بۆرە تۇتىمى ئەپسانىلىرىدىكى پەلسەپىۋى قاراشلار(ئەركيار)

arkyar

بۆرە تۇتىمى ئەپسانىلىرىدىكى پەلسەپىۋى قاراشلارئۈستىدە دەسلەپكى مۇلاھىزە

مەقسۇت ئەمىن ئەركيار

   خۇددى يۇنان پەلسەپىسىنىڭ ئاساسى يۇنان قەدىمكى ئەپسانىلىرى بولغىنىدەك ئۇيغۇر قەدىمكى ئەپسانىلىرىمۇ ئۇيغۇر پەلسەپىسىنىڭ مۇھىم ئاساسىدۇر. بۆرە تۇتىمى  ھەققىدىكى ئەپسانىلەر ئۇيغۇر قەدىمكى زامان ئەپسانىلىرى ئىچىدىكى ئەڭ قەدىمكىسى سانىلىدۇ.
ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمكى ئەپسانىلىرى مىلادىدىن بۇرۇنقى4-5-ئەسىرلەردە يارىتىلغان بولۇپ،ئەينى زاماندىكى ئەجدادلار ئۆز ئەپسانىلىرىدا ئالەمنىڭ مەنبەسى،ئادەم، تەبىئەت،تەپەككۇر،مەۋجۇتلۇق قاتارلىق مەسلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىشلەرنى ئېلىپ بارغان.گەرچە بۇ خىل ئىزدىنىشلەر قۇللۇق جەمئىيەتكە يۈزيىلدەك بالدۇر قەدەم قويغان، شەرقتىكى مىسىر ۋە بابىلونلارنىڭ تەسىرى ئاستىدا نىسبەتەن زور يۈكسىلىشلەرنى قولغا كەلتۈرگەن يۇناندىن ماكان،زامان جەھەتتىن نىسبەتەن پەرقلىق بولسىمۇ ئەجدادلىرىمىز قەدىمكى ئەپسانىلەردە ئاجايىپ گۈزەل خىيال ۋە مول تەسەۋۋۇر بىلەن ئۆزلىرىنىڭ يارىلىش ھەققىدىكى چۈشەنچە-ئېتىقادلىرىنى،قەھرىمانلىق كۈرەشلىرىنى،تەبىئەتنى چۈشىنىش يولىدىكى ئارزۇ-ئىستەكلىرىنى خاتىرلەپ قالدۇرغان.
    بۆرە تۇتىمى ئەپسانىسى تۈرك ۋە ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يارىلىشى ھەققىدىكى ھەققىدىكى قەدىمى ئەپسانە بولۇپ، بۇ ئەپسانە ئۈستىدە توختىلىشتىن ئاۋۋال گەپنى تۇتىم چۈشەنچىسىدىن باشلايمىز.
    «تۇتىم»سۆزى ھىندىئانلار،پاپۇئاسلارنىڭ تىلىدىن كەلگەن بولۇپ ئۇيغۇرچە مەنىسى«ئۇرۇغ»دېگەنلىك بولىدۇ.ئىنسانلار ئىپتىدائى جەمئىيەتتە بىرەر ھايۋان ياكى دەرەخنى نەسىل،ئۇرۇغ ۋە قان سېستىمىسىنى پەرقلەندۈرۈشنىڭ بەلگۈسى قىلغان ھەمدە مۇنداق بەلگە قىلغان نەرسىلىرىنى ئۆزلىرىنىڭ ئاتا-بوۋىسى ھېسابلاپ ئۇنىڭغا چوقۇنغان. مانا شۇنداق چۇقۇنغان نىشان ياكى بەلگە «توتېم»دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:بىزنىڭ ئاتا-بوۋىمىز بۆرىنى،خەنزۇلار ئەجدىھانى،ھىندىلار كالىنى تۇتىم قىلغان.
بۆرە تۇتىمى ئەپسانىسى مۇنداق بايان قىلىنىدۇ:
ئۇبۇلغازىنىڭ«شەجەرىئى تۈرك»ناملىق كىتابىدا يېزىپ قالدۇرۇشىچە،ئۇيغۇرلار بىر ئۇرۇشتا دۈشمەندىن مەغلۇپ بولۇپ بىرتاغ قاپتىلىدا قامىلىپ قاپتۇ.ماڭىدىغان يول تاپالماي ھالاك بولۇش خەۋپىگە دۇچ كەپتۇ.شۇنداق قىيىن ئەھۋالدا تۇرغاندا،ئۇشتۇمتۇت بىر بۆرىنىڭ تاغ تەرەپكە قاراپ كېتىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ قاپتۇ.خەۋپتە قالغان ئۇيغۇرلار بۆرىنىڭ كەينىدىن مېڭىپتۇ.تاغنىڭ تۆۋىنىگە يېتىپ بارغاندا ،بۆرە ناھايىتى چوڭ بىرغارغا كىرىپ كېتىپتۇ.ئۇيغۇرلار بۆرە كىرىپ كەتكەن غارغا كىرىپ،بۆرىگە ئەگىشىپ مېڭىپتۇ.قاپقاراڭغۇ غار ئىچىدىن خېلىپ ئۇزۇن ماڭغاندىن كېيىن غارنىڭ ئۇ بېشىغا يەتكەندە بىر ئۇچۇقچىلىق كۆرۈنۈپتۇ.بۆرە ئۇلارنى غارنىڭ ئۇ بېشىدىكى چوڭ تۆشۈكتىن ئوتلار يەلپۈنۈپ تۇرغان،سۇلىرى ئەلۋەك جەننەتتەك بىر يايلاققا باشلاپ چىقىپتۇ.شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلار ھالاكەتتىن قۇتۇلۇپ قالغان ئىكەن.شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇيغۇرلار بۆرىنى مۇقەددەس ھايۋان ھېسابلاپ،ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلىشقا باشلاپتۇ.
بۇ ھېكايەتتىن تۆۋەندىكىدەك مۇھىم ئۇچۇرلارغا ئېرىشىمىز:
بىرىنچى، ئۇرۇش.«ئۇيغۇرلار بىرئۇرۇشتا دۈشمەندىن مەغلۇپ بولۇپ بىر تاغ قاپتىلىدا قامىلىپ قاپتۇ».بۇ بايانلار بىزگە قەدىم يۇناندىكى پېلوپوننېسوس ئۇرۇشى،پېرسىيە ئىمپىرىيسى بېسىپ كىرگەندىكى ئۇرۇش قاتارلىق بىر قاتار ۋەقەلەرنى ئەسلىتىش بىلەن بىرگە شۇ ۋاقىتتىكى جەمئىيەتنىڭ تەرەققىيات سەۋىيسى،ئىجتىمائى زىددىيەتلەر ۋە بۇنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى،شەخىسلەر ھەققىدە ئويلاندۇرىدۇ.
ئىككىنچى،بۆرىگە ئەگىشىپ خەتەردىن قۇتۇلۇش.بۇ بايانلار سىپارتا چەۋەندازلىرىنىڭ ئات مىنگەن،ئەتراپىدا ھەرخىل ھايۋانلار تۇرغان يۇنان ساپال رەسىمىنى ئېسىمىزگە سالىدۇ.قەدىمكى ئىنسانلار «ماددا ھايات»چۈشەنچىسىگە كېلىپ بارلىق ماددىدا ئوخشاشلا جان،تۇيغۇ ۋە تەپەككۇر ئىقتىدارى بولىدۇ،دەپ قاراشقان.ئۇلار تەبىئەت دۇنياسىدىكى بارلىق ماددى جىسىملاردا جۈملىدىن (بۆرە قاتارلىق)ھايۋانلاردىمۇ ئاڭ بولىدۇ،ئادەم بىلەن تەبىئەت بىرگەۋدە،ئادەم بىلەن ھايۋانلار ئوخشاش تۇيغۇغا ئىگە دەپ قارىغان.
ئۈچىنچى،ياخشىلىق ۋە ئېتىقاد چۈشەنچىسى. «قاپقاراڭغۇ غار ئىچىدىن خېلىپ ئۇزۇن ماڭغاندىن كېيىن غارنىڭ ئۇ بېشىغا يەتكەندە بىر ئۇچۇقچىلىق كۆرۈنۈپتۇ.بۆرە ئۇلارنى غارنىڭ ئۇ بېشىدىكى چوڭ تۆشۈكتىن ئوتلار يەلپۈنۈپ تۇرغان،سۇلىرى ئەلۋەك جەننەتتەك بىر يايلاققا باشلاپ چىقىپتۇ.شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلار ھالاكەتتىن قۇتۇلۇپ قالغان ئىكەن.شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇيغۇرلار بۆرىنى مۇقەددەس ھايۋان ھېسابلاپ،ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلىشقا باشلاپتۇ».دېمەك،ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئىپتىدائى ئېڭىدا بۆرە شۇنىڭ ئۈچۈن خاسىيەتلىككى،ئۇلار بۆرىنىڭ يول باشلىشى بىلەن خەتەردىن قۇتۇلۇپ قالىدۇ.شۇنداقلا،بۆرىگە تېۋىنىش،ئۇلۇغلاش ئېڭى تۇغۇلىدۇ ۋە ئىپتىدائى ئېتىقاد شەكىللىنىدۇ. يەنە،ئىپتىدائى ئېتىقادنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبلىرىدىن بىرى بولغان«ياخشىلىق»،«جاۋاب قايتۇرۇش» چۈشەنچىلىرى ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ.
بۆرە ھەققىدە يەنە «جۇ سالنامىسى»دېگەن كىتابنىڭ «تۈرك تەزكىرىسى»دېگەن قىسمىدا مۇنداق بىر ئەپسانە خاتىرلەنگەن.ئۇنىڭدا تۈرك مىللىتىنىڭ كېلىپ چىقىشى رىۋايەت قىلىنىدۇ:«تۈركلەر ھۇنلارنىڭ بىر تارمىغى بولۇپ،ئۇلار ئاشىنا ئۇرۇغىدىن ئىكەن.تۈركلەر خوشنا دۆلەتلەر بىلەن بولغان ئۇرۇشتا يوقۇتۇلۇپ ئۇرۇغى پۈتۈنلەي قۇرۇتۇلۇپتۇ.تۈرك ئۇرۇغىدىن پەقەت 10ياشلىق بىر ئوغۇل بالا قالغان بولسىمۇ ،ئەمما خوشنا دۆلەتلەرنىڭ ئەسكەرلىرى ئۇنى كىچىك كۆرۈپ،ئۆلتۈرىۋېتىشكە كۆڭلى بارماپتۇ.شۇنداقتىمۇ ئاخىرى ئۇنىڭ بىر پۇتىنى كېسىپ تاشلاپ سازلىققا تاشلىۋېتىپتۇ.بۇ ئوغۇلنى بىر چىشى بۆرە تېپىۋېلىپ ئۆڭكۈرگە ئېلىپ كېتىپ،گۆش بىلەن بېقىپتۇ.ئوغۇل چوڭ بولغاندىن كېيىن بۆرە بىلەن بىللە يېتىپ قوپۇپتۇ،نەتىجىدە بۆرىنىڭ قورسىغىدا قاپتۇ.ھېلىقى خوشنا دۆلەتنىڭ خانى بۇ ئەھۋالدىن خەۋەرتېپىپ بالىنى ئۆلتۈرىۋېتىشكە ئادەم ئەۋەتىپتۇ.خاننىڭ ئادىمى كېلىپ قارىسا بالىنىڭ يېنىدا بىر بۆرە تۇرغۇدەك، شۇنىڭ بىلەن ئۇلار بۆرىنى ئۆلتۈرمەكچى بولۇپتۇ.بۆرە خۇچۇ ئىدىقۇتلىغىنىڭ شىمالىدىكى تاغقا قېچىپ چىقىپ كېتىپتۇ.تاغدا بىر ئۆڭكۈر بار بولۇپ،ئۆڭكۈر ئىچىدىكى تۈزلەڭلىك قېلىن ۋە قۇيۇق ئوت-چۆپلەر بىلەن تولغان ئىكەن.ئۆڭكۈرنىڭ ئايلانمىسى بىرقانچە يول ئىكەن.تۆت ئەتراپى بولسا تاغ ئىكەن.بۆرە ئەنە شۇ ئۆڭكۈرنىڭ ئىچىدىكى قېلىن ئوت چۆپنىڭ ئىچىگە يۇشۇرىنىۋاپتۇ.كېيىن ئون بالا تۇغۇپتۇ.بۇ ئون ئوغۇل چوڭ بولۇپ باشقا قەبىلىلەردىن قىز ئاپتۇ،شۇنىڭدىن كېيىن ھەرقايسىسى ئۆزئالدىغا بىر ئۇرۇق بولۇپ كۆپەيگەن ئىكەن.
بۇ ھېكايەتتىمۇ ئوخشاشلا بىرىنچى ئۇچۇر-ئۇرۇش.
ئىككىنچى،كىچىك بالىنى(نارسىدىنى) ئۆلتۈرمەسلىك. بۇ بايان بىزگە ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئىپتىدائى ئەخلاق قارىشىدىن مۇھىم مەلۇمات بېرىۋاتىدۇ.
ئۈچىنچى مۇھىم نۇقتا، بۆرە بىلەن ئادەمنىڭ يېقىنچىلىقىدىن بۆرىنىڭ بويىدا قېلىشى. قەدىمكى ئەجدادلار تەبىئەت دۇنياسىدىكى بارلىق ماددى جىسىملاردا جۈملىدىن (بۆرە قاتارلىق)ھايۋانلاردىمۇ ئاڭ بولىدۇ،ئادەم بىلەن تەبىئەت بىرگەۋدە،ئادەم بىلەن ھايۋانلار ئوخشاش تۇيغۇغا ئىگە دەپ قارىغان. ئەڭ مۇھىمى بۆرە تۇغقان ئون ئوغۇلنىڭ باشقا قەبىلىلەردىن قىزئېلىشىدەك ۋەقەلىكلەرئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ ئىپتىدائى نىكاھ چۈشەنچىسىدىن ئۇچۇر بېرىدۇ.
    يۇقىرىقى ئىككى ئەپسانىدىن ئىپتىدائى جەمئىيەتتىكى ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئېتىقادىنى،ئادەملەرنىڭ پەيدا بولۇشى ھەققىدىكى خىيال-چۈشەنچىلىرىنى ئېنىق كۆرۈۋالالايمىز.باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا،يۇنان پەلسەپىسى ئالەمنىڭ مەنبەسى (ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتى)توغرىسىدىكى ئىزدىنىشتىن باشلانغان بولسا،ئۇيغۇر پەلسەپىسى تىپىك شەرقچە ئالاھىدىلىك بويىچە تۇتىم،ئادەملەرنىڭ پەيدا بولۇشى(ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتى شۇنداقلا تېخىمۇ بىرپەللە يۈكسەكلىككە كۆتىرىلىپ تەبىئەتتىن ھالقىغان قانداقتۇر بىر مۇقەددەس كۈچنى ئىزدەش)دىن باشلانغان،دەپ قاراشقا بولىدۇ.

پايدىلانغان مەنبەلەر:
ئابدۇرېھىم سابىت:«ئۇيغۇركىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى»بىرىنچى كىتاب1-قىسىم،1982-يىلىدىكى نەشىرى.
جاڭ شىيىڭ:«غەرب پەلسەپە تارىخى»(ئەنۋەر تاشتۈمۈر تەرجىمە قىلغان)،شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى2014-يىللىق نەشىرى

uqkun0908

ئۇيغۇرلار ھازىرمۇ بۆرىنى تۇتىم قىلىۋاتامدۇق ياكى؟؟؟
(مىنىڭچە بۆرىنى تۇتىم قىلىۋاتىمىزغۇ دەيمەن)...

biltap

ھەرقايسى تور بىكەتلەردىكى پەلسەپە ۋە مەدەنىيەتكە مۇناسىۋەتلىك تېمىلار كاتالوگى:
http://www.biltap.com/?b=tur&id=34
http://www.biltap.com/?b=tur&id=19

bezlar

قۇرۇق يالغان گەپ، ئادەم بىلەن بورە قانداقمۇ جۇپلىشەلىسۇن،  ئۇ بالا 10 ياش تۇرسا، ‹‹12 13 ياشتىمۇ بالاغەتكە يەتتى دىسەك، ›› ئۇنداق  قىز جىنىسنى كورمەي ياشىغان  بالا  مىنىڭچە،  23ياكى24 ياشتا   ئاندىن راسا  قىزقىش بولامدىكى دەيمەن، ئاڭغىچە  بورە ئۇ بالنى ساقلاپ تۇرۇپتىما؟ بورە ئۇنداق ئۇزۇن ئومۇر كورمەيدىغۇ دەيمەن؟

程黎明

bezlar يوللىغان ۋاقتى  2014-11-12 00:09
قۇرۇق يالغان گەپ، ئادەم بىلەن بورە قانداقمۇ جۇپلىشەلى ...

شۇڭابۇنى ئەپسانەدەيمىز

yagurqak

程黎明 يوللىغان ۋاقتى  2014-11-12 17:31
شۇڭابۇنى ئەپسانەدەيمىز

ئادەمنىڭ  بۆرە بىلەن جۈپلىشىپ .ئەۋلات قالدۇرۇش نىسبىتى ھەرگىزمۇ يوق مۇمكىن ئەمەس ، بۇنى ئەسئەت سۇلايماننىڭ ‹‹ بۆرە توتېم مەدەنىيىتى دېگەن كىتابىدا ئەينەن ئەسكەرتكەن ، ئادەمنىڭ بۆرە بىلەن جۈپلىشىپ ئەۋلات قالدۇرۇش مۇمكىنچىلىكى فىزىلوگىيىلىك جەھەتتە مۇمكىنچىلىكى چورتلا يوق ، شۇڭا بۇنى ئەپسانە دەيمىز ، لېكىن بۇنىڭ مۇنداق چىقىشىدىكى سەۋەب ، بۆرىنىڭ مىجەز-خاراكتېرىنى ئۆزلەشتۈرۈشتىن كېلىپ چىققان ، شۇڭا ئۆزىنى بۆرە بىلەن قانداشلىقى بار دەپ ساناپ شۇ ئارقىلىك قىزىقارلىق جەڭگىۋار روھقا ئىگە بۆرە ئەپسانىسى كېلىپ چىققان . يەنە بىر گەپ بۆرىنىڭ ئۇيۇشقاقلىقى ، باتۇر قەيسەر چىدامچانلىقى ، ھەر قانداق مۇھىتقا ماسلىشىشچانلىقى ھەرقانداق بىر ھايۋاندىن ئېشىپ چۈشىدۇ ، شۇنىڭغا ئۇلاپ مۇناسىۋەتلىك گەپ قىلغاندا ، ئوغۇزخان ئۆزىنى ئۇيۇغانلارنىڭ بىرلەشكەنلەرنىڭ قاغانى بولىمەن دەپ ، بارلىق قەۋمنى بىر تۇغ ئاستىغا يىغىپ ئۇرۇش ۋە ھەر خىل ئىشلار ئارقىلىق ئالدى تەرەپ ، كۈن ئالدى يەنى مەشرىقتىن كەينى تەرەپ ، كۈن كەينى يەنى مەغرىپكىچە بولغان  بارلىق ئىقلىمغا ھۆكۈمرانلىق يۈرگۈزىدۇ ، ھەم كېيىنكى ئەۋلاتلىرىغا بۆلۈپ بېرىدۇ . يەنە بىرسى ، دۇنيادا ئۈچ چوڭ ئەمەس ، بەلكى توغرىسى تۆت چوڭ ئېپۇس يەنى قەھرىمانلىق داستانى بار ، بۇلار : ئۇيغۇرلار يازغان ئوغۇزنامە ، قىرغىزلار يازغان ماناس ، مۇڭغۇللارنىڭ جاڭغىر ، تىبەتلەرنىڭ گاسار ۋاڭ قىسسىسى . دۇنيانىڭ باشقا رايونلىرىدىكى قەھرىمانلىق داستانلىرىنىڭ پۈتۈلىشىمۇ  مۇشۇ مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ ئېسىل ئەدەبىيات مېۋىلىرىنى ئاساس قىلغان ، يەنى ئۆز ۋاقتىدا مەركىزىي ئاسىيا چەۋەندازلىرى ئۇچقۇر ئاتلىرىغا تايىنىپ كۈن چىقىشتىن كۈن پېتىشقىچە ھەر قانداق جايدا ئۇچلۇق تىغلىق قۇراللىرى ، ئوقيالىرىغا تايىنىپ ئۆز ھەيۋىسىنى كۆرسىتىپ كەلگەن ، بۇنى دېمىسەممۇ ھەممىگە ئايان . تارىختا ياۋرۇپا تەرەپلەردە بولسا بۇنداق كۈچلۈك ھۇجۇملارغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن دۇشمەن تەرەپنىڭ تاكتىكىسىنى قوللانغان ، خۇددى ئوتنى ئوت بىلەن ئۆچۈرگەندەك ، زەھەرنى زەھەر بىلەن بىلەن قايتۇرغاندەك ئۆز قۇۋمىنىڭ  قەھرىمانلىقىنى يېتىلدۈرۈش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ قەھرىمانلىق ئېپۇسلىرىنى يېزىپ قالدۇرۇش ئارقىلىق كۈن چىقىشتىن كەلگەن بۇ يەجۈجى-مەجۈجىلەرگە تاقابىل تۇرۇشتا ئۇيغىتىش رولىنى ئوينىغان . دېمەك بۇ ئېپۇسچىلىق يەنى قەھرىمانلىق دەۋرى بىزدە ئەڭ بالدۇر باشلانغان دېيىشكە بولىدۇ .  لېكىن بىر  گەپ قىلسام مەيلى ئوغۇز ئەپسانىسى ياكى بۆرە ئەپسانىسى بولسۇن ، ھەممىسىدە كۆك رەڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر بولغىنى ئېنىق .  م :ئۇيغۇر ئەجداتلىرىنى شۇ قەدىم مەنبەلەردە كۆك كۆز ، سارغۇچ چاچ ، قويۇق بۇرۇت ساقاللىق دەپ تەرىپلەيدۇ ، دەل شۇ بۆرىنىڭ كۆزى كۆك ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئوغۇز ئەپسانىسىدا چۈشىدە كۆك نۇرنى كۆرۈشى ئۇنىڭدىن كۆك ياللىق بۆرىنىڭ پەيدا بولۇپ غەلىبىدىن بېشارەت بېرىشى توغرىسىدا مەلۇماتلار بار ، يەنە بىرسى يۈسۈپ-زىلەيخا فىلىمىدە يۈسۈپ ئەلەيھىسالامنىڭ ئانىسى يۈسۈپ ئەلەيھىسالامغا ھامىلدار بولۇپ يېرىم نىمجان ھالەتتە قاتتىق ھوشىدىن كېتىپ جان تالىشىۋاتقان پەيتتە ئاسماندىن بىر كۆك نۇرنىڭ شولىسى يۈز قىسمىغا چۈشۈپ ياخشى بولغانلىقىنى كۆرۈپ دەرھال ئوغۇز ئەپسانىسى بۆرە ئەپسانىلىرىدىكى كۆك رەڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلارنى ئېسىمگە ئېلىپ چوڭقۇر ئويلىنىپ قالدىم . يەنە تېخى بۇ بۆرە توتېمى دۇنياغا كەڭ تارقالغان بولۇپ مەركىزىي ئاسىيادىن تارتىپ ئوتتۇرا دېڭىز ، غەربىي ۋە شىمالىي ياۋرۇپا ھەتتا ئامېرىكا ئىندىئانلىرىغىچە تارقالغانىكەن ، ھەم بۇمۇ ئەڭ ئىلگىرى مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ ئومومىيۈزلۈك دۇنيانىڭ ھەر قايسى رايونلىرىغا كەڭ تۈردە تارقىلىشىنىڭ سەۋەبىدىن ھازىرقى ياۋرۇپا ئاھالىلىرىنىڭ شەكىللىنىشىگە چوڭقۇر ئاساس سالغاندەك بۇ بۆرە توتېمىمۇ مەركىزىي ئاسىيانى مەركەز قىلىپ شۇ رايونلارغا بېرىپ تارقالغان ، شۇڭا ئۇلارنىڭمۇ كۆزى كۆك ، لېكىن بۇنىڭ سەۋەبىنىي مەن بىلمەيمەن .  ئۇيغۇرلار تارىخىدا مۇڭغۇل قىتان ئابدال ، ئاز ساندا تىبەتلەرنىڭ ئوخشىمىغان دەرىجىدە سىڭىشىشى نەتىجىسىدە ئىلگىرىكى ھالىتىدە ئۆزگىرىش بولغان دېيىشكە بولىدۇ ، شۇڭا ھازىرقى ئۇيغۇرلاردا ھەر ئىرىقنىڭ ئادەملىرىنىڭ تەقى-تۇرقىنى  تەڭلا كۆرگىلى بولىدۇ ، لېكىن يەنىلا بۇرۇنقىدەك سارغۇچ چاچ كۆك كۆزلۈلەرنى ئارىمىزدا كۆرگىلى بولىدۇ . شۇڭا ماڭا بۇ  كۆك رەڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىشلار بىر سىردەك تۇيۇلىدۇ .

albax

«تۇتىم»سۆزى ھىندىئانلار،پاپۇئاسلارنىڭ تىلىدىن كەلگەن بولۇپ ئۇيغۇرچە مەنىسى«ئۇرۇغ»دېگەنلىك بولىدۇ.ئىنسانلار ئىپتىدائى جەمئىيەتتە بىرەر ھايۋان ياكى دەرەخنى نەسىل،ئۇرۇغ ۋە قان سېستىمىسىنى پەرقلەندۈرۈشنىڭ بەلگۈسى قىلغان ھەمدە مۇنداق بەلگە قىلغان نەرسىلىرىنى ئۆزلىرىنىڭ ئاتا-بوۋىسى ھېسابلاپ ئۇنىڭغا چوقۇنغان. مانا شۇنداق چۇقۇنغان نىشان ياكى بەلگە «توتېم»دەپ ئاتىلىدۇ.

  تۇتىم توغرىسىدىكى ئېنىقلىما بىتەرەپلىمىرەكمۇ قانداق ؟ تۇتىم چۈشەنچەمدە تۇتىم ئەجدات ئەمەس بەلكى خەيرىلىك بولغان ،ھايات-ماماتلىق پەيتلەردە  ياخشىلىقى يەتكەن ، يىقىن كۈرىدىغان ياكى مەلۇم تەرەپلەردە بىر توپنىڭ كۆڭلىگە ياققان ھايۋان دەپ چۈشەنسەك سەل ئەقىلغا مۇۋاپىق دەپ ئويلايمەن .

yagurqak

albax يوللىغان ۋاقتى  2014-11-14 11:34
«تۇتىم»سۆزى ھىندىئانلار،پاپۇئاسلارنىڭ تىلىدىن كەلگە ...

ئالامەت توغرا گەپ قىلدىڭىز ، مەنمۇ شۇ سىزگە ئوخشاشلا مۇشۇنداق قاراشتا . بۇ بۆرە توتېمىمۇ ئۆز زامانىسىدا ئۇيغۇر ئەجداتلىرى مەلۇم ئېغىر قىيىنچىلىق ، ھەرخىل مەغلۇبىيەتلەرگە ئۇچرىغان چاغلاردا ئاندىن ئوتتۇرىغا چىقىپتىكەن ، م : بىلىشىمچە باشتىكىسى ، بىر قېتىملىق ئۇرۇشتا ئۇيغۇر ئەجداتلىرى ئېغىر قىرغىنچىلىققا ئۇچراپ ئەرلەر ئاساسەن قىرىلىپ قالمىغاندا بىر ئوغۇل بوۋاق بالا پۇت قوللىرى  كېسىلىپ ئادەم باسمايدىغان بىر جايغا ئاپىرىپ تاشلىنىدىكەن ، كېيىن ئۇنى بىر چىشى بۆرە كېلىپ قانلىرىنى توختىتىپ داۋالاپ بېقىپ چوڭ قىلغاندىن كېيىن بۇ ئادەم بىلەن چىشى بۆرە جۈپلىشىپ ئەۋلات قالدۇرۇپ بارا-بار كۆپىيىپ تەڭداشسىز كۈچلۈك سەلتەنىتىنى قۇرۇپ چىقىدىكەن . بۇنىڭغا قارىتا نۇرغۇن تارىخىچىلار بۇ ئەپسانە بىزگە ئىنسانلار تارىخىدىكى چوڭ بىر باسقۇچ ئانىلىق ئۇرۇقداشلىق دەۋرىنى ئەسلىتىدۇ دېگەن قاراشنى ئىلگىرى سۈرىدۇ . يەنى بۇ يەردە ھايات-ماماتلىق پەيتلەردە ئەجداتلىرىمىزنى ئازاپ-ئوقۇبەتتىن قۇتۇلدۇرۇپ  ياخشىلىققا ھىدايەتكە ھۆرلۈككە ئىنتىلدۈرگۈچى ھەم ئۇنىڭغا قۇتقازغۇچى قوغدىغۇچى ،باشلامچى يېتەكلىگۈچى بىر چىشى بۆرە تەمسىل قىلىنىدۇ . يەنە بىرسى ، ئەڭ قەدىمكى تۈرۈك ئەجداتلىرىنىڭ تەڭرىقۇتىنىڭ گۈزەللىكتە ناھايىتىمۇ تەڭداشسىز ئىككى مەلىكىسى بولۇپ ، تەڭرىقۇت ئۆز كۈچ-قۇدرىتىنىڭ جاھاندا تەڭداشسىزلىقىدىن مەغرۇرلىنىپ مېنىڭ قىزلىرىم تەڭرى بىلەن جۈپلىشىشى كېرەك دەپ ئويلاپ ، ھېچكىمگە كۆرسەتمەي چوڭ قىلغان ئىككى قىزىنى يىراق بىر جايغا ئاپىرىپ بىر قورۇدەك بىر نېمە ئىچىگە ئاپىرىپ قويۇپ ، سىلەر تەڭرىقۇتنىڭ قىزلىرى شۇڭا سىلەر ئۆز قاغانلىقىمىزنىڭ كۈچىيىشى ئۈچۈن تەڭرى بىلەن جۈپلىشىشىڭلار كېرەك ، شۇڭا سىلەر بۇ يەردىن ئۆز مەيلىڭلارچە ئايرىلمايسىلەر ، سىلەرنى بۇ يەردىن تەڭرىنىڭ ئۆزى كېلىپ قۇتقۇزۇپ ئېلىپ چىقىپ كېتىدۇ ، شۇ چاغدا سىلەر چىقىپ تەڭرى بىلەن جۈپلىشىسىلەر  دەپ تاپىلاپ قويۇپ كېتىدىكەن . شۇنداق قىلىپ يىللار ئايلار ئارقى-ئارقىدىن ئۆتۈپ ئوزۇن يىللار ئۆتكەن بىر چاغلاردا ئاندىن ئىككى ئەركەك بۆرە مەلىكىلەر تۇرغان جايغا كېلىپ ھوۋلاپ پەقەت نېرى كېتەلمەيدىكەن ، شۇنىڭ بىلەن مەلىكىلەردىن بىرى ھېچقانداق ئىنسى-جىن كۆرمىگەن بۇنداق جايغا بىر بۆرە كېلىپ يېنىمىزدىن ئەگىپ كېتەلمىگىنىدىن قارىغاندا دادىمىز ئېيتقان تەڭرى مۇشۇ ئوخشىمامدۇ دەپ ئاخىرى مەلىكىلەر سىرتىغا چىقىپ بۇ بۆرە بىلەن جۈپلىشىپ نۇرغۇن ئەۋلات قالدۇرۇپ كۈچلۈك ئىمپېرىيىلەرنى قۇرىدىكەن . بۇ ئىككى مەلىكىنىڭ بىرىنىڭ ئەۋلادى ھۇنلارنى ، يەنە بىر مەلىكىنىڭ ئەۋلادى بولسا ھۇنلار بىلەن ئەڭ يېقىن قان قېرىنداش بولغان دى دىڭلىڭ ، تۇرالار يەنى ئۇيغۇرلارنى كۆرسىتىدىكەن . دېمەك بۇ تا بۈگۈگىچە داۋاملىشىپ كەلگەن ئەرلىك يەنى ئاتىلىق ئۇرۇغداشلىق دەۋرىنى كۆرسەتسە كېرەك . بۇ مىسالغا ئالغانلىرىمنى كىتابتىن كۆرگىنىمگە ئۇزۇن بولغان ، بەلكىم بىر قىسم مەزمۇنلار ئۇنتۇلۇپ قالغان ياكى خاتا بوپقالغان بولۇشى مۇمكىن . نېمە دېگەندە ، شۇ بۆرە توتېمى ئەپسانىلىرى شۇ مەلۇم قىيىنچىلىق دەۋرىدە مەيدانغا چىققان بولۇپ ، ئۇنىڭدىن ئەجداتلىرىمىزنىڭ قىيىنچىلىق دەۋرىدە ھۆرلۈككە ئەركىنلىككە گۈزەل كەلگۈسىگە بولغان ئارزۇ-ئارمانلىرى ياخشىلىققا تىنىچلىققا بولغان تۈرلۈك تەلپۈنۈشلىرى ئەكس ئەتكەن دېيىشكە بولىدۇ . مېنىڭ شەخسەن ھېسلىرىم ، مۇقام خەلق ناخشىلىرىمىزدا ئەكس ئەتكەن مەزمۇنلاردىمۇ تارىختىكى قىيىچىلىق ۋەقەلەردىن ھەم تىنىچلىق ئەركىنلىك ھۆرلۈككە ئىنتىلىشقىچە ، تىنىچلىق ھىدايەتكە ئېرىشىش يولىدىكى تۈرلۈك تەجرىبە-ساۋاقلار بىلەن تەمىن ئېتىدۇ دەپ قارايمەن . چۈنكى ، گۈل قارڭغۇلۇق  مۇساپىرچىلىق ، يوقسۇللۇق توخونىڭ تاڭ سەھەردە پەرياد ئېتىشىى بىلەن ئادەمنى سېلىشتۇرۇش ، شۇنداقلا ئۆلۈم گۆردىن قېچىش ، كەچ ئاسمىنىدىكى يورۇقلۇق ئاتا قىلىدىغان يۇلتۇزلار ھەققىدىكى تۈرلۈك -تۈمەن ئۆزگىرىشلەر ۋە كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىت ئىشەنچكە تولغان پەلسەپەۋىي قارشلار شۇنىڭ مەنىسىدىن بولسا كېرەك . يەنە بىرسى مۇقاملىرىمىزنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئۇنى ئورۇنداش جەھەتتە ، مەن بۇنى بۆرىلەر توپى مەلۇم ئولجىغا ئېرىشمەكچى بولغاندا ئالدى بىلەن يولباشچى بۆرىنىڭ ئاچچىق دەرتلىك ئىڭراپ يۈرەكنى تىتىرەتكىدەك  توۋلاش ئارقىلىق باشقا بۆرىلەرنى چىللاپ كېلىپ ئولجىغا ئرىشىش ئۈچۈن بىرلىكتە ئۆملۈكتە ھەرىكەتلىنىشكە چاقىرىشتەك ماھىيىتىنى مۇقامنىڭ باش قىسمى يەنى مۇقەددىمە قىسمىنى ئورۇنلىغۇچىنىڭ باشتىن ئاياغ مۇقامنىڭ ھەممە مەزمۇنىدىن دېرەك بېرىدىغان مۇقەددىمە قىسمىنى تەمكىن غېرىبانە بوغۇق مۇڭلۇق ئاھاڭدا كۈچلۈك ئارزۇ-ئارمانلار بىلەن تەمكىن باشلىشىغا ، نىشان بېكىتىلىپ بۆرىلەر توپىنىڭ بىر نىيەت بىر مەقسەتتە قىسقا جۇشقۇن جىددىي توۋلاپ ئولجىغا شىىدەت بىلەن ياغدەك ئېتىلىپ بېرىپ ئولجىغا ئېرىشكەندىكى غەلىبىسىنى مۇقاملىرىمىزنىڭ قۇرۇلمىسىدىكى رېتىمنىڭ بارغانچە جانلىق كۈچلۈك ، داپ رېتمىنىڭ تېخىمۇ جانلىق تېز ئۇدارلىق ھالەتتە ئۇرۇلۇشىغا ئەگىشىپ مەشرەپ قىسمىغا ئۆتۈپ بارچە مەشرەپ ئەھلىنىڭ بارلىق قايغۇ-ھەسرەت دەرت-ئەلەمنى ئۇنتۇپ ئۆم-ئىناق ھالەتتە خۇشال-خوراملىق ئىلكىدە شوخ ئۇسۇللۇق سەينەغا چۈشۈپ مۇقامنىڭ ئاخىرىنىڭ كۈلكە خۇشاللىق بىلەن ئاخىرلاشقىنىغا تەمسىل قىلماقچىمەن . يەنە بىرى مۇقامنىڭ مۇقەددىمە قىسمىنى ئورۇنداشتا غىرجەك ، ساتار تامبۇر قاتارلىقلار ئىشلىتىلىدۇ ، بۇ مۇقەددىمە قىسمىدىكى بوغۇق مۇڭلۇق دەرتلىك ئاھاڭ بىلەن بۇ چالغۇ ئەسۋابلارنىڭ دەرتكە دەرمان بولغاندەك ماسلىشىشى ئاڭلىغان ئادەمنىڭ يۈرەك باغرىنى يېرىپ بەك مۇڭ قىلىۋېتىدۇ ، بوپمۇ ساتار بىلەن قومۇل غىرجىكىنىڭ مۇقامنىڭ مۇقەددىمە قىسمىنى ئورۇندىغان چاغدىكى ئادەمگە بولغان دەرتلىك ئىڭرىغان تەسىرى ئۆزگىچە ، بوپمۇ ئادەمنى يىراق-يىراق قەدىمكى ئەجداتلارنىڭ شانلىق  ئۆتمۈشىگە ، قايغۇ-ئەلەم بىلەن خۇشاللىق كۈلكە ئوتتۇرىسىدىكى چالۋاقاشلارغا ئېلىپ باشلاپ ئادەمنى تولىمۇ ھاياجانلاندۇرىدۇ ، بۇ خىل ھېسىيات تىل بىلەن تەسۋىرلىگۈسىز  ، بەلكىم مەنچە ھەممىمىز شۇنداق ھېسىياتقا كەپ قالىمىز . دېمەك بۇ دەرت-قايغۇ بىلەن باشلىنىپ كۈلكە خۇشاللىق بىلەن ئاخىرلىشىدىغان ئەجداتلىمىزنىڭ شانلىق تارىخى ، بىزگە ئۇدۇم قالدۇرغان قايغۇ-ھەسرەت ، كۈلكە-خۇشاللىق كەلگۈسىگە بولغان زور ئۈمىت ئىشەنچلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان جانلىق پەلسەپەۋىي قاراشلارنىڭ جانلىق كارتىنىسى بولسا كېرەك .