ئاسىيا قىتئەسى بىلەن ئامئرىكا قىتئەسى بىلەن ئۆز ئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرغان بئئنگئ بۇغۇزىدىكى تەبىئى مۇز كۆۋرىكى غايىپ بولدى. نەتىجىدە پىتكىل كونا تاش قوراللار دەۋرىدە شىمالىي ئاسىيا رايونىدىن ئامئرىكا قىتئەسىگە توختاۋسىز كۆچىرىپ تۇرغان موڭغۇل ئىرقىدىكى ئاھالىلارنىڭ يولى ئىتىلدى. يەنە بىر تەرەپتىن، مۇز دەۋىرنىڭ ئاخىرلىشىپ، شىمالى ئاسىيا كىلىماتىنىڭ تەدرىجىي ئىسسىشى، بۇ رايوندا نۇپۇسنىڭ پارتلىشىنى كەلتىرىپ چىقاردى. شۇنىڭ بىلەن بۇ دۇنيادىكى مۇڭغۇل ئىرقىغا مەنسۇپ ئىنسانلار تەدىرىجى ھالدا غەربكە قاراپ سىرىلدى. بۇ دەل ئۇرال تئغىنىڭ ئۇ تەرىپىدىكى ياۋرۇپا ئىرقىغا مەنسۇپ ئىنسان تىركىملىرىنىڭ شەرققە قاراپ سىلجىۋاتقان دەۋرى ئىدى. نەتىجىدە ياۋرو ‿ظاسعيؿچوڭ قۇرقلۇقىدىلىكى ئوخشىمىغان ئىرقىي تىپلارنىڭ تارىختىن بۇرۇنقى زور دەرىجىدىكى قوشۇلۇشى باشلاندى. بۇ قئتىمقى قوشۇلۇش ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى قەدىمكى ئاھالىلەرنىڭ قان تىپى ۋە مەدەنىيەت قۇرۇلمىسىغا غايەت زور تەسىر كۆرسەتتى.تارىختىكى مەشھۇر قاراسوق مەدەنىيتى ئاشۇ قئتىمقى چوڭ قۇشۇلۇشنىڭ نەتىجىسى ئىدى.
لئكىن، مۇشۇ قئتىملىق چوڭ قوشۇلۇش قەدىمكى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا ئاھالىلىرىنىڭ ئانتروپولوگىيلىك ئالاھىدىكى ۋە ئىرقىي تىزىلىشى ھەققىدىكى ئەڭ ئاخىرقى ھەل قىلغۇچ ھادىسە بولالمىدى، بەلكى بۇ رايوننىڭ ئۇزاققا سوزۇلغان، ئىزلىكسىز داۋاملاشقان ئىرقىي ۋە مىللىيەتلىك تەرەققىياتنىڭ باشلىنىشى بولۇپ قالدى.شۇنىڭدىن كئيىنكى تۆمىر قۇراللار دەۋرى تاكى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىنىڭ تاڭ نۇرى پارلىغان دەۋرلەرگە قەدەر، بۇ رايوننىڭ ئىرقىي تەركىبىدە ياۋرۇپا ئىرقىغا مەنسۇپ ئارىئانلار ئىزچىل ئىستىنلىكنى ئىگىلەپ كەلدى. شەرقتىكى موڭغۇل ئىرقىغا مەنسۇپ ئىنسان تىركىملىرى ئەڭ غەربكە سىرىلگەندىمۇ ئىلى دەرياسىنىڭ نئرىقى قئتىغا ياكى تەڭرىتاڭنىڭ جەنۇبىي ئئتەكلىرىگە ئۆتەلمىدى. غەربى يۇرت مەدەنىيىتى بىلەن شۇغۇللانغان ياپونىيىلىك خانئىدا تورو ئەپەندى بۇ ھەقتە توختىلىپ، تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى رايونلاردا «ئەڭ كىچىككەندىمۇ مىلادىيىنىڭ ئالدى، كەينىدە ئاساسەن ئارىئان ئىرقىنىڭ ياشىغانلىقىدا شەك يوق» دەيدۇ. يىتەيشەن ئەپەندىمۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەپ يازىدۇ: «غەربىي يۇرتنىڭ تارىختىن ئاۋۋالقى ئىرقىي تەركىبى ناھايىتى مۇرەككەپ بولۇپ، بۇ يەردە ياۋروپا ئىرقىمۇ، موڭغۇل ئىرقىمۇ مەۋجۇت. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە ياۋروپا ۋە موڭغۇل ئىرقىنىڭ ئۆز ئارا قوشۇلۇشىدىن شەكىللەنگەن شالغۇت تىپىمۇ مەۋجۇت. لئكىن ئومۇمىي ئەھۋالدىن قارىغاندا، ئاندرونوف تىپى، ئالدى ئاسىيا تىپى، پامىر-پەرغانە تىپى ۋە ھىندى-ئافغان تىپلىرىنىڭ ئۆز ئارا قوشۇلۇشىدىن شەكىللەنگەن ياۋروپا ئىرقى ئىستىن ئورۇندا تۇرىدۇ» .
شۇنداق قىلىپ، ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيانىڭ تارىختىن بۇرۇنقى چوڭ تىپتىكى ئىرقىي قوشۇلۇشى ياۋروپا تىپىدىكى ئارىئان ئىرقىنىڭ ئىستىنلىكى بىلەن ئاخىرلاشتى. كاسپىي ۋە ئارال دئڭىزى ئارىلىقىدىكى ۋادىلارنى بازا قىلىپ ھەرىكەتچان ياشايدىغان ئارىئان قەۋملىرىنىڭ غەربتە ئىران ئئگىلىكىگە، جەنۇبتا ھىندىستانغا، شەرقتە تارىم ئويمانلىقىغا باستۇرۇپ كىرىشى، بۇ رايونلاردىكى ئاھالىلەرنىڭ تارىختىن ئاۋۋالقى ئىرقىي ئالاھىدىلىكىگە كىچلىك تەسىر كۆرسىتىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە مەدەنىيەت گىللىنىشىگىمۇ غايەت زور قوزغاتقۇچ كىچ بولدى. ئىنسانىيەت تارىخى يئزىق ئارقىلىق خاتىرىلىنىدىغان دەۋرگە كىرگەن چاغدا، مىللەتلەرنىڭ چوڭ كۆچىشلىرى ۋە ئۆزئارا قوشۇلۇشلىرىدىن زىلزىلە ئالغان ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا تارىخنىڭ تاڭ نۇرى پارلىدى. بۇ رايوننىڭ ناھايىتى ئۇزاققا سوزولغان ئىرقىي جەھەتتىكى شەكىللىنىش، تەرەققىي قىلىش ۋە ئۆزگىرىش جەريانى باشلاندى. «دەۋىرلەر ئۆتكەنسىرى ئىرقلارنىڭ ئارىلىشىپ كئتىش دەرىجىسىمۇ ئئغىرلاشتى، ئەمدى ئومۇمەن بۇ رايوندا ساپ ئىرقىي تىپلار قالمىدى» . شىمالىي ئاسىيا رايۇنىدا ھۇن ئىتتىپاقى گەۋدىسىگە ئۇيۇشقان مۇڭغۇل ۋە يئرىم مۇڭغۇل ئىرقىدىكى قەۋىملەرنىڭ تارىخ سەھنىسىگە چىقىشى شەرىق ياكى خئشى كارىدۇرۇغىچە يئتىپ بارغان ياۋرۇپا ئىرقىدىكى توخرىلارنىڭ كەڭ كۆلەملىك غەرىبكە كۆچىشىنى كەلتىرىپ چىقاردى. بۇنىڭ بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا رايوننىڭ سىياسى ۋەزىيىتىدە يەنە بىر قئتىملىق زور داۋالغۇش پەيدا بولدى. توخرىلار ئاستا – ئاستا غەرىبكە سىرىلۇپ، ئىلى دەرياسىدىن ئۆتىپ، باكتىرىيە (bachtria)گىچە يئتىپ باردى ۋە شۇيەرىدىكى خەلقلەر بىلەن ئۇچرىشىش چوڭ تىپتىكى يۇغۇرلۇشنى ھاسىل قىلدى. ئۇنىڭ ئىستىگە ئالىكىساندىر ماكئدونىسكىنىڭ شەرققە يىرىش قىلىشى نەتىجىسىدە، نۇرغۇنلىغان گىرىكلار ئوتتۇر ئاسىياغا كئلىپ يەرلىك ئاھالىلەر بىلەن قوشۇلۇپ، بۇ رايوننىڭ ئىرقىي تەركىبنى يەنىمۇ مۇرەككەپلىشتىردى

ئۆز نۆۋىتىدە شۇنى تەكىتلەپ ئۆتىش زۆرىركى، ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيانىڭ مۇرەككەپ ۋە كۆپ مەنبەلىك ئىرقىي تىزىلمىسىنى باشقا ھەرقانداق بىر رايوننىڭ ئالاھىدىلىكى بىلەن سئلىشتۇرۇشقا بولمايدۇ. يەنە كئلىپ ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنىڭ ئئتنىك تەرەققىياتى ۋە ئىرقىي تىزىلىش تارىخىغا مۇئەييەن بىر قانۇنىيەت بئكىتىشمۇ ئىنتايىن تەس. چىنكى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى باشقا جۇغراپىيلىك رايونلارغا ئوخشىمىغان ھالدا ئۆز تارىخىدا ئىچ باسقۇچلىق غايەت زور ئىرقىي ۋە ئئتنىك قوشۇلۇش دولقۇنىنى بئشىدىن كۆچىردى. يەرشارىدا مۇز دەۋرى ئاخىرلىشىپ، ئاسىيا ئوتتۇرا قىسمى تەدرىجى ھالدا قەدىمكى ئىنسانلارنىڭ پائالىيەت مەركەزىدىن بىرىگە ئايلانغان ۋە ئارىئالارنىڭ كەڭ كۆلەملىك كۆچىشلىرى نەتىجىسىدە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا ياۋرۇپا ئىرقىدىكى خەلقلەر يەرلەشكەن بىراق قەدىمىي دەۋىرلەردىن تارتىپ تاكى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىنىڭ تاڭ نۇرى پارلىغان ھەمدە ھۇنلار تارىخ سەھنىسىگە چىقىشقا باشلىغان مەزگىللەرگىچە بولغان جەريان بىر قئتىبلىق چوڭ ئىرقىي يۇغۇرلۇش دولقۇنى ئىدى. بۇ قئتىمقى چەكسىز ئۇزۇققا سۇزۇلغان دولقۇن جەريانىدا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىرقىي تىزىلمىسىدە مۇڭغۇللوئىد تىپلىك ئالامەتلىرى بىلىنەر – بىلىنمەس دەرىجىسىدە كۆرىلىشكە باشلىغان بولسمۇ، لئكىن ئۇنىڭ ئاخىرىقى نەتىجىسى قاڭشارلىق، ئۇرا كۆز، بۇرت ‿ساقاللعرؿقويۇق كەلگەن ئارىئان ئىرقنىڭ مۇتلەق ئىستىنلىكى بىلەن ئاخىرلاشتى بىز تاكى ھازىرىغا قەدەر تارىم ۋادىسى، پەرغانە ئويمانلىقى، ماۋارا ئىننەھىر ۋە تەڭرىتاغ ئئتەكلىرىدىن ئارقا ‿ظارقعدعٿتئپىلغان تارىختىن ئاۋۋالقى دەۋرلەردىن ئالدى مىلادىيە ئالدى – كەينىگىچە بولغان مەزگىللەرگە مەنسۇپ بولغان قەدىمكى جەسەتلەرنىڭ ئانتۇپولىيىلىك ئالاھىدىلىكىدىن بۇ نوقتىنى چوڭقۇر ھئس قىلالايمىز. مانا مۇشۇ ئۇزاق تارىخي دەۋردە ئوتتۇرا ئاسىيا مەركىزىدە ياشىغان ئارىئان ئىرقىدىكى خەلقلەر ئوۋچىلىق ۋە چارۋىچىلىق مەركىزىدىن تاشقىرى پايانسىز چىللىكلەردىكى دەريا ‿ظظقعنلارغؿئەگەشكەن بوستانلىق مەدەنىيەتنىمۇ بەرپا قلىدى. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ چۆللىك رايونلىرى، جىملىدىن تۇران تىزلەڭلىكى ۋە تارىم ۋادىسى قاتارلىق جايلاردا ياشىغان ۋە پائالىيەت ئئلىپ بارغان ياۋرۇپا تىپىدىكى ساك ماسساگئت ‿ظعسكعٿ سىكتاي، توخرى ‿يذرعؿسوغدى قاتارلىق خەلقلەر نۇقۇل چارۋىچىلىق بىلەنلا شۇغۇللىنىپ قالماي، يولتۇزدەك تارالغان بوستانلىقلاردىمۇ ئۆزىگە خاس دئھقانلچىلىق ئئگىلىكىمۇ ياراتقاندى. چىنكى. ئئنگئلىس ئئيتقاندەك: «كىتابلار تەسۋىرلەنگەندەك پەقەت ئوۋچىلىق بىلەنلا شۇغۇللانغان خەقلەر… ھئچقانداق مەۋجۇت بولمىغان» ھايۋانلارنىڭ كۆندىرىلىشى ۋە دەسلەپكى تئرىم ئىگىلىكىنىڭ مەيدانىغا كئلىشىدە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنىڭ تەبىئى شەرت ‿شاراظعتؿمۇھىم رول ئوينىدى. ئئنگلىس «ئائىلە»، خۇسۇسىي مۆلىكچىلىك ۋە دۆلەتنىڭ كئلىپ چىقىشى» دئگەن ئەسىرىدە مۇنداق دەپ يازدى: «بەزى ئىلغار قەبىلىلەر- ئارىئانلار، سىمىتلەر شۇنىڭدەك يەنە تۇرانىيلارنىڭ ئاساسىي ئەمگەك تارماقلىرى دەسلەپتە ھايۋانلارنى كۆندىرىش، ئاندىن نەسىل قالدۇرۇش ۋە ئۇلارنى باشقۇرۇش تئخنىكىسىنى بىلگەن بولسا كئرەك… تۇران تىزلەڭلىكىدىكى كىلىمات شارائىتىدا، ئۇزۇنغا سۇزۇلغان قىش پەسىلى ئىچىن ئوت – چۆپ ۋە يەم – خەشەك تەييارلىماي تۇرۇپ، چارۋىچىلىق بىلەن ياشاش مۇمكىن ئەمەس ئىدى. شۇڭا چارۋا ماللار ئىچىن ئوت چۆپ ئىستىرىش ۋە دانلىق تئرىش بۇ يەردە زۆرىر بولۇپ قالغانىدى» بۇنىڭ نەتىجىسىدە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ كەڭ كەتكەن ئويمانلىق ۋادىللىرىدىن چارۋىچىلىق سىرت، نىسبەت ئىلغار بولغان بوستانىلىق مەدەنىيىتى مەيدانغا كەلدى. يەنە كئلىپ بۇ مەدەنىيەتنى ئارىئان ئىرقىغا مەنسۇپ يەرلىك ئاھالە ياراتتى.
ئىچكى ئاسىيا رايونىدا، مۇڭغۇل ئئگىزلىكى ئاسىيا تارىخىنىڭ پەۋقۇلئاددە سەزگىر بەلبىغىغا ئايلانغاندىن كئيىن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىرقىي قۇرۇلمىسى ۋە ئئتنىك تەركىبىدە ئىككىنچى قئتىملىق زور دولقۇن قوزغالدى. ئوخشىمىغان مىللەتلەرنىڭ كەڭ كۆلەملىك كۆچىشلىرى ۋە ئۆز ئارا قوشۇلىشىدىن خاراكتئرلەنگەن بۇ دولقۇن ناھايىتى ئۇزاق تارىخىي دەۋىرلەرنى بئشىدىن ئۆتكىزىپ تىركىي تىلنىڭ ئىستىنلىكى بىلەن ئاخىرلاشتى. ئۇ ۋاقىت جەھەتتىن ھۇنلارنىڭ غەرىبكە كۆچىشتىن تارتىپ چىڭگىزخان ئىستىلاسىغىچە بولغان ئۇزاق تارىخىي جەرياننى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. مۇشۇ تارىخىي جەريان ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىلگىرىكى مۇرەككەپ ئىرقىي تەركىبىنى تەدرىجى تىركلىشىش جەريانىنى بئشىن كۆچىردى ۋە بارلىق ئىرقىي ۋە ئئتنىك تەركىبلەرنى ئۆز قوينىغا سىڭدىرىپ ‹تعركعي‿نامؿئاستىغا ئۇيۇشتىردى. شۇڭا ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى مۇشۇ ئىككىنچى قئتىملىق زور قوشۇلۇش دولقۇنى بۇ رايوننىڭ كئيىنكى ئئتنىك تەرەققىىياتىغا غايەت زور تەسىر كۆرسەتتى ۋە ئاساس ياراتتى.
بۇ يەردە شۇنى كۆرسىتىپ ئۆتىش زۆرىركى، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىىكلىشىشى، جىملىدىن تارىم ۋادىسى ۋە تەڭرىتاغ ئئتەكلىرىنىڭ ئۇيغۇرلىشىشى ئىستىدە ئىلىم ساھاسىدە تا ھازىرغىچە تالاش- تارتىش بولۇپ كەلدى. مانا مۇشۇ مۇرەككەپ مەسىلىدە ئوتتۇرىغا قويغان كۆپلىگەن يەكىن خاراكتئرلىق قاراشلاردا ياكى ئۇنداق مۇنداق قاتالىقلار ماھان ساقلىنىپ كەلدى. ئۇنىڭ ئىستىگە ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرنىڭ ئۆز تارىخى ھەققىدىكى يازما مەنبەلەرنىڭ كەمچىلىكى بۇ مەسىلىگە تئخىمۇ زور قئيىنچىلىق ئئلىپ كەلدى. بىزنى چوڭقۇر ئويلىنىشقا مەجبۇر قىلىدىغان نۇرغۇن سىرلىق ھادىسىلەر تئخىچە مۇكەممەل دەلىل ‿ىاكعتلاؿئارقىلىق ئىلمىي ئاساستا يورۇتۇپ بئرىلمىدى. مەسىلەن، قەدىمكى تىركلەر بىلەن قەدىمىكى ئىران مەنبەلىرىدىكى تۇرانىيلارنىڭ قانداق باغلىنىشى بار؛ قەدىمكى تىرك ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچىشتىن ئىلگىرىكى ئىرقىي تىزلىشى ۋە ئانتتروپولوگىيلىك خۇسۇسۇيىتى قانداق ئىدى؛ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشى ۋە ناھايىتى چوڭ نىسبەتتە شەرقىي ئىران تىپىدىكى خەلقلەرنى ئۆزىگە سىڭدىرىشى قانداق ھادىسە؛ مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدىن غەرىبكە كۆچكەن، چارۋىچىلىقنى ئۆزىنىڭ ئاساسىي ئئگىلىكى شەكلى قىلغان ئۇيغۇر قەبىلىلىرى تارىم ۋادىسىدىكى نىسبەتەن يۇقىرى شەھەر ۋا تئرىم مەدەنيتىنى ياراتقان پاۋرۇپا ئىرقىدىكى يەرلىك خەلقلەرنى قانداقلارچە ئۆزىنىڭ ئئتنىك تەركىبىگە سىڭدىرىپ تاشلىدى؛ ياكى تارىم ۋادىسىغا كۆچىپ كەلگەن ئۇيغۇرلار يەرلىك ئاھالە تەرىپىدىن ئاسسىملاتىسىيە قىلىنىپ خاتا ھالدا <ئۇيغۇر> نامى بىلەن ئاتىلىپ قالغانمۇ؛ خەنزۇ تارىخي مەنبەلىرىدە خاتىرىگە ئئلىنغان ئۇيغۇرلارنىڭ مىلادى 840 ‿يعلعدعكؿغەرىبكە كۆچىشتەك غايەت زور ۋەقە نئمە ئىچىن باشقا ئەل ۋە خەلقلەرنىڭ مەنبەلىرىدە زادىلا ئۇچرىمايدۇ؛ ھەتتا مۇشۇ ۋەقەدىن 200 يىل كئيىن ياشىغان قارىخانىيلار سۇلالىسىدىكى ئىككى بىيىك شەخس ‿مەەمذؿقەشقىرى بىلەن يىسىپ خاس ھاجىپنىڭ ئەسەرلىرىدە ياكى قوچۇ خانلىقى دەۋرىكى قانچىلىغان ھۆججەتلەردە بۇ ۋەقە نئمە ئىچىن بىرەر قۇرمۇ تىلغا ئېلىنمايدۇ؟

ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشىدىن ئىبارەت بۇ ئۇزاق مۇددەتلىك تارىخىي جەريان ئۆزىنىڭ ھەربىر قەدىمىگە ناھايىتى زور سىرلارنى يوشۇرۇپ كەلدى گەرچە مىلادىيە VI ئەسىرىن ئاۋۋال ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ بوستانلىق ۋادىللىرىدا تىركىي قەۋملەرنىڭ پائالىيتىگە يازما خەتلەرنى ئۇچراتقىلى بولمىسىمۇ، لئكىن 552- يىلى قۇرۇلغان تىرك خانلىقىنىڭ تئررىتورىيسى غەربتە تاكى ئامۇ دەرياسى بىلەن كاسپى دئڭىزىغىچە يئتىپ بارغانىدى. شۇنىڭدىن باشلاپ تىركىي قەۋملەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىغا بولغان مۇناسىۋئتى بارغانسىرى قويۇقلىشىپ باردى. ئەمما ئۇلارنىڭ بوستانلىق ۋادىلىرىدا ئولتۇراق تۇرمۇشقا كۆچىشى كئيىنكى ۋەقە ئىدى. بارتولد بۇ ھەقتە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ : «تىركلەرنىڭ ئولتۇراق تئرىم مەدەنىيىتى بىلەن بولغان مۇناسىۋئتىگە جاۋاب بئرىش ئەڭ قئيىن بولغان مەسىلە ئىدى. ناھايىتى روشەنكى، تىركلەرنىڭ ھەممىسى ياكى كۆپ قىسمى بۇ مەزگىللەردە تئخى چارۋىچىلىق ھاياتىنى بئشىدىن كەچىۋاتاتتى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇلار جۇڭگۇنىڭ تئرىم مەدەنىيتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپلا قالماستىن، بەلكى يەنە غەرىبتىكى مىللەتلەرنىڭ، بولۇپمۇ سوغدىلارنىڭ تەسىرىگە ئوچراپ تۇراتتى» . شۇڭلاشقا كۆك تىركلەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا ئىچكىرلەپ كىرىپ، تەدرىجىي ئولتۇراق تۇرمۇشقا كۆچىشى ۋە ئاھالىنىڭ ئاساسىي قىسمىنى تەشكىل قىلىشى ئۇزاق بىر جەرياننى بئسىپ ئۆتتى. ئۇلار بۇ جەرياندا، مۇشۇ يەردە ياشىغۇچى ئىران تىپتىكى خەلقلەرنىڭ نۇرغۇن مەدەنىيەتلىرىنى قوبۇل قىلدى ۋە ئۇنى ئۆزلەشتىرىپ، تىركىي مەدەنىيەتكە يىغۇرۇپ تاشلىدى. تەدرىجى يەرلىشىشكە باشلىغان تىركلەر ھەتتا ئۆزىنىڭ ئىلگىرىكى پىتىن تارىخىنى بىراقلا تاشلاپ قويۇپ، ئۆز ئۆتمىشىنى ئىران مەنبالىرى تەمىنلىگەن شەرقىي ئىران تىلى سىستئمىسىغا مەنسۇپ تۇرانىيلارغا باغلاپ قويدى. تىركلەر بىلەن تۇرانىيلەر بىر قەۋم دەپ قارايدىغان بۇ خىل قاراش شۇندىن باشلاپ ئوتتۇرا ۋە غەرىبىي ئاسىيادا كەڭ ئومۇملاشتى. تىركلەر بىلەن تۇرانلىقلار گەرچە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشى بىلەن ئورتاق بىر گەۋدە ئۇيۇشقان بولسىمۇ، لئكىن ئۇلار ئەسلىدە ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل ئىتنىك تىركىم ئىدى. فىردەۋىسنىڭ «شاھنامە» داستانىدا تەسۋىرلەنگەن ئىرانلىقلارنىڭ دىشمىنى بولغان تۇرانلىقلار ئەسلىدە ئامۇ دەرياسى ئارقىلىق ئىراندىن ئايرىلىپ تورانلىقنىڭ خاقانى ئەفراسىياپ ۋە ئۇنىڭ ئوبزارى ئەمەلىيەتتە زەردۇشت دىننىڭ دەستۇرى «ئاۋئستا» دىلا تىلىغا ئئلىنىدۇ. شۇنىڭدىن قارىغاندا ئەفراسىياب ئوبرازى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى تىركلىشىشتىن خئلى زامانلار ئىلگىرىلا شەرقىي ئىران مەنبەلىرىدە مەۋجۇت بولغان. «كئمبرىج ئىران تارىخى» مۇ بۇ نۇقتىنى دەلىللەيدۇ: «تۇران بىلەن تىركلەر ئەسلىدە مۇناسىۋەتسىزئىدى. لئكىن مىلادىيە VI ئەسىرىدە ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچىپ كەلگەن تىركلەر پارس تىلى مىللەتلىرى ئارىسىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان، شۇنىڭ بىلەن تۇران دئگەن سۆز ئاستا ‿ظاستؿكىشىلەرنىڭ يادىغا كئلىدىغان بولۇپ كئلىپ، يئڭى كەلگەن مىللەتنى خاتالىشىپ ئاشۇنداق ئاتايدىغان بولۇپ قالغان» . شۇنىڭدىن كئيىن، تىركىي خەلقلەرنىڭ يازما مەنبەلىرىدە «تۇران» بىلەن «تىرك» ئۇقۇملىرى ئۆز ئارا ئارىلىشىپ كەتتى. ھەتتا ئۆز دەۋرىدىكى يئتىك ئەدىب ۋە ئالىملىرىمىزمۇ تىركىي قەۋىملەرنىڭ يىراق ئەجدادلىرىنى بىۋاستە ئىسلام مەنبەلىرىدىكى نوھنىڭ ئوغلى ياكى ئىران مەنبەلىرىدىكى فەرىدۇن ۋە ئۇنىڭ ئىچ ئوغلىنىڭ ئوتتۇرانىچىسى بولغان «تۇرا» بىلەن باغلىدى. ئەمەلىيەتتە «تۇرا» سۆزى «تۇر» سۆزىدىن تىرلىنىپ چىققان بولۇپ، ئۇنىڭ تىركلەر بىلەن بولغان باغلىنىشى كئيىنكى دەۋىردىكى ئىش ئىدى. فرانسىيە تەۋەلىكىدىكى ئىران ئالىمى ئەلى ماھازىرى ئەپەندىمۇ بۇ نۇتۇقنى دەلىللەيدۇ: «تۇران يىپەك يولى ئىستىدىكى ئامۇ دەرياسى بىلەن يىراق شەرق ئوتتۇرىسىدىكى ئارىلىق رايوننى كۆرسىتىدۇ. خئلى ئىلگىرى بەزى كىشىلەر بۇ سۆزنىڭ بىرلىك شەكلى tourياكى tuiriu دەپ پەرەز قىلىشقان. ئۇلار توخرىلار بىلەن باغلىنىدۇ» . ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغاندىن كئيىن، دەپ پارىس مەدەنىيەتلىرىنى كىچلىك تەسىرىگە ئوچرىغان تىركىي خەقلەر، جىملىدىن ئۇيغۇرلار ئۇرخۇن دەۋرىدىكى تارىخنى تاشلاپ، ئۆزنىڭ كئلىپ چىقىشىنى ئىران مەنبەلىرىدىكى تۇرانلىقلارنىڭ پادىشاھى ئەفراسىيىپقا باغلىدى ۋە ئۆزىنىڭ ئالپ ئەر تۇڭا دئگەن ئەپسانىۋى قەھرىمانى بىلەن ئىران مەنبەلىرىدىكى ئەفراسىيابنى ئۆز ئارا يۇغۇرىۋەتتى. قارا خانىيلار خانلىرى ئۆزلىرىنى «ئەفراسىياب جەمەتى» دەپ پەخىرلەندى. مەھمۇت قەشقىرى ئەفراسىياب ھەققىدە كۆپ قئتىم توختالدى: «تىركلەرنىڭ ئۇلۇغ پادىشاھى ئەفراسىياب تۇڭا ئالپ ئەر دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭ مىنىشى قاپلاندەك باتۇر ئەر دئگەنلىك بولىدۇ». «خاقان ‿ظەفراسعيابتذؿ. بۇنى بۇنداق ئاتاشتا ئۇزۇن بىر قىسسە بار»، «قەشقەر ئوردوكەند دئيىلىدۇ. بۇ خان تورىدىغان شەھەرنىڭ ھاۋاسى ياخشى بولغانلىقىدىن، ئەفراسىياب شۇيەردە تۇرغان». يىسىف خاس ھاجىپمۇ «قۇتادغۇبىلىك» تا مۇنداق قۇرلارنى يازدى:
276 . بۇ تىر بەلگىرىدىن ئئتى بەلگىلىك، توڭا ئالپ ئەر ئىدى بەختى بەلگىلىك.
280. تاجىكلار ئۇنى دەيدۇ. ئەفراسىياب، بۇ ئەفسىياب تۇتتى ئەللەر تالاپ.
282 ‿تاجعكلاؿكىتابقا پىتۇپتۇ بۇنى، كىتابتا پىتمىسە كىم ئۇققاي ئۇنى.

شۇنىڭدىن كۆرىۋئلىشقا بولىدۇكى، مۇقىم،ئولتۇراق تۇرمۇشقا كۆچكەن تىركىي قەۋىملەر ناھايىتى زور دەرىجىدە ئىران تارىخ ‿يعلنامعحعلعكنعؿكىچلىك تەسىرىگە ئۇچرىغان ۋە ئۇنىڭ فۇرمىسىنى قوبۇل قىلغان. ھەتتا XV ئەسىردە بىر ئۆتكەن بىيىك شائىر ئەلىشىر نەۋائىمۇ تىركلەرنىڭ تارىخى ھەققىدە ئەمەس، بەلكى ئىران ھەققىدە ئەمەس، بەلكى ئىران تارىخى ھەققىدە مەخسۇس ئەسەر يازدى ۋە تىركلەرنىڭ ئەجدادىنى ئىران تارىخىدىكى سەلبى شەخىس ئەفراسىيابقا باغلىدى. بارتولد بۇھەقتە مۇنداق دەپ چىشەنچە بەردى: «قاراخانىيلارنىڭ خانلىقىنىڭ ئۆزلىرىنى ‹ظەفراسعياؿنەسلعدعن‿دەؿئاتىغانلىقنىڭ تارىختا ھئچ قانداق ئورنى يوق. سالجۇقىيلار خاقاننىڭ خاقانى ئۆزنى دەسلەپ شاھىنشاھ دەپ ئاتىغان، كئيىنچە ئىسلامىي نام بولغان سۇلتاننى قوللانغان، خۇددى قاراخانىيلار سۇلالىسىغا ئوخشاشلا سالجۇقىيلارخاندانلىقىمۇ ئەفراسىيابنىڭ نەسەبى ھەققىدىكى رىۋايەتنى ئىتراپ قلىدى ۋە قوللادى». بارتولد يەنە مۇنداق دەپ يازىدى: «فىردەۋسىنىڭ ‹شاەنامە›سؿسامانعيلاؿسۇلالىسى دەۋرىدە يئزىلدى. لئكىن ئۇ مەھمۇت غەزنەۋى ھۆكىمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ئاندىن ئئلان قىلىندى. ئۇنىڭدا ئىران بىلەن تۇرانلىقلار ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش مۇھىم تئما قىلىندى. ئۇنىڭدا كۆرسىتىلىشچە مىلادىيە IV ئەسىرىدە تىرىكلەر كۆرىلىشكە باشلىغاندىن كئيىن، كىشىلەر تۇران (turan) نامى ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تىركىي ئەللەرنى كۆرسىتىدىغان بولغان. گەرچە داستاندىكى قەھرىمانلارنىڭ ئىسىملىرى ساپ پارىسچە بولسىمۇ، لېكىن ئۇلارنى تىركلەرنىڭ ئەڭ ئالىي ھۆكىمرانلىرى دەپ كۆتىرىشكەن. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرىۋئلىشقا بولۇدىكى، قاراخانىيلار خانلىقى ئىسلامىيەتنىڭ تەسىرىگىلا ئۇچراپ قالماسىتىن، بەلكى يەنە ئىران ئئپوسلىرىنىڭمۇ كىچلىك تەسىرىگە ئۇچرىغان. تۇران رىۋايەتلىرىدە باش خاقان ئەفراسىياب دەپ ئاتالغان. بۇ شىبھىسىزكى، غەيرى تىركچە ئىسىمدۇر» . ئەلشىر نەۋائى ئۆزىنىڭ «تارىخىي مىلكى ئەجەم» (ئىران پادىشاھىنىڭ تارىخى) ناملىق ئەسىرىدە: «ئەفراسىياب ‿ەذشاؿبىننى تۇر بىننى فەرىدۇر ئوغلىدۇر. ئەرجاسىب بىننى ئەفراسىيابكىم، تىرك پادىشاھى ئەردى» دەپ يازىدۇ. دئمەك، كۆرىپ تۇرۇپتىمىزكى مەھمۇت قەشقەرى ۋە يىسىپ خاس ھاجىپتىن 400 يىل كئيىن ياشىغا ناۋائىمۇ ئوخشاشلا تىركىي قەۋملەرنىڭ يىراق ئەجدادلىرىنى ئىران مەنبەلىرىدىكى تىر ۋە ئۇنىڭ نەۋرىسى ئەفراسىيابقا باغلايدۇ. ئۇنداقتا، ئىسلامىيەتتىن كئيىن، پارىس مەدەنىيىتى بىلەن قويۇق مۇناسىۋەتتە بولغان تىركىي قەۋىملەر ئۆزىنىڭ ئەسلىدىكى يىلتىز، مەنبەسى ۋە مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدە تىكلەنگەن سەلتەنەتلىك تارىخىنى راستىنلا پاك ‿ىاكعزؿئۇنتۇپ كەتكەنمۇ ‿قانداقؿئۇلار نئمە ئىچىن ئىسلام ۋە پارس يىلنامىچىلىكى تىكلەپ بەرگەن ئەندىزىنى ئۆز تارىخ قارىشىنىڭ بىردىن ‿بعؿتارىخ فورمىسى قىلىۋالىدۇ؟ دەرۋەقە تۇران بىلەن تىركلەر ئوتتۇرسىدىكى تارىخىي مۇناسىۋەت ئىلم ساھەسى تەرپىدىن تامامەن ئاشكارا بولغان، تىركىي خەلقلەر مىڭ يىلدىن بۇيان ئۆز ئەجدادى سىپىتىدە قاراپ، تىللدا داستان قىلىپ كەلگەن سىرلىق شەخس ‹ظەفراسعياب‿نعؿھەقىقىي نەسەبى ئىنىقلانغان كىنى ئاندىن مىللىي تارىخ قارىشىمىزدىكى بىر مۇنچە تىگىنلەر ھەقىقىي ئاشكارا بولىدۇ. ھەتتا نەۋائىيدەك بىيىك شەخىسنىڭمۇ چىڭگىز ئىستىلاسىدىن ئاۋۋالقى تىرلەر ھەققىدە ھئچنىمە دئمەسلىكى ۋە ئىران تارىخنامىلىرىگە مەپتۇن بولۇشى كىشىنى تولىمۇ ئەجەبلەندىرىدۇ.XV ئەسىردىكى پارىش مەدەنىيىتىنىڭ پۇرىقى گىپىلدەپ تۇرغان، «پارسگىي» لۇق ئەۋج ئالغان ھىرات شەھرىدە بىيىك نەۋائيى مەردانىلىق بىلەن «پارىسىي شئكەرەست»، «ئەرەبىي ھەسەلەست»كە قارشى «تىركىي ھىنەرەست» دئيىلگەن ۋە «تىركىيگىي» لۇقنى تەشەببۇس قىلالىغان ئىدىغۇ، ئاخىر!؟… ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى ھەققىدە مەخسۇس ئئلىپ بارغان بارتولد قاتتىق ئئچىنىش ئىچىدە مۇنداق دەيدۇ: «قاراخانىيلار سولالىسىدىكى تىركىي قەۋىملەر پارس مەدەنىيىتىنىڭ كىچلىك تەسىر ئاستىدا، ئۆزلىرىنىڭ قەدىمكى ئەجدادى بولغان تىركلەرنى تامامەن ئئسىتىن چىقىرىپ قويدى. ئىران تئررىتورىيسىدىكى تىرك ھۆكىمرانلار يەنىلا تىركىيچە سۆزلىشىپ، تىركىيچە نام ئەمەللەرنى قوللاندى. تىركىي تىل ھەتتا ئىرانلىقلار ئارىسىغىمۇ تارقالدى. لئكىن تەبىيە كۆرگەن تىركلەرنىڭ ھەممىسى تىرك تارىخىنىڭ ئانا مەنبەسىنى ئۇنتۇپ كئتىشى. XV ئەسىرىنىڭ كئينكى يئرىمىدا ياشىغان بىيىك شائىر نەۋائىي ھەتتا مۇڭغۇللار باش كۆتىرىپ چئقىشتىن ئاۋۋال تىرك خانلىقىنىڭ سەلتەنەتلىك بولغانلىقتىن خەۋەرسىز ئىدى. ئۇ سالجۇقىيلار خانى ‹سولتاٿتوغرذل‿نؿسارت، يەنى ئىران سولتانى دەپ خاتا بىلىپ قالغانىدى» . ياپونىيە ئالىمى ئابىتاگئئو ئەپەندىمۇ ئۆزىنىڭ «غەرىبى ئۇيغۇر خانلىقى تارىخى ھەققىدە تەتقىقات» دئگەن كىتابىدا بارتولدنىڭ قارىشى قۇۋۋەتلەپ مۇنداق دەيدۇ: «قاراخانىيلار خانلىقىدىكى پارىسلارنىڭ ئارىسىدىكى پارىسلارنىڭ ئادەتتە ‹ظەفراسعيابنعؿجەمەتع‿دەؿئاتالغانلىنى تاساددىپىلا ‹تعركلەرنعؿجەمەتع‿دەؿئاتىۋالغان. شۇنىڭدىن باشلاپ كئيىنكى ئاپتۇرلارنىڭ ھەممىسى مۇشۇ مۇقام بويىچە بۇغراخانلار سولالىسىنى ئافراسىيابنىڭ دەپ قارايدىغان بونداق كۆز قاراشلارIIIX ئەسىردە يەنى بۇغراخانلار سۇلالىسى ئالىقاچان زاۋاللىققا يىز تۇتقان ۋاقىتتا، ناھايىتى يەڭگىل تەكلىك بىلەن توقۇپ چىقىرىلغان بىر خىل ھئكايە، بولۇپ بۇنى باشقا مەنبەلەر ئارقىلىق ئىسپاتلاش قىيىن» دئمەك، تۇران بىلەن تىركلەرنىڭ مۇناسىۋئتى بىرقەدەر مۇرەككەپ مەسىلە بولۇپ ئىسلامىيەتتىن كئيىنكى ئەجدادلىرىمىزنىڭ تارىخ قارىشىدىكى كىچىككىنە ئۆزگىرىشلەر بىلەن ئىرانى تەسۋىرلەر ئىزچىل ھالدا كئيىنكى بىر مۇنچىلىغان مۇرەككەپ چىشەنچىلەرنى پەيدا قىلىپ كەلگەن. شۇڭا ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىم بۇھەقتە مۇنداق دەيدۇ : « بىز داۋاتقان ‹تعرك‿كەؿمەنىدىكى ئاتالغۇ، ئۇ ھئچقاچان دىنىي رىۋايەتلەردە ئئيتىلغاندەك، نۇھنىڭ ئوغلى يافەسنىڭ ئەۋلادىدىن ‹تعرك‿دەؿئاتالغان بىر شەخىسنىڭ نەسلىدىن تارالغانمۇ ئەمەس. شۇنىڭدەك ئىرانلىقلارنىڭ ئەپسانىسىدىكىدەك، پەرىدۇننىڭ ئىچ ئوغلىدىن بىرى – تۇرانىيلار، يەنى تىركلەرنىڭ بۇۋىسى ‹تعر›دعنمؿتارلغاٿئەمەس» . بەلكى مىلادىيە VI ئەسىردىن باشلاپ، مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدە قۇدرەتلىك خانلىق قۇرۇپ كئيىنچى ئاستا ئاستا غەرىبكە سۆرىلگەن، ئوتتۇرا ئاسىيا جىملىدىن تۇران تىزلەڭلىكى ئەتراپىدىكى شەرقىي تىلىدا سۆزلىشىغان خەلقلەرنى ئۆزىگە بويسۇندۇرغان ۋە ئىتنىك تەركىبىگە سىڭدىرىۋەتكەن قەۋىملەر ئىتتىپاقتۇر. شۇڭلاشقا ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادىكى تىركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ ئئتنىك تەرەققىياتى ۋە مىللەت بولۇپ شەكىللىنىش جەريانىنى تەھلىل قىلغاندا، ئىككى مۇھىم مەنبەسى ‿مذثغذٿئئگىزلىكى ۋە ئالتاي تاغلىرىدىن غەربىي جەنۇبقا سۆرىلگەن ئەسلىدىكى تىرك قەۋىملىرى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھىندى ‿ياؤرذىؿتىل سىسىتئمىسىغا مەنسۇپ يەرلىك ئىران تىپىدىكى خەلقلەرنى تەڭ ئىتىبارغا ئئلىش كئرەك. ئۇنداق بولمايدىكەن، بىر تەرەپلىمىلىك خاھىش شەكىللىنىپ قالىدۇ. دەرۋەقە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشىدىن ئىبارەت بۇنداق ئۇزاق مۇدەتتىلىك تارىخى جەرياندا، تىركىي قەۋىملەرنىڭ ئىرقىي تىزىلمىسى ۋە ئانپرولوپوگىيلىك خۇسۇسىيىتىدە ناھايىتى زور ئۆزگىرىشلەر يىز بەرى. ئۇلار خۇددى ئۆز مەدەنىيەت قاتلىمىدىكى ئارىلاشما ئالاھىدىلىككە ئوخشاشلا بەدەن تىزىلمىسى جەھەتتىن مۇڭغۇل ئىرقىغىمۇ ياتمايدىغان، تىپىك ياۋرۇپا ئىرقىدىنمۇ پەرقلىنىدىغان، شالغۇت ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنى ھاسىل قىلدى. بۇ يەردە بىزگە مۇنداق بىر سۇئال تۇغۇلىدۇ: ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشى بۇنداق تىركىي قەۋىملەرنىڭ يەرلىك ئىران تىپىدىكى خەلقلەرنى ئۆزىگە ئاسسمالاتسىيە قىلىپ سىڭدىرىپ تاشلاشمۇ ياكى ئىران تىلىدا سۆزلىشىدىغان قەۋىملەرنىڭ تىركىي قەۋملەرنى ئاسسىمىلاتىسىيە قىلىپ خاتا ھالدا ‹تعركعٿتعلدؿئاتىلىپ قئلىشمۇ؟ بەزى تەتقىقاتچىلار بىر تەرەپلىمىلىك بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشى ئەمەلىيەتتە تىركلەرنىڭ سىياسىي جەھەتتىكى ئىستىنلىكىدىن بولغان. يەرلىك ئىران تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەر مەدەنىيەت جەھەتتە ئىزچىل ئىستىن ئۇرۇندا تۇرۇپ كەلگەن بۇلۇپ، بۇلار ھۆكىمرانلىق ئورنىدىن ئايرىلىپ قئلىشى تىركلەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىستىنلىككە ئئگە بولۇشىغا سىياسى شەرت- شارائىت ھازىرلاپ بەرگەن دەپ قارايدۇ. بىزنىڭ قارىشىمىزچە، ئۆزئارا ئۇچراشقان ئوخشاش بولمىغاچقا ئىككى خەلق ئوتتۇرىسىدىكى مەدەنىيەت كىچ سئلىشتۇرمىسىدا تىل ھامان ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. تىلنىڭ غەلبىسى ئەمەلىيەتتە شۇ مىللەتنىڭ غەلبىسىنى بەلگىلەيدۇ. پارس تىلى پارس ئەدەبىياتىنىڭ گىللىنىشى بىلەن پىتكىل ئوتتۇرا ئاسىيادا ھۆكىمران تىلغا ئايلانغان بىر شائىتتا، تىركىي تىلنىڭ خۇددى بەيگىگە چىشكەن ئاتتەك ئەڭ ئاخىرى ئىستىنلىككە ئئرىشىشى بۇ رايوننىڭ تولۇق تىركلەشكەنلىكىدىن دئرەك بەردى. ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى تىركلىشىنىڭ سىرى دەل تىركىي تىلنىڭ غەلبە قىلغانلىقىدا ئىدى. فىلىپ ھىتتى ئەرەب تىلى ئىسلامىيەتنىڭ كئڭىيىشىدە ئوينىغان رولى ئىستىدە توختىلىپ : «بويسۇندۇرۇلغان مىللەتلەر سىياسىي جەھەتتىكى ئئتقادتىن ۋاز كئچىشكە رازىكى، ئاتا تىلىدىن ۋاز كئچىشنى ئەسلا خالىمايتتى… شۇڭا ئەرەپ تىلىنىڭ بويسۇندۇرۇلغان مىللەتلەرنىڭ ئىستىدىن غەلبە قىلىشى ئەڭ ئاخىرىدا ۋە ئەڭ ئاستا سىرئەتتە ئىشقا ئاشتى. ئىسلام دىنىنىڭ غەلبىسى، ئەمەلىيەتتە بىر تىلىنىڭ غەلبىسى، تئخىمۇ توغرىراقى بىر كىلاسسىك دەستۇرنىڭ غەلبىسى ئىدى» دەيدۇ. مۇشۇ مەنىدىن ئئيتقاندا، ئەگەر ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىركلىشىشىنى بىر سىر دەيدىغان بولساق، تىركىي تىلىنىڭ ئىران تىللىرى ئىستىدىن قىلغان غەلبىسىنى تئخىمۇ چوڭ سىر دئيىشكە ھەقلىقمىز. بارتولدمۇ بۇ ھادىسىنى ناھايىتى ھەيرانلىق بىلەن شەرھىلەيدۇ: «پارس تىلىنىڭ بىردىن-بىر رىقابەتچى تىرك تىلى ئىدى، پارس تىلىنىڭ ئۇشبۇ رىقابەتچىسى بىلەن بولغان كەسكىن تىركىشىشىشنىڭ نەتىجىسى ھامان پارس تىلىغا پايدىسىز ئاقىۋەتنى ئئلىپ كئلەتتى. ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرى بىر قانچە ئەسىردىن تارتىپ تاكى ھازىرغىچە بونداق ئىككى خىل جەريان ئىزچىل داۋاملىشىپ كەلدى. ئۇنىڭ بىرى، جانلىق ئىران دىئالركتلىرى تەدرىجىي ھالدا پارس ئەدەبىي تىلى تەرپىدىن چەتكە قئقىلىپ كەلدى؛ يەنە بىرى، پارس ئەدىبي تىلى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىران دىئالئكىتلىرى تەدرىجىي ھالدا تىركىي تىللار تەرىپىدىن چەتكە قئقىلىپ كەلدى. دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىنىنى شۇكى، تىركىي تىللارنىڭ ئىران تەۋەسىدىكى تارقىلىش دائىرىسى بارغانسىرى كئيىپ باردى. ئەگەردە تىركلەر بىلەن پارىسلار بىر كەنتتە ئارىلىشىپ ئولتۇراقلاشقان بولسا، ئاقىۋەتتە تىركىي تىل ئاستا ‿ظاستؿشۇ جايدىكى ئاھالىلەرنىڭ ئورتاق تىلىغا ئايلىناتتى» .
ئەمدى نۆۋەتتىكى مۇلاھىزە تئمىمىز تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى تارىم ئويمانلىقىغا قايتىپ كەلدى! دەرۋەقە بۇ يەردە جاۋاب بئرىشكە تئگىشلىك قانچىلىغان سىرلار كۆمىلىپ ياتاتتى. بولۇپمۇ تارىم ۋادىسىنىڭ ئۇيغۇرلىشىدىن ئىبارەت بۇ مۇرەككەپ تارىخىي ھادىسە ئۇزۇندىن بۇيان ئىلىم ساھەسىنىڭ دىققەي ئئتىبارىنى قۇزغاپ كەلگەنىدى
مىلادىيە 744- يىلى مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدە كۆك تىرك خانلىقنىڭ سەلتەنىتىگە خاتىمە بئرىپ، ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغان ئۇيغۇر قەبىلىللىرى 100 يىللىق قەھرىمانلىق ھاياتىدىن قول ئىزىپ، 840- يىلى تارىم پادىسىغا كەلدى. ئۇلار قانداقلارچە تارىم ۋادىسىدىكى ئاللىقاچان شەھەرلەشكەن ھىندى- ياۋرۇپا تىپىدىكى ئاھالىلەرنى ئۇيغۇرلاشتۇردى، «17 خىل تىل، 24 خىل يئزىق بايقىغان» غەرىبىي يۇرتتا ئۇيغۇر تىلى قانداق قىلىپ مۇتلەق ئىستىنلىكنى ئىگىلىيەلىدى؟…
شۇنىسى ئايانكى، ناھايىتى مۇرەككەپ بولغان ئىرقىي ۋە مىللىي تەركىبكە، ئارىلاشما ھالەتتىكى مەدەنىيەت قاينىمىغا ۋە ئۆزىگە خاس پىسخىك تىندۇرمىغا ئىگە تارىم ئويمالىقىنىڭ ئۇيغۇرلىشىشى ھەقىقەتەنمۇ سىرلىق ھادىسە ئىدى. چىنكى چارۋىچىلىق ئىگىلىكى بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن ئۇرخۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ تارىم رادىسىدىكى نىسبەتەن يۇقىرى مەدەنىي ھايات كۆچىۋاتقان تارىم ئاھالىلىرىنى ئۆزىگە سىڭدىرىپ تاشلىشى ھەقىقەتەنمۇ ئەجەبلىنەرلىك ئىدى. ئۇزاقتىن بۇيان، بەزى تەتقىتاتچىلار ئىزچىل ھاقدا ئۇيغۇرلارنىڭ ئىتنىك مەنبەسىنى پەقەتلا غەرىبكە كۆچكەن ئۇيغۇر قەبىلىلىرىگىلا باغلاپ كەلدى ۋە 840 – يىلدىن بۇرۇن تارىم ۋادىسىدا يارىتىلغان بوستانلىق مەدەنىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيتىدىن ئايرىىپ قويدى. بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدا چىشەندىرىش تەس بولغان مۇناسىۋەتنى غەرىبكە كۆچىشتىن خئلى زامانلار ئىلگىرىلا باشلانغانىدى. ئۇنىڭ ئىستىگە مىلادىيە VI-VIII ئەسىرلەردە سەلتەنەت سىرگەن تىرك خانلىقىنىڭ تئررىتورىيسى تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى بىلەن ئۇمۇ دەرياسى ۋادىلىرىغىچە يئتىپ باردى. ئا. گابائىن خانىممۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ: «تىرك يايلاق ئىمپىريسى دەۋرىدىلا، يەنى مىلادىيە 552- يىلىدىن باشلاپ، تارىم ئويمانلىقى مەزكۇر ئىمپىرىينىڭ غەرىبىي قىسمىدىكى ئىسسقكۆلغا جايلاشقان سىياسىي مەركىزىگە بئقىلغانىدى. شۇڭلاشقا بو ۋادىدىكى ئاھالىلەر تىركلەرنىڭ ۋاستىسى ئارقىلىق VI ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا بارغاندا، يىراق غەربىي جەنۇبتىن تاكى بەلخقىچە، ۋە ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ نئرىسىدىكى بۇددىزىم رايونلىرى بىلەن دائىملىق مۇناسىۋەتتە بولۇپ كەلگەنىدى. تارىم ۋادىسىدىكى تىركلەر يئرىم چالۋىچىلىق تۇرمۇشى كۆچىرەتتى. شەھەرلەدە ئولتۇراقلاشماستىن بەلكى دالىلاردىكى چىدىرلاردا تۇراتتى» . بۇنىڭدىن كۆرىۋئلىشقا بولىدۇكى. تىرك خانلىقى دەۋرىدىلا تارىم ئويمانلىقىنىڭ شىمالىي قىرغاقلىرى تىركلىششكە باشلىغان. تەيۋەنلىك ئۇيغۇر شۇناس ليۇيىتاڭ ئەپەنىدىمۇ بۇ نۇقتىنى قۇۋەتلەيدۇ:« ئۇيغۇرلار تىرك خانلىقىنىڭ ئورنىنى ئىگىلىگەنىدىن كئيىن شىمالدىكى قۇدرەتلىك خانلىققا ئايلاندى. ئۇلار مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدىكى تۆرىكەن تاغلىرى بىلەن ئۇرخۇن دەرياسى ۋادىللىرىنى بازا قىلدى. ئۇلارنىڭ ئايرىم بۆلىكلىرى كەڭسۇ «گەنسۇ»، شىنجاڭ ۋە ھەتتا پامىرنىڭ غەرىبىدىكى رايونلارغىچە تارقالغانىدى… خەن سۇلالىسى دەۋرىدە غەربىي يۇرتتا قۇرۇلغان 36 شەھەر دۆلىتى ئىچىدە، يەنى بىگىنكى شىنجاڭنىڭ جەنۇبىي قىسمىدا، ئۇيغۇرلارنىڭ ئىزلىرى ئاللىقاچان كۆرىلىشكە باشلىدى. لئكىن ئۇلارنىڭ قەبىلىلىرىنىڭ ئاز ‿كأىلعكؿۋە ئۆزلىرىنىڭ ھاكىمىيتىنى ئۇرغان قۇرمىغانلىقىغا ھۆكىم قىلىش تەس ئىدى. قىسقىسى ئۇيغۇرلارنىڭ پامىر ئئگىزلىكىنىڭ شەرقىي ۋە غەربىي تەرەپلىرىگە بولغان پائالىيەتلىرى خئلى بولدۇرلا باشلانغانىدى» .
دئمەك، ئۇيغۇرلار غەربكە كۆچكەن بولغان ئارىلىقتا تەڭرىتاغنىڭ شىمالىي ۋە جەنۇبىدىكى تىركلىشىش ۋە ئۇيغۇرلىشىش ئاللىقاچان باشلانغان بولۇپ، 840 ‿يعلعدعٿكئيىنكى چوڭ مىللىي يۇغۇرلۇشقا شەرت ‿شاظعؿھازىرلىغانىدى. شۇڭلاشقا IX ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدىن كئيىن كەڭ كۆلەمدە غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ھئچقاچان تۇسالغۇسىزلا تارىم ۋە تۇرپان ئويمانلىقىغا ماكانلىشىپ، ئەسلىدىكى يەرلىك ئاھالىلەر بىلەن قۇشۇلۇپ كەتتى ۋە ناھايىتى تىزلا مەدەنىيەت جەھەتتە گىللىنىشكە ئئرىشتى گەرچە ئۇيغۇرلارنىڭ كەڭ كىلەمدە غەربكە كۆچىشى ئوتتۇرا ئاسىيا غايەت زور ۋەقە بولسىمۇ، لئكىن بۇ ھەقتە خەنزۇ مەنبەلىرىدىن باشقا ھئچقانداق مىللەتنىڭ تارىخنامىلىرىدە ئۇچۇر بئرىلمىگەن. كىشىنى تئخىمۇ ئەجەبلەندىرىدىغىنى شۇكى، مۇشۇنداق تارىخى خاراكتىرلىق چوڭ كۆچىشنى بئشىدىن كۆچىرگەن ئۇيغۇرلار ئۆزىنىڭ قان –ياشلعٿسەىعرعدؿمۇشۇ ۋەقەنى تئما قىلغان بىرەر ئىپوس ياكى كىچىككىنە رىۋايەتمۇ قالدۇرۇپ قويمىغان. ئاشۇ ۋەقەدىن 200 يىل ئۆتمەيلا قوچۇ خانلىقىدا يارتىلغان جىلد ‿جعلؿيازما يادىكارلىقلار ئىچىدە ئالىكىساندىرنىڭ يىرىشلىرى، ئىنجىلنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنىڭ پارچىلىرى, ئئزۇپ مەسىللىرى بايقالدى لئكىن ئۇيغۇرلارنىڭ كۆچىش تارىخىغا دائىر بىرەرمۇ ھۆججەت تئپىلمىدى. تئخىمۇ ئئچىنارلىقى، IX ئەسىردە ياشىغان قاراخانىيلار سۇلالىسىدىكى ئىككى نەپەر بىيىك شەخس ‿مەەمذؿقەشقەرى بىلەن يىسىپ خاس ھاجىپ ئۆز ئەسەرلىرىدە غەرب مەنبەلىرىدىكى نۇھنىڭ ئوغلى يافەس ياكى فەرىدۇننىڭ تۇر ۋە ئۇنىڭ نەۋرىسى ئەفراسىياب ھەققىدە مەلۇماتلار قالدۇردىكى، ئۇيغۇرلارنىڭ XI ئەسىردىكى غەربكە كۆچىشى ھەققىدە ئەسلا ئىچىر قالدۇرمىدى. ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تارىم ئويمانلىقىنىڭ تارىختىن بۇيانقى سىياسىي ۋەزىيەتىگە يئقىندىن دىققەت قىلىپ كەلگەن ئىككى قەدىمىي مەدەنىيەتلىك ئەل ئىران بىلەن ھىندىستاننىڭ تارىخچىلىرىمۇ بۇ ۋەقە ھەققىدە ھئچقانداق خاتىرە قالدۇرمىدى. تارىخچىلار ئۇزاقتىن بۇيان «ئۇيغۇرلار تارىخىدىكى دەۋر بىلگىچ زور ۋەقە» دەپ ئاتىغان بۇ قئىتىمكى چوڭ كۆچىشنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرنىڭ يازما ۋە ئئغىزاكى مەنبەلىرىدە ئۇچۇرماسىلىقى كىشىنى ھەقىقەتەنمۇ تەئەججىپلەندىرىدۇ. شۇڭا ئۇيغۇرلار تارىخىدىكى بۇ زور ۋەقەنى باشقا مەنبەلەر ئارقىلىق يەنىمۇ ئسپاتلاشقا توغرا كئلىدۇ.
ئەمدى تارىم ۋادىسىنىڭ ئۇيغۇرلىشىشى ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ ئئتنىك قاتلىمىغا كەلسەك. بۇ مەسىلە ھەققىدە ھازىرغىچە ئئلان قىلىغان تەتقىقات نەتىجىلىرنى ھەرگىزمۇ ئەڭ ئاخىرقى يەكىن دئيىشكە بولمايدۇ. چىنكى ھازىرغىچە يئشىلمەي كئلىۋاتقان بۇ ھەقتىكى تىگىنلەر بىزنى يەنىمۇ چوڭقۇرراق ئىزدىنىشكە مەجبۇر قىلماقتا. ھازىر ئىلىم ساھەسىدە يەنىلا نۇرغۇن كىشلەر ئۇيغۇرلارنىڭ ئئتنىك مەنبەسى ھەققىدە بىر مەنبەلىك نۇقتىئىنەزەرلەرگە مايىل بولۇپ كەلمەكتە. ئۇلارنىڭ قارىشىچە، ئۇيغۇرلار غەربكە كۆچىشتىن ئىلگىرى تارىم ئويمانلىقىدا ھىندى- ياۋرۇپا ئىرقىدىكى نىسبەتەن تىنچ تئرىم مىللەتلىرى ياشىغان بۇلۇپ، ئۇلار ياراتقان پارلاق شەھەر مەدەنىيىتى ئۇيغۇرلار بىلەن مۇناسىۋەتسىز ئىدى. ئۇلار بۇ رايونغا كۆچىپ كەلگەندىن كئيىن، ئۇلارغا ئۇيغۇرلار ئاسسمىلاتسىيە بولماستىن، بەلكى يىراق ۋە چەت تاغلىق رايونلارغا كۆچىپ كەتكەنىدى. ۋاڭ جىلەي ئەپەندىنىڭ قارىشىمۇ مۇشۇ تەشەببۇشنى قۇۋەتلەيتتى: «ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يەرلىك ئاھالىسى بولغان ئارىئان ئىرقىدىكى خەلقلەر، تىركىي تىلدا سۆزلشىدىغان مىللەتلەرگە ئاسسىمىلاتسىيە بولماسىتىن، بەلكى يىراق چەت رايونلارغا، جىملىدىن پامىر ئئگىزلىكىگە ئوخشاش تاغلىق رايونلارغا كۆچىپ كەتكەن». بۇ خىل بىر مەنبەچىلىك تەشەببۇسنىڭ قانچىلىك پۇت تىرەپ تۇرىدىغانلىقىغا بىر نئمە دئيىش تەس. لئكىن شۇ نەرسە ئىنىقكى، ئۇيغۇرلانىڭ مىللەت بولۇش شەكىللىنىش جەريانى بىر مەنبەگىلا ئەمەس، بەلكى كۆپ خىل ئىتنىك مەنبەلەرگە باغلىنىدۇ. گەرچە مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدىن غەربكە كۆچكەن ئويغۇرلار باشتىن – ئاخىرى تارىم ۋادىسىدا ئۆزىنىڭ ئاساسىي ئئقىمىنى ساقلاپ كەلگەن، ئۇيغۇر تىلى مۇتلەق ئىستىنلىككە ئىگە قىلغان، «ئۇيغۇر» نامىنى مۇئەييەن دائىرىدە ئومۇمىي ئىتنىك نام سىپىتىدە ئۇمۇملاشتۇرغان.. ئارىئان ئىرقىدىكى تئرىم مىللەتلەرنىڭ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئئتنىك قاتلىمىنى شەكىللەندىرىشتە ئوينىغان موھىم رولىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. چىنكى ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچكەندىن كئيىنكى ئىرقىي تىزىلمىسى ۋە ئانتروپولوگىيلىك خۇسىسىيتىدە يىز بەرگەن غايەت زور ئۆزگىرىشلەردە تارىم ۋادىسىدىكى ياۋرۇپا ئىرقىغا مەنسۇپ يەرلىك ئاھالىلەر ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغاندى. شۇڭلاشقا ئۇيغۇرلارنىڭ ئىتنىك مەنبەسىنى ئىككى چوڭ يىلتىزدىن غەرىبكە كۆچكەن ئۇيغۇر قەبىلىلىرى بىلەن تارىم ۋادىسىدىكى ياۋرۇپا ئىرقىغا ياتىدىغان يەرلىك ئاھالىلەردىن تەڭ ئىزدەش كئرەك، چوڭ قوشۇلۇشتىن كئيىنكى ئانتروپولوگىيلىك ئۆزگىرىش جەھەتتىن ئئتقاندا، ياۋرۇپا ئىرقىدىكى يەرلىك ئاھالىلەر ھەتتا ئاساسىي ئئقىم سىپىتىدە رول ئوينىغان. بۇ ئەھۋالنى بىز تارىم ئويمانلىقنىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بەدەن تىزىلمىسىدە قانچىلىك زور ئۆزگىرىشىلەر يىز بئرىشىدىن قەتئىي نەزەر ئۇيغۇر ئئتنۇنىمى ئاخىرقى ھئسابتا تارىم ۋادىسدىكى بوستانلىقلارغا تارقالغان خەلقلەرگە ئورتاقلاشتى. ئۇيغۇر تىلى ناھايتى تىز ئىستىنلىككە ئئرشتى. شۇڭلاشقا ئۇيغۇرلارنىڭ ئئتنىك ئەجدادلىرىنى نۇقۇل ھالدا غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇر قەبىلىلىرىگىلا باغلاپ قالماسىتىن، بەلكى تارىم ۋادىسىدىكى ئەزەلدىن ياشاپ كەلگەن ئاق تەنلىك تئرىم ئاھالىلىرىگىمۇ باغلاش كئرەك. چىنكى تارىم ۋادىسىكى ئۇيغۇر ئئتنونىمغا ئويۇشقان بۇ مۇھىم گەۋدىدە ھەم مۇڭغۇل ئىرقىنىڭمۇ ئوخشىمىغان تەركىبلىرى بار ئىدى. تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربىي ‿جەنذبعٿگىرۋەكلىرىگە سىرىلگەنسىرى ئارىئان ئىرقىنىڭ قالدۇق تەركىبلىرى بارغانسىرى روشەنلىشىپ بارىدۇ.. ئويمانلىقنىڭ شەرقى ‿شعمالعٿگىرۋەكلىرىگە يئقىنلاشقانسىرى مۇڭغۇل ئىرقىنىڭ ئالاماتلىرى كىچىرىپ بارىدۇ. لئكىن پىتكىل ئويمانلىقتىكى ئاھالىلەرنىڭ ھەممىسىدە بۇ ئىككى ئىرقنىڭ ئوخشىمىغان نىسبەتتىكى ئارىلاشما تەكىبلىرى تئپىلىدۇ. شۇڭلاشقا بىر پىتىن ئىيغۇر مىللىتىنىڭ ئانتروپولوگىيلىك خۇسۇسىيتى ياكى بۇ ئىرققا ياكى ئۇ ئىرققا تامامەن مەنسۇپ قىلىۋئتىش ئىلمىي پۇزىتسىيە ئەمەس، چىنكى ئۇيغۇرلانىڭ ئىرقى ئالاھىدىلىكى ناھايىتى زور دەرىجىدە ئارىلاشما تىپ ھاسىل قىلغان. تارىم ۋادىسىنىڭ ئۇزۇنغا سوزۇلغان ئۇيغۇرلىشىش جەريانىدا، ئۇلار ئۇيغۇرلارنىڭ مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدىن باشلانغان مەدەنىيەت ئەنئەنىلىرىگە ۋارىسلىق قىلىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە تارىم ۋادىسىكى ياۋرۇپا ئىرقىغا مەنسۇپ يەرلىك ئاھالىلەرنىڭ نەچچە ئونلىغان شەھەر دۆلەتلىرىدە مەيدانغا كەلگەن بوستانلىق مەدەنىيەتلىرىنىمۇ ئۆزىگە ئۆزلەشتىردى. شۇڭلاشقا شەرقىي ئۇيغۇرلار غەرىبكە كۆچىشتىن ئىلگىرى پارلاق تارىم مەدەنىيتى ‿ظذيغذرغذٿ‿ىعشامشاٿ قوچۇ مەدەنىيتى، كۆسەن سۇلى مەدىنىيتى، ئۇدۇن نىيە كىرورەن مەدەنىيەتلىرىنىڭ ھەممىسى كئينىكى ئۇيغۇر مەدەنىيتىنى بئيىتقان ۋە ئۇيغۇرلار تەرىپىدىن ۋارىسلىق قىلىنغان مەدەنىيەتتۇر. بىگىنكى كىندە بىزنىڭ بۇ مەدەنىيەتلەرنى ئۇيغۇر مىللىتى مەدەنىيەت تارىخىنىڭ ئايرىلماس تەركىبى سىپىتىدە قارىشىمىز ۋە تەتقىق قىلىشىمىز ئىلمىي پۇزىتسىيىگە زىت ئەمەستۇر.
دەرۋەقە تارىم ئويمانلىقىنىڭ

دەرۋەقە تارىم ئويمانلىقىنىڭ ئۇيغۇرلىشىشى، بۇ يەردىكى ئەسلىدىكى غەيرى تىركىي مەدەنىيتىنىڭ ئىز ‿تعزسعؿغايىب بولغانلىقى ئەمەس، بەلكى ئوخشاشمىغان ئىككى خىل مەدەنىيەتنىڭ ئۆز ئارا قوشۇلۇپ، يئڭى ئۇيغۇر ئئتنونىمىنى ھاسىل قىلغانلىقتۇر. ئويغۇرلىشىش جەريانى ئورۇندالغاندىن كئيىنكى بەزى رايونلاردا ھەتتا ئەسلىدىكى يەرلىك ئاھالىنىڭ مەدەنىيىتى مۇتلەق ئىستىنلىكنى ساقلاپ قالغان، لئكىن ئۇيغۇر نامى ئاستىغا ئۇيۇشقان بولىشىمۇ مۇمكىن. لى يۇڭ ئەپەندى «ئۇيغۇرلارنىڭ ئئتنىك مەنبەلىرىگە بىر نەزەر» ناملىق ماقالىسدە بۇ قاراشنى قۇۋۋەتلەيدۇ:
«ئۇيغۇرلارنىڭ ئىتنىك گەۋدىسى (ethnos)نىڭ شەكىللىنىش جەريانىدا، ياكى تئخىمۇ ئاممىباب قىلىپ ئئيتقاندا، ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي تەركىبىنىڭ شەكىللىنىشىدە ئەڭ دەسلەپكى ئارىئان تىپى تۇخرىلار بىلەن ساكلار ئۇنىڭ تىۋەن قاتلىمى (substrate) نى تەشكىل قىلغان. مۇشۇ نۇقتىدىن ئئيتقاندا، يەنى ئىتنىك مەنبە ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىن تامامەن ئەقىلگە مۇۋاپىق مۇنداق بىر لوگىكىلىق خۇلاسىنى يەكىنلەشكە بولىدۇ: تارىم دەرياسى ھاۋزىسىغا ئولتۇراقلاشقان ئارىئان تىپىدىكى قەدىمى ئاھالىلەر ‿ەازعرقؿزامان ئۇيغۇر مىللىتنىڭ يىراق قەدىمكى ئەجدادلىرىنىڭ ئاساسلىق قىسمى ياكى چوڭ قىسىمىدۇر. مۇشۇ مەنىدىن ئئيتقاندا، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مىللىتى، ئاساسىي جەھەتتىن قەدىمدە غەربىي يورت دەپ ئاتالغان تارىم ئويمانلىقىدىن قۇمۇل بوستانلىقىغىچە بولغان رايونلاردىكى قەدىمى ئاھالىلەرنىڭ ئەۋلادى ھئسابلىنىدۇ. بۇنىدىن شۇنى كۆرىۋئلىشقا بولىدۇكى، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئئتنىك تەركىبىدە تارىم ۋادىسىدىكى ھىندى ‿ياؤرذىؿئىرقىغا مەنسۇپ بولغان ئاھالىلەرنىڭ رولى پەۋقۇلئاددە زور بولغان. ھەتتا مەھمۇت قەشقەرى دىۋانىدىمۇ تئخى تىركلىشىش ۋە ئۇيغۇرلىشىش جەريانى ئاخىرىلاشمىغان خوتەن رايونىدا ھىندى تىپتىكى ئەسلىدىكى يەرلىك ئاھالىنىڭ ئىرقىي خۇسىسىيەتلىرى ئىزچىل ئىستىنلىكىنى ئئگىلەپ كەلگەن. ئۇنىڭ ئىستىگە غەرىبكە كۆچكەن شەرقىي ئۇيغۇر قەبىلىلىرى تارىم ۋادىسىدا ئولتۇراقلاشقاندىن كئيىن، ئۆزىنىڭ ئەسلىدىكى تۇرمۇش ئۇسۇلى ۋە ئئگىلىك شەكلىدىن ۋاز كئچىپ، بۇ يەرىدىكى يەرلىك ئاھالىنىڭ نىسبەتەن يوقىرى بولغان مەدەنىيتىنى قۇبۇل قىلغان ۋە تارىم ۋادىسىدا نەچچە مىڭ يىللادىن بۇيان داۋاملىشىپ كەلگەن ئەنئەنىۋىي تئرىم ھاياتىنى داۋاملاشتۇرغان. شۇڭلاشقا تارىم ئۇيمانلىقىنىڭ ئۇيغۇرلىشىش جەريانى ئۆزىگە نۇرغۇن سىرلارنى يۇشۇرۇپ كەلگەن. يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇيغۇر تىلىنىڭ تارم ئويمانلىقىدىكى شۇنچە نۇرغۇن غەيرى تىللانى بىراقلا شاللاپ، مۇتلەق ھۆكىمران تىلغا ئايلىنىشى كشىنى تئخىمۇ ھەيران قالدۇرىدۇ. ئەنگىلىيلىك خ.ۋ.بەيلئي ئەپەندى رەتلىگەن ۋە ئۇزۇن يىل تەتقىق قىلغان خوتەن ساك تىلىغا دائىر تئكستلەرگە نەزەر تاشلىساق، ئۇنىڭدىن تىركىي تىلغا خاس بىرەر سۆز ئاتالغۇنى تاپقىلى بولمايدۇ. يەنە كئلىپ بىگىنكى كىندىمۇ خوتەن رايونىدىكى خوتەن رايون يەر جاي ناملىرى تىركولوگىيە ئىلمىغا تايىنىپ چىشەندىرگىلى بولمايدۇ. «سئلىشتۇرما تىلشۇناسلىقنىڭ ئاساسچىسى مەھمۇت قەشقەرى ‹دعؤان‿نعؿمۇقەددىمسىدە: ‹خوتەنلعكلەرنعؿبەزعلعرؿئىككى تىلدا سۆزلىشەلەيدۇۋە تىركچىنى ياخشى بىلمەيدۇ‿دەؿيازىدۇ. مەھمۇت قەشقەرىنىڭ بۇ ئەسلەتمىسى تىركلىشىش جەريانىدا تىگەللەنمىگەنلىكىنى تەسقىلايدۇ. «دىۋان» بولسا خوتەن 1006- يىلى قاراخانىيلار تەۋەسىگە ئۆتىپ 70 يىلىدىن كئيىن يئزىلغانىدى. بۇ چاغلادا، قەدىمكى خوتەن تىلىنىڭ فونتىكا ۋە لئكسىكا جەھەتتىكى تەسىرى ساقلانغانىدى. بۇ سۆزدىن خوتەن قاراخانىيلار تەۋەسىگە ئۆتكەندىن كئيىن، تىلى تىركچىلەشتى دئگەن مەنە چىقمايدۇ ئەلۋەتتە». مۇشۇ مەنىدىن ئئيتقاندا تەڭرىتاغنىڭ شىمالىي قىسمىنىڭ تىركلىشىشى جەنۇب تەرەپتىن خئلى بالدۇر باشلانغان تارىم ئويمانلىقىدا بولسا ئالدى بىلەن بۇ ۋادىنىڭ شەرقىي ۋە شىمالىي گىرۋىكىدىكى تۇرپان قۇمۇل ئويمانلىغى، ئاندىن كۇچا بوستانلىقى شۇ ئارقىلىق تەدرىجى غەربىي جەنۇبقا سىرىلىپ، قاراخانىيلار دەۋرىگە كەلگەندە پىكتىك قەشقەر ۋە يەركەن بوستانلىقى تىركلىشىش ۋە ئۇيغۇرلىشىشىنىڭ يۇقىرى دولقۇنىنى ھاسىل قالغان. خوتەن رايونىنىڭ ئۇيغۇرلىشىشى ئەڭ ئاخىرىدا ئىشقا ئاشقان. شۇڭلاشقا، ئۇيغۇرلىشىش ھادىسىسى ھەرگىزمۇ مۇڭغۇل ئئگىزلىكىدىن غەربكە كۆچكەن شەرقىي ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ تارىم ۋادىسى ھىندى ‿ىاؤرذىؿئىرقىدىكى ئاھالىلەرنىڭ باشقا جايلاغا قوغىلىۋئتىپ، ‹ظذيغذر‿ظظتنونعمنؿبۇ يەرگە ئۇمۇملاشتۇرۇشى ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ بىر ‿بعرعضؿكەڭ كۆلەمدە قوشۇلۇپ، يئڭى بىر ئئتنىك گەۋدىنى ھاسىل قىلىشى ۋە ‹ظذيغذر‿ناملعٿئۇيۇشۇش جەريانىدۇر. ئەگەردە شەرقىي ئۇيغۇر قەبىلىللىرىنى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىر ئاساسىي ئئتنىك ئئقىمى دەپ قارايدىكەنمىز، ئۇنداقتا تارىم ۋادىسىنىڭ ئەسلىدىكى ھىندى ‿ياؤرذىؿئىرقىدىكى خەلقلىرىنى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يەنە ئاساسىي ئئتنىك ئئقىمى دئيىشكە ھەقلىقمىز.
شەرقىي پاسىلى كۇچا ۋە بىگىر دائىرسىگىچە يئتىپ بارغان قارا خانىيلار خاندانلىقىنىڭ ۋە ئۇنىڭدىن كئيىنكى ئۇزاق ئوتتۇرا ئاسىيا داۋامىدا، تارىم ئويمانلىقىنڭ غەربىي ‿جەنذبعدعكؿھەرقايسى بوستانلىقلاردا ‹ظذيغذر‿نامعنعؿئىستىمالىدىن قئلىپ قالغانلىقىنى نۇقۇل ئىسلامىيەتنىڭ تەسىرىدىنلا بولمىسا كئرەك. چىنكى، بۇيەردە مۇنداق بىر ئئھتىماللىقنىمۇ نەزەردە تۇتۇشقا بولامدۇ قانداق! ؟ شەرقىي ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچكەن بىر بۆلىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق پامىر ئئگىزلىكىدىن ئۆتىپ، تارىم ئويمانلىقىنڭ غەربىي ‿جەنذبعٿگىرۋىكىگە كەلگەندە، بۇ يەردىكى ھىندى ‿ياؤرذىؿئىرقىدىكى تئرىم ئاھالىلىرى نۇپۇس جەھەتتىن خئلى ئىستىنلىككە ئىگە ئىدى. شۇڭلاشقا قارلۇق، ياغما، تىركەش، چىمىل، باسمىل قاتارلىق تىركىي قەبىلەر ھەربىي ۋە سىياسىي جەھەتتىكى ئىستىنلىكتىن پايدىلىنىپ، قاراخانىيلار خانلىقىنى قۇرغان ۋە تىركىي تىلىنى ئومۇملاشتۇرغان بولسىمۇ، لئكىن ئۆز ‿ظارؿقوشۇلۇشتىن كئيىن، يەرلىك ئارىئان تىپىدىكى ئاھالىلەر ئىرقىي تىزىلمە ۋە ئانتۇپۇگىيلىك خۇسۇسىيەت جەھەتتىن ئىستىنلىك قازانغان، يەنى «قاراخانىيلار خانلىقى تەۋەسىدىكى ئۇيغۇر قەبىلىلىرى، ئاستا ‿ظاستؿ‹ظذيغذر‿نامعنؿئۇنتۇپ، قەدىمكى يەرلىك ئاھالىنىڭ قوينىغا سىڭىشىپ كەتكەن» . لئكىن ئۇزاققا سۇزۇلغان توختاۋسىز تىركلىشىشنىڭ نەتىجىسىدە، ئۇلار تىركىي ئۇيغۇر مەدەنىيەت چەمبىرىكى تۇرۇپ كەلگەن. دەرۋەقە، بۇ بىزنىڭ گۇمانىي تەسەۋۋۇرىمىز بولۇپ، تولۇق ئىلمى پاكىتلار ئارقىلىق ئىسپاتلاشنى تەلەپ قىلىدۇ. مەھمۇت قەشقەرى نئمە ئىچىن قاراخانىيلار تەۋەسىدىكى خەلقلەرگە ‹ظذيغذر‿نامى ئىشلەتمىدى،

نئمىشقا كۇچانىڭ شەرق تەرىپىدىكى قوچۇ خانلىقنىڭ ئۇيغۇرلىرىنى ‹ظذيغذؿظعلع‿دەؿئاتىدى IX ئەسىرىدىن تاكى مۇڭغۇل ئىستىلاسى دەۋرىگىچە كۇچانى پاسىل قىلىپ ئوخشىمىغان ئىككى خىل ھاكىمىيەت تىزىلمىسى، بىر ‿بعرعضؿزىت بولغان دىنىي ئىدىئولوگىيە ۋە پەرىقلىق بولغان سىرتقى تەسىر ئىچىدە ياشاپ كەلگەن قۇچۇ ئاھالىلىرى بىلەن قاراخانىيلار خەلقى قانداق قىلىپ، تىل، مىللىي پىسخىكا ئەدەنىيەت ئەنزىسى ئىتنىك خۇسۇسىيەتلىرى غايەت زور ئورتاقلانى ساقلاپ كەلدى؟ دەرۋەقە بولار ئادەتتىكى تەسەۋۋۇر بىلەن چىشەنگىلى بولمايدىغان بىر سىر. ئىسلامىيەت ئئتقادىنىڭ تارىم ئويمانلىقىنىڭ شەرقىي گىرۋەكلىرىگە قاراپ كئڭىيىشكە ئەگىشىپ ‹ظذيغذر‿نامعمؿبارغانسىرى ئىستىمالدىن قئلىشقا باشىلىدى. VIX ئەسىردە ياشىغان تارىخچى مىرزا مۇھەممەت ھەيدەر ئۆزنىڭ «تارىخىي رەشىدى» ناملىق ئەسىرىدە، ئىككى قئتىم قارا شەھەرنىڭ شەرقىدە ‹ظذيغذر‿لارنعؿئولتۇراقلاشقانلىقىنى تىلغا ئالغان بولىسىمۇ ، لئكىن ئۇنىڭدىن كئيىنكى يازما مەنبەلەردە تاكى مۇشۇ ئەسىرىمىزنىڭ باشلىرىغىچە ‹ظذيغذر‿نامؿئاساسەن كۆرىلمىدى.
ئەمما قانداق بولىشىدىن قەتئىي نەزەر، ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا رايونى ھۇنلارنىڭ غەربكە كۆچىشىدىن باشلاپ، تاكى چىڭگىز ئىستىلاسى دەۋرىگىچە، ناھايتى ئۇزاققا سۇزۇلغان مىللەتلەرنىڭ چوڭ قوشۇلۇش ۋە يۇغۇرلۇش باسقۇچىنى بئشىدىن كەچىردى. بۇ دەل ئوتتۇرا ۋە مەركىزى ئاسىيانىڭ ھاياتىدىكى ئىككىنچى قئتىملىق زور دولقۇن ئىدى. بۇ قئتىمقى مىللەتلەر چوڭ دولقۇننىڭ چوڭ نەتىجىسى تىركىي قەۋملەرنىڭ كەڭ كۆلەمدە ئورتاق تۇرمۇش كەچىرىشى، ئوتتۇرا ۋە مەركىزى ئاسىيادىكى، ھىندى ‿ظعراٿئىرقىدىكى خەلقلەرنى ئۆز گەۋدىسگە يۇغۇرۇشى ۋە تىركلىشىش ۋە ئۇيغۇرلىشىشنى ئىشقا ئاشۇرۇشى بىلەن تىگەللەندى. شۇنىڭ بىر ۋاقىتتا، مۇشۇ قئتىمكى جەريان ئۆزىنىڭ ھەربىر قەدىمىگە نۇرغۇن قىيىن تىگىنلەرنى ۋە يئشىش تەس بولغان سىرلارنى يۇشۇرۇپ كەلدى. شۇڭا بارتولد ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىرىكلىشىشىدىكى سىرلىق جەرياننى چىشەندىرىپ مۇنداق دەيدۇ: تىركلەر ئىسلام ئاسىيانىڭ مەدەنى ھاياتىدا زادى قانداق ئورۇننى تۇتۇپ كەلدى؟ بۇ يەنىلا مۇرەككەپ مەسىلە. تىركىي قەۋملەر مەيلى قەيەردىلا بولمىسۇن، ئەرەپ پارىس مەدەنىيتىگە تامامەن قارام بولۇپ كەتمىدى، ئۇلار مەيلى قەيەرگىلا بارمىسۇن ئۆزىنىڭ مىللىي تىلىنى يوقىتىپ قويمىدى…» .
XIII ئەسىردىكى مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىن كئيىن، ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىچىنچى قئتىملىق زور تىپتىكى مىللەتلەر دولقىنى كۆتىرىلدى. بو قئتىمقى دولقۇن چىڭگىزخاننىڭ قىلچى ئاسىتىغا يوشۇرۇلغان مۇڭغۇل قەۋملىرىنىڭ قودرەتلىك ھەربىي كىچ سىپىتىدە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنى بوي سۇندۇرۇشى داۋاملىق ئەۋجىگە كىتىرىلدى. بولۇپمۇ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا رايونىدا تىركلىشىش جەريانىنى تىگەللەنگەن بىر شائىتتا، مۇڭغۇل قەۋملىرىنىڭ كەڭ كۆلەمدە بوستۇرۇپ كىرىشى بىلەن بۇ رايوننىڭ ئئتنىك تەركىبىدە يەنە بىر قئتىم ئۆزگىرىش يىز بەردى. شەرقىي پاسىلى قۇمۇلدىن غەربىي چىگىرسى ئىران رايونىغا يئتىپ بارىدىغان بىپايان تئررىتورىيىلەر چىڭگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى چاغاتاينىڭ ھۆكىمرانلىقى ئاستىدا بىرلىككە كەلگەندىن كئيىن، تەخمىنەن 200 يىلغا يئقىن داۋاملاشقان مۇڭغۇللارنىڭ تىركلىشش ۋە ئىسلاملىشىش جەريانى باشلاندى. بۇ جەرياندا گەرچە مۇڭغۇللار سىياسىي جەھەتتىن ئىستىن ئۇرۇندا تۇرۇپ، بويسۇندۇرولغان رايوندىكى ھەرقايسى تىركىي خەلقلەرگە ھۆكىمران قىلغان بولسىمۇ، لئكىن مەدەنىيەت جەھەتتە تەدرىجى ھالدا ئۆزلىرى ئاسسىمىلاتىسىيە بولۇپ كەتتى.ئارىدىن 100يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت ئۆتىپ، ئەمىر تۆمىر (1333 405) دەۋرىگە كەلگەندە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا مۇڭغۇللارنىڭ قۇرۇق جازىسىلا قئلىپ قالدى. خۇددى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىم تەكىتلەپ ئۆتكەندەك: 1262- يىلدىن 1360 ‿يعلعغعحؿبولغان 100 يىل ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە مۇغۇلىستان (شىنجاڭ) دىن تەكىب تاپقان ‹حاغاتاٿخانلعقع‿دؿ25 ھۆكىمدار ئۆتتى. چاغاتايدىن كئيىن بۇلار ئىچىدە چوڭ ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان بىرەر سىما مەيدانغا كەلمىدى. مۇڭغۇللادىن بىر قانچە ئۇرۇق (بارلاس، جۇراس،دوغلات، ۋە باشقىلار) ئىلى ۋە يەتتە سۇ ۋادىسىدا < تىركىي تىل >نى ئوبدان ئۆزلەشتىرىپ، 100 يىلغا قالمايلا تىركلەشتى».
چىڭگىز ئەۋلادىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى سىياسىي ھۆكىمرانىلقى ئۇزاق داۋاملاشتۇردى، بەلكى ئىككى ئەسىرگە بارمايلا تامامەن تىرىكلەشكەن مەدەنىيەت ئەنزىسىنى ۋە ھاكىمىيەت تىزىلىمسى ئىچىگە سىڭىپ كەتتى چىڭگىزغاننىڭ جاھاننى لەرزىگە كەلتىرگەن ئىش ئىزلىرى ئۇلار ئىچىن ھەسەت بىلەن ئەسكە ئالىدىغان شانلىق ئەسلمە بولۇپ قالدى. ئاللىقاچان تىرىكلىشىپ بولغان ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى مۇڭغۇل ئىستىلاسى ئاستىدا تورغان بىر ‿ظعككؿيىز يىل ئىچىدە ئىرقىي جەھەتتىن مۇڭغۇل تىپىنىڭ تەسىرىنى خئلى دەرىجىدە ئۆزىگە ئۆزلەشتىرىپ، تىركلىشىش جەريانىنىڭ ئاخىرىقى باسقۇچىنى تاماملىدى. لئكىن مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىن كئيىنكى مۇڭغۇل ئىرقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ئاھالىلىرىنىڭ ئئتنىك تەركىبىگە كۆرسەتكەن تەسىر ناھايىتى تەكشىسىز ئىدى. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ چوڭ بوستانلىقىرى بىلەن مۇنبەت رايونلىرىدا ئولتۇراقلاشقان، ماۋار ئىننەھر، پەرغانە ئويمانىلىقى ۋە تارىم دەرياسى ھاۋزىسىدىكى ئۇيغۇر، ئۆزبىك، تىركمەن قاتارلىق تىركىي خەلقلەر ئۆزلىرنىڭ ئەسلىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ‿تذراٿتىپىغا خاس ئىرقىي خۇسسىيەتلىرىنى زور دەرىجىدە ساقلاپ قالدى ھەمدە ئىرانىي تەسىرلەرگە بولغان مايىللىقنى ھەرۋاقىت ئىپادىلەپ تۇردى. ئۇتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرنىڭ ئئتنىك قۇرۇلما جەھەتتىكى تەرەقىيات تارىخىدا، مۇڭغۇل ئىستىلاسى ئئلىپ كەلگەن بۇ ئىچىنچى قئتىملىق چوڭ دولقۇن گەرچە بۇ رايوننىڭ ياۋرۇپا ئىرقى بىلەن مۇڭغۇل ئىرقى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇزاقتىن بۇيان داۋاملىشپ كەلگەن كىچ سئلىشتۇرمىسىدا مۇڭغۇللوئىد تىپىنىڭ تەسىرىنى كىچەيتكەن بولسىمۇ، لئكىن تىپتىن ئۆزگەرتەلمىدى. بەلكى بۇ يەردىكى مۇڭغۇللا تىركىي قەۋىملەر تەرىپىدىن ئاستا ‿ظاستؿئاسسىمىلاتىسىيە قىلىنىپ، تىركلەشكەن مۇخلىسلىرى بولۇپ كەتتى. ئىمپىراتور ئەمىر تۆمىر دەۋرى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى تىمسالى ئىدى.
ئەمىر تۆمىر ھەقىقەتنمۇ ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى سىرلىق شەخىس ئىدى. «ئۇ ھەدەپ ئۆز بەسىبنىڭ چىڭگىزخان بىلەن بولغان باشلىنىشنى تەكىتلەيتتى… ناھايتى روشەنكى، ئەمىر تۆمىرنىڭ XIII ئەسىردىكى چىڭگىزخان ئىمپىرىيسى قايتا قۇرۇش غەرىزى بار ئىدى. ئۇنىڭ ئىستىگە مىڭ دەۋىردە ئاسىيانىڭ كىندىكىدە قوتراۋاتقان ھەرقايسى قەبىلىلەردە يەنىلا چىڭگىزخان ئىمپىرىيسىنىڭ جانلىق ئەسلىمىلىرى ساقلىنىپ كەلمەكتە ئىدى… ». لئكىن شۇنداق بولۇشىغا قارىماي،. ئەمەر تۆمىرنىڭ ھاياتىغا نۇرغۇن زىددىيەتلىك نەرسىلەر مۇجەسسەملەشكەنىدى. خۇددى ياپۇنىيىلىك چيەنداۋ شىنشى ئئيتقاندەك: «ئەمىر تۆمىرنى يىپەك يولىدىكى بىرىنچى شاھ دئيىشتە، ئۇنىڭ ھاياتىغا نۇرغۇن سىرلار يوشۇرۇنغانىدى». ئۇ ئۆز يىلتىزىنى چىڭگىزخانغا باغلاشقا ھەدەپ ئۇرۇنسىمۇ، لئكىن سئپى ئۆزىدىن «تىركىيپەرەس» ۋە ئىخلاسمەن ئىسلام مۇرىتى ئىدى. ئۇ «ئىران – ئىسلام مەدەنىيتىنىڭ تىركىي مۇڭغۇل مىللەتلىرىگە تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنىڭ ئىلگىسى( دەرۋەقە، ئۇنىڭ يئشىنىڭ چوڭىيىشىغا ئەگىشىپ بۇ خىل تەسىرمۇ بارغانسىرى كىچىيىپ باردى) ئىدى. شىراز، ھىرات ياكى باغداد قاتارلىق جايلادىكى بويسۇندۇرۇلغان خەلقلەرنىڭ بەزىرىدە بىر «ياۋايى» تاتار (بۇ يەردە مۇڭغۇللارنى كۆرسىتىدۇ) ھئسابلانغىنى بىلەن، ئەمەلىيەتتە، ئۇ يەنە بىر نەپەر سىننىي مەزھىپىدىكى سادىق مۇسۇلمان، دىننىي داھىي سوپى ‿دەرؤعشلەرنعؿپاسىبانى ھەمدە ئىران سەنئىتى ۋە ئەدەبىياتىنىڭ ھىمايىچىسى ئىدى… چىڭگىزخان بىلەن سئلىشتۇرغاندا، تۆمىر مەدەنىيىتى تەربىيە كۆرگەن لئكىن ستراتئگىلىك ھۆكىم قىلىش ئىقتىدارى تۆۋەنرەك شەخىس ئىدى». شۇ سەۋەبتىن، ئەمىر تۆمىر ۋاپاتىدىن كئيىن ئۇ قۇرۇغان ئىمپىرىيە ناھايىتى تىزلا چاك ‿حظكعدعٿبۆلىنىپ كەتكەن بولسىمۇ، لئكىن ئۇ ئاساس سالغان تىركىي مۇڭغۇل- ۋە ئىران ئىسلام مەدەنىيەتلىرىنىڭ قوشۇلىشىدىن ھاسىل بولغان مەدەنىي ھايات، ئوتتۇرا ئاسىيادا ئاخىرىقى ئويغىنىش دەۋرىنىڭ پەردىسنى كۆتىردى. «مەدەنىيەت ساھەسىدىن ئئيتقاندا، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۆمىرىيلەر ئىمپىرىسىنىڭ تۆھپىسى تەڭداشىز ئەھمىيەتكە ئىگە ئىدى. ئۇلار پارس ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرىقى ئۇلۇغۋار دەۋىرنىڭ مەيدانغا كئلىشىگە شەرت شارائىت ھازىرلىدى، ئەدەبىي تىل سىپىتىدە رول ئوينىغان چاغاتاي تىركچىسىنىڭ تەرەقىياتىنى ئىلگىرى سىردى. ئۇلار كەڭ كۆلەمدە مەبلەغ ئاجىرىتىپ ھىرات، مەشھەت بۇخارا، سەمەرقەنت قاتارلىق شەھەرلەردە ھەيۋەتلىك مەسچىتلەر بىلەن ئىسلام مەدىرىسىى بىنا قىلدى. ئۇلارنىڭ ئاقىنالىلىك بىلەن رەسسلام خەتتاتلارنىڭ ھىمايە قىلىش ئارقىسىدا، ھەممىگە مەشھۇر بولغان پارس ئۇسلۇبىدىكى قىستۇرۇلما رەسىملەر ۋە قوليازمىلار دۇنياغا كەلدى. ئوتتۇرا ئاسىيا باشقا ھئچ قانداق سولالە ئۇلارغا ئوخشاش بونداق كۆپ مىسرالارنى قالدۇرالمىدى». ئەمىر تۆمىرنىڭ ئەۋلادلىرى ئۇنىڭدىن كئيىن گەرچە يەنىلا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىنى تۇتۇپ قالغان بولسىمۇ. لئكىن ناھايىتى تىزلا ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي ستراتىگىيە جەھەتتىكى ئىقتىدارنى ئىپادىلەشكە باشىلىدى. ئۇلار تاشقى جەھەتتىكى كىرىزىسلارغا تاقابىل تۇرالمايلا قالماستىن، بەلكى، ئۆز ئىچىدە كىندىن كىنگە ئئغىرلىشىپ كەتكەن ئىختىلاپلارنىمۇ بئشىقتۇرۇشقا قۇربىتى يەتمىدى. شۇنىدىن باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى ئايىغى چىقمايدىغان سىياسىي كىرىزس ۋە ئىچىدىكى تەپرىقچىلىق پاتقىقىغا پئتىپ قالدى. «پەقەت ھىندىستانلا ناھايىتى ئۇزۇن بىر جەريان ئۆتكەندىن كئيىن، ئەمىر تۆمىر جەمەتىنىڭ مەمۇرىي باشقۇرۇش جەھەتتىكى تالانتى كۆرىلىشكە باشىلىدى». بابۇر ھىندىستاندا مۇغۇل ئىمپئرىيسى قۇرۇغاندىن كئيىن، بۇ قەدىمى مەدەنىيەتلىك ئەلنىڭ تاكى ئەنگىلىيە مۇستەملىكىسىگە ئايلانغىچە بولغان سىياسىي ۋەزىيىتىنى كونترول قىلىدى ۋە تىركىي ‿ەظندؿمەدەنىيتى ئۆز ئارا يوغۇرۇلغان يئڭى سىستئما بەرپا قىلدى. پاپونىيە ئالىمى پىيەنداۋ شىنسى بابۇر ھەققىدە ھاياجان بىلەن مۇنۇلارنى يازدى: «بابۇرنىڭ ئۆزى ئاجايىپ گىزەل تەرجىمىھال قالدۇرۇپ كەتتى. ئۇ دۇنياغا ئەدەبىيات تارىخىدا ئاجايىپ نۇر چاچماقتا. ئۇنىڭ ئەۋلادى شاھ جاھان خانىشى ئىچىن گىزەل شەھەر ئاگراتتا كەمدىن كەم ئۇچرايدىغا ھەشەمەتلىك تاج مەھەل مەقبەرىسىنى ياساتتى. ئۇنىڭ ئەۋلادى ئىمپىراتور ئەكبەر ئۆزنىڭ ئۇلۇغ تالانتى ۋە يىكسەك قابىلىيىتى بىلەن ھىندىستان تارىخىدىكى تەڭداشسىز ئەرباب بولۇپ قالدى. شۇنىڭدىن قارىغاندا تارىخچىلارنىڭ كىچىنىڭ بارىچە ئەمىر تۆمىرنىڭ ئەۋلادلىرىنى مۇھەممەت پەيغەمبەردىن كئيىن ئىسلام دۇنياسىنى يۇرۇتۇپ تۇرغان مەرىتىۋىلىك جەمەت دەپ مەدھىيلىشى ئەجەبلىنەرلىك بولمىسا كئرەك». لئكىن تارىخنىڭ قانۇنىيىتى ئاجايىپ زىددىيەتلىك بولىدۇ. بابۇر ۋە ئۇنىڭ چىۋەر سەركەردىلىرى ھىندىقۇش تاغلىرىدىن ئۆتىپ، ھندىستانغا باشلاپ بارغان، تامامەن تىركلەشكەن ئاھالە سىياسىتى جەھەتتە ئىزچىل ئىستىنلىكنى ئىگىلەپ كەلگەن بولسىمۇ، لئكىن 300 يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە ھىندى مەدەنىيتىنىڭ جەزىبدار قوينىغا سڭىپ كەتتى. نۇرغۇن مالىمانچىلىقلارنى بئشىدىن كەچىرگەن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ئۆزىنىڭ ئۆتمىشتىكى ئۇلۇغۋار دەۋرىگە ئوخشىمىغان ھالدا، تۇرغۇن ھالەتكە چىشىپ قالدى. چىڭگىز ئىستلاسىدىن كئينكى ئىچىنچى مىللەتلەرنىڭ بۇ چوڭ قوشۇلۇش دولقۇنىدا، ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرنىڭ ئىرقىي تىزىلمىسى ۋە ئئتنىك تەرەقىياتى ئاخىرقى قئتىم تىگەللەندى. لئكىن بۇ ۋاقىت دەل ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي ۋە مەدەنىيەت ھەجەتتىكى زەئىپلىك دەۋرىگە توغرا كىلىپ قالدى. خۇددى ياپونىيىلىك يىتەيخئڭ ئەپەندى ئئيتيقاندەك «شۇنىڭدىن كئيىنكى ئوتتۇرا ئاسىيا جايلارنى ئۆز ئالدىغا بولىشىۋالغان، راۋاج تاپمىغان مۇسۇلمان پادىشاھلارنىڭ تەسىر – دائىرە تالىشىش سەھنىسى بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن، بۇ رايوننىڭ ھەممىلا يئرىدە بىر ئىزدە توختاپ قئلىشتەك تۇرغۇن ھالەت شەكىلىنىپ، يات مىللەتلەرنىڭ ئىلغار مەدەنىيتىنى قوبۇل قىلىش پۇرسىتى قولدىن كئتىپ قالدى. ئۇنىڭ ئىستىگە بۇ مەزگىلدىكى دۇنيا ۋەزىيىتىنىڭ ئۆزگىرىشىمۇ ئوتتۇر ئاسىيانىڭ يەككە ‿يعضانؿھالىتىنى كىچەيتىۋەتتى» . شۇنداق قىلىپ، مۇرەككەپ ۋە ئۇزاققا سۇزۇلغان ئىچ قئتىملىق مىللەتلەر قوشۇلۇش دولقۇنىنى بئشىپ كۆچىرگەن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ئئتنىك قورۇلما جەھەتتىكى ئاخىرقى باسقۇچىنى تاماملاپ، ھازىرقى زامان دەۋرىگە كئرىپ كەلدى.

http://www.axinjiang.com/uyghur/ ... 2010-06-09/186.html

1

تېما

1

دوست

258

جۇغلانما

يىڭى ئەزا

ئۆسۈش   86%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  30583
يازما سانى: 28
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 2
تۆھپە : 76
توردىكى ۋاقتى: 10
سائەت
ئاخىرقى: 2014-9-7
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 18:48:25 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
يۇقارقى يوللانغان ماقالە  بۇمۇنبەردە تەستىقلانمىدى  شۇڭا بۇيەرگەيوللىدىم   ئالدىنقىسى خاتا يوللاندى  كىيىنكىسى تولۇق.

0

تېما

1

دوست

1881

جۇغلانما

تىرىشچان ئەزا

ئۆسۈش   88.1%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  28269
يازما سانى: 162
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 5
تۆھپە : 558
توردىكى ۋاقتى: 94
سائەت
ئاخىرقى: 2014-11-20
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 19:51:00 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
biterep يوللىغان ۋاقتى  2014-8-5 18:23
ئاپتۇر شىنجاڭ ئىراننىڭ بىر قسىىمى دىمىگەندىن كىيىن ن ...

سىز ئۇنىڭ گىپىنىڭ مەزمۇنىغا دىققەت قىلماپسىز.قارىماققا شۇنداقتەك تۇرغان بىلەن بۇ جىدەل ماجرا قىلدىغان مەزمۇنغا ئايلىنىپ قەالىدۇ.ئۇغۇ بۇنىڭدىن ھىچقانداق پايدا ئالالمايدۇ ئەمما مىللەتچىلىك قىلىپ ئىككى مىللەت ئارسىغا جىدەل سىلىپ قويدۇ.

2

تېما

0

دوست

2942

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   31.4%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  25610
يازما سانى: 169
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 9
تۆھپە : 908
توردىكى ۋاقتى: 317
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-21
يوللىغان ۋاقتى 2014-8-5 19:56:30 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
                                                 ئەپراسياپ
     نۇرغۇن تارىخى خاتىرلەردە ئىسمى ئەپراسياپ دەپ ئاتىلىدىغان مەشھۇر بىر تارىخى شەخىس ئۈستىدە نۇرغۇن رىۋاياتلەر بار . ئىراننىڭ ئەڭ قەدىمى دىنى بولغان « ئاتەشپەرەسلىك » دىنى ( بۇ دىننى زەرە ئاستىرا ئاتلىق كىشى ئىجات قىلغانلىقى ئۈچۈن « زارا ئاستىرا » دىنى  شۇنىڭدەك « زەردۇش » دىنى دەپمۇ ئاتايدۇ ) نىڭ تەرغىباتچىلىرى مىلادىدىن مىڭ يىل ئىلەىرى يازغان « ئاۋۇستا» ناملىق مۇققەدەس كىتابىنىڭ « زارۇ ئاستىرا » بابىدا ئەپراسياپ ھەققىدە تەپسىلى توختالغان . ھىندىلارنىڭ مىلادىدىن بىر نەچچە ئەسىر ئىلگىرى يازغان « بىكاررۇ » ناملىق مۇقەددەس  كىتابىنىڭ كۆپ جايلىرىدا تۇرك خانى ئەپراسياپ توغرىسىدا سۆزلەيدۇ . ئۇنىڭدىن قالسا غەزنىۋىلەر دۆلىتىنىڭ سۇلتانى تۇرك سەبۇق تىكىننىڭ ئوغلى سۇلتان مەخمۇت غەزنىۋىنىڭ تاپشۇرغى بويىچە ئۇلۇغ ئىران شائىرى ئوبۇلقاسىم فىردەۋىس يازغان « شاھنامە » دە تۇران پادىشا ئەپراسياپ ھەققىدە ناھايىتى كۆپ توختالغان . يەرلىك تۇراندىن بولغان ئەپراسياپ ، فىردەۋىسنىڭ يىزىشىچە پەردۇننىڭ تۇر ئىسىملىك ئوغلىنىڭ  نەۋرىسى ھۇشاڭنىڭ ئوغلىدۇر .
     رۇستەمنىڭ ئانىسى روبادە مەغلۇپ بولغانلىقتىن روبادەنىڭ ئوغلى دادىسىنىڭ ئۆچىنى ئىلىش ئۈچۈن ئەپراسياپ بىلەن جەڭ قىلىپ مەغلۇپ بولدىدۇ . ئەپراسياپ ئىراننى بىسىۋالىدۇ .
      ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى ماھمۇت قەشقىرىنىڭ بەرگەن مەلۇماتىغا قارىغاندا ، ئەپراسياپنىڭ مەركىزى شەھرى قەشقەر ئىدى . بۇ شەھەرنىڭ ھاۋاسى ياخشى بولغانلىقى ئۈچۈن ، ئۇ كۆپىنچە قەشقەردە تۇراتتى . ئۇنىڭ قۇز ئىسىملىك گۇزەل قىزى قۇزۋىن قاتارلىق شەھەرلەرنى بىنا قىلغان . قەزۋىن قۇز سۆزىنىڭ قىسقارتىلمىسىدۇر . ئىلى ۋادىسىغا قاراپ ئاقىدىغان چوڭ سۇنىڭ قوز سۈيى دەپ ئاتىلىشىمۇ ، ئەپراسياپنىڭ قىزى قوزنىڭ شۇ سۇ بويىدا چوڭ قەلئە سالغىنى ئۈچۈندۇر . بۇختە نەسىرنىڭ ئوغلى باتىزات شۇ قىز بىلەن يۇشۇرۇن ئالاقە قىلغىنى ئۈچۈن ئەپراسياپ ئۇنى چارۇق دىگەن شەھەرگە قامىغان ئىدى . بەزىلەر بۇ شەھەرنى ئەپراسياپنىڭ مەرۇ شاھ جاھان دىگەن ئوغلى بىنا قىلغان دىيىشىدۇ .
   مەھنۇت قەشقىرىنىڭ دىۋانىدا ، ئەپراسياپنىڭ تەرجىمالىغا دائىر بۇ مەلۇماتلاردىن باشقا ئەپراسياپقا دائىر رۇبائىلارمۇ بار . بۇرۇبائىلاردا ئەپراسياپ جەڭگىۋار قىياپەتتە تەسۋىرلىنىدۇ . ئۇنىڭ قەڭلەردىكى قەھرىمانلىقى ، دۈشمەنلەرگە زەربە بىرىشتىكى ماھىرلىقى ، باتۇرلىقى تەرىپلىنىدۇ . ئۇنىڭ ئۆلۈمىگە چوڭقۇر ئىچىنىدۇ .
    مەشھۇر « قۇتاتاقۇ بىلىگ » نىڭ ئاپتۇرى يۈسۈپ خاس ھاجىپ ، باشقا بىر يەردە ئەپراسياپنى قەھرىمانلا ئەمەس ، دۆلەتنى ئىدارە قىلىشقا ماھىر ، بىلىملىك سۈپىتىدە تەسۋىرلەيدۇ .
     ئوبۇلقاسىم فىردەۋىسنىڭ  « شاھنامە » سىدىكى مەلۇماتقا قارىغاندا ئۇلۇغ تۈرك خاقانى ئەپراسياپنىڭ ئەسلى ئىسمى « تونگا ئالىپ ئەر »  بولۇپ ، ئەپراسياپ ئىرانلاشقان نامىدۇر .
     مەھمۇت قەشقىرىنىڭ  « تۈركى تىللار دىۋانى » دىكى چۈشەنچىسىگە قارىغاندا ، « تۇنگا » بابۇر ( بەبىر ) دىگەن يىرىتقۇچ ھايۋاننىڭ نامى . ئۇ ، پىلنى ئۆلتۈرۈشلىگى بىلەن مەشھۇر . شۇنىڭ ئۈچۈن تۇنگا ئالىپ ئەر دىگەن بۇ ئىسىم يۈرەكلىك ئەككە بەبىر دىگەن مەنىنى بىلدۇردۇ .
     يۇقۇرقى مەلۇماتلاردىن شۇنى بىلىش مۈمكۈنكى ، ئەپراسياپ مىلادىدىن مىڭ يىل ئىلگىرى ئۆتكەن مەشھۇر تۈرك خاقانى . ئۇنىڭ ئەسلى ئىسمى تۇنگە ئالىپ ئەر . پايتەختى قەشقەر . ئىران بىلەن ئۇزۇن يىل ئۇرۇشقان تۇران خاقانى .
كىرگەندىن كېيىن ئىنكاس يازالايسىز كىرىش | دەرھال تىزىملىتىش

Powered by Discuz! X2.5(NurQut Team)

( 新ICP备06003611号-1 )