ھەقىقەت ئۈستىدە ئىزدىنىش ھەقىقى تەتقىقاتچىنىڭ بۇرچى
(تورغا ئۇزاتقۇچى ــــــ مۇھەممەد قادىر)
___ پەلسەپە_ ئىجتىمائىي پەن تەتقىقاتىمىزدىكى ناچار ئىللەتكە سوغاق نەزەر 1. مۇئەللىپنىڭ سۆزى ھەممە غالىبىيەت ئۆزى ئۈستىدىن قازانغان غەلىبىدىن باشلىنىدۇ. ____ ل.م. لېئونوۋف مەن «شىنجاڭ ئۇنۋېرستېتى ئىلمىي ژورنىلى»نىڭ 1988-يىللىق 2-سانىدا سەي دېگۈي ئىسىملىك ناتۇنۇش ئاپتۇرنىڭ فارابى تەتقىقاتىدىكى مەنتىقىلىق زىددىيەتلەرنى تەنقىتلەيدىغان بىر ماقالە ئېلان قىلغىنىمدىن باشقا تەنقىدى ماقالە يازمىغانىدىم. دەرۋەقە، سەي دېگۈينىڭ فارابى تەتقىقاتىدىكى خاتا قاراشلىرى جىددى خاراتېرلىك مەسىلە بولۇپ، ئۇنى تەنقىتلەشكە، قائىدە بىلەن ئىزاھلاشقا ئەرزىيتتى. ۋاھالەنكى، بۇ ئىككىنچى تەنقىدىي ماقالىنى يېزىش-يازماسلىق ھەققىدە ئون يىل مابەينىدە كۆپ قېتىم ئىككىلەندىم. بۇنىڭ سەۋەبى، ئاپتۇرنىڭ مەن نەزەردە تۇتقان بىر قانچە ماقالىسىدىكى غەلىتە قاراشلار ئىلمىي تەنقىتكە ئەرزىپ كەتمەيتتى، قائىدە بىلەن ئىزاھلاپ چىقىشقا «گۇڭ كۆتۈرگىدەك» ئەمەس ئىدى، كۆڭۈلدىلا كۈلۈپ قويۇشقا لايىق ئىدى. پەمىمچە، ئۇنىڭ ماقالىلىرىدىن ئىلمىي ھوزۇر ئېلىۋاتقانلار يوق دېيەرلىك بولۇپ، ئەكسى ھالدا، مەلۇم سەۋەپ ھەتتا بىر مەھەللىك سۇكۇنات تۈپەيلى، «قولىدا چاۋاك چېلىپ قويۇپ، مېيىغىدا كۈلۈپ قويىدىغانلار» خېلىلا نۇرغۇن بولسا كېرەك. دەرۋەقە، بىر قارىماققا ئەخلەت ئەرزىمەس بىر نەرسە. ئەمما، ئەخلەتمۇ ئەگەر توپلىنىپ كەتسە، نورمال مۇھىتنى بولغايدۇ. كومىدىيىلىك ھادىسىلەر ئەۋجىرەپ كەتسە، پاجىئەلەر پەيدا قىلىدۇ. ئىلىم ۋە ھەقىقەت نامى بىلەن ھاۋاغا كۆتۈرۈلگەن ئەخمىقانە ئىدىيە، قاراش، ھۆكۈملەرنىڭ ئىلىم-پەن نامىنى، ئىلىم-پەن خادىملىرى ئوبرازىنى بولغىشى، ياش ئەۋلاتلارنى قايمۇقتۇرىشى تېخىمۇ خەتەرلىك بولىدۇ. بۇنداق بولمىغۇر ساختا «ئىلىم» ھادىسىسى، ئۆز تەبىئىتى بىلەن، يالغان نىقاپ، تار مەزھەپ، يۇقۇرى-تۆۋەننى ئالداش ۋاستىلىرىنى قوللىنىشقا مەجبۇر قىلىدۇ. نەتىجىدە «ئىلىم» نامىدا ئىلىم دەپسەندە قىلىنىپ، مىللەتنىڭ ساغلام، بىر پۈتۈن ئىلىم-پەن تۈزۈلمىسى پارچىلىۋېتىلىپ، ئۇنىڭ ئىچكى ئەخلاقىي ئۇيۇشۇشچانلىقى بىلەن تاشقى ئىززەت-نۇمۇسى يەكسان بولۇشقا يۈزلىنىدۇ. روشەنكى، ھەقىقەتنىڭ ئەڭ چوڭ كۈشەندىسى ساختىلىق ۋە نادانلىق، تەنتەكلىك، جاھىللىق ۋە قەبىھلىكنىڭ ھەقىقەت ھەتتا تەنتەنىلىك ھەقىقەت قىياپىتىدە پىكىر يوللىرىنى قامال قىلىۋېلىشدىن ئىبارەت. راستىن ئېيتقاندا، مەن تەنقىدىي ماقالە يېزىشنى ئەزەلدىن ئانچە خالاپ كەتمەيمەن. چۈنكى، بۇ خىل پائالىيەت يېڭى ئىجادىي ئەمگەككە قارىغاندا كۆڭۈللۈك تۇيغۇ، سەمىمىي ئىلھام، بىۋاستە ئىلمىي-بەدىئىي نەتىجە بېغىشلىمايدۇ. كىشى قانداقتۇر ئاز-تولا ئەسەبىلىيلىشىدۇ، ۋاقىت سەرپ قىلىدۇ، بىر ياكى بىر قاتار كىشىگە ئازار بېرىدۇ. سەن ھەقىقەت ئۈچۈن قولغا قەلەم ئالساڭمۇ، ھەقىقەت يولىدىكى باشقا پائالىيەتلەرگە سېلىشتۇرغاندا، قانداقتۇر پوكان-تاجىلىرى ئوتتەك قىزىرىپ كەتكەن دەرغەزەپ خورازغا ئوخشاپ قالىسەن، بەلكى مېنىڭ خاتادۇر، بۇ قىياپەت ھەرھالدا «تاڭنى چىللىغان» خوراز ئوبرازىدەك نۇرانە بولمىسا كېرەك. مەن ئىلىم ۋە بەدىئىي ئىجادىيەتتىكى شەكىل ھالەتلىرى___ قايسى خىل ئىلمىي ياكى بەدىئىي ئېقىمدا يېزىلغانلىقى، قايسى خىل ئىستىل- ئۇسلوب ئىشلىتىلگەنلىكى، تىل- جۈملە ئىشلىتىش خاھىشى ___ تەنقىددىن مۇستەسنا دەپ قارايمەن، ئۇ خىل ئېقىم ۋە ئۇسلوبتا تۇرۇپ، بۇ خىل ئېقىم ۋە ئۇسلوبنىڭ «ئۆلچەم ئىدارىسى» بولۇش ئادالەتسىزلىك. بۇ، مىللەتنىڭ مىڭبىر مۈشكۈلدە ئېرىشكەن تەپەككۇر گۈلشىنىنى نابۇت قىلىش ھېساپلىنىدۇ. گەپ مەزمۇنغا تاقاشقاندا، ھەقىقەتكە تاقاشقاندا، ھەقىقەتنى ھەقىقەتكە لايىق نىيەت ۋە ئۇسۇلدا ھىمايە قىلماسلىق مىللەتنىڭ ۋە ئىنسانىيەتنىڭ مەنىۋى قوياشى بولغان ئىلمىي تەپەككۇرغا قىلىنغان ئاسىي- خائىنلىق بولۇپ قالمامدۇ؟! بىلىش لازىمكى بىر قىسىم ئادەملەر بار، ئۇلار ھەقىقەتنى سۇيى-ئىستىمال قىلىپ يورۇق توچكىلارغا خىرە چۈشۈرۈش بەدىلىگىلا ھايات كەچۈرەلەيدۇ گىيوتى ئېيتقاندەك «ھەقىقەتنى تەن ئېلىش ئۇنىڭ ئۈچۈن ئىزسىز يوقۇلۇپ كېتىش دېمەكتۇر.» مېنىڭ بۇ ماقالەمگە تۆۋەندىكى بۇ ھېكمەتلەرنىڭ ئىلھام بەرگەنلىكىنى كىتابخانلارغا تاپشۇرۇپ ئۆتمەكچىمەن. بۇ ھېكمەتلەر ھەممىمىزنىڭ تەپەككۇر ۋە ھسىياتىمىزنى يورۇتقۇچى ئورتاق پىكىر بولۇپ قالسۇن: «پەن ئىنسانىيەتنىڭ ئالى ئەقلىدۇر. بۇ ئىنسان ئۆزجىسمى ۋە قېنىدىن ياراتقان قوياشتۇر.» (م. گوركىي) ___ «ئالىمنىڭ ئەمگىكى __ پۈتۈن ئىنسانىيەتنىڭ مۈلكى. شۇ سەۋەپتىن ئىلىم-پەن ئەڭ غەرەزسىز سەپ ھېساپلىنىدۇ.» (م. گوركىي) ___ «كىمكى ئىلىم-پەننى ئۆزىنىڭ سغىن كالىسى دەپ قارىسا ئۇ ھالال بولمىغان ئادەم، ئۇ ئىلىم-پەننىڭ مۇقەددەس نامىنى سودا-سېتىققا ئايلاندۇرىۋالغان ھۈنەرپەز.» () ___ «ئەقىلنىڭ تىلى __ تەپەككۇرنىڭ تەرجىمانىي، تەلۋىنىڭ تىلى بولسا گەپ قوشۇش ۋە غەيۋەت قىلىش قۇرالىدۇر.» () ___ «بىلمەسلىكتىن ئەمەس ساختا بىلەرمەنلەردىن ھەزەر قىلىڭ. دۇنيادىكى ھەممە كۈلپەتلەر شۇلاردىن كېلىدۇ.» (ل. تولستوي) ___ «خاتالىقنى تۈزەش ئورنىغا تەلۋىلىك قىلىش، ئابروي تۆكۈشتۇر.» (فىرانكىلىن) ___ «باشقىلاردىن يادلىۋالغان نەرسىلەرنى سۇدا سۈيۈلدۈرۈپ ماقالە ۋە كىتاپ يازىدىغان ئالدامچى ۋە تەييارتاپلارنى بارلىق پەلسەپە ۋە ئىلىم لاگىرلىرىدا تاپقىلى بولىدۇ.» (پىسارېۋ) ___ «پەن بۇزۇق كىشىلەر قولىدا ئۆزگىلەرگە ياۋۇزلۇق قىلىش قۇرالى بولۇپ قالىدۇ.» (فونۋىزېن) ___ «دوزاقنىڭ ئەڭ دەھشەتلىك جايلىرى ئۇلۇغ مەنىۋىلىكنى سىناش پەيتلىرىدە بىتەرەپ تۇرىۋالىدىغان ئادەملەرگە قالدۇرىلىدۇ.» (دانتى) مەن تەنقىدىي ماقالىنى يېزىشقا نىيەت باغلاش بىلەن بىرگە، يەنە ئىككى ئىلمىي ئىنسانىي پەزىلەت ئۈستىدە «پاكلىنىش» ئېلىپ باردىم. ئۇنىڭ بىرى، پاكىتلار ئېنىق، سالماقلىق ۋە تەكرارلانغان ماھىيەتلىك پاكىت بولىشى، تەھرىرلىك ياكى مەنبە خاتالىقى، ئەرزىمەس پاكىتلار بولماسلىقى شەرتى. ئۇنىڭ يەنە بىرى، ئەخلاق-پەزىلەت شەرتى. مەن، ئومۇمەن، تەنقىد ئوبيېكتىمنىڭ مەتبۇئاتتا ئېلان قىلىنغان ماقالىلىرىدىن تاشقىرى، ئۇنىڭ باشقا پائالىيەتلىرىنىڭ مەندە پەيدا قىلغان سەلبى تەسىراتلىرىنى بۇ ماقالىدا تىلغا ئېلىنىدىغان پاكىتلارغا يۆتكەپ ئىشلەتمەسلىكنى شەرت قىلدىم. مېنىڭچە، پاكلىق ____ سەمىمىلىكتۇر. تەنقىد __ ئىلىم، تەنقىد __ ئەخلاق، تەنقىدچىلىكتە غەلىبە قازانغان بىرەر تەنتەكنى تېخى تەنقىتچىلىك تارىخى بىلمەيدۇ! خاتالىقنى تازىلايمەن دەپ خاتاغا يولغا قويۇش تەنتەكلىكتىنمۇ بەتتەر تەلۋىلىك بولىدۇ. مەن ئۆز ماقالەمدە تەنقىد ئوبيېكتىمنى ئۇنىڭ ئەسلى ھالىتىدىن ئاجىزلاشتۇرۇپ، سۇسلاشتۇرۇپ، ھاي بېرىپ تىلغا ئالغانلىقىمنى ئاشكارا ئىتىراپ قىلىپ ئۆتىمەن. 2. نوقتا قىلىنغان ماقالىلەر مەرتلىك ئادالەتنى بىلىش بىلەن ئۆزىنى تىزگىنلەشنى بىلىشتۇر. ____ سەئىدى شىرازى مەن تەنقىدى ئوبيېكتىمنىڭ ئىسمىنى ئۇنىڭ ئىككى پەيغەمبەر نامىغا تەقلىد قىلىنغانلىقى ئۈچۈنلا ئەمەس، يەنە شەخسى نامىنىڭ ئىززىتى ئۈچۈنمۇ بۇ ماقالىدە تىلغا ئالماسلىقنى تاللىدىم. ئەمما ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئۈچ تۈرگە بۆلۈپ كۆرسىتىپ ئۆتمەكچىمەن. بۇنداق تۈرگە ئىخچاملاش ئۇنىڭ بىر ماقالىنى نامىنى يۆتكەپ بىرقانچە قېتىم ئېلان قىلىش نوقسانلىرىدىن خالىي ئەمەسلىكىنىمۇ كىتاپخانلارغا يىغىنچاقلاپ ئېيتىپ بېرەلەيدۇ. پەلسەپىگە ئائىت ماقالىلىرى: 1. «11- ئەسىردىكى ئاتاقلىق ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسى توغرىسىدا قىسقىچە مۇھاكىمە» («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى»، 1982-يىللىق 1-سان). 2. «يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» («شىنجاڭ ئونۋېرسىتىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان.) 3. « <قۇتادغۇبىلىك> ۋە ئۇنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسى توغرىسىدا دەسلەپكى پىكىرلىرىم» (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى، 2-توپلام، 1986-يىل). 4. «مەملىكەتلىك تۇنجى قېتىملىق <قۇتادغۇبىلىك> تەتقىقاتى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا سۆزلەنگەن سۆز» (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان» قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى، 3-توپلام، 1987-يىل). 5. «يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسى توغرىسىدا يەنە بىر قېتىملىق ئىزدىنىش» (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى، 4-توپلام، 1988-يىل). 6. «ئىشلەپچىقىرىش تەرەققىياتىنىڭ پەلسەپە بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدىكى بىرقانچە مەسىلە توغرىسىدا» («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەقىقاتى»، 1984-يىللىق، 1-سان). موقام سەنئىتىگە ئائىت ماقالىلىرى: 1. «ئون ئىككى مۇقام توغرىسىدا دەسلەپكى مۇھاكىمىلەر» («تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى، 1988-يىل نەشرى). 2. «ئون ئىككى موقام سىنىپىلىكى ئېنىق بولغان ۋەتەنپەرۋەرلىك تەشۋىقات قۇرالى» («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى»، 1990-يىللىق 4-سان). 3. «ئون ئىككى موقام تەتقىقاتىنىڭ دۆلەت ئىچى ۋە سىرىتىدىكى تسىرىگە دائىر بىرقانچە مەسىلە» («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر بىرلەشمىسى خەۋىرى»، 1989-يىللىق 3-سان). 4. «ئون ئىككى موقام تەتقىقاتى ئۇيغۇرشۇناسلىق تەقىقاتىنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمىدۇر» («ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى ھەققىدە»، شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى 1992-يىل نەشرى). ئۇيغۇر كىلاسسك ئەدەبىياتىغا ئائىت ماقالىلىرى: 1. «ئۇيغۇرلارنىڭ 18-ئەسىردىكى لىرىك شائىرى ئىبراھىم مەشھۇرى» («دىۋان مەشھۇرى»غا سۆز بېشى، قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى، 1985-يىل نەشرى). 2. « <دىۋان مەشھۇرى> توغرىسىدا دەسلەپكى تەتقىقات» (شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى»، 1985-يىللىق 4-سان). 3. « <دىۋان مەشھۇرى> توغرىسىدىكى دەسلەپكى ئىزدىنىش» («تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن). 4. «دىۋان قىدىرى (سۆز بېشى) » (قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى، 1986-يىل نەشرى). 5. «16-ئەسىردىكى ئۇيغۇر شائىرى قېدىرخان يەركەندى توغرىسىدا» («تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن). 6. «كىلاسسك ئەدەبىيات توغرىسىدا قىسقىچە بايان» («تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن). 7. «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ غەرپ ۋە شەرق بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى» («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى»، 1992-يىللىق 1-سان). بۇ تىزىملىككە ئۇنىڭ «لۇتۇپۇللا مۇتەللىپ بىلەن بولغان بىر قېتىملىق سۆھبەت» ناملىق ماقالىسىنى كىرگۈزمىدىم. چۈنكى، بۇ ماقالە «ئاقسۇ ئەدەبىياتى»دا ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، ئۇزاق ئۆتمەي «ئىلى دەرياسى» ژورنىلىدا، پۈتۈنلەي ماكسىم گوركىينىڭ «لېنىن بىلەن سۆھبەت» ناملىق ئەسىرىنى سۆزمۇ سۆز دىتالمۇ دىتال كۆچۈرۈپ، يالغاندىن ياسالغان دەپ تەنقىتلەنگەن. شۇنىڭدىن كېيىن، ئاپتۇرنىڭ قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى نەشىر قىلغان، بارلىق شېئىر، دىراما، ماقالىلىرى توپلانغان «تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» دېگەن كىتابىغا بۇ ماقالىسىنى كىرگۈزمىگەنلىكىنىمۇ ئىتىبارغا ئالدىم. يۇقۇرقى 17 پارچە ماقالىنى تەكرار ئوقۇپ چىقىش ئارقىلىق، ئۇلاردىن «يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسى»، «ئون ئىككى مۇقامنىڭ سىنىپى كۆرەش قۇرالى ئىكەنلىكى»، «ئۇيغۇر كىلاسسك ئەدەبىياتىنى تونۇشتۇرۇش»تىن ئىبارەت ئۈچ تېمىنى ماقالە شەكلىدە قايتا-قايتا بايان قىلىشتىن مۇئەييەنلەشتۈردۈم. 3.پەلسەپىگە ئائىت تېماتىك خاتالىقلار ___ دۇنيا ھەركىم ئۆز قىياپىتىنى كۆرسىتىدىغان ئەينەكتىن ئىبارەت. ____ تېككېري ئاپتۇر پەلسەپە ئىلمىنى ئۇنىڭ ئەقلىي ۋە ئىلمىي ھكمەتلىرى ئۈچۈن قېتىرقىنىپ ئۆگەنمىگەن، بەلكى ئۆزىگە شۆھرەت دەبدەبىسى تېپىش ئۈچۈن بۇ ناتونۇش قەسىرگە كىرىپ قالغان! ئۇ ئۆزى ئانچە كۆزگە ئىلىپ كەتمەيدىغان ھەقىقىي ۋە كەسپى پەيلاسوپ فارابىنىڭ: «كىم ئىلىم تەتقىقاتىغا كىرىشنى خالىسا، ئۇ ئۆز تەبىئىتى بىلەن نەزىريەۋى بىلىمگە قىزىقىدىغان بولۇشى، شەيئىلەرنىڭ ماھىيىتى توغرىسىدا ناھايىتى ياخشى ئۇقۇم ۋە چۈشەنچىلەرگە ئېگە بولغان بولۇشى، ئىلىم ئۆزلەشتۈرۈش جەريانىدا تەمكىن ۋە ئۆزىنى تۇتقان بولۇشى»، «ئۆز ھەۋەسلىرىگە نىسبەتەن خالىغىنىنى قىلىدىغان سەخسىيەتچى بولماسلىقى» دېگەن نەسىھىتىگە قۇلاق سالمىغان. ئۇنىڭ پەلسەپە جەھەتتىكى خاتا ۋە غەلىتە ھۆكۈملىرىنى «12 بۇرچ» قارىشى، پەلسەپىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدىكى قارىشى، بىلىش نەزىريىسى جەھەتتىكى قارىشى، كاتېگورىيىلەر جەھەتتىكى قالايمىقان ھۆكۈملىرى، پەلسەپە تارىخىغا ئائىت تاققا-تۇققا سۆزلىرىدىن ئىبارەت بەش تارماققا ئىخچاملاپ كۆرسىتىمەن. 1) «12 بۇرچ» ھەققىدىكى كۈلكىلىك تەپسىلات ئۇ «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ يەشمىسىنى يەنىمۇ يېشىپ بېرىشنى «پەلسەپە تەتقىقاتى» دەپ يەڭگىل چۈشەنگەن ھالدا، يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئېلېمېنتار ئاستورنومىيىلىك «12 بۇرچ (ئۆگەك)» قارىشىنى بۇزۇپ سىخىمىلاشتۇرغان. بۇ، باشلانغۇچ ياكى تولقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ جۇغراپىيە دەرسلىكىدىكى يەرشارىنىڭ قوياش ئوربېتىسىدىكى ئايلىنىشىدىن ھاسىل بولىدىغان تۆت پەسىلنى چۈشەندۈرىدىغان ئاددى سىخىمىنى يەرشارىنىڭ قوياشنى بىر يىلدا بىر قېتىم ئايلىنىپ چىقىش جەريانىدا شۇ ئوربىتا ئىچىدە بېسىپ ئۆتىدىغان 12 قونالغۇ ياكى يۇلتۇزنىڭ جايلىشىش سىخېمىسى قىلىپ قويغان (قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى نەشىرقىلغان « <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان» <2-توپلام> بىلەن «شىنجاڭ ئونۋېرستىتى ئىلمى ژورنىلى» 1983-يىللىق 4-سانىدىكى ماقالىسىغا قاراڭ). ئېيتىش كېرەككى، 12 ئۆگەك قۇياش سېستىمىسىغا تەۋە بولغان، شۇنداقلا يەرشارىنىڭ قوياشنى ئايلىنىش ئوربېتىسىگە جايلاشمىغان يۇلتۇز تۈركۈملىرىدىن ئىبارەت. بۇ يۇلتۇز سېستىمىلىرى يەرشارىدا تۆت پەسىل ۋە 12 ئاينىڭ بۆلۈنىشىگە سەۋەپچىمۇ ئەمەس، پەقەت يەرشارىنىڭ ئۆز ئوربىتىسىنى بويلاپ قۇياشنى بىر يىلدا بىر قېتىم ئايلىنىپ چىقىش جەريانىدا، بۇ يىراقتىكى ئاسمان جىسىملىرى شىمالىي يېرىم شار ئوربىتىسىدا ھەرقايسى ئايلاردا كىشىلەر كۆزگە كۆرۈنۈپ، شۇ ئايدىكى شىمالى يېرىم شار ئاسمىنىدا گەۋدىلىنىپ تۇرىدۇ، كىشىلەر بۇ ھادىسىنى ئاي- پەسىل بۆلگۈچى ئالامەت سۈپىتىدىلا قوبۇل قىلغان، خالاس. ئۇ يەنە تۆت تادۇ (تۇپراق، سۇ، ھاۋا، ئوت)نى تۆت پەسىلگە تەقسىم قىلىپ، كۆزنى تۇپراق، قىشنى سۇ، باھارنى ھاۋا، يازنى ئوت دەۋالغان («شىنجاڭ ئونۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان). شۇنىسى قىزىقكى، بۇنداق بىر پەسىلدە بىرلا تادۇ بولىدىغان مېتافىزىك ھۆكۈم بويىچە بولغاندا، قالغان ئۈچ تادۇ قەيەرگە توپلىشىپ نۆۋەت كۈتۈپ تۇرىدۇ؟ ھەرقايسى ئايلارنى بۇ تۆت تادۇغا يەنە قانداق تەخسىملەيمىز؟ روشەنكى، 12 ئۆگەكنى قوياشنى مەرگەز قىلغان يەر ئوربىتىسىدىكى 12 ۋاقىتنى كۆرسەتكۈچى 12 توچكىلىق سائەت شەكلىدە تەسۋىرلەش ئىپتىدائىي مەلۇماتقىمۇ زىتتۇر. 2) پەلسەپىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدىكى غەلىتە قاراش ئۇ پەلسەپىنىڭ بىرخىل پەن سۈپىتىدە مەيدانغا كېلىشىنى دىندىن ئايرىلىپ چىققان ۋە دىن بىلەن كۆرەش قىلىش جەريانىدا بارلىققا كەلگەن دېگەن (« <قۇتادغۇبلىك> ھەققىدە بايان» 4-توپلام، 7-بەت.) ھۆكۈمنى چىقارغان. بۇ خىل مۇھاكىمە پەن سۈپىتىدىكى پەلسەپىنىڭ ئەمەس، بەلكى پەلسەپىۋى قاراشلارنىڭ دىنىي قاراشلار بىلەن ئارىلىشىپ كەتكەنلىكى، ماتىريالىستىك پەلسەپىنىڭ دىنىي پەلسەپە بىلەن كۆرەش قىلىش جەريانىدا راۋاجلانغانلىقى مەنىسىدىلا توغرا بولغان بولىدۇ. ئېيتىش كېرەككى، دىن ۋە پەلسەپە ئاڭ سېستىمىسىغا كىرىدۇ، بىرى يەنە بىرىنىڭ مەنبەسى بولالمايدۇ. يەنە ئېيتىش كېرەككى، پەلسەپىلەرمۇ ھەرخىل. دىنىي پەلسەپە ئۆزى ئىلگىرى سۈرگەن دىن بىلەن كۆرەش ئېلىپ بېرىپ بارلىققا كەلمەيدۇ. 3) بىلىش نەزىريىسى جەھەتتىكى ئىلىمغا زىت مۇھاكىمىلەر ئۇ بۇ جەھەتتە تۆۋەندىكىدەك ئۆزى بىلگەنچە بىر قاتار كۆز قاراشلارنى ئوتتۇرغا قويغان. مەلۇمكى، بىلىش نەزىريىسى تارىخىدا دۇنيانى بىلىش ۋە دۇنيانى پائالىيەتچانلىق بىلەن ئۆزگەرتىش مەسىلىسىنى تۇنجى بولۇپ كارىل ماركس ئوتتۇرغا قويغان. بۇ ماھىيەتتە بىلىش نەزىريىسىدىكى ئىنقىلابىي ئۆزگىرىش بولۇپ، ئۇنى ماركىسىزىمدىن ئىلگىرىكى ھەرقانداق مۇتۇپەككۇرنىڭ ياكى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ تۆھپىسى دېگىلى بولمايدۇ («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان). يەنە ئۇنىڭ «بىلىش ئەمەلىيەتتۇر، ئەمەلىيەت بىلىشتۇر» («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان) دېگەن قارىشى، بىر تەرەپتىن، ئەمەلىيەتنىڭ بىلىشنىڭ ئۆلچىمى ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلغانلىق؛ يەنە بىرتەرەپتىن، بىلىش بىلەن ئەمەلىيەتنىڭ پەلسەپىۋى سۈپەت ئېنىقلىمىسىنى بىلمىگەنلىك. يەنە ئۇنىڭ يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئىنسان تەسەۋۋۇرىدا تەپەككۇر قىلالىغان («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان) دېگەنلىكى ئۇنىڭ بىلىش نەزىريەسىنى ھەتتا بىلىش جەريانىدىكى تەسەۋۋۇر، تەپەككۇر ھالقىلىرىنى زادى چۈشەنمەستىنلا سۆزلىگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. يۇقۇرىقى جۈملە قانداقتۇ «تەسەۋۋۇرلۇق تەپەككۇر» بىلەن «تەسەۋۋۇرسىز تەپەككۇر»، «ئىنسانى تەسەۋۋۇر» بىلەن «غەيرى ئىنسانى تەسەۋۋۇر»دېگەن نائېنىق چۈشەنچىلەردىن دېرەك بېرىدۇ. يەنە ئۇ تىلغا ئالغان «ھېس __ روھ، ئەقىل __ ئەمەلىيەت» («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان) دېگەن قاراش پىسخولوگىيە ۋە ماتىريالىستىك پەلسەپىدىن خەۋەرسىز ھالدا قارىسىغىلا قىلىنغان مۇھاكىمە بولۇپ، ئۇ ھېس، روھ، ئەقىل، ئەمەلىيەتنىڭ ئىلمىي ئۇقۇمىنى بىلمەي تۇرۇپ، ئۇلارنى بىر-بىرىنىڭ ماھىيىتى، يەشمىسى تەبىرى قىلىپ قويغان. بۇ تۆت ئىبارىنى ھازىرقى زامان كىتاپخانلىرى ئۆزلىرى ئىلمىي ئاساستا ئىزاھلىيالايدۇ ياكى ئىزدىنىپ بىلەلەيدۇ. يەنە «ھېس ئىدېئالىزىمغا، ئەقىل ماتىريالىزىمغا ۋەكىللىك قىلىدۇ» («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان) دېگەن قاراش ئەقەللىي پەلسەپىۋى ساۋاتنى بىلمەي تۇرۇپ، پەلسەپىدە ئىختىرا قىلىنغا «يېڭىلىق»! ئېيتىش كېرەككى، ئىنساندا بولىدىغان روھ، ھېس، ئەقىل، ئەمەلىيەتتىن ئىبارەت خاسىيەتلەر بىلەن پەلسەپىۋى دۇنيا قاراش ھېساپلانغان ئىدېئالىزىم ياكى ماتىريالىزىم پۈتۈنلەي باشقا-باشقا مەسىلىلەر ھېساپلىنىدۇ. ۋاھالەنكى، ماتىريالىستىك ياكى ئىدىئالىستىك دۇنيا قاراش ئىگىلىرىدىمۇ ئۇلارغا خاس روھ، ھېس، ئەقىل ۋە ئەمەلىيەت بولىدۇ. يەنە «ھەقىقەتنىڭ ئۆلچىمى ئادالەت» («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان) دېگەن قاراش كۆرۈنۈشتە داغدۇغىلىق بولسىمۇ، ماھىيەتتە، بىلىش نەزىريىسىدىكى ئەمەلىيەت كاتېگورىيىسىنىڭ ئورنىغا ۋە ئىجتىمائىي ئەمەلىيەتتەك ماتىريالىستىك پەلسەپىۋى كاتېگورىيە ئورنىغا قانۇنشۇناسلىقتىكى ئادالەت ئىبارىسىنى دەسسىتىش، ياكى نادانلىق ئۈستىگە قوشۇلغان تەنتەكلىك، ياكى ماتىريالىستىك بىلىش نەزىريەسىنى بۇرمىلاش بولىدۇ. 4) كاتېگورىيىلەر نەزىريىسىدىكى قالايمىقان ھۆكۈملەر ئۇ كاتېگورىيىلەر نەزىريىسى ۋە ھەرقايسى كاتېگورىيىلىك چۈشەنچىلەرنىڭ خاراكتېر پەرقلىرىنى ئاڭقىرماي، «رىيال مۇمكىنلىك»، «ئابىستىراكت مۇمكىنلىك»، «سەۋەپ»، «نەتىجە»، «تارىخىي نەرسە»، «لوگىكىلىك نەرسە»، «ئوبيېكتىپ چىنلىق»قاتارلىق ئىبارىلەرنى تاققا-تۇققۇ تىلغا ئالغان («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان). ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ زىدىيەتنىڭ بىرلىكى ھەققىدىكى قارىشىنى ئۇنىڭ ھەممە ئادەمنىڭ قانۇن ئالدىدىكى باراۋەرلىكى ھەققىدىكى قارىشى بىلەن ئارىلاشتۇرىۋەتكەن ۋە ئالدىنقىسىنى كېيىنكىسىنىڭ ئاساسى قىلىپ قويغان («يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ <قۇتادغۇبىلىك> داستانى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپىۋى ئىدىيىسى توغرىسىدا» __ «شىنجاڭ ئۇنۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1983-يىللىق 4-سان). ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپنى «رېيالىست مۇتۇپەككۇر»، «قۇتادغۇبىلىك»نى «رېئال پروگرامما»، قارىخانىلار دەۋرىنى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ دۆلەتنى تۈپتىن ئۆزگەرتىدىغان پروگراممىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغان «رېئال مۇمكىنلىك» دەپ ئىزاھلىغان. ئۇ دەلىل سۈپىتىدە، سۇڭ سولالىسى دەۋرىدىكى «ئۈچ ئەركام، بەش ئەھكام» قاتارلىق پەلسەپىۋى ئىدىليىلەر بەزى ئازسانلىق مىللەت رايۇنلىرىنىڭ قۇللۇق دەۋرىدىن فېئوداللىق جەمئىيەتكە ئۆتۈش قەدىمىنى تىزلىتىشتە مەلۇم رول ئوينىدى (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان»، 4-توپلام) دەپ يازغان. ئۇ بۇ بىر جۈملە سۆز بىلەن، بىرخىل تۈزۈمدىكى جەمئىيەتتىن يەنە بىرخىل تۈزۈمدىكى جەمئىيەتكە ئۆتۈشتە دىنىي پەلسەپىنىڭ تەسىر كۆرسىتىشىنى تەكىتلەيدۇ؛ شۇنىڭ بىلەن بىللە، بۇ ئاساسسىز ھۆكۈمى ئۈچۈن «قايسى مىللەتنى»، «قانداقچە تىزلەتتى» دېگەن مەسىلىگە پاكىت كۆرسەتمەيدۇ. ئۇ «ئەخلاق ئەقىلنىڭ ئىجتىمائىي فورمىسى» (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان»، 2-توپلام) دېگەن ھۆكۈم بىلەن ئەخلاق ۋە ئەقىل كاتىگورىيىلىرىنى تەڭلەشتۈرۈپ قويىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىللە، ئەقىلنى غەيرى ئىجتىمائىي __ تەبىئىي ئەسلى زات قىلىپ قويىدۇ. 5) پەلسەپە تارىخى مەسىلىلىرىگە ياتىدىغان بىر قاتار بىلجىرلاشلار ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇبىلىك» ناملىق ئەسىرىنىڭ تارىخى قىممىتىنى گەۋدىلەندۈرمەك بولۇپ، بۇ ئەسەر تەتقىقاتى بويىچە قەشقەردە ئېچىلغان مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا، ئاللىقانداقتۇر مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 3500 يىلدىن تاكى 1778-يىلغىچە ئۆتكەن ئالىملارنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ ھېچقايسىسى «قۇتادغۇبىلىك»كە يەتمەيدىغانلىقىنى خەلقارادىكى تەتقىقاتچىلار ئىسپاتلىدى دېگەننى ئېلان قىلغان! ئۇ «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژورنىلىنىڭ 1992-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلغان «ئۇيغۇر كىلاسسك ئەدەبىياتىنىڭ شەرق ۋە غەرپ بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى» ناملىق ماۋزۇسىلا مەنتىقىگە چۈشمىگەن ماقالىسىدە (شۇ ژورنالنىڭ 117-بىتىگە قاراڭ) يەنە بىر قېتىم بۇ سۆزنى جاكارلايدۇ. ھەيرانمەن ئاپتۇرىمىز نېمە ئۈچۈندۇر مىلادىيىدىن 3500 يىل ئىگىرى كىشىلەر يېڭى تاشقۇرال دەۋرىدە تۇرىۋاتقان مەزگىلدە، ئالىم ۋە ئەسەر توغرۇلۇق ئېغىز ئېچىش مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ھەتتا كۇڭزى بىلەن سوقراتنىڭمۇ مىلادىيىدىن پەقەت 5، 6 ئەسىر ئىلگىرى ئۆتكەنلىكىنى بىلمىگەن! ھەتتا ئۇ ئەيمەنمەي، خۇددى ئاندېرسوننىڭ «يالىڭاچ پادىشاھ» چۆچىكىدىكى كىيىمسىز كارۇلدەك ياپيالىڭاچ نادانلىق ۋە تەنتەنلىك بىلەن بۇ «ئاجايىپ» سۆزنى مەملىكەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىنىڭ ئېچىلىش مۇراسىمى مۇنبىرىدە، ئىلىم رەھبىرى سالاھىيىتى بىلەن جاكارلىغان! بۇ، مىللەتكە، ئاپتۇنۇم رايونىمىزدىكى تەتقىقات ساھەسىنىڭ شان-شۆھرىتىگە مەسخىرە ئېلىپ كېلىدىغان نۇمۇسلۇق ئىش ئىش ئەمەسمۇ؟! قايسى تەتقىقاتچى شۇنداق ئىسپاتلىدى؟ نېمە ئۈچۈن ئاخىرقى چەك 1778-يىل بولۇپ قالدى؟ بۇنىڭغا ئاپتۇر مەڭگۈ دەلىل ۋە سەۋەپ كۆرسىتەلمەيدۇ! چۈنكى بۇ ئويدۇرمىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. ئۇ يەنە «قۇتادغۇبىلىك»نى ئوقۇپ چىقىش ئۈچۈن 18 پارچە كىتاپنى ئوقۇپ چىقىشنى جېكىلەيدۇ (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان» 4-توپلام). بۇلار پلاتون، تۇماس مور، كامپانىلا قاتارلىق كىشلەرنىڭ ئەسەرلىرى بولۇپ، ئۇنى ئوقۇپ چىقىپ تەۋسىيە قىلغان باشقا ئاپتۇردىن، ئوقۇپ چىقمىغان بۇ ئاپتۇرىمىز پەقەت «ئاجايىپ-غارايىپ» ئۈچۈنلا كۆچۈرىۋالغان ۋە كىتاپخانلارنىڭ ئوقۇپ چىقىشىغا ھاۋالە قىلغان! ئاپتۇرىمىز ئۆز-ئۆزىنى تولۇق نامايەن قىلىپ تۇرسا، ئۇنىڭ بۇ قىلمىشىنى يەنە كىتاپخانلارغا چۈشەندۈرۈپ ئولتۇرۇش ھاجەتسىز بولسا كېرەك. ئۇ يەنە، پەلسەپە تارىخىمىزغىمۇ بىر قاتار «مۇناسىۋەت زىدىيىتى» سېلىپ كەلدى. فارابدىن يۈسۈپ خاس ھاجىپقا، «قۇتادغۇبىلىك» تەتقىقاتىنى «تۈركىي تىللار دىۋانى» تەتقىقاتىغا قارشى قىلىپ قويدى. ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئىدىيىلىرىنىڭ پەلسەپىۋى مەنبەلىرىنى بىر تەرەپلىمە ھالدا، ئەنئەنىۋى كۈچ ۋە خەلق قوشاقلىرى دەۋالدى («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى»، 1982-يىللىق 1-سان). ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپ پەلسەپە ئىدىيىلىرى دېگەن باھانىدا، بەزى غەلىتە، بىر-بىرىگە زىت قاراشلارنى بۇ پىشىۋايىمىزنىڭ نامىغا تاڭدى. ئۇ «يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسى توغرىسىدا يەنە بىر قېتىملىق ئىزدىنىش» نامىدا تەكرار ئېلان قىلغان ماقالىسىدا، ئۆزى بىلگەنچە «28 نوقتا» تۈزۈپ چىقىپ، ئۇنى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئىدىيىۋى نوقتى نەزەرلىرى دەۋالدى. بۇ «28 نوقتا»نى بىر-بىرلەپ سانىمىساقمۇ ئۇنىڭدىن ئۈچىنى مىسالغا كەلتۈرەيلى: ئۇنىڭ بىرى، «پلاتون ۋە فارابى قاتارلىقلارنىڭ ئۈستىدە تۇرىدىغىنى ئىلىم» دېگەن نوقتا بولۇپ، ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ سۆزى بولماي، ئاپتۇرىمىزنىڭ ئىلىمنى ئالىمغا زىت قىلىپ قويىدىغان توقۇناق سۆزى! ئۇنىڭ يەنە بىرى، «قەدىرلىك ئىنسان بار، ئۇلار: بىرى ئالىم، بىرى بەگ، ئۈچىنچىسى ھايۋاندۇر» دېگەن نوقتا بولۇپ، ئۇ بۇنداق بەگ ۋە ھايۋاننى قەدىرلىك ئىنسان قاتارىدا تىلغا ئېلىشنى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ نوقتى نەزىرى قىلىپ يازغان. ئۇنىڭ ئۈچىنچىسى، «ئۈچ نەرسىدىن يىراق بول. بىرى بەگدىن، بىرى يالغانچىدىن، بىرى بىخىلدىن» دېگەن نوقتىنىمۇ ئاپتۇر يۈسۈپ خاس ھاجىپقا تاڭغان. بۇ يەردە «بەگ» قەدىرلىك ئىنسان بولماي، يىراقلىشىدىغان ئوبيېكتىپ قىلىنغان (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان»، 4-توپلام). ئۇ يەنە، كارىل ماركس «ئىنسان ئىلمىي»نى ياراتقۇچى، ماركس 1844-يىلى يازغان «ئىقتىسات ئىلمى پەلسەپىسى» ناملىق كىتابىدا بۇ ئىلىمنى ئوتتۇرغا قويغان («تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن»، 97-بەت) دەيدۇ. بۇ بىر جۈملە سۆزدىن ئاپتۇرنىڭ ماركىسنىڭ تېخى ئۇيغۇرچە قىلىنمىغان «1844-يىلقى پەلسەپە- ئىقتىساتشۇناسلىق قوليازمىلىرى»ناملىق ئەسىرىنى ئوقۇمايلا، ئۇ ھەقتە سۆز ئېچىشقا بولىدۇ دەپ قارايدىغان ئىلمىي ئەخلاقىنى كۆرىۋالغىلى بولىدۇ. ئۇ يەنە، «شىنجاڭ ئونۋېرستىتى ئىلمىي ژورنىلى»نىڭ 1983-يىللىق 4-سانىدا ئېلان قىلىنغان ماقالىسىدە، ماركسىزىمنىڭ پەلسەپە، سىياسىي ئىقتىساد، ئىلمىي سوتىسيالىزىمدىن ئىبارەت ئۈچ تەركىبىي قىسمىنى ياخشى بىلمەي تۇرۇپلا، ئۇنىڭ بىر تەركىبىي قىسمى بولغان پەلسەپىنىڭ ئۈچ تەركىبى قىلىپ قويغان. ئۇ يەنە، شۇ ژورنالنىڭ 116-بېتىدە، يۈسۈپ خاس ھاجىپنى ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى ئىچىدىكى ئۇيغۇر كىلاسسك ئەدەبىياتى تارىخىنىڭ بىر پارلاق نامايەندىسى دىيىش بىلەن كلاسسك ئەدەبىياتنى پەلسەپە تارىخىنىڭ بىر تەركىبىي قىسمى قىلىپ قويغان. يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغانلار پەلسەپىنىڭ ئەڭ ئىتىدائىي ساۋات مەسىلىلىرىدە ئۇشبۇ تەتقىقاتچىمىزنىڭ ئۆز- ئۆزىنى سۆرەتلىشى بولۇپ، بۇ بىزنىڭ ئۇنى خاتا تەسۋىرلەش ئۈچۈن چاپلىغان يالامىز ئەمەس. 4. مۇقام مەسىلىسىدىكى چاكىنا قاراشلار كىشىنى ئەخمەق قىلىپ قويىدىغان نەرسە ئۆزىگە تەمەننا قويۇش بىلەن مەنمەنلىكتۇر. ___ لېبكنېخت ئاپتۇرنىڭ ئۇيغۇر مۇقاملىرى تەتقىقاتىغا قىزىقىش سەۋەپلىرى ماڭا نامەلۇم، ئەمما ئۇنىڭ يۇقىرىدا نامى ئاتالغان بىر-بىرىگە ۋارىيانت بولۇپ كىتاب ۋە ژورنال سەھىپىسىگە چىققان تۆت پارچە ماقالىسى پۈتكۈل مۇقام تەتقىقاتى تارىخىدىكى ئەڭ سول، ئەڭ چاكىنا (ۋولگار) مۇھاكىمە بولۇپ، مەدەنىيەت تارىخىمىزدا ئەسلىنىپ تۇرىدىغان خاس ئۈلگە بولۇپ قالدى. بۇ ماقالىلەردىكى پۈتۈن كۆز قاراش «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» موھىتىدىن پايدىلىنىپ «قەددىنى تىكلىۋېلىش» پىلانى بويىچە باش قاتۇرۇپ ئىشلەنگەن بولسا كېرەك. ئۇنىڭ ھەربىر ۋارىيانتىنىڭ سىياسىي مۇھىت كەسكىنلەشكەندە قايتا ئېلان قىلىنىپ تۇرغىنىمۇ تاسادىپى ئەمەس. ئاپتۇر «ئون ئىككى مۇقام»نى ئۇيغۇر ئەمگەكچىلىرى روشەن سىنىپىي مەقسەتتارلىق بىلەن بىرىنىڭ كەينىدىن بىرىنى ئىجات قىلغان دېگەن «مەقسەت نەزىريىسى»نى ئاتايىن كۆتۈرۈپ چىقىدۇ. بۇ، كەڭ مەنىدە، سەنئەت ئىزچىل سىياسىي مەقسەتتە پەيدا بولغان دېگەن قاراشقا ياندىشىدۇ. بۇ يەردە مەن سىياسىي مەقسەت بىلەن ھەرخىل پائالىيەتنى شەكىللەندۈرگەن «ئۇيغۇر ئەمگەكچىلىرى»مۇ، ياكى ئاپتۇرىمىزنىڭ دەل ئۆزىمۇ زادى كىم؟ دەپ دۇئال قويماقچىمەن. بۇ سۇئالنىڭ جاۋابىنى كەڭ كىتابخانلارغا ھاۋالە قىلىش يېتەرلىك. ئېيتىش كېرەككى، «ئون ئىككى مۇقام» دەك ئۇزاق تارىخىي راۋاجلىنىش ئىچىدە پەيدىنپەي ھازىرقى ھالەتكە يەتكەن سەنئەتنى ھېچقايسى كومپوزىتورنىڭ بىرەر سىياسى مەقسەتتارلىق بىلەن مەيدانغا چىقىش مۇمكىن ئەمەس، ئاپتۇرىمىز تارىخىي مىراسلىرىمىزنىڭ نەتىجىلىرى ئۈستىدە نورمال تەتقىقات قائىدىسى بويىچە ئىزدىنىش ئورنىغا، قانداقتۇر غەيرىي تارىخىي كۈچ بىلەن بىر تاقلاپلا بۇ مىراسلارنىڭ بىرقانچە مىڭ يىلدىن بېرى ئۈزۈلمەي كىلىۋاتقان ئىجادىيەت سوبيېكتلىرىنىڭ مەقسەتتارلىقىنى بىلىۋالغان؟! ئېيتىش كېرەككى، سىنىپىي جەمئىيەتتە ھەرخىل ئىدىيىلەرگە سىنىپى تامغا بېسىلغانلىقى بىلەن ھەرقانداق مەنىۋى ئىجادىيەتنىڭ سىياسىي مەقسەتتارلىق بىلەن يارىتىلىدىغانلىقى ئوخشاش بولمىغان ئىككى چۈشەنچە! بۇنى ياكى سوفستىكا، ياكى چاكىنىلىق بىلەن قارىسىغا سۆزلەش ئارىلاشتۇرۇۋېتىشى مۇمكىن. ئاپتۇرىمىز سىياسىي مەقسەتتارلىقنى ئالدىن بايقىۋېلىشتەك بىلەرمەنلىكى بىلەن، مۇقاملارنىڭ ناملىرىغا يۇشۇرۇنغان سىنىپىي- سىياسىي مەنىدارلىقنى «ئىختىرا» قىلغان. ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، ئۇ مۇقام تەتقىقاتىنىڭ ئەمدىلا باشلىنىۋاتقان يېڭى ئىش بولماي، ئەڭ كەم دېگەندىمۇ فارابىدىن نەۋائىغىچە ھەتتا يېقىنقى زاماندا دەرۋىش ئەلىگىچە ئىزاھلانغان «ئېچىۋېتىلگەن ساھە» ئىكەنلىكىدىن خەۋەرسىز ھالدىلا، «سىفىنكس تېپىشمىقى»نى تۇنجى بولۇپ يېشىۋەتمەك بولغان! قىزىقى شۇكى، ھەم قەدىمكى تۈرك تىلى ۋە چاغاتاي ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى بويىچە، ھەم «قۇتادغۇبىلىك»نى نەزمىي يەشمە ھالەتكە كەلتۈرۈپ ئۇنۋان ئالغان بۇ تەتقىقاتچىمىز ھەممە مۇقام ناملىرىنى ئۇنىڭدىكى بىرەر ھەرپ بويىچە تىغمۇتىغ ھالەتتە ئۆت پۈركەپ تۇرىدىغان سىنىپىي-سىياسىي كۆرەش بىلەن رەڭدار بوياپ راسا جىلۋىلەندۈرىۋەتكەن؛ مۇزىكا نەزىريىسىدىن، جۈملىدىن مۇزىكا تارىخىدىن خەۋىرى بولمىغان، ئەمما نۇمۇس بىلەن ئۆزىنى باشقۇرۇشتىن خەۋىرى بولغان ھەرقانداق ئادەم بۇنداق ھاماقەتلىككە تەۋەككۇل قىلمايدۇ! مەن مەشھۇر مۇزىكا ئالىملىرى رەجەپوف، كارامەتوفلارنىڭ مۇقام مەسىلىسىگە ئائىت كىتابلىرىنى ئوقۇپ بىزنىڭ بۇ قەيسەر ئاپتۇرىمىزنىڭ مۇقام مۇنبىرىدە كۆزى ئوچۇق كىشىلەرگە جاكارلاۋاتقان غەلىتە مۇھاكىمىلىرىدىن خورلىنىش ھېس قىلدىم. چۈنكى، ئۇ ھېچ بولمىغاندا زاماندىشىم ھەم ۋەتەندىشىم ئەمەسمۇ؟! ئاپتۇرىمىز ھەر مۇقامنى ئۇنىڭ نامىغا ئىزاھات بېرىش ئارقىلىق سىنىپى كۆرەش قۇرالى، سىياسىي ۋاستە دېگەن ئۆزىگە خاس غەلىتە ھۆكۈمگە مەجبۇرى تاڭىدۇ. ئۇ بۇ جەھەتتە يەنە ئۆزىگە خاس ئېتىمولوگ قىياپىتىنى كۆرسەتمەكچى بولىدۇ. «راك» ئىبارىسىنى «راھاۋى» ئىبارىسىگە سۇندۇرۇپ، ئۇنىڭدىن «راھەت»، «ئازادلىق» دېگەن ئۇقۇملارنى پۈۋدەپ چىقىرىپ، «راك مۇقامى»نى ئىزىلگۈچى خەلقنىڭ ئازادلىق كۆرەشلىرى مەقسەت قىلىنىپ يارىتىلغان ئازادلىق مۇقامى قىلىپ تەرىپلەيدۇ. ۋاھالەنكى، مەشھۇر مۇزىكا ئالىمى ئىسھاق رەجەپوف «مۇقاملار مەسىلىسىگە دائىر» ناملىق كاتتا كىتابىدا (تاشكەنت، 1963-يىل نەشرى): «راك سۆزى ھىندىچە بولۇپ، مۇقام مەنىسىگە توغرا كېلىدۇ»، ئەمما «راكنىڭ مېلودىك ماتېريالى ھىندى مۇزىكىسىدىن ئېلىنغان دەپ ئويلاش خاتا» (240-بەت) دەيدۇ ۋە «قەشقەرچە راك» (241-بەت)نىڭ نامىنى تىلغا ئالىدۇ. ئۇ، كەۋكەۋى يازغان مەنبە ئاساسىدا، «راھاۋى» ئىبارىسىنىڭ رۇم شەھەرلىرىنىڭ بىرىنىڭ نامى بولغانلىقىنى (45-بەت)، ئەل ھۈسەينى يازغان مەنبە ئاساسىدا بۇ ئىبارىنىڭ ئاتلىقلار يۈرىشى كۈيى ئىكەنلىكىنى (46-بەت) تىلغا ئالغان. ئاپتۇرىمىز «چەبىيات» مۇقامىنى مەنبەسىز ھالدا «ھۈسەينى» موقامى دەپ ھۆكۈم قىلىدۇ. ئۇ چەبىيات مۇقامى خورلۇققا قارشى تۇرۇش، زالىملارنى ئاغدۇرۇش، خەلقنىڭ ئۆز كۆڭلىنى خۇشال قىلىش مەقسىدىدە ئىجاد قىلىنغان دەيدۇ. «بايات» مۇقامى ئاپتۇرىمىز تەرىپىدىن گۈزەللىكنى ئەسلەش، ھۆسىن جامال مەنىسىدە ئىزاھلىنىدۇ. ئۇ يەنە بۇ ئىبارىنىڭ ئەسلى توغرا ئېيتىلىشى «ھەببىيات» بولۇپ، بۇنىڭدا «بايات» نامى توغرا تەلەپپۇز قىلىنمىغان دەيدۇ. ئۇ «ھەببىيات» ئىبارىسىنى زىرائەت ئۇرۇقلىرى ۋە مۇھەببەت» دېگەن مەنىدە دەيدۇ. قانداق بولۇپ زىرائەت ئۇرۇقلىرىغا مۇھەببەتنىڭ ياكى مۇھەببەتكە زىرائەت ئۇرۇقلىرىنىڭ كىرىپ قالغانلىقىنى دېمەيدۇ. ۋاھالەنكى، «بايات» ئىبارىسىنىڭ تەڭرى ۋە ئوغۇزلارنىڭ بىر قەبىلىسنىڭ نامى ئىكەنلىكىنى «قۇتادغۇبىلىك» بىلەن «تۈركى تىللار دىۋانى»دا ئېنىق كۆرسىتىلگەن. بۇ نام خاتا تەلەپپۇرز قىلىنغان بولماستىن، بەلكى «ھەببىيات» ئىبارىسى ياساپ چىقىلغان. دەرۋەقە، ئاپتۇرىمىز ئەرەپچە «ھەببەزا» (نېمە دېگەن گۈزەل ھە!)، «ھەببە» (دان، ئالتۇن ئۆلچەش تارازىسىنىڭ تېشى) دېگەن سۆزلەرنى تاپقان ۋە ئۇنىڭدىن ئۆز ئىقتىدارى بويىچە «ەببىيات» ئاتالغۇسىنى كەشىپ قىلغان. كىشىنى ھەيران قىلىدىغىنى شۇكى، تىلچىمىز «بايات»نىڭ ناتوغرا «ھەببىيات»نىڭ توغرىلىقىنى تىلغا ئېلىش بىلەن بىللە، يەنە ئېغىزدا چوڭ «ھ» كىچىك «ھ» بىلەن تەلەپپۇز قىلىنسا «بايات»، كىچىك «ھ» بىلەن تەلەپپۇز قىلىنسا «ھەببىيات» دېگەن ئاۋاز پەيدا بولىدۇ دەيدۇ. تاۋۇشتا چوڭ «ھ» دېگەن نەەرسە بولىدۇ دېگەننى ئاڭلىمىغان، پەقەت يېزىقتا «باش»، «ئوتتۇرا»، «ئاياغ»دا كېلىدىغان ھەرپلەر بولىدۇ دەپ ئاڭلىغان ئىكەنمەن. ئاپتۇرىمىز «مۇشاۋىرەك» مۇقامىنى «راست» مۇقامى دەپمۇ ئىزاھلايدۇ ۋە بۇ مۇقامنى تومتاق ھالدىلا ئەزگۈچى، تەييارتاپ، مۇتىھەملەرنىڭ يالغانچىلىق، كاززاپلىقلىرىغا قارشىلىق بىلدۈرۈش مەقسىتىدە شۇ نام بىلەن ئىجاد قلىنغان دەيدۇ. بۇ يەردە ئاپتۇرىمىز بىرىنچى قەدەمدە «مۇشاۋىرەك» ئىبارىسىنى «راست» ئىبارىسىگە كۆچۈرىدۇ، ئىككىنچى قەدەمدە ئۇنى دۈم كۆمتۈرۈپ، «يالغان»، «كاززاپ» دېگەن ئۇقۇمنى قېقىپ چىقىرىدۇ. ۋاھالەنكى، ئىسھاق رەجەپوف ئۆز كىتابىنىڭ 44-بىتىدە، «راست مۇقامى»نى كۆپچىلىك مۇقاملارنىڭ كۈيلىرىگە ماس كېلىدىغان 43 دائىرىنى تەشكىل قىلغان ئاھاڭ شەكلى بولۇپ، «ئۇممۇل ئەدۋار» ___ ھەممە كۈيلەرنىڭ ئانىسى دېگەن تەرىپكە ئېگە دەپ ئىزاھلايدۇ. رەجەپوفنىڭ پىكرىچە، «راست» ___ «رۇس»، «ماس»، «لايىق» مەنىسىنى بېرىدۇ. ئاپتۇرىمىز «چارىگاھ» مۇقامىنى «ھىجاز» مۇقامى دەپ تىلغا ئېلىش بىلەن بىللە، يەنە قانداقتۇر «چارىگاھ» مۇقامىنى تارىم، قىزىل، دولان قاتارلىق تۆت دەريا ئارلىقىدا (شىنجاڭدا بۇ تۆت دەريا كىسىشىدىغان جايمۇ بارمۇ؟ بۇبۇللار سايرىغاندا، كەمبىغەل خەلق ئۆز خۇشاللىقىنى ئىزھار قىلىش مەقسىدىدە ئىجاد قىلغان دەيدۇ. ئۇنداقتا قانداقسىگە بۇ مۇقامنىڭ يەنە بىر نامى ئەرەبىستاننىڭ مەككە -مەدىنە شەھەرلىرى جايلاشقان ۋىلايەت نامى «ھىجاز»نىڭ نامى بولۇپ قالىدۇ؟ بۇنى ئىزاھلىمايدۇ. دەرۋەقە، «چارىگاھ» مۇقامىنىڭ نامى ئىسھاق رەجەپوفنىڭ كىتابىنىڭ 56- بېتىدە، «تۆت پەدىدىن ھاسىل قىلىنغان ئاۋاز قاتارى بولۇپ، دىئاپازۇنى كۋادرات شەكلىدە بولغانلىقى ئۈچۈن «زۇلئەربە» (كۋادرات دىئاپونلۇق كۈي) دېيىلگەن دەپ يېزىلغان. ئاپتۇرىمىز «پەنجىگاھ» مۇقامىنى ھېچ ئاساسسىز ھالدا «بۈزۈرۈك مۇقامى» دەيدۇ. ئۇ «پەنجىگاھ» مۇقامى فېئودال روھانىلارنىڭ كەمبىغەللەرنى پەس، ئەقىلسىز كۆرىدىغان ۋە بۇنى تەڭرى شۇنداق ياراتقان قاراشلىرىغا قارشىلىق بىلدۈرۈپ، كەمبىغەللەرنىڭ ئىسىل پەزىلەتلىرىنى ئىپادىلەش مەجسىدىدە ئىجاد قىلىنغان دەيدۇ. ئۇ قارىماققا «پەنجىگاھ»تىن «پەس» مەنىسىنى، «بۈزۈرۈك»تىن ئۇلۇغ-ئېسىل مەنىسىنى ئويلاپ تېپىپ، بۇ مۇقامنى ئىزاھلىغان. ۋاھالەنكى، ئىسھاق رەجەپوف ئۆز كىتابىنىڭ 56-بېتىدە، «پەنجىگاھ» مۇقامىنى «بەش پاغانە- بەش پەردە»لىك ___ بەش پاغانىلىق كىۋىنتا دىئاپۇزۇندىكى تاۋۇش قاتارىغا ئاساسلانغان ئاھاڭ شەكلى دەپ ئىزاھلايدۇ. ئۇ «بۇزۇرۇك» (ئۇلۇغ) مۇماقى توغرىسىدا ئۆز كىتابىنىڭ 49- بېتىدە، بۇ مۇقامنىڭ باشقا مۇقاملاردىن كۆپ كۈيلۈك زور مۇقاملىقىنى تىلغا ئالىدۇ. ئاپتۇرىمىز «ئۆزھال» مۇقامىنى «كۆچەك» مۇقامى دېگەندە ھېچقانداق مەنبە كۆرسەتمەيدۇ. ئۇ بۇ مۇقام ئىزىلگۈچى ئەمگەكچىلەرنىڭ ئەزگۈچى فېئوداللارغا بولغان قارشىلىقىنى ئىپادىلەش، مىليۇنلىغان خەلقنىڭ «ھالىنى» جاراڭلىق سادا بىلەن ئىپادىلەش مەقسىدىدە يارىتىلغان دەيدۇ. ۋاھالەنكى، ئىسھاق رەجەپوف ئۆز كىتابىنىڭ 159-بېتىدە، «ئۆزھال» ئىبارىسى «پەسكە توشۇش»، «سەكرەش» مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ، بۇنىڭدا كۈي ئۆزى باشلانغان ۋاقىتتىكى كۇۋارتادرىجىسىدىن بىردىنلا پەسلكە قاراپ سەكرەيدۇ، بۇ ھال نوتىدا ھەم سترېلكىدا كۆرۈنىدۇ دەپ چۈشۈندۈرىدۇ. ئىسھاق رەجەپوف كىتابىنىڭ 104-بېتىدە، «كۆچەك مۇقامى» تۈرك خەلقلىرىگە خاس بىر مۇقام بولۇپ، «راست مۇقامى»غا يېقىن تۇرىدۇ دەپ تىلغا ئالىدۇ. ئاپتۇرىمىز «ئىراق» مۇقامى ھەققىدە ئۆزىچە مەنە بەرسىمۇ، ئۇ بۇ مۇقام ئەمگەكچى خەلقنىڭ فىئوداللارغا قارشى كۈچلۈك قان -تەر ۋە غەزەپ دولقۇنىنى ئىپادىلەش مەقسىدىدە يارىتىلغان دەيدۇ. نەتىجىدە، بۇ «غەزەپ دولقۇنى» مۇقامى بولۇپ چىقىدۇ. ۋاھالەنكى، ئىسھاق رەجەپوف ئۆز كىتابىنىڭ 47- بېتىدە، بۇ مۇقامنى ھەممىگە مەلۇم مەنىدە ___ «ئىراق» مەملىكىتى نامىغا نىسبەت قىلىنغان دەپ ئىزاھلايدۇ. ئاپتۇرىمىز «ناۋا» مۇقامىغىمۇ سىنىپى تۈس بېرىدۇ. ئۇ «ناۋا» مۇقامى ئەمگەكچىلەرنىڭ قۇدرەتلىك، بايلارنىڭ ئاجىز ئىكەنلىكىنى ئىپادىلەش مەقسىدىدە يارىتىلغان دەيدۇ، ۋەھالەنكى، «ناۋا» ئىبارىسى «كۈيلەش»، «كۈي» مەنىسىدە ئىكەنلىكىنى بىلمەيدىغان كىشى ئاز بولسا كېرەك. ئاپتۇرىمىز «ئۇششاق» موقامىنىڭ «ئاشىق»، «مۇھەببەت» ئىبارىسىنىڭ كۆپلۈك كېلىشى ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلالمىغان بولسىمۇ، ئۇنى يەنە كەسپى سىياسەتۋازلىقى بويىچە، ھەقىقى مۇھەببەت ئەمگەكچى خەلقتە بولۇپ، يۇقىرى تەبىقىنىڭ مۇھەببىتى ساختا ئىكەنلىكىنىبىلدۈرش مەقسىدىدە يارىتىلغان دەيدۇ. ئۇ يەنە، «ئەجەم» مۇقامىنى سۈي سۇلالىسى دەۋرىدە شىنجاڭغا كىرىپ، ئىسلام دىنىنى تارقاتقۇچىلار خەلقنى كەمسىتىپ، سىلەر «ئەجەم» دېگەندە، خەلق «ھەئە، بىزئەجەم» دەپ ئۆز ئىپتىخارىنى كۆرسىتىش مەقسىدىدە ئىجاد قىلغان دەيدۇ. ئاپتۇرىمىز «سىگاھ» مۇقامىنى «بۇسلىك» دەپ ئىزاھلاش بىلەن بىللە، ئۇنى خەلقنىڭ كۆرەشچان روھىغا مەدھىيە ئوقۇش مەقسىدىدە يارىتىلغان دەيدۇ. ئۇ بۇ مۇقامنىڭ «بۇسلىك» دېگەن نامى «ئارىسلاننى ھەيران قالدۇرۇش» مەقسىتىدە يارىتىلغان دېگەننى قوشۇپ قويىدۇ. ۋاھالەنكى، ئىسھاق رەجەپوف ئۆز كىتابىنىڭ 165-بېتىدە، «سىگاھ»نىڭ تۈرلۈك شەكىللىرى (نەمۇنى) ئۈستىدە توختىلىدۇ. ئۇ يەنىلا ئىككىنچى پەدىدىكى ئاۋاز قاتارى ئاساسىدىكى كۈيلەر مۇجەسسىمىنىڭ نامى بولۇپ، ئۇنىڭ «بۇسلىك» مۇقامى بىلەن بىرلىكى ئاپتۇرىمىزنىڭ خۇسۇسىي ھۆكۈمىدۇر. ئىسھاق رەجەپوف كىتابىنىڭ 43-بېتىدە، «بۇسلىك» ئىبارىسى «ئاتاقلىق ئات ___ ئەبۇ سالىكتىن ئېلىنغان» دېيىلگەن ۋە بۇ ھەقتە ئىزاھات بېرىلمىگەن. مانا كۆرۈپ تۇرۇپسىلەركى، يۇقۇرىدىكى غەلىتە ھۆكۈملەرنى بىزنىڭ ئاپتۇرىمىز ئۆزىدە ھازىر بولمىغان تىلشۇناس، ئېتمولوگ، مۇقامشۇناس «سالاھىيىتى» بىلەن بىزگە تەقدىم قىلغان! بۇ يەردە كىشىنى تەئەجۈپلەندۈرىدىغىنى شۇكى، مۇقاملار خۇددى ئاپتۇرىمىزدەك كۈرەشچان، مەقسىدى روشەن بىرەر رېجسسور قۇماندانلىقىدا بىر-بىرلەپ مەيدانغا كەلگەنكەن! روشەنكى، ئاپتۇرىمىز مۇقاملارنىڭ مۇزىكىلىق تۈزۈلمىسى، لاد ۋە ئاۋاز قاتارىغا ئىتىبار بەرمىگەن، بۇ جەھەتتە ئۆزى بىلگەنچە جەڭگىۋار «تەپسىر» قىلغان. بۇنداق مەسئۇلىيەتسىلىكتىن كۈلۈشكە فارابى، يۈسۈپ خاس ھاجىپ، مەھمۇد كاشغەرى، ئەلشىر ناۋائى مۇيەسسەر بولالمىغان بولسىمۇ، خەلقىمىزنىڭ ئەۋلاتلىرى، مۇقام ئەۋلاتلىرى داۋاملىق ئۈلگىرىدۇ! مەشھۇر دەستۇر ___ «قابۇسنامە»دە مۇنداق بىر جۈملە سۆز بار: «ئۆزىنى بىلىملىك ھېساپلايدىغان ناداندىن قاچ!» ھەئە، شۇنداق، ئاپتۇرىمىز بۇ يىل يەنى، 1992-يىل 8-ئاينىڭ 5- كۈنى يەكەندە ئۆتكۈزۈلگەن 2- قېتىملىق «ئون ئىككى مۇقام» ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىنىڭ ئېچىلىش مۇراسىمى باشلىنىش ئالدىدىكى مىنۇتلاردا، رەھبەرلەر، ئالىملار ۋە جامائەت يىغىن زالىغا كىرىۋاتقان پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، ئۈرۈمچىدە تەييارلىۋالغان «ئون ئىككى قۇمان سىنىپىلىكى ئېنىق بولغان ۋەتەنپەرۋەرلىك تەشۋىقات قۇرالى» ناملىق ماقالىسىنىڭ ئۇنئالغۇ لىنتىسىنى كارناي ئارقىلىق پۇتۇن زالغا قويۇپ بەردى. ئۇ نېمىدىن يۈرىكى پوكۇلدىدىكى، ماقالىنى ئوقۇغان ئايال دېكتور ئاپتورىمىزنىڭ نام-شەرىپىنى ئېيتىدىغان چاغدا چاققانلىق بىلەن ئۇنئالغۇنى بېسىۋەتتى! بۇ كىچىككىنە كومېدىيىلىك ئپىزوت ئۇنىڭ ئۆز قاراشلىرىنى پۈتۈن جەمىيەتكە تېڭىش يولىدا قارام تەنتەك ۋە نادان تەرسالىقتا خېلىلا خاراكتېر ئالغان شەخس ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى. دەرھەقىقەت، ئەخلاق، پىسخولوگىيە ۋە ئىجتىمائىي پروتوتىپلار تەتقىقاتى نوقتىسىدىن ئاپتۇرىمىزنىڭ ئۆزى تەقتىق قىلىشقا ئەرزىيدىغان «باش تەتقىقاتچى»دۇر! ئاپتۇرىمىزنىڭ موقاملار توغرىسىدىكى ماقالىلىرىدە، يەنە تۆۋەندىكى بىر قاتار قارىسىغا قىلىنغان خاتا ھۆكۈملەر بار: ئۇ، «تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» دېگەن كىتابىنىڭ 4- بېتىدە «تىلى ۋادىسى»نى «ئېلى ۋادىسى» قىلىۋالغان. ئۇ شۇ كىتابنىڭ 4-بېتىدە، خەلق قوشىقى تېكست تەرىقىسىدە (شىنجاڭدىن) ئىچكى ئۆلكىلەرگە تارقالغان دېگەن. ئو «ئون ئىككى مۇقام تەتقىقاتىنىڭ دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى تەسىرىگە دائىر بىرقانچە مەسىلە» ناملىق («شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر بىرلەشمىسى خەۋەرلىرى»، 1989-يىل 3-سان) ماقالىسىدە، ھېچقانداق مەنبەسىزلا، ئون ئىككى مۇقامنىڭ ئىلمىي قىممىتىنى قەدىمكى خەنزۇ ئالىملىرىشەرھلىگەن دېگەن سۆزنى يازغان. ئۇ «تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» دېگەن كىتابىنىڭ 5-بېتىدە ھېچقانداق ئىسپاتسىزلا سۈي دەۋرىدە كۇچادا ئىككى مۇقام ئىجاد قىلىنغان دېگەن. ئۇ شۇ سەھىپىدە، «ئەجەم مۇقامى» ئەڭ دەسلەپ ئىجاد قىلىنغان، نامى «زەنگۇلە»، «ئەسىللىك» ئىدى، دېسە، «ئون ئىككى مۇقام سىنىپىلىكى ئېنىق بولغان ۋەتەنپەرۋەرلىك تەشۋىقات قۇرالى» دېگەن ماقالىسىدە، ئىسلام دىنىغا كىرمىگەن ئۇيغۇرلار ئەجەم دەپ ئاتالغان دەيدۇ. شۇنداق قىلىپ، سۇي دەۋرىدە كۇچادا ئىجاد قىلىنغان ئىككى مۇقامنىڭ بىرى ئەجەم ئىكەنلىكى ياكى ئۇلار قايسى مۇقاملار ئىكەنلىكىنى تىلغا ئالمايدۇ. ئۇ «تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» دېگەن كىتابىنىڭ 9-بېتىدە، تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى شائىر چىن سېننىڭ «بەشبالىق شېئىرى»نى قارىسىغىلا ئەجەم مۇقامىنى مەدھىلەشكە يازغان دەيدۇ. ۋاھالەنكى، بۇ شېئىرنىڭ ئەسلى ماۋزۇسى «ئايماق باشلىقى تيەن مىرېننىڭ شىمالنىڭ پىقىرىما ئۇسسۇلىنى نىلۇپەردە ئوينىشى» بولۇپ، چىن سېن ئۆزى بۇ شېئىرنى بىتۇڭ شەھرىدە (ھازىرقى ئىچكى مۇڭغۇلنىڭ ئېخجۇ ئايمىقى)دا يازغانلىقىنى ئىزاھلاپ ئۆتكەنىدى. بۇ شائىردا شىمالىي قۇملۇق پىقىرىما ئۇسسۇلى بىلەن غەربى يۇرت پىقىرىما ئۇسسۇلىنىڭ بىردەكلىكى ئۇچۇر قىلىنغان. ئۇيغۇر ئۇسۇللىرى توغرىسىدىكى بۇ شېئىرىي خاتىرە بىزنىڭ ئاپتۇرىمىز قارىسىغىلا دېگەندەك «ئەجەم مۇقامى» ھەققىدە ھېچقانداق مەلۇمات بەرمەيدۇ («پېڭ چېڭشىڭ قاتارلىقلار تۈزگەن: «تاڭ دەۋرىدىكى مۇزىكا، ئۇسسۇل، رەسىم، خەتتاتلىق توغرىسىدىكى نەزمىلەردىن تاللانما»، 1988-يىلى خەنزۇچە نەشرى 187-بەت). ئۇ «ئون ئىككى مۇقام تەتقىقاتىنىڭ دۆلەت ئىچى ۋە سىرىتىدىكى تەسىرىگە دائىر بىرقانچە مەسىلە» دېگەن ماقالىسىدە، «ئون ئىككى مۇقام» ھەققىدە شىنجاڭدا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان تەتقىقات نەتىجىلىرىنىڭ دۆلەت ئىچى ۋە سىرىتىدا پەيدا قىلغان تەسىرى ئۈستىدە توختىلىدىغاندەك ئەلپازى بىلەن ماۋزۇ قويسىمۇ، ئەمەلىيەتتە، بىزدە تېخى ئەمدىلەتىن باشلىنىۋاتقان مۇنداق ئىلمىي تەتقىقات ئۈستىدە، ئۇنىڭ پەيدا بولمىغان تەسىرىدىن دەبدەبە قوزغىماق بولىدۇ. شۇنىسى ئېنىقكى، بۇ ماۋزۇ، بىرىنچىدىن، چەتئەللىكلەر تەتقىقاتىنى؛ ئىككىنچىدىن، بىزنىڭ ئويۇن كۆرسىتىش جەھەتتە پەيدا قىلغان تەسىرىمىزنى نەزەردە تۇتماسلىقى لازىم ئىدى. ئاپتۇر بۇ ماقالىنى 1989-يىلى 19- مايدا سۆزلىگەن بولۇپ، ئۇنىڭدا: «ئالىم، مۇتىخەسس، سەنئەتكارلارنىڭ بىر يىلدىن ئۈچ يىلغىچە كۈچنى مەرگەزلەشتۈرۈپ، ئون ئىككى مۇقام تەتقىقاتى توغرىسىدا 12 كىتاپ يېزىپ چىقىشنى، 12 ئوپىرا يېزىپ چىقىشنى ئۈمۈت قىلىمىز» دەيدۇ. مانا ئۈچ يىلمۇ ئۆتۈپ كەتتى. مېنىڭچە، ئاپتۇر ھەل قىلىدىغان مەلۇم نىيەتلەرگە ئىلھام بەخىس روھىي ۋاھا پەيدا قىلىۋېلىش ئۈچۈنلا بۇ تىز ھەم ئۇلۇغۋار تەسىرلىك پىلاننى تىلغا ئالغان. 5. ئاپتۇرىمىزنىڭ كىلاسسك ئەدەبىياتتا ئۆزىنى كۆرسىتىشى ئاپتۇرىمىزنىڭ يۇقىرىدىكى ئىلمىي پائالىيەتلىرىنى ئۇنىڭ «ئۇيغۇر كىلاسسك ئەدەبىياتى»دىكى ئاپدىلىرى دىيىش مۇمكىن. شۇنداقتىمۇ، ئۇنىڭ بۇ خاس ساھەدىكى ئورگىنال ئىپادىلىرىدىن ئاز-تولا كۆرسەتكۈم كېلىۋاتىدۇ. 1986-يىلى قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى نەشىر قىلغان «دىۋان قىدىرى» ناملىق كىتاپتا ئاپتۇرىمىزنىڭ بىر پارچە مۇقەددىمە ماقالىسى بار. بۇ ماقالىدە: 1953-يىلى ئۈرۈمچىدە ئارخىپ رەتلەۋېتىپ، پارىسچە يېزىلغان ئىككى بەتلىك قىدىرخان شېئىرلىرىنى تېپىۋالغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئارىدىن ئۈچ يىل ئۈتۈپ «تۈنۈگۈن ۋە بۈگۈن» ناملىق توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن «16-ئەسىردىكى ئۇيغۇر شائىرى قىدىرخان يەركەندى توغرىسىدا» ناملىق ماقالىسىدە، 1953-يىلى قىدىرخاننىڭ ئاپتۇرىمىز تەرىپىدىن «تېپىۋېلىنغان» ھەربىرى بىر كوپلىتلىق ئۈچ پارچە شېئىرى ۋە «تېگىشىلگەن قان» دەپ ماۋزۇ قويۇلغان بىرلا كوپلىتلىق مۇسەددەس شەكىلدىكى شېئىرى يەنە كۆپۈيىپ، ئۇنىڭغا ئۇزۇن بىر روبائىي قوشۇلۇپ قالىدۇ. ئارىدىن سەل ئۆتۈپ، 1989-يىلى «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر بىرلەشمىسى خەۋەرلىرى»نىڭ 3-سانىغا بېسىلغان «ئون ئىككى مۇقام تەتقىقاتىنىڭ دۆلەت ئىچى ۋە سىرىتىدىكى تەسىرىگە دائىر بىرقانچە مەسىلە» دېگەن ماقالىسىدە، بۇ قىدىرخان نامىدا «تېپىۋېلىنغان» شېىرلار سان جەھەتتىن كۆپەيتىلمەي، بەلكى سۈپەت جەھەتتە ئىلگىرىكىدىن باشقىچە تىلغا ئېلىنىدۇ، 1953-يىلى ئارخىپتىن تېپىۋالغانلىقى ئىرغىتىپ تاشلىنىدۇ، بۇنى «16-ئەسىردە ئۆتكەن قىدىرخاننىڭ <دىۋان قىدىرى> ناملىق ئەسىرىگە يازغان مۇقەددىمىسىدىن كۆرۈۋالالايمىز» دەپ، بىردىنلا بۇ شېئىرلارنى قىدىرخاننىڭ ئۆزى يېزىپ دىۋانىغا كىرگۈزگەن مۇقەددىمە نەزمىسى قىلىپ مۇئەييەنلەشتۈرىدۇ. مېنىڭچە، قىدىرخاننىڭ ئۆز دىۋانىغا ئۆزى مۇقەددىمە يازغانلىقىمۇ، ئاپتۇرىمىزنىڭ بۇ پارچىلارنى 1953-يىلى تېپىۋالغانلىقىمۇ يالغان، پەقەت بۇ ئىككى خىل چۈشەندۈرۈشنىڭ بىر-بىرىگە زىتلىقى راست، خالاس! بۇنىڭدىن باشقا، بۇ پارچىلارنىڭ مەزمۇنى ۋە تىلى ئاپتۇرىمىز ئېيتقاندەك «خەلقنىڭ 10-13 ئەسىردىكى روھى» («ئون ئىككى مۇقام سىنىپىلىكى ئېنىق بولغان ۋەتەنپەرۋەرلىك تەشۋىقات قۇرالى» دېگەن ماقالىگە قاراڭ) ياكى قىدىرخاننىڭ دۇنيا قارىشى بولماستىن، بىزنىڭ ئاپتۇرىمىزنىڭ زۆرۈرىيەتچان ئىدىيىسىنى ئەكس ئەتتۈرگەن. قېنى مىسال كەلتۈرەيلى: كەمبىغەل كەيسە كۇلانى __ شەيخلىرىڭ ئادەم ئەمەس؛ ئۆلگىچە ئېيتسام مۇقامنى __ مەن ئۈچۈن ماتەم ئەمەس. بۇ، بىرىنچىدىن، روبائىي ئۇسلۇبى ئەمەس! رۇبائىدا ھەربىر قۇر (ئىككى قۇر ئەمەس) بىر مەنىدار بولىدۇ. ئىككىنچىدىن، بۇ «قوش قاپىيىلىك» ھازىرقى شېئىرىي كۇپلىتنىڭ 1-، 2-قۇرى باغلاشمايدۇ. «كەمبىغەل كەيسە كۇلانى شەيخلىرىڭ ئادەم ئەمەس» دېگەنلىك بىلەن قانداق جۈملە تۈزۈش مۇمكىن؟ ئۈچىنچىدىن، ئالدىنقى ئىككى قۇر كېيىنكى ئىككى قۇرغا (مىسرا دېگۈم يوق) ھېچ ئالاقىسىز! تۆتىنچىدىن، 16-ئەسىر ئاپتۇرى بولغان قىدىرخان «كۆركى ئېرۇر سۈرىلەرنىڭ ئەۋۋەلى __ بىسمىللاھىررەھمانىررەھىم» دەپ يازىدۇكى، يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى ياسالغان شېئىرلاردەك تىل ۋە مەزمۇندا شېئىر يازمايدۇ! مۇقام جاھاندا تاڭنىڭ ساباسى، جانانغا جانكى قالۇن ساداسى، ھېچ تەڭ كېلەلمەس بۇلبۇل ناۋاسى، ئالەمدە يوقكى ئۇنىڭ باھاسى. كەچتىم مەن زامانىڭدىن، ياخشىكىم يامانىڭدىن، ئاق سەللە، يېشىل سەللە، بىزارمەن تامامىڭدىن. ئەسلى نۇسخىسى بولۇشى مۇمكىن بولمىغان بۇ شېئىر قىدىرخانغا تېڭىلغان ياسالما «كىلاسسك» نەزمىدىن ئىبارەت! قىدىرخان قاراقۇيۇقلا ياخشى- ياماندىن ۋاز كەچمەس، مەسىلىگە سەللىنىڭ رەڭگىگە قاراپلا ھۆكۈم قىلماس، دەپ ئويلايمەن. مەن ئاق سەللىنى كۆپ كۆرگەن، كىچىكىمدىمۇ ئورىغان، بىراق بىراق موللا بىلالنىڭ «يۈسۈپ چاڭموزا» داستانىدىكى پىرسۇناژنىڭ يېشىل سەللىلىك ئىكەنلىكىنى پەقەت كىتاپ يۈزىدىلا ئوقۇغانىكەنمەن. قىلىچ-نەيزە ئۇرۇلماقتا تۈمەنمىڭ كەمبىغەل جانغا، تۆكۈلگەن لەختە قانلارنى تېگىشتى بىر مۇسۇلمانغا. بۇ قاننى تۆكۈپ بولۇپ، يەنە تىگىشىدىغان ھېلىقى بىر مۇسۇلمان كىم ئىدى؟ جاھاننى قەتلى قىلدى سېتىپ قۇللارنى سۇلتانغا، دىيارىمنى خاراپ قىلدى چېچىپ دىشۋارنى ھەر يانغا. قۇللارنى قەتىل قىلىپ بولۇپ، ئۆلۈكنىڭ نېمىسىنى، نېمە ئۈچۈن قايسى تۈركىي سۇلتانغا ساتىدۇ؟ تاجاۋۇز قەتلىئاملاردىن كۆمۈلسەكمۇ باياۋانغا، ئېگىلمەسكە قەسەم قىلدۇق ئەرەپلەردەك شەھىدانغا. بەللى، بەللى! قىدىرخان 16-ئەسىردە تۇرۇپ، 10-ئەسىردىكى غازاتتا كۆمۈلۈشتىن سۆز ئاچقىنى قىزىق! ئەرەپلەر ھەرگىزمۇ شىنجاڭغا تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەن ئەمەس، ساتۇق بۇغراخان، يۈسۈپ قىدىرخانلار ھەم ئەرەپ ئەمەسقۇ!؟ «ئەرەپلەردەك شەھىدان» دېگىنى نىمىسى! شەھىدان ئىبارىسى ئاللا يولىدا قۇربان بولغان ئەرۋاھلارنى كۆرسىتىدىغان تۇرسا، 16-ئەسىردە بۇ ئەرۋاھلارنىڭ يەكەن سەئىدىيە خانلىقىغا «تاجاۋۇز» قىلغانلىقىنى تارىخ ئالىملىرى بىلمەي قالارمۇ؟ ئەرۋاھتىن قورققىنى ياكى ئەرۋاھقا قەسەم قىلغىنى نىمىسى!؟ ھەشتارىمىز قىلسا خەندان دىيارىمنىڭ گۈلىستانىدا، قۇزغۇن ئۆلۈپ، بۇلبۇل كۈلەر نەغمە، مەشرەپ داستانىدا. ئون ئىككى چوڭ تۇلۇنئايدەك دىل رىشتىگە مەشئەل ياقار، ئۇنىڭ ئەمەس، بۇنىڭ ئەمەس، دىل كەشتىلەر بوستانىدا. ئاپرىن! قىدىرخان 16-ئەسىردىلا 20 -ئەسىر تىلىدا شېئىر يازغان! ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ تەۋەلىكى توغرىسىدا 20-ئەسىردە بولىۋاتقان گەپ-چۆچەكلەرگە ئالدىن توغرا ھۆكۈم قىلغان! ئون ئىككى مۇقامنىڭ 12 تۇلۇن ئايدەك، ھەربىرىنىڭ ئۈچ قىسىمدىن تەشكىل تاپقانلقىنى، مەزمۇنىنىڭ بۇلبۇل-قۇزغۇن زىدىيىتى ۋە كۆرىشى بىلەن تولغانلىقىنى بىزگە ئىخچام، تامغىدەك قىلپ يېزىپ قالدۇرغان!؟ ئېيتىش كېرەككى، بۇ قىدىرخان يازغان رۇبائىي ئەمەس! قىدىرخان بىر رۇبائىدا مەنىسى بىرخىل «گۈلىستان»، «بوستان» ئىبارىلىرىنى ئىشلەتمىسە كېرەك. ئۇ «دىل» ئىبارىسىنى بىرلا كوپلىتتا ھەم «مەشئەل» ھەم «كەشتە» دەپ ئىشلەتمەس! چۈنكى، بۇ كىلاسسك شېئىرىيەت ئەنئەنىسىگە ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، يۇقۇرقى بەش بارچە شېئىر «جەڭگىۋارلىق» جەھەتتە بىزنىڭ ئاپتۇرىمىزغا راسا ئوخشايدۇ. چۈنكى، ھەركىم ئۆز ئاۋازىدا سۆزلەيدۇ، ئۆز قەدىمىدە ماڭىدۇ، ئۆزىنى يازىدۇ، ئۆز ئوبرازىنى يارىتىدۇ-دە! ئاپتۇرىمىز 1953-يىلى تېپىۋالغان بۇ «قوليازما»نى قەدىمكى قوليازمىلار ئىشخانىسى، ئارخىپلار ئىدارىسى ياكى موزىيغا يوللاپ بېرەلەرمۇ؟ ۋاقتى كەلگەندە شۇنى ئېيتىش كېرەككى، تارىخ ياسالماسلىقى لازىم. تارىخ ياساش تارىخنى بۇرمىلاشتىن ھەسسە-ھەسسىلەپ ئېغىر جىنايى ھادىسە! بولۇپمۇ مۇقەددەس كىتابلار سەھىپىلىرىگە ئويدۇرما پاكىتلار ياسىغۇچىلارنى تارىخ ۋە چەكسىز بىلىش ئىقتىدارىغا ئېگە كەلگۈسى ئەۋلاد كەچۈرمەيدۇ! مەن ئاپتۇرىمىزنىڭ «لۇتۇپۇللا مۇتەللىپ بىلەن بىر قېتىملىق سۆھبەت» دېگەن ئويدۇرما ماقالىسى جەمئىيەتتە ئىسقىرت پەيدا قىلىغاندىن كېيىن، يەنە مۇنداق «تارىخ ياساش»تىن قول ئۆزمىگىنىگە ئەپسۇسلىنىمەن. 6. ھەقىقى ئادەمدىن ھەقىقى ئالىم چىقىدۇ ھەربىر شەخس ئۆز ئەقلىي كامالىتى ئۈچۈن جامائەت ئالدىدا قەرزدار. ___ چېرنىشېۋسكىي مەن ئاپتۇرىمىزنى «ئىچى كۈچلۈك»، بەزىدە «چوڭ سۆزلەشكە ئامراق» دەپ بىر تەرەپلىمە باھالىغانكەنمەن، ئۇنىڭ يەنە باشقا ئالىملارنىڭ ئەسەرلىرىدىن كۆچۈرىۋالىدىغان قىلىقى بارلىقىنى ئويلىمىغانكەنمەن! مىسال كەلتۈرەي: ئاتۇرىمىز « <قۇتادغۇبىلىك> ۋە ئۇنىڭ پەلسەپە ئىدىيىسى توغرىسىدا دەسلەپكى پىكىرلىرىم» دېگەن ماقالىسىدا، تۈركىيىلىكمەشھۇر ئالىم مەرھۇم رېشت رەخمىتى ئاراتنىڭ ئەسىرىدىن تۈركىيىلىك يەنە بىر ئالىم كافەس ئوغلۇ ئاشكارا كۆرسەتكەن نەقىلنى خۇددى «قۇلىقىنى ئېتىپ قوڭغىراق ئوغرىلىغان»دەك ئۆز ماقالىسىگە ئۆز سۆزى قىلىپ ئۆزگەرتىپ ئېلىۋالغان. كافەس ئوغلۇ ماقالىسىدە: رەخمىتى ئاراتنىڭ پىكىرىگە قۇلاق سالىدىغان بولساق، «قۇتادغۇبىلىك» ۋەقەلەرنى دەلىل كەلتۈرگۈچى تارىخمۇ ئەمەس، ۋىلايەت ۋە شەھەرلەرنى تەسۋىرلىگەن شەجەرىمۇ ئەمەس، شۇنىڭدەك دىنىي زاتلارنىڭ ئىجتىھاتلىرىنى توپلىغان ئەسەر ياكى ھۆكۈمالارنىڭ پىكرىگە ئاساسلانغان پەلسەپە، شەيخلەرنىڭ ۋەز-نەسىھەتلىرىگە تايانغان بىر نەسىھەتنامىمۇ ئەمەستۇر. يۈسۈپ خاس ھاجىپ كىشىلەرنىڭ ئېيتقىنىدەك ئەمەلدارلارغا ياخشى كۆرۈنۈش ئۈچۈن لىرىكىلىك سۆزلەر بىلەن ئەخلاق دەرسى بېرىدىغان قۇرۇق نەسىھەتچى ئەمەس، بەلكى كەڭ مەنىدە ئېيتقاندا، ئىنسانلار ھاياتىنىڭ مەنىسىنى تەھلىل قىلغان ۋە ئۇنىڭ جەمئىيەت، دۆلەت ئىچىدىكى ۋەزىپىسىنى بەلگىلىگەن بىر ھايات پەلسەپىسىنى قۇرغان ئالىمدۇر، «قۇتادغۇبىلىك» باشقا ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن پۈتۈنلەي ئۆزىگە خاس بىر ئەسەردۇر («چەتئەل ئالىملىرى <قۇتادغۇبىلىك> توغرىسىدا» شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسى مىللەتلەت ئەەبىياتى ئىنىستىتوتى 1989-يىل باستۇرغان نۇسخا. 126-، 127-بەتلەر). ئاپتۇرىمىز ماقالىسىدە: «قۇتادغۇبىلىك» قانداقتۇر ۋەقەلەرنى نەقىل قىلغۇچى بىر تارىخ، نە رايۇن- جاي ۋە شەھەرلەرنى تەسۋىرلىگۈچى بىر جۇغراپىيە، قانداقتۇر دىنىي كىشىلەرنىڭ ئىجتىھاتلىرىنى توپلىغان بىر كىتاپ، نە ھېكمەتلەرنىڭ پىكىرلىرىنى ئاساس قىلغان پەلسەپە، شەيخلەرنىڭ ھېكمەتلىك سۆزلىرىگە تايانغان نەسىھەتنامە ئەمەس. يۈسۈپ خاس ھاجىپ بەزىلەرنىڭ ئويلىغىنىدەك مەنسەپ ئەھلىگە ياخشىچاق بولۇش ئۈچۈن بىھۇدە مەنىسىز ئەخلاق دەرسى بەرگۈچى قۇرۇق نەسىھەتچى ئەمەس، بەلكى ئىنسان ھاياتىنىڭ مەنىسىنى تەھلىل قىلغان ۋە ئۇنىڭ جەمئىيەت، دۆلەت ئىچىدىكى ۋەزىپىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان ئەڭ كەڭ مەنىدىكى تەپەككۇر ئالىمىدۇر. ئۇنىڭ «قۇتادغۇبىلىك» ناملىق ئەسىرى ماۋزۇ ئېتىبارى بىلەن بىللە، باشقا جەھەتلەردە تامامەن بىر ئورىگىنال ئەسەردۇر (« <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە بايان» 2-توپلام، 130-بەت). 7. خاتىمە ھەممە نەرسىنى ئۇنتۇشۇڭ مۇمكىن، بىراق بىرلا نەرسىنى __ سەن دۇنياغا نېمە ئۈچۈن كەلدىڭ، شۇنى ئۇنتىمىساڭ بولغىنى. ___ جالالىدىن رومى مەن ئاپتۇرىمىزنى «بىلىمسىز» دەپ ئەيىپلىمەيمەن، بىلىمسىزلىك نىسبى نەرسە. بىزمۇ نۇرغۇنساھەدە، ھەتتا ئۆز ساھەمىزنىڭ بىرمۇنچە جەھەتلرىدە بىلىمسىزمىز. بىلىمسىزلىك تەنقىت ئوبيېكتى ئەمەس، تەلىم-تەربىيە ئوبيېكتى. ھازىرمۇ سېستىمىلىق ئوقۇش پۇرسىتىگە ئېگە بولمىغان نۇرغۇن- نۇرغۇن كىشىلەر ھەرخىل مەكتەپلەردە بىلىم ئاشۇرىدۇ. بۇ نۇمۇس ئەمەس، بەلكى چىندىن ئىلىمگە ئىنتىلىش ۋە مەرتلىك! بىلمەي تۇرۇپ بىلەرمەن بولۇۋېلىش، ئۆزىنى چاغلىماي شىلتىڭ ئېتىش ھەتتا باشقىلارغا ئىلمىي تەتقىقات پوزىتسىيىسى، مېتودى ھەققىدە ۋەزخان بولۇۋېلىش __ مانا بۇ باشقا گەپ. زورمۇ-زور ئالىم بولۇۋېلىش، بىر ماقالىنى تەكرار يېزىۋېرىش ئاپتۇرىمىزغا ھوزۇر ھالاۋەتمىكىنا؟! ئىنسان دۇنياغا تاشنى ياغاچقا تاڭغاندەك ئالىم بولۇۋېلىش ئۈچۈن ئەمەس، ھەقىقى ئادەم بولۇش ئۈچۈن كەلگەن، تارىخ- تولىمۇ نازۇك ۋە قايتا-قايتا تاسقاپ تۇرىدىغان ئەگلەك! مىلىيۇن تىللا ياكى مىلىيۇن قوشۇن بىلەنمۇ تارىخنى ئالدىغىلى ياكى قورقۇتقىلى بولمايدۇ! مەن ئاپتۇرىمىزنى «ئەقىلسىز» دەپ ئەيىپلىمەكچى ئەمەسمەن. ئەقىل ___ ئۇلۇغ بىلىش ئىقتىدارى. ھەقىقى ئەقىل يەنە ئۆزلۈكنى __ ھەركىم ئۆزىنى، ئۆزى بىلەن ئىنسانلارنىڭ مۇناسىۋىتىنى بىلىش ۋاستىسى. ئەقىل پاك كۆڭۈل، مول بىلىم ئارقىلىق داۋاملىق ئۆ سۈپىتىنى ياخشىلايدۇ. ئەقىللىق كىشىلەرمۇ بەزىدە ئەقىلسىلارچە ئىشلارنى قىلىپ قويىدۇ. مەسىلە بۇنىڭدا ئەمەس، بەلكى، پەقەت ئۆزىنىلا ئەقىللىق ، جامائەتنى بولسا ئالدىغىلى، كولدۇرلاتقىلى بولىدىغان ئەخمەق دەپ قارايدىغان ئاتالمىش «ئەقىلدانلىق»تا. بۇ بىر زىندان، خۇددى جالالىدىن رۇمى ئېيتقاندەك: «دۇنيادىكى زىندانلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ دەھشەتلىكى ئادەم كاللىسىدىكى زىندان»، «ئەڭ قورقۇنچلۇق ئىللەت __ غاپىل تۇرۇپ، ئۆزىنى ھەممدىن سەگەك دەپ بىلىدىغان» ئىللەت. بۇ خىل «ئەقىلدانلىق» خۇددى لېختېنبېرگ ئېيتقاندەك: «نىقابلىنىپ قىلغان ئىشلىرىنىڭ ھەممىسىنى ئەقىللىقلىق دەپ ساناۋېرىدىغان» ئەخمەقنىڭ «ئەقىلدانلىقى»! بالزاك توغرا ئېيتقان: ئەخمەقلىق شۇنداق تېگى يوق دوزاقكى، ئۇنى ئاخىرغىچە بىلىپ بولمايدۇ». گيوگو: ئىزگۈلۈك ئىنساننىڭ مەنىۋى دۇنياسىدىكى قوياشتۇر دېگەندى، بۇنداق قوياش نۇرىدا يۇرۇتۇلمىغان مەنىۋى دۇنيا ئۆز- ئۆزىگە ھەقىقىي ئىنسان بولۇشتىن ئىبارەت ئاددىي ھەم ئالىجاناپ ھاياتىي ئىستەكنى مەقسەت قىلمىغان كىشىلەرنىڭ قوياشسىز قەلىبدىن ئىبارەت. تارىخ مۇنداق قەلب بىلەن غەلىبە قازانغان ۋە ئەسەرلەر سەھىپىسىدە مەدھىيىلىنىدىغان بىرەر سەركەردىنى، مۇتەپەككۇرنى، سەنئەتكارنى بىلمەيدۇ. ئۇلار ئۆز- ئۆزىنى خازان قىلغان ۋە كىشىلەر خاتىرىسىگە مەسخىرە ئۆلگىلىرى قالدۇرۇپ كەتكەن. خەلق توغرا ئېيتىدۇ: «سۇغا سالساڭ سۇ كۆتۈرمەس مىسقال تۆمۈرنى!» بۇ ئۇستاتلىق كەتمەيدىغان ئەبەدىيەتلىك قانۇنىيەت. خۇلاسە ئىككى، ھەرئىككىسى ئپتۇرىمىزنىڭ ئاغزىدىن چىققان. بىرىنچى خۇلاسە: «ئۆتمۈشتىكى ساۋاقلارنى يەكۈنلەپ، ماركىسىزىملىق تارىخىي نوقتىنەزەر بويىچە، پاكىتلىق ماتىرياللارغا ئاساسلىنىپ، كونكىرت ۋە تارىخى رەۋىشتە تەھلىل ۋە تەتقىقات يۈزگۈزىشىمىز لازىم.» ئىككىنچى خۇلاسە: «يامان ئىشلاردىن يىراق، ئاق كۆڭۈل بولساڭ، خەلق ئالدىدا يۈرىكىڭنى ئالقىنىڭغا ئېلىپ، مانا مېنىڭ يۈرىكىم دەپ خەلققە كۆرسىتەلىسەك، سېنى شۇ چاغدا ئەخلاقلىق، ھەقىقى ئادەم دېگىلى بولىدۇ.» ئاپتورىمىز ئۆزى ئېيتقان مۇشۇ ئىككى خۇلاسە بويىچە ئاق كۆڭۈللۈك بىلەن دەسلىپىدە ئۆزىگە، ئۆز ۋىجدانىغا، ئۆز يۈرىكىگە مەرىپەت چىرىقى ياقالارمۇ؟ ياكى يەن ئەگىتمە، ئاسترتما، ياندىما، قايرىلما قىساسكارلىقىنى ئىشقا سالارمۇ؟ بۇنى تۇرمۇش ئاپتۇرنىڭ ئەتىكى ھېس پىكرى، سۆز- ھەركىتىدە قايتا كۆرسىتىدۇ. يېقىندا نەشىر قىلىنغان «جالىدىن رۇمى» دېگەن كىتابنىڭ 257- بېتىدە ئابدۇلھەسەن ھەرەكانى ناملىق زاتنىڭ ھەممىمىزگە مەرىپەت چاچىدىغان مۇنداق بىر جۈلە سۆزى ئېپىگراف قىلىنغان: «يەر ئۈستىدە يۈرگەن بەزى ئادەملەرنى بىز تىرىك ھېساپلىساقمۇ، ئەسلىدە ئۇلار ئۆلۈك. يەر ئاستىدا ياتقان بەزى زاتلارنى بىز ئۆلۈك بىز ئۆلۈك ھېساپلىساقمۇ ئەسلىدە ئۇلار تىرىك.» ئۆلمەس پاك روھنى ھەممە قەدىرلەيدۇ. «پەقەت دۇنيانىڭ سۆرىتىنىلا كۆرىدىغان» ھاياتىي قىممىتى يوق كىشلەرنى كۆتۈرۈپ يۈرۈشكە «تۆت تادۇ»مۇ زارلىنىدۇ! ھۆرمەتلىك كىتاپخان! مەندە نېمە چارە، ماڭا «پەھلىۋان مۇھەممەد كۈشتۈڭگۈر» ھەققىدە مەدھىيە ياكى «ھىلالىيە قەسىدىسى» يېزىش (بۇ يەردە ئۇلۇغ شائىرىمىز مەۋلانە ئەلشىر ناۋائىنىڭ شۇ ناملىق ئىككى ئەسىرى كۆزدە تۇتۇلغان) نېسىپ بولماي، مۇشۇنداق ئوپراتسىيە ماقالىسى يېزىش پۈتۈلگەن بولسا كېرەك. مەن ئىشنى پاكلىنىش بىلەن باشلىغاندىم. قولۇمدىكى قەلەمنى تاشلاش ئالدىدا ئۆزۈمنى كىتابخانغا تاپشۇرماقچىمەن. مەن بىر يۈكسەك قەلب ئېگىسىنى بىر مۇنەۋۋەر تەپەككۇر ساھىبىنى بولمىغۇر بوھتان تېشى بىلەن زەخمىلەندۈرگەن بولسام، مېنى جامائەتچىلىكنىڭ ئەيىپلەشلىرىنى ئۈمىد قىلىمەن. ئۇنىڭدىن نەپ ئالغانلىقى تۇپەيلى قۇمۇش نەيچىدە پىچىرلايدىغانلارغا كەلگەندە، ئۇلارنىڭ ھەقىقى، خەلق مەنپەئەتىنى، ۋىجدانىي بۇرچىنى ئەلا بىلىشلىرىنى تەكلىپ قىلىمەن. ئىلىم ۋە ئىنسانىي قەلبنىڭ، مەدەنىيەت قوشۇنى ۋە مەنىۋى موھىتنىڭ پالىقىنى ھەممىمىز بىرلىكتە مۇھاپىزەت قىلايلى. مانا بۇ مۇددىئا ۋە بۇرچىمىز! 1992-يىل. ئۈرۈمچى | 
يوللىغان ۋاقتى 2014-11-23 18:05:09
