|
ئىلىم ساھەسىدە كۆكتۈركلەرنىڭ ئەسلى يۇرتىنىڭ ئالتاي تېغىغا يېقىن بىر جايدائىكەنلىكى قوبۇل قىلىنغان.بۇ ماقالىدە مەن بۇ يەرنى تېخىمۇ كەسكىن بىر رەۋىشتەمۇئەييەنلەشتۈرۈشكە تېرىشىمەن.نۇرغۇن قەبىلە ئەپسانىلىرى بۇ مەسىلىنىڭ ھەلقىلىنىشغا ياردەم بېرىدۇ. ئالىملارنىڭكۆپىنچىسى «تۈرك» سۆزى ئۈچۈن ئىشلىتىلگەنخەنزۇچە خەتنىڭ «突厥» ئىكەنلىكىنى ۋە خەنزۇچەمەنبەلەرنىڭ بۇقەۋمگە مۇناسىۋەتلىك بايانلارنىڭ ئىككىسى «سۇينامە» (84- جىلد) ۋە «جۇنامە»(50- جىلد)لەرگە جۇغلانغان بۇلۇپ، تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە خاتىرىگە ئېلىنغان(. «سۈينامە»دەئىككى مۇھەم بايان بار. ئۇنىڭ بىر تۆۋەندىكىچە:
تۈركلەرنىڭ ئەجدادى پىڭلياڭ (گەنسۇ ئۆلكىسىدە) ياشايدىغانئاشنا قەبىلىسىگەمەنسۇپ ئارىلاشما ياۋايىلار ئىدى. 439- يىلى ۋېي پادىشاھىتەيۋۇدى يات تائىپە- قۇتقۇلار( نى يۇقاتقاندىن كېيىن، ئاشنا قەبىلىسى 500چېدىرلىق ئادەمنى باشلاپ، ئالتايتېغىدىكى روران بارگاھىغا قېچىپ كەتتى. ئۇلار ئۇيەردە كۆپىيىپ، تۆمۈر تاۋلاشتېخنىكىسىنى ئىجات قىلدى. بۇ تاش ۇددى تۆمۈر قالپاق(ساۋۇت)قا ئوخاشىغانلىقى ئۈچۈن،خەنزۇلار ئۇلارنى «تۇجۇ» دەپ ئاتاشتى.
بۇنىڭدىن باشقا، تۈرك ئەجدادلىرىنىڭ كاسپىي دېڭىز بۇيىداياشىغانلىقى تىلغائېلىنىپ مۇنداق دېيىلىدۇ: يامان بىر تەلەيسىزلىك تۈپەيلىدىنقوشنا بىر قەبىلەتۈركلەرگە ھۇجۇم قىلىپ، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى قىرىپ تاشلاپتۇ،دۈشمەن پەقەت بىر ئوغولبالىنىلا ھايات قالدۇرۇپ، پۇت- قوللىرىنى كېسىپ تاشلاپ،سازلىققا تاشلاپ، سازلىققاتاشلىۋېتىدۇ. بۇ يەرگە بىر چىشى بۆرە كېلىپ بالىنىڭھالىدىن خەۋەر ئالىدۇ. بالاچىشى بۆرە ئېلىپ كەلگەن گۆشلەرنى يەپ ئۈلۈم گىردابىدىنقوتۇلۇپ قالىدۇ. كېيىن بالابۆرە بىلەن جۈپلىشىپ ، بۆرە بۇغاز بولىدۇ. ئۇزاقئۆتمەي ھېلىقى قوشنا دۆلەت بالىنىڭتېخىچە ھاياتلىقىنى ئۇقۇپ، ئۇنى ئۆلتۈرۈشكەئادەم ئەۋەتىدۇ. لېكىن بۆرە بالىنى جانجەھلى بىلەن قوغدايدۇ. بۇ ئەھۋالنىكۆرگەنلەر بۆرىنىڭ ئىچىگە جىن كىرىپتۇ، دېيشىدۇ.بالىنى مۇھاپىرەت قىلىپ ئۆلۈمدىنقۇتۇلغادۇرغان بۆرە كاسپىي دېڭىزىدىن ئايلىنىپئۆتۈپ، قوچىنىڭ غەربىي شىمالىدىكىبىر تاغ ئېتىكىگە كەپتۇ، ھەمدە 200 كۋادىرات متىدىردىنئارتۇق ئوتلىقى بار بىر غارئىچىگە ئورۇنلىشىپتۇ.
بۆرە بۇ غاردا 10 ئوغۇل تۇغۇپتۇ. ئۇلارقنىڭ ئىچىدىكى ئەڭئەقىللىقى بولغانئاشنا ئۇلارغا باش بوپتۇ. ئۇلار ئۆز ئانىسىنىڭ خاتىرىسى ئۇچۈنئۆزلىرى تۇرغانيەرنىڭ دەرۋازىسىغا ھەر دائىم بۆرە بېشى سۈرىتى چۈشۈلگەن تۈغتىكىشىدىغان بوپتۇ. كېيىنكىمەزگىللەردە ئاشنا ئۆز قەۋمىنى باشلاپ، غاردىن چىقىپرورانلارنىڭ قېشىغا كەپتۇ.
ماكانلىشىپتۇ. بۇ تاشنى ماكان قىلغانلار نىشدۇنىڭ چوڭ ئوغلى تۇغلۇق تاش ئىكەن.بۇتاغدا يەنىلا ئاپام بىرۇكىنىڭ قەۋمى ياشايدىكەن. بۇ جايدا يەنە دائىمقىراۋئۈششۈكى پەيدا بولۇپ تۇرىدىكەن. چوڭ ئوغۇل ئۇلارغا ئوت كەشىپ قلىپ بېرىپئۇلارنىڭقېشىدىن ئاماس-ئىسەن ئۆتىۋېلىشىغا ئىمكانىيەت يارىتىپ بېرىپتۇ. مۇشۇ ئىشسەۋەبىدىنكۆپچىلىك ئۇنى ئۆزلىرىگە باشلىق قىلىپ سايلاپ ئۆزلىرىنى تۈرك دەپئاتىشىپتۇ. بۇ تۇغرۇلۇقئۆلگەندە ئۇنىڭ 10 خۇتۇنىدىن بولغان ئوغۇللار ئۆزلىرىئىچىدىن بىرسىنى باشلىقسايلىماقچى بولۇپ، ھەممىسى بىر تۈپ دەرەخنىڭ بويىنى بويلاپئەڭ ئېگىزگەسەكرىيەلىسە شۇ باش بولۇسۇن، دەپ كېلىشپتۇ. ئاشنانىڭ ئوغلى گەرچە كىچىكبولسمۇ،لېكىن ھەممىدىن ئېگىزگە سەكرەپتۇ، شۇنىڭ بىلەن ھەر قايسى ئوغۇللارئۇنىئۆزلىرىباشلىق قلپ ساۇلاپ ئۇنى ئاشەن شات دەپ ئاتىشىپتۇ. «جۇرنامە» دەتۈتكلەرنىڭ ۋەتىنىگە ئالاقىدار ئىككى ئەپسانەبار. بۇلارنىڭ بىرىنچىسى بۆرەئەپسانىسى بىەلن باشلىنىدۇ. بۇنىڭدا ئاشتاقەبىلىسىنىڭ رورانلاارنىڭ كەينىدىنئالتاي تېغىغا كەتكەنلىكى يېزىلىدۇ. «جۇنامە» دىكىئىككىنچى ئەپسانە يۇقىرىقىلارنپۈتۈنلەر پەرقلىق بولۇپ، ئۇنىڭدا تۈركئەجدادلىرىنىڭ شۇ دۆلىتىدىن كەلگەنلىكىيېزىلىدۇ. تۈركلەرنىڭ ئەسلى يۇرتىھۇنلارنىڭ شىمالدىكى زېمىنلار ئىدى. باشلىقىئاپام بىرۇك ئىسىملىك بىر كىشى بولۇپ،ئۇنىڭ 17 قېرىندىشى بار ئىدى. بۇلاردىنبىرىنىڭ ئىسمى ئېركىن نىشدۇ بولۇپ، بۆرىدىنتۇغۇلغانىدى. ئاپام بىرۇك ۋە ئۇنىڭقەۋمى تۇغۇلىشىدىنلار پاراسەتسىز بولغاچقا،دۆلىتى مۇنقەرز بوپتۇ. ئېركن نىشدۇنىڭمىجەز- خاراكتېرى تۇغۇلىشنىدىنلار ئۆزگىچەئىكەن. بۇ ئىككى خوتۇن ئاپتۇ. بىرى يازتەڭرىسىنىڭ، يەنە بىرى قىش تەڭرىسىنىڭ قىزىئىكەن. ئۇلارنىڭ بىرى چېرايلىق ئاققۇغائايلىنىپ كېتىپتۇ، بىرى ئاپار دەرياسىبىلەن كەم دەرياسى ئارىلىقىدا دۆلەت قورۇپ،نامىنى قىرغىز دەپ ئاتاپتۇ. يەنە بىرىكۆك دەرياسى بويىدا دۆلەت قۇرۇپتۇ، بىرى كۆكيىش تېغىغا
بۇ ئەپسانىنىڭ كۆل قىسىمى ئالدىنقى ئەپسانىلەردىن پەرىقلىقبولسىمۇ، لېكىنبۆرە ئورتاق مەنبەدۇر. بۇ ئەپسانىلەر تۈركلەرنىڭ سىياسىي مەزكىزىنىتەشكىل قىلغانئاشنا ئۇرۇقى ئارىسىدا ئەۋلادمۇق ئەۋلاد داۋاملىشىپ كەلگەن. لېكىنيەنە ئاشنائۇرۇقى بىلەن ئوخشاش ئابرويغا ئىگە ئاشىد ئۇرۇقى ئارىسىدا تارقالغانيۇقىرىقىلارغاپۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان ئەپسانىلەر بار. بۈدۈەن چىڭشىنىڭ «يۈياڭخاتىرىلىرى» ( دەبايان قىلغان ئەپسانە بولۇپ ئۇنىڭدا مۇنداق دېيىلگەن:
تۈركلەر ئەجدادى شېموشېلى بولۇپ، ئاشىدلار تۇرىدىغانغازنىڭ غەربىدىكى دېڭىزدابىر تەڭرى ياشايدىكەن. دېڭىز تەڭرىسىنىڭ بىر قىزى بولۇپ،ئۇ ھەر كۈنى ئاخشىمى بىرئاق نوشىنى تۇرغاندا شىمونى ئۇزىتىپ قويىدىكەن. مۇشۇنەچچە ئون يىل ئۆتكەندىنكېيىن، شېمۇنىڭ قەبىلىلىرى چوڭ بىر ئوۋغا تەييارلىنىپتۇ. دېڭىزتەڭرسىنىڭ قىزىشېمۇغا: ئەتە سىز ئوۋ ئولاۋاتقان چاغدا، ئاتا-بۇۋىلىرىڭىز ياشىغانغاردىن بىرئالتۇن مۈڭگۈزلۈك ئاق بۇغا چىقىدۇ، ناۋادا بۇ بۇغىنى ئاتالىسىڭىز مەنبىلەنداۋاملىق كۆرىشەلەيسىز، ئاتالمىسىڭىز ئالاقىمىز ئۆزىلىدۇ، دەپتۇ. تاڭسۈزۈلگەندە،دەەرۋەقە ئالتۇن مۈڭگۈزلۈك بىر ئاق بۇغا غاردىن سىرتقا چىقىپتۇ. شېمۇئادەملىرىنىبۇغنى قورشاشقا بۇيرۇپتۇ. ئۈكۈپ كەتكەن بۇغا ئەدەملەرنىڭ ئۈستىدىنسەكرەپ ئۆتۈشكەئورۇنۇپتۇ، ئۇنىڭ قېچىپ كېتىشىدىن ئەنسىرگە ئادەملەر ئۇنى ئۆلتۈرۈپقويۇپتۇ،بۇنىڭدىن قاتتىق غەزەپلەنگەن شېمۇ ئاجى ئىسىملىك بىر قۇمانداننىڭكاللىسىنى ئاپتۇ،ھەمدە ئادەملىرىگە قاراپ «بۇغىنى ئۆلتۈرگەنلىكىڭلار ئۈچۈنبۇنىڭدىن كېيىن تەڭرىگەئاتاپ ئادەم قۇربانلىق قىلىمەن» دەپ قەسەم ئىچىپتۇ. شۇنىڭدىنكېيىن بۇ ئىش تۈركلەرئارىسدا ئەنئەنىگە ئايلىنىپتۇ. تۈركلەر ئادەم قۇربانلىققىلىشتا دائىم ئاجىنىڭقەبىلىسىدىكىلەردىن بىر ئادەمنى تاللايدىغان بوپتۇ. شېمۇ ئاجىنىئۆلتۈرگەندىنكېيىن، كەچتە دېڭىزغا قايتىپتۇ. دېڭىز تەڭرىسىنىڭ قىزى ئونىڭغا ئۆزقۇلۇڭ بىلەنئادەم ئۆلتۈرگەنلىكىڭ ئۈچۈن، ئۇزايدىن قان ھىدى كېلىپ تۇرىدۇ، شۇڭاسەندىنمۇناسىۋەتنى ئۈزدۈم، دەپتۇ.
يۇقىرىقى تۆت مەنبە ئەپسانىيە بولسىمۇ، لېكىن كېيىنكىئۈچىدە ئورتاقلىق بار،ئىككىنچى ۋە تۆتىنچى ئەپسانىدە تۈركلەرنىڭ پەيدا بولغانيېرى بىر قارغامەزكەزلەشكەن، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ئەپسانىلەردە غەربىي دېڭىز دېگەنبىر ئورتاق مەنبەبار. ئۈچىنچى ۋە تۆتىنچى خىل ئەپسانىدا دېڭىز تەڭرىسىنىڭ قىزىغامۇناسىۋەتلىكئورقاتاقلىق بار. ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى ئەپسانىنى تېخىمۇ ئىنچىكىلەپسېلىشتۇرۇپتەتقىق قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. بۇ ئەپسانىلەرتۈركلەرنىڭ پەيدا بولغانيېرى بىر غارغامەركەزلەشكەن. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ئەپسانىلەردە غەربىي دېڭىز دېگەنبىر ئورتاق مەنبەبار. ئۈچىنچى ۋە تۆتىنچى خىل ئەپسانىدا دېڭىز تەڭرىسىنىڭ قىزىغامۇناسىۋەتلىكئورتاقلىق بار. ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى ئەپسانىنى تېخمۇ ئىنچىكىلەپسېلىشتۇرۇپ تەتقىققىلىشقا توغرا كېلىدۇ. بۇ ئەپسانىلەردىكى ئورتاقلىقلار مۇنداق:
1. قەبىلىلەر بۆرە نەسلىدىن تۆرىلىدۇ.
2. ئەسلىدىكى قەبىلە يوقىتىلىپ، ساق قالغانلارئىچىدىكى ئاشنا باشچىلىقىدىكى 10ئۇرۇقشەكىللىنىدۇ.
3. ئاشنا قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنىڭ باشلىقى بولىدۇ. باشقا جەھەتتە بۇ ئىككىئەپسانەئوتتۇرىسىدا روشەن پەرقلەرمۇ بار.
تۈرك ئەجدادلىرىنىڭ ۋەتىنى ئىككىنچى ئەپسانىدە غەرىبتە، ئۈچىنچى ئەپسانىدە شىمالدا(ياكىشەرىقتە) دەپ كۆرسىتىلىدۇ.
ئىككىنچى ئەپسانىدە، تۈركلەرنىڭ ئىتتىپاقى قۇرۇلغاندا، بۇئىتتىپاقتىكىقەبىلىلەرنىڭ ئورنى كۆرسىتىلىدۇ، لېكىن ئۈچىنچى ئەپسانىنىڭ مەزمۇنىتۇتۇق ۋەمۇرەككەپ.
كېيىنكى ئۈچ ئەسپانە ئالتاي سېلىشتۇرما ئەپسانىشۇنالىقىئۈچۈن باھاسىزماتېرىيا بولسىمۇ، لېكىن بۇ ھەقتىكى ئانالىز تەتقىقاتىنىڭ سىرتىداتۇرماقتا. بۇئەپسانىلەردىكى مۇھىم نۇقتىلار تۈركلەرنىڭ مەنبەسىنىڭ قوچۇنىڭ شىمالىۋە شەرقىيتەڭرىتاغلىرىدا بولۇشىدۇر. بۇ ئەپسانىلەر ئىچىدە «سۈينامە» دەخاتىرىلەنگەن بىرىنچىمەنبەلە رېئال تارىختىن دالالەت بېرىدۇ.
بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئايرىم قەبىلىلەريەرلىك ئولتۇراق خەلق بىلەن سۇداقىلىشنىمۇ ئارزۇ قىلاتتى. 545- يىلى غەربىي ۋېي سۇلالىسى تۈركلەرگە تۇنجى قېتىمئەلچى ئەۋەتتى. بۇبېرىش- كېلىشلەر ئاساسەن سودا- سېتىقنى ئاساسىي مەقسەت قىلغانىدى.«سۈينامە» دەپبايان قىلىنغانلار تۈركەرنىڭ رونلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىداكۈچىيىۋاتقانلىقىغابېرىلگەن بىشارەت ئىدى. بۇ تەرەققىيات تەيۋۇدى قۇتقۇ قەبىلىسىنىبويسۇندۇرۇپ،شىمالدىكى سۇلالىلەرگە خاتىمە بېرىشتىن 100 يىل كېيىن بارلىققاكەلگەنىدى. يۇقىرىقىئەپسانىلەردە تىلغا ئېلىنغان ئىشلار تۈركلەرنىڭ يازماخاتىرىلەر دەپ تىلغانئېلىنىشتىن بۇرۇنقى مۇۋەپپىقىيەتلىرىگە ئالاقىدار بولسا كېرەك.مانا مۇشۇلاردىنتۈركلەرنىڭVئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا ئاشنا ئۇرۇقى تەرىپىدىن بىر سىياسىي كۈچبولۇپئۇيۇشقانلىقىنى كۆرەلەيمىز. «سۈينامە» 629- ۋە 636- يىللارئارىلىقىدا يېزىلغان. تۈركلەرئۇزاقتىن بېرى خەنزۇلار بىلەن مۇناسىۋەت قىلىپكەلگەچكە، بۇ خاتىرىلەرنى يازغانتارىخچىنىڭ تۈركلەر ھەققىدە بىلىدىغانلىرى كۆپئىدى. 542- يىلىدىن ئىلگىرى تۈركلەرجۇڭگو مەنبەلىرىدە شىمالدىن كەلگەن بىرتاجاۋۇزچى دەپ قارىلاتتى
ئەمدىكى مەسىلە، تۈركلەرنىڭ ئانا يۇرتىنىڭ نەق ئورنىمەسىلىسى، تۈركلەرنىڭئانا يۇرتىنىڭ نەق ئورنى مەسىلىسى. «سۈينامە» دە تۈركلەرنىڭئەلمىساقتىن بېرىئالتاي تاغلىرىدا ياشىغانلىقى تىلغا ئېلىنىدۇ.
پەقەت «شىمالىي سۇلالىلەرتارىخى» نىڭ 99- جىلدىدلار تۈركئەجدادلىرىنىڭ ئالتاي تېغىنىڭ جەنۇبىدىكى بىررايونىدا ياشىغانلىقى ئالغاسۈرۈلمەكتە. بۇ مەلۇمات باشقا خاتىرىلەر تەرىپىدىنمۇتوغرا تېپىلماقتا. مۇشۇنىڭغاقارىغاندا تۈركلەرنىڭ ئانا يۇرتى ئالتا تاغلىرىنىڭجەنۇبى ياكى غەربىي جەنۇبىدىكىبىر جاي ئىكەنلىكى مەلۇم بولىدۇ.
بىراق مەنV ئەسىرىنىڭئىككىنچى يېرىمىدىنIV ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىغا قەدەر بۇ رايوندايۈز بەرگەن زور سىياسىتتۇقۇنۇشلار تۈپەيلىدىن، بۇ زىمىننىڭ ئۇنچىۋالا يىراقتا (شىمالدا)بولۇشىنى قۇبۇلقىلالمايمەن. بۇ جاينىڭ كونكرېت ئورنىنى ئېنىقلاش ئۈچۈن داڭلىق ئالىمپروفېسسورماتسۇدا خىسائو بۇ ھەقتە مەخسۇس تەتقىقات ئېلىپ بارغان بولۇپ، ئۇتۈركلەرنىڭ ئانايۇرتى ئالتاي تېغىنىڭ غەرىبىي ئۇچىدا، يەنى قارا ئېرتىش بىلەنئورۇنغۇ دەرياسىئارىلىقىدىكى ئاۋزىدا دەپ مۇقىملاشتۇرغان ھەمدە ئۇلار شىمالىيجۇڭغارىيىدىن شەرىققەۋە غەربكە قاراپ يېيىلغان دەپ كۆرسەتكەنىدى
ئاشنا قەبىلىسىگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان رورانلار جەبۇنىيمۇڭغۇلىيىدىن كەلگەن. تەخمىنەن450- يىلىدىن 500- يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتارورانلار غەربكە سۈرۈلۈپ، شەرقىيتەڭرىتاغ ئەتراپىدىكى جايلارنى ئىشال قىلغان. بۇچاغدا جاۇقىل قەبىلىلىرى بولساغەربىي جەبۇبىي ئالتاي تاغلىرىدىن تەڭرىتاغقاتۇتاشقان مەزكۇر رايون ئۈچۈن كۈرەشقىلىۋاتاتتى. لېكىن ئۇلارنىڭ بۇ ئۇرۇشلىرىنەتىجىسىز ئاخىرلاشتى. 540- يىلىرورانلار قاڭقىللارنى باستۇردى. نەتىجىدە ئاشناقەبىلىسىنىڭ باشلىقى تۈمەن رورانقاغانى بىلەن بىرلىشىپ جەڭدە زور غەلبىگە ئېرىشتى.مۇشۇنىڭغا قارىغاندا، ئاشناقەبىلىسىگە مەنسۇپ تۈركلەر شىمالىي جۇڭغارىيەدە ئەمەس،بەلكى جۇڭغارىينىڭ جەنۇبىداياشايتتى.
ؿدەپ ئىزاھلايدۇ. بۇ رورانلار بىلەن قاڭقىلار ئۇرۇشقانئىسلىجەڭگاھىنىڭ قۇمۇلنىڭ شىمالىدىكى باركۆل ئەتراپى بولۇش ئېھتىماللىقىنى ئەسكەسالىدۇ.شۇندا بولغاندا، رورانلار بىلەن ئۇلارغا تەۋە قەبىلىلەرنىڭ يۇرتلىرى بۇجەڭگاھىنىڭشەرقىدە بوغلان بولىدۇ. ئەگەر جىنشەن ئالتاي تېغىنى كۆرسەتسە، ئۇ ھالداتۈركلەرنىڭيۇرتى گوبى ئالتاي بىلەن مۇڭغۇلىيە جۇمھىرىيتىدىكى گاشۇن نۇرنىڭ شىمالىدىكىبايانخۇنگور شاھالىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بولىدۇ. بۇ يەردە دېيلىۋاتقان «ئالتايتېغى»ئالتاي تاغ تىزمىسىنىڭ شەرقىي قىسمىنى كۆرسىتىدۇ، دەپ پەرەز قىلساق، ئۇ ھالدابۇ،ئىككىنچى تۈرك ئەپسانىسىنىڭ مەزمۇنىغا ناھايىتى ماس كېلىدۇ.p بۇ ھەقتىكىتېخىمۇ قايىل قىلارلىق كۆز قاراش س.گ. كلياشتورنىيغاتەئەللۇقتۇر. ئۇ جىنشەندىكىبىر قىسىم تۈركىي قەبىلىلەر ئالتاي تېغىنىڭ جەنۇبىيئۇچىغا قەدەر يېيىلغان
مۇنداق چۈشەندۈرۈش تۈركلەرنىڭ شىمالىي ۋېي خانلىقى بىلەنبولغان مۇناسىۋىتىمۇيۇرۇتۇپ بېرىدۇ. پەقەت مۇشۇنداق جۇغراپىيىلىك ئەۋزەللىكبولغاندىلار تۈركلەر بىلەنرورانلار ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەتتىن سۆز ئاچقىلى بولىدۇ.
551- يىلى 6- ئايدا تۈركلەرنىڭ قاغانى تۈمەن غەربىيۋېيپادىشاھنىڭ مەلىكىسى چاڭ لې بىلەن توي قىلدى. 552- يىلى يانىۋاردائەسكەرلىرىنىتوپلاپ روران قاغانىغا ھۇجۇم قىلدى. بىر ئاي ئىچىدە تۈمەننىڭ غالىبئارمىيىسىدۈشمەننى مۇڭغۇلىيىنىڭ جەنۇبىي ۋە سەددىچىنغا يېقىن جايلاردا تارمارقىلدى. 555- يىلىمۇقان قاغان رورانلارنىڭ قالدۇق كۈچلىرىنى يوقىتىش ئىشىنىغەلبىلىك تۈگەتتى. خەنزۇچەمەنبەلەر تۈركلەرنىڭ كەينى- كەينىدىن قىلغان ھەربىي يۈرۈشلىرىنىڭلىنىيەلىرنىىئېنىقلاپ بەرمەكتە ۋە ئۇلارنىڭ كۆچمە قارارگاھلىرىنىڭ يەنىلا ئەسلىيۇرتلىرىدائىكەنلىكنى ئەسلەتمەكتە. يەنە مۇشۇ مەنبەلەرگە قارىغاندا، تۈركلەرنىڭبىر قىسىمىقاڭقىلارغا تەۋە ھەرقايسى قەبىلىلەرنى تىزگىنلەش ئۈچۈن تەڭرىتاغتىزمىسىنىڭ شمالىيئېتىكىگە كەتكەن.
خەنزۇ تارىخچىلىرى تۈركلەرنىڭ مۇقان قاغاننىڭ باشچىلىقداكەڭ كۆلەملىككېڭىيىشىدىن ئەندىشە قىلغانىدى. بۇ كېڭەيمىچىلىك ئۇرۇشلىرىغا مۇقانقاغان بىۋاستەبىۋاستە ئارىلاشمىغانىدى. مەسىلەن: غەربتىكى ئېفتالىتلارغا قىلىنغانيۈرۈشكەمۇقاننىڭ تاغىسى ئىستەمى قۇماندانلىق قىلغانىدى. شەرقىي مۇڭغۇلىيىدىكىكۈچلەرنىبويسۇندۇرۇش ئۇرۇشىغا مۇقان قاغانىنى ئىنىسى قۇماندانلىق قىلغانىدى. بۇۋاقىتتامۇقان قاغان خېشى كارىدۇرىدىكى تۇيغۇرلارنى بويسۇندۇرۈشىدا ئىدى557- يىلىشىمالىيجۇ خانلىقى غەربىي ۋېي سۇلالىسىنىڭ ئورنىنى ئالغاندا، تۈركلەر شىمالىي جۇخانلىقىبىلەن شەرقتىكى شىمالىي چى خانلىقى ئارىسىدىكى رىقابەتكە ئارىلاشتى. قىسقىسى،تۈركلەرۋاقىتنى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خانلىقلار بىلەن بولغان ھەربىي ۋەسىياسىيمۇناسىۋەتنى تىزگىنلەش بىلەن ئۆتكۈزدى. شۇڭا ئۇلارنىڭ ئەسلى قەبىلە بازىسىيەنىلائىلگىرىكى يۇرتلىرىدا قالدى. مۇقان قاغان 572- يىلى ۋاپات بۇلۇشتىنبۇرۇنئوردىسىنى مۇڭغۇلىيىنىڭ شىمالىدىكى ئۆتۈكەنگە كۈچۈردى. تۈركلەرنىڭ تۇنجىقەبىلىلەرئىتتىپاقى ئالتاي تېغىنىڭ جەنۇبىي ئۇچىدا بارلىققا كەلدى. بۇ يەرئۇلارنىڭ ئانايۇرتى ئىدى. كۆك تۈرك خانلىقى قۇرۇلۇپ زېمىنى كېڭەيگەندىن كېيىنمۇ،نۇرغۇن تۈركلەريەنىلا ئالتاي تېغىنىڭ غەربىي جەنۇبى بىلەن تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكىيۇرتلىرىداقالدى. كېيىنكى مەزگىللەردە بۇلار غەربىي تۈرك خانلىقىغا تەۋە بولدى،يۇقىرىداتوختالغان ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى ئەپسانىدىكى مۈجمەللىكلەرنىڭ بەلكىم ئۆزىگەچۈشلۈقتارىخى بادۇر. تۈركلەر بىلەن غەربىي تۈركلەر ئارىسىدىكى پەرقلەرنىڭ ھەلقىلىنىشىكەلگۈسىدىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىگە باغلىقتۇر.
| 
يوللىغان ۋاقتى 2014-9-21 12:11:57
