قولاي تىزىملىك
كۆرۈش: 1141|ئىنكاس: 11

‹‹دىۋان لۇغاتىت تۈرك›› تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلى

[ئۇلانما كۆچۈرۈش]

11

تېما

0

دوست

789

جۇغلانما

دائىملىق ئەزا

ئۆسۈش   57.8%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  33071
يازما سانى: 13
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 27
تۆھپە : 268
توردىكى ۋاقتى: 25
سائەت
ئاخىرقى: 2015-3-16
يوللىغان ۋاقتى 2015-1-2 13:39:40 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›› تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلى
يۈسۈپجان ياسىن





1- ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››نىڭ ھەر خىل تىللاردىكى تەرجىمە نۇسخىلىرى
    بۈيۈك ئالىم، تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىينىڭ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››(تۈۋەندە‹‹دىۋان›› دېيىلىدۇ) ناملىق ئەسىرى 1914- يىلىنىڭ باشلىرىدا ئىستانبۇلدىكى كونا كىتاپلار بازىرىدا ئەلى ئەمىر ئەپەندى تەرىپىدىن تېپىلغان. بۇ، ‹‹دىۋان››نىڭ كېيىن كۆچۈرۈلگەن ۋە بىزگىچە يېتىپ كەلگەن بىردىنبىر قوليازمىسى بولۇپ، ھازىر بۇ ئىستانبۇلدىكى مىللەت كۈتۇپخانىسىدا 4189A. دېگەن نومۇر بىلەن ساقلانماقتا. 2008-يىلى مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن تۈركىيە ھۆكۈمىتى ‹‹دىۋان›› تېپىلغان كىتاب بازىرىنى ‹‹ئەلى ئەمىر ئەپەندى مەدەنىيەت مەركىزى›› دېگەن نام بىلەن ئاتاشنى قارار قىلدى.

   ‹‹دىۋان››نىڭ تېپىلىشى تۈركىيەدە ۋە دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە زور تەسىر قوزغىغان. 19- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ئورخۇن ئابىدىلىرىنىڭ سىرىنىڭ يېشىلىشى، 19- ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 20- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تۇرپان تېكىستلىرىنىڭ بايقىلىشى تۈركولوگىيەنىڭ ئۇپۇق سىزىقلىرىنى تېخىمۇ كېڭەيتكەن بولسا، ‹‹دىۋان››نىڭ تېپىلىشىمۇ تۈركولوگىيە ئىلمىنىڭ تەرەققىياتىنى زور دەرىجىدە ئىلگىرى سۈرگەن. ئەمەلىيەتتىمۇ  بۇ ئەسەر قاراخانىيلار دەۋرىدىكى تۈركىي قەۋملەرنىڭ كۈلتۈر ۋە مەدەنىيىتىنى، جۈملىدىن كۈندىلىك تۇرمۇشىدىن دۆلەت ئىدارە قىلىشقىچە بولغان ئومۇمىي ھاياتىنى يورىتىپ بېرىدىغان بىر ئېنسىكلوپېدىك ئەسەردۇر. ئەسەرنىڭ ئىلمىي قىممىتىمۇ ئۇنىڭ تىلشۇناسلىقتىن باشقا ھاياتنىڭ ھەر ساھەسىگە مۇناسىۋەتلىك بىلىملەردىنمۇ ئۇچۇر بەرگەنلىكىدۇر.
    بۇ يىل ‹‹دىۋان›› نىڭ  تېپىلغىنىغا 100 يىل بولدى. بۇ بىر ئەسىر داۋامىدا ئەسەرنىڭ تەرجىمىسى، نەشرى ۋە تەتقىقاتىغا مۇناسىۋەتلىك ئىلمىي پائالىيەتلەر دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە ناھايىتى مۇھىم بىر تېما سۈپىتىدە داۋام قىلدى. بۇ جەرىياندا مەشھۇر دىۋانشۇناسلار، ھاياتىنى بۇ ئەسەرگە پىدا قىلغان قەھرىمان شەخسلەر ئوتتۇرىغا چىقتى، نۇرغۇن ئىلمىي خادىملار بۇ ئەسەرنى ئۆزىنىڭ كەسپىي ساھەسى بويىچە تەتقىق قىلدى، بەزى دۆلەتلەردە مەملىكەتلىك ۋە خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرى تەشكىللەندى، ئەسەرنىڭ ئىلمىي قىممىتى كۆپ خىل نۇقتىدىن يورىتىلدى. يەنە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ئەسىرى سەنئەتكارلارنىڭ ئىجادىيىتىدىمۇ مۇھىم بىر تېمىغا ئايلاندى. نۆۋەتتە‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ بىبلىئوگرافىيەسىنى ئىشلەش تۈركولوگىيە ساھەسىدىكى مۇھىم تېمىلارنىڭ بىرىگە ئايلىنىپ قالدى. رايونىمىز ھەم مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ۋەتىنى ھەم‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى ئەڭ جانلانغان رايونلارنىڭ بىرى. لېكىن، ھەر خىل ئىجتىمائىي ئامىللار ۋە ئىلمىي ئالاقىلارنىڭ قويۇق بولماسلىقى سەۋەبىدىن رايونىمىزنىڭ ئىلمىي مۇھىتى دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدىكى ‹‹دىۋان››غا مۇناسىۋەتلىك نەتىجىلەردىن كەڭ دائىرىلىك ۋە تولۇق خەۋەردار بولالمىدى. شۇنداقتىمۇ بۇ جەھەتتىكى بوشلۇقنى تولدۇرۇش يولىدا قىلىنىۋاتقان ئىلمىي پائالىيەتلەرمۇ يوق ئەمەس. بۇ ماقالىدىمۇ ‹‹دىۋان››تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلىغا بىر نەزەر ئاغدۇرۇش ئارقىلىق رايونىمىزدىكى‹‹دىۋان›› تەتقىقاتچىلىرىنى ۋە كەڭ ئوقۇرمەنلەرنى بەزى مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەش مەقسەت قىلىندى.
    ‹‹دىۋان›› تېپىلغاندىن كېيىن تۈركىيەدە ئەسەرنى تەرجىمە ۋە نەشر قىلىش ئىشى تىزلا قولغا ئېلىندى. ھازىرغىچە ئەسەر تۈركىيەدە تولۇق ۋە تولۇقسىز بولۇپ توققۇز قېتىم تەرجىمە قىلىندى. 1915~1917-يىللاردا كىلىسلى رىفات ئاۋۋال ئەسەرنىڭ قوليازمىسىنى نەشر قىلدۇرۇپ، ئارقىدىن ئۇنى تۈركچىگە تەرجىمە قىلغان. 1925- يىلى تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئەسەرنى قايتىدىن تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرۇشنى ئويلاشقان بولسىمۇ، بۇ مەزگىلدە مەملىكەتنىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىيەت ھاياتىدا جىددىي ئىسلاھات ئېلىپ بېرىلىۋاتقاچقا، بۇ ئىش كېچىككەن. بۇ مەزگىلدە يەنە تەۋفىق بەي، خوجا ئاتىف ئەپەندى قاتارلىقلارمۇ ئۆز ئالدىغا‹‹دىۋان››نى تۈركچىگە تەرجىمە قىلغان. بۇ نۇسخىلار ھازىر تۈرك تىل قۇرۇمىنىڭ ئارخىپىدا ساقلانمقات. يەنە ھەسەن بەسرى چانتايمۇ 1917- يىلى ‹‹دىۋان››نىڭ ئاز بىر قىسمىنى تەرجىمە قىلىپ، ‹‹كارەسى گېزىتى››دە ئېلان قىلغان. 1932 - يىلى تۈرك تىلى تەتقىقاتى جەمئىيىتىنىڭ بىرىنچى قېتىملىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ئەسەرنى تەرجىمە قىلىش رەسمىي قارار قىلىنغان. قارار بويىچە ئاخىرى‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمىسىنى ئىشلەش خىزمىتى تۈركولوگ بېسىم ئاتالايغا تاپشۇرۇلغان. ئەسلىدە كىلىسلى رىفات، تەۋفىق بەي ۋە خوجا ئاتىف ئەپەندىنىڭ ئىشلىگەن تەرجىمىسىدە كەم قالغان، چۈشۈرۈپ  قويۇلغان، قىسقارتىلغان، خاتا چۈشەندۈرۈلگەن، ئاددىي بولۇپ قالغان، ئەسلى قول يازمىدىكى ئۇششاق خاتالىقلار تۈزۈتىلمەي ئەينەن تەرجىمە قىلىشتەك بەزى نۇقسانلار كۆرۈلگەن. بۇ ئۈچ خىل تەرجىمە نۇسخا ھازىر تۈرك تىل قۇرۇمىدا ساقلانماقتا. بېسىم ئاتالاي بولسا ئەسەرنى كەڭ دائىرىدە قولغا ئالغان، يەنى ئەسەرنىڭ تەرجىمىسى، ئىندېكسى ۋە فاكسىمىلىنى بىللە ئىشلىگەن. بېسىم ئاتالاينىڭ تەرجىمىسى بولسا ھەم تولۇق ھەم توغرا بولۇپ، ئەسلى نۇسخىدىكى كۆرۈلگەن خاتالىقلارمۇ تۈزۈتىلگەن ھالدا ئىشلەنگەن ۋە ئەسەرگە‹‹ ‹دىۋان› ۋە ئۇنىڭ تەرجىمىسى ھەققىدە ئىزاھلار›› دېگەن نامدا يېزىلغان ۋە 17  كىچىك تېمىغا  ئايرىلغان بىر كىرىش سۆز بېرىلگەن. ناھايىتى ئىلمىي  ئىشلەنگەن ۋە بەش تومغا ئايرىلغان بۇ نۇسخىنىڭ 1- تومى 1939- يىلى، 2-تومى، 1940- يىلى، 3- تومى ۋە فاكسىمىلى 1941- يىلى، ئىندېكسى بولسا 1943- يىلى نەشر قىلىنغان. بېسىم ئاتالاينىڭ ئىشلىگەن نۇسخىسى ئابىدە خاراكتېرلىق بولۇپ،‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى زور دەرىجىدە كۈچەيتكەن، يەنە ھەر قايسى ئەللەردە ‹‹دىۋان›› تەرجىمىسىنى ئىشلەشكە ئاساس بولغان. بۇ ئەسەر ئەينى دەۋردە خەلقئارا تۈركولوگىيە ساھەسىدىمۇ يۇقىرى باھاغا ئېرىشكەن. 1939- يىلى ئابدۇللاھ سابرى  دېگەن كىشىمۇ‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمىسىنى ئىشلىگەن.  ئەرەب يېزىقىدا يېزىلغان ۋە 22 دەپتەر، 424 ۋاراقتىن تەشكىل تاپقان بۇ تەرجىمە نۇسخا ھازىر بۇرسا ئىل خەلق كۇتۇپخانىسى قول يازمىلار ۋە ئەرەب يېزىقىدىكى باسما ئەسەرلەر بۆلۈمىدە 4449-4470 دېگەن نۇمۇر بىلەن ساقلانماقتا. 1957-يىلى بېسىم ئاتالاينىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرىگە بىر قوشۇمچە سۈپىتىدە دەھرى دىلچىن ئىشلىگەن‹‹ئەرەب ئېلىپبەسىگە كۆرە ‹دىۋان› نىڭ ئىندېكسى›› دېگەن كىتاب ئەنقەرەدە نەشر قىلىندى. 1972- يىلى ‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 900 يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن تۈرك تىل قۇرۇمى بېسىم ئاتالاي ئىشلىگەن ئىندېكسنىڭ يېڭىدىن تەرتىپلەنگەن شەكلىنى نەشر قىلدى.
    1990- يىلى تۈركىيە كۈلتۈر ۋە ساياھەت مىنىستىرلىقى ‹‹دىۋان››نىڭ قول يازمىسىنىڭ يېڭى بىر فاكسىمىلى (‹‹ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›- مەھمۇد كاشغەرىي – تىپكىباسىم ››)نى نەشر قىلدى. رەڭلىك نەشر قىلىنغان بۇ فاكسىمىل ‹‹دىۋان››نىڭ 1990- يىلىدىن كېيىنكى تەرجىمە ۋە نەشر نۇسخىلىرىغا ئاساس بولدى.‹‹دىۋان››نىڭ سەچكىن ئەردى بىلەن سەراب تۇغبا يۇرتسەۋەر بىرلىكتە ئىشلىگەن يېڭى بىر تەرجىمە نۇسخىسى 2005- يىلى ئىستانبۇلدا بىر توم قىلىپ نەشر قىلىندى. ئىككى قىسىمغا ئايرىلغان بۇ تەرجىمىنىڭ 1- قىسمىدا ماددىلار لاتىن يېزىقىدىكى ئېلىپبە تەرتىۋى بويىچە مەنە ۋە ئۆرنەكلىرى بېرىلمىگەن شەكىلدە رەتكە تېزىلغان. 2- قىسمىدا سۆزلەر مەنىسى، ئۆرنەكلىرى (جۈملە، شېئىر، ماقال-تەمسىلەر) ۋە گىرامماتىكىلىق قائىدىسى بىلەن بىللە بېرىلىش بىلەن بىرلىكتە، يەنە لاتىن يېزىقىنىڭ ئېلىپبە تەرتىۋى بويىچە ئىشلەنگەن ئاددىي بىر سۆزلۈك ھالىتىدە رەتلەنگەن. شەكىل ۋە مەزمۇن جەھەتتىن ئېيىتقاندا، بۇ نۇسخا ‹‹دىۋان››نى يېڭى بىر نۇقتىدىن كۆزىتىش ھېساپلىنىدۇ. يەنە كېلىپ بۇ كىتابتا ئەرەب يېزىقىغا ئورۇن بېرىلمىگەن. بۇ تەرجىمىنى ئىشلەشتە ‹‹دىۋان››نىڭ ئىنگلىزچە تەرجىمىسى ئۆرنەك قىلىنغان.
    2008- يىلى تۈركىيە كۈلتۈر ۋە ساياھەت مىنىستىرلىقى ‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى››نى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ‹‹دىۋان››نىڭ قول يازمىسىنىڭ شابان كۇرت تەرىپىدىن ئىشلەنگەن يېڭى بىر رەڭلىك فاكسىمىلىنى نەشر قىلدى. ‹‹مەھمۇد بىن ئەل - ھۈسەيىن ئەل كاشغەرىي – كىتابۇ دىۋانى لۇغاتىت تۈرك – تىپكىباسىم – تۈركچە سۆزلۈكلەر، خاس ئىسىملار ئىندېكسى›› دېگەن نام بىلەن نەشر قىلىنغان بۇ فاكسىمىلدە تۈركچە سۆزلۈكلەر بىلەن خاس ئىسىملارنىڭ ئەرەب يېزىقىدىكى ئىندېكسىمۇ بېرىلگەن بولۇپ، بۇ مۇشۇ نۇسخىنىڭ مۇھىم بىر ئالاھىدىلىكى ھېسابلىنىدۇ.
   2012- يىلى فۇئات بوزكۇرت‹‹دىۋان››(تەرجىمە، ئۆزلەشتۈرمە ۋە رەتلەش)نىڭ يېڭىدىن تەرتىپلەنگەن بىر نۇسخىسىنى نەشر قىلدۇردى. بۇ نۇسخىنىڭ تەرجىمىسىدە سۆزلۈكلەر تۈرك يېزىقىنىڭ ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە ئىشلەنگەچكە، ئايرىم بىر ئىندېكىس تۈزۈلمىگەن، گىرامماتىكىلىق قائىدىلەر بولسا ئەسەرنىڭ ئاخىرىغا ئايرىم بىر بۆلۈم قىلىپ بېرىلگەن.
   2014- يىلى ئاھمەت بىجان ئەرجىلاسۇن بىلەن زىيات ئاككويۇنلۇ ‹‹دىۋان››نىڭ تامامەن ئۆزگىچە بىر مېتود بىلەن تەرجىمە قىلىپ تەرتىپكە  سالغان بىر نۇسخىسىنى نەشر قىلدۇردى. بۇ نۇسخىنى ئىشلىگەن ئىككى ئالىم  ئەرەبچە مەنىلەرگە، سۆزلەرنىڭ باشقا ئورۇندىكى قوللىنىلىشىغا، ئەڭ مۇھىمى تارىخىي ۋە مەۋجۇت تىل شىۋىلىرى بىلەن كەڭ دائىرىدە سېلىشتۇرۇشما قىلىشقا، شۇنىڭدەك بۇنىڭدىن بۇرۇنقى  تەتقىقاتلارغا تايىنىپ سۆزلۈكلەرنىڭ ئەڭ توغرا ئوقۇلۇشىنى تېپىشقا، ئەسەرنىڭ ئەڭ توغرا مەتنىنى تۇرغۇزۇشقا تىرىشقان. شۇڭا، كىرىش، مەتىن، تەرجىمە، ئىزاھات ۋە ئىندېكىستىن ئىبارەت بەش بۆلۈمدىن تۈزۈلگەن بۇ نۇسخىنىڭ ئەڭ مۇھىم  ۋە ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرى  ئىزاھاتتا تارىخىي ۋە مەۋجۇت شىۋىلەر بىلەن بولغان سېلىشتۇرمىلارغا ئالاھىدە ئورۇن بېرىلىكىدۇر. بۇ نۇسخىدا نۇمۇر قويۇلغان ئىزاھاتنىڭ سانى 2259 كە يەتكەن، يەنە بەزىدە  ئىزاھاتلارغا يانداشتۇرۇپ يۇلتۇز بەلگىلىك ئىزاھاتمۇ بېرىلگەن.     
   ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 20- يىللىرىدا ئەزەربەيجاندا مىرزە مۆھسۈن ئىبراھىموف ‹‹دىۋان››نى ئەزەرىچىگە تەرجىمە قىلىشقا كىرىشكەن بولسىمۇ، ئەسەرنىڭ تەرجىمىسىنى تاماملاشقا قادىر بولالمىغان.30- يىللىرىدا ‹‹دىۋان››نىڭ ئەزەرىچە تۇنجى تولۇق تەرجىمىسى ئىشلەنگەن. 1934- يىلى ئەزەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيەسى‹‹دىۋان››نى ئەزەرىچىگە تەرجىمە قىلىش ئۈچۈن ئۆزبېك ئالىمى خالىت سائىت خوجايىف، باشچىلىقىدا پ.ك.ژۇزې، ئې. ئېلېسگېرزادە، ف.ئىسمىخانوف ۋە ئې.دېمىرچىزادە قاتارلىق كىشىلەردىن قۇرۇلغان بىر تەرجىمە ۋە تەھرىر ھەيئىتى قۇرغان. ئەسەرنىڭ تەرجىمىسىنى خالىت سائىت خوجايېف ئىشلىگەن. خالىت سائىت خوجايېف ئاۋۋال‹‹دىۋان››نى تەرجىمە قىلىشنىڭ تۆت تۈرلۈك پىرىنسىپىنى بېكىتكەن. خوجايېفنىڭ 1937- يىلى يازغان بىر خاتىرىسىدە‹‹مەن ئەسەرنىڭ تەرجىمىسىگە 1935- يىلى 9-ئاينىڭ 1- كۈنى تۇتۇش قىلىپ، بۇ يىل ئاپرىلدا تاماملىدىم. ئەسەرنى نەشرگە تەييارلايمەن، تەرجىمىسىنى تەكشۈرۈپ بېكىتىش ئۈچۈن 7- ئاينىڭ 1- كۈنىگىچە تەھرىرلەرگە، ئاكادېمىك ئىگناتى كراچوۋسكى ۋە پىروفېسسور سېرگېي مالوفقا سۇنغىلى  لېنىنگرادقا ئەۋەتىمەن›› دەپ يېزىلغان. لېكىن، 1937- يىلى 6-ئاينىڭ 3- كۈنى خوجايېف سوۋېتلەر ئىتتىپاقىغا قارشى جىنايەت بىلەن قولغا ئېلىنىپ، شۇ يىلى 10- ئاينىڭ 12- كۈنى ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەن. ئەسەرمۇ نەشر قىلىنماي ئەزەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيەسى تىل تەتقىقات ئىنىستىتۇتىنىڭ ئارخىپىدا ساقلانغان.
   ئارىدىن 70 يىل ئۆتكەندىن كېيىن‹‹دىۋان››نىڭ رامىز ئاسكەر تەرىپىدىن ئىشلەنگەن ئەزەرىچە يېڭى بىر تەرجىمىسى 2006- يىلى باكۇدا تۆت توملۇق قىلىپ نەشر قىلىندى. بۇنىڭ ئۈچ تومى تەرجىمە تۆتىنچى تومى ئىندېكىستۇر. رامىز ئاسكەر‹‹دىۋان››نى تەرجىمە قىلىشتا بېسىم ئاتالاي، سالىھ مۇتەللىبوف، ھۈسەيىن دۈزگۈننىڭ نەشرلىرىنى، ئۇيغۇرچە ۋە خەنزۇچە تەرجىمە نۇسخىلىرىنى، قوليازما ۋە باسما نۇسخىلىرىنى بىرمۇبىر سېلىشتۇرغان ھەم ئىملا، مەنە ۋە تەرجىمە پەرقلىرىنى ئىزاھاتتا( تەخمىنەن 1000 غا يېقىن ئىزاھات بېرىلگەن) كۆرسىتىپ ئۆتكەن. بۇنىڭدىن باشقا، 1- تومغا كەڭ دائىرىلىك بىر مۇقەددىمە يېزىلغاندىن سىرت، تۈركىيەنىڭ سابىق زۇڭتۇڭى سۇلايمان دەمىرەل يازغان بىر كىرىش سۆز بېرىلگەن. ئالاھىدە دىققەتنى تارتىدىغىنى ھەر بىر تومغا كىرىش سۆز، ئېنىقلىما ۋە ئىزاھاتلار يېزىلغان. 2- تومنىڭ ئاخىرىغا ‹‹دىۋان››نىڭ قىسقىچە بىر گىرامماتىكىسى، 3- تومنىڭ ئاخىرىغا ئەسەرنىڭ كەڭ دائىرىلىك بىر بىبلىئوگرافىيەسى قوشۇمچە قىلىنغان. ئەسەرنىڭ تەھرىرلىكىنى تەۋفىق ھاجىيېف، ھۈسەيىن ئىسمائىلوف، مۇھەممەد ئالى قىپچاق، ئازىزخان تانرىۋەردى قاتارلىق ئالىملار ئىشلىگەن. بۇ نۇسخا ئەزەربەيجاننىڭ مەرھۇم جۇمھۇر باشقانى ھەيدەر ئالىيېفنىڭ خاتىرىسىگە بېغىشلانغان، ئەسەرنىڭ نەشردىن چىققان ۋاقىتلىرىمۇ خاتىرە كۈنلەرگە توغرىلانغان. ئەسەرنىڭ دەسلەپكى نۇسخىسى 2006- يىلى 10- ئاينىڭ 18- كۈنى ئەزەربەيجان مۇستەقىللىق جاكارلىغانلىقىنىڭ 15 يىلغا تولغان خاتىرە كۈنىدە باسمىدىن چىققان، شۇ يىلى 11-ئاينىڭ 12-كۈنى ئەسەرنىڭ باسمىدىن چىققانلىقى رەسمىي ئېلان قىلىنغان. بۇ كۈن ئەزەربەيجاننىڭ مىللىي كۈلتۈر بايرىمى سۈپىتىدە خاراكتېرلەندۈرۈلگەن. ‹‹دىۋان››نىڭ بۇ نۇسخىسى دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى تۈركولوگىيە مەركەزلىرىگە، داڭلىق ئۇنىۋېرسىتېتلارغا ئەۋەتىلىش بىلەن بىرلىكتە مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئوپالدىكى مەقبەرىسىگىمۇ ئەۋەتىلگەن.
ياۋروپا دۆلەتلىرىدە‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمىسىنى ئىشلەش 20-ئەسىرنىڭ 20–يىللىرىدا باشلانغان. مەشھۇر گېرمان ئالىمى، تۈركولوگ، سامى ۋە سانسكرىت تىللىرى مۇتەخەسسىسى كارل بروككېلمان ‹‹دىۋان››دىكى سۆزلۈكلەرنى گېرمان يېزىقىنىڭ ئىلىپبە تەرتىۋى بويىچە تىزىپ ئىندېكسىلىق نۇسخا قىلىپ ئىشلىگەن ۋە ئۇنى 1928- يىلى ‹‹مەھمۇد كاشەرىينىڭ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›ىدىكى ئوتتۇرا تۈركچىنىڭ سۆزلۈك خەزىنىسى›› دېگەن نام بىلەن گېرمانچە بىر توملۇق ئەسەر قىلىپ نەشر قىلدۇرغان. ئەسەرنى نەشر قىلدۇرۇشقا ۋېنگىرىيە پەنلەر ئاكادېمىيەسى ئىقتىسادىي ياردەم بەرگەن. بۇ ئەسەر 1964- يىلى ۋېنگرىيەدە تۈز باسما(ئوفسېت باسما) بىلەن يېڭىدىن بېسىلدى.  
    20- يىللاردا سوۋېت ئىتتىپاقىدىمۇ مەشھۇر تۈركولوگ مالوف ‹‹دىۋان››نى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىش بىلەن شۇغۇللانغان. لېكىن، مالوفنىڭ ئەسەرنى قانچىلىك دائىرىدە تەرجىمە قىلغانلىقى مەلۇم ئەمەس. 1969 – يىلى  رۇسىيە پەنلەر ئاكادېمىيەسى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان‹‹قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتى››دېگەن كۆپ قىسىملىق ئەسەرگە ‹‹دىۋان››دىكى ھەممە سۆزلۈك كىرگۈزۈلگەچكە، ئالىملار بۇ لۇغەتنى‹‹دىۋان››نى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىش يولىدىكى بىر سىناق ئەسەر دەپ قارايدۇ. بۇ لۇغەت بىر توپلامدىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭدىكى ماتېرىياللار پۈتۈنلەي دېگىدەك‹‹دىۋان››نىڭ تۈركچە تەرجىمىسىگە ئاساسەن ئېلىنغان. 1971- يىلى ئۆزبېكىستاننىڭ پەرغانە شەھىرىدىكى ئۇلۇغبەگ دۆلەت پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتىدا ئۆتكۈزۈلگەن ۋە ‹‹دىۋان››نىڭ 900 يىللىقىغا بېغىشلانغان تۈركولوگىيە سېمپوزيۇمىدا‹‹دىۋان››نى رۇس ۋە ئەزەرى   تىللىرىغا تەرجىمە قىلىش قارار قىلىنغان. ئۆزبېك ئالىمى ئەلىبەك رۇستەموف‹‹دىۋان››نى رۇسچىغا تەرجىمە قىلغان، تەرجىمىگە ‹‹دىۋان››نىڭ فاكسىمىل نۇسخىسىنى ئاساس قىلغان. ئەسەرگە دەسلەپ ئا. كونونوف، كونونوف ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئى.ۋ. كورمۇشىن تەھرىر بولغان. بۇ نۇسخا 80-يىللاردا باسمىغا تاپشۇرۇلغان بولسىمۇ، نامەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن نەشر ئىشى كېچىككەن. ئۇنىڭ 1- تومى 2010- يىلى موسكۋادا نەشر قىلىندى، قالغان توملىرى تېخىچە نەشر قىلىنمىدى. لېكىن، نېمە سەۋەپتىندۇركى، ئەسەرنى ئەزەرىچىگە تەرجىمە قىلىش پىلانى رۇياپقا چىقمىغان.   
    كېيىن مەشھۇر قازاق يازغۇچىسى ۋە تەنقىتچىسى مۇختەر ئاۋېزۇفنىڭ قىزى ز.ئا.ئاۋېزوۋا ‹‹دىۋان››نى رۇسچىغا تەرجىمە قىلدى، ر. ئەمەرسا ئەسەرنىڭ ئىندېكسىنى ئىشلىدى. بۇ نۇسخا 2005- يىلى ئالمائاتادا بىر توملۇق قىلىپ نەشر قىلىندى. بۇ تەرجىمىنىڭ تەقدىم ۋە كىرىش سۆز قىسمىدا مەھمۇد كاشغەرىينىڭ دەۋرى، ھاياتى ۋە كىشىلىكى، ئەسىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى ھەققىدە خېلى ياخشى مەلۇمات بېرىلگەن بولسىمۇ، لېكىن ئەسەرنىڭ مەزمۇن قىسمىدا ئېغىر ئىلمىي خاتالىقلار كۆرۈلگەن. ماددا بېشى سۆزلۈكلەرنى ھېساپقا ئالمىغاندا، ئىللۈستىراتىفلىق ماتېرىياللارنىڭ، يەنى جۈملىلەر، ماقال – تەمسىللەر ۋە شېئىرلارنىڭ ئەرەبچە ئەسلى يېزىلىشى بىلەن ئۇنىڭ تىرانسىكرىپسىيەسى كۆرسىتىلمىگەن. بۇ مەسىلە ھەققىدە ئاۋېزوۋا مۇنداق چۈشەنچە بەرگەن : ‹‹تۈركچە سۆزلەرنىڭ تىرانسىكرىپسىيەسى بۇ نەشرنىڭ ۋەزىپىسىگە تەۋە ئەمەس. چۈنكى 11- ئەسىردە كاشغەرىينىڭ نەزەردە تۇتقان پۈتۈن تەلەپپۇز ۋارىئانتلېرىنى كەسكىنلىك بىلەن بېكىتىش مۇمكىن ئەمەس. بەزى تاۋۇشلارنىڭ فونېتىك ئالاھىدىلىكلىرى ۋە تۈرلۈك قەدىمكى تۈرك لەھچىلىرىنىڭ فونېماتىك خۇسۇسىيەتلىرى بۈگۈنگە قەدەر نامەلۇم ھالەتتە تۇرماقتا.›› تەلەپپۇز مەسىلىسىدە ئاۋېزوۋا ئەرەبچە دىاكرىتىك بەلگىلەرنىڭ تەلەپپۇز خۇسۇسىيىتىنى ئېنىق ئايىرىيالمىغان. شۇڭا، ‹‹ئات›› ۋە ‹‹ئەت›› سۆزلىرىنىڭ ھەر ئىككىسىنى ‹‹ئات›› شەكلىدە، ‹‹ئوت›› ۋە ‹‹ئۆت›› سۆزلىرىنى ‹‹ئۇت›› شەكلىدە، ‹‹ئون›› ۋە ‹‹ئۇن›› سۆزلىرىنى ‹‹ئۇن›› شەكلىدە بەرگەن. يا(ي) ھەرپىنى بەزىدە ‹‹ئى››، بەزىدە ‹‹ي›› دەپ ئوقۇغان، لېكىن ‹‹ئى›› بىلەن ‹‹ئې›› تاۋۇشىنىڭ پەرقىنى ئايرىيالمىغان. يۇمشاق كاف(گ) ۋە قاتتىق كاف(ك)نىڭ پەرقىنى ئايرىماي ھەممىسى‹‹كا››دەپ ئوقۇغان. بۇنىڭ بىلەن‹‹ئەكىن›› ۋە ‹‹ئەگىن›› سۆزلىرى پەرقلەندۈرۈلمەي ھەر ئىككىسى‹‹ئاكىن››شەكلىدە يېزىلغان. يەنە كېلىپ ‹‹دىۋان›› دىكى ‹‹ب›› بىلەن‹‹پ››، ‹‹ج›› بىلەن ‹‹چ››،‹‹ژ›› تاۋۇشلىرى ئوتتۇرىسىدىكى پەرقنى نەزەرگە ئالمىغان. لۇغەتنىڭ ئىندېكسى ئالابەتىك ئىندېكس، تېماتىك ئىندېكس ۋە دىيالېكتىك ئىندېكس دەپ ئۈچ تۈرگە ئايرىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا‹‹ئە›››،‹‹ئو››،‹‹ئۆ››،‹‹ئۈ››،‹‹ئې››،‹‹ج››،‹‹ژ››،‹‹گ››، ‹‹پ››  ھەرپلىرى بىلەن باشلانغان سۆزلۈكلەر يوق. بۇ خىل نۇقسانلار سەۋەبىدىن ئەسەر ئىلمىي جەھەتتە ئانچە يۇقىرى قىممەتكە ئىگە ئەمەس.
     2008- يىلى ئەزەرى تۈركولوگى رامىز ئاسكەر ‹‹دىۋان››نىڭ ئەزەرى نۇسخىسىغا ئاساسەن ئىشلەنگەن رۇسچە تەرجىمىسىنى تاماملىدى. ئىلمىي ئۇسۇل بىلەن ئىشلەنگەن ۋە كەمال ئابدۇللا تەھرىرلىكىنى قىلغان بۇ نۇسخا 2009- يىلى باكۇدا ئۈچ توم قىلىپ نەشر قىلىندى. ئەسەر نەشر قىلىنغاندىن كېيىن رۇسىيە تەۋەسىدىكى پۈتۈن جۇمھۇرىيەتلەرگە تارقىتىلغاندىن باشقا، مولداۋىيە، رومانىيە، ئوكرائىنادا ياشايدىغان گاگائۇزلارغا، لىتۋا ۋە پولشادا ياشايدىغان قارائىملارغا، ئەسەرنىڭ تەرجىمىسى ئىشلەنگەن ياكى ئىشلەنمىگەن ھەممە تۈرك ئەللىرىگە، شۇنىڭدەك باشقا مەملىكەتلەرگە ئەۋەتىلگەن.  
    ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدا ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ پۇشكىن تىل – ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى بىلەن ئەبۇ رەيھان بىرۇنى شەرقشۇناسلىق ئىنىستىتۇتىنىڭ ئىلمىي ھەيئىتى ئورتاق بىر يىغىن ئېچىپ، ‹‹دىۋان››نى بېسىم ئاتالاينىڭ نەشرىگە ئاساسەن ئۆزبېكچىگە تەرجىمە قىلىشنى قارار قىلىپ، سالىھ مۇتەللىبوفنى بۇ خىزمەتكە تەيىنلىگەن. سالىھ مۇتەللىبوف ئەسلىدە 40- يىللاردىلا ‹‹دىۋان››نى تەرجىمە قىلىش ھەققىدە ئىزدىنىشكە باشلىغانىدى. سالىھ مۇتەللىبوفنىڭ تەرجىمىسى ئۈچ تومى تېكىست بىر تومى ئىندېكس شەكلىدە تەييارلانغان. 1-تومى 1960-يىلى، 2- تومى 1961- يىلى، 3- تومى 1963- يىلى،  ئىندېكسى بولسا 1967- يىلى نەشر قىلىنغان. ئىندېكسىنى ئىشلەشكە ك. ئابدۇراخمانوفمۇ ئىشتىراك قىلغان. ئىدېكس يەر، كىشى، خەلق، قەبىلە ناملىرى ئىندېكسى ۋە ماقال – تەمسىللەر ئىندېكسى دەپ ئىككى تۈرگە ئايرىلغان. ئىندېكس قىسمىدا يەنە ئابدۇراخمانوف بىلەن شۈكۈروف تەرىپىدىن يېزىلغان 11- ئەسىردىكى تۈركىي تىلنىڭ گىرامماتىكىسىغا ئائىت بىر لايىھە بېرىلگەن. تەرجىمە نۇسخىنىڭ تېكىستىنى ئا. ك. بوروۋكو، گ. ئابدۇراخمانوۋ، ئا. ئوسمانوف، ئۇ. كەرىموف ۋە ئا.م.شېرباك قاتارلىق ئالىملار تەكشۈرۈپ بېكىتكەن. ئىندېكسىنى ت.ئا.بوروۋكوۋا، گ.كەرىموف، ش. شۈكۈرۈف قاتارلىق كىشىلەردىن قۇرۇلغان بىر ھەيئەت كۆزدىن كەچۈرگەن. ئەسەر ئىلىم ساھەسىدە ۋە ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا كۈچلۈك تەسىر قوزغىغان. سوۋېت تۈركولوگلىرى ئارىسىدا ئۇزۇن ۋاقىت ئاساسلىق مەنبە سۈپىتىدە پايدىلىنىلغان. ئالىملارمۇ بۇ نۇسخىنى ‹‹دىۋان››نىڭ ئەڭ ياخشى تەرجىمىلىرىدىن بىرى دەپ قارايدۇ. ئەمما، سالىھ مۇتەللىبوفنىڭ ئەسەرنىڭ 1- تومىغا يازغان ئۇزۇن بىر ماقالىسىدا ۋە 2- تومىغا بەرگەن كىرىش سۆزىدە مەھمۇد كاشغەرىينى ئۆزبېك، ئۇنىڭ ئەسىرىنى پەقەت ئۆزبېك تىلىنىڭ نەمۇسى دەپ ئىسپاتلاشقا ئۇرۇنۇشتەك ئەھۋاللارمۇ كۆرۈلگەن.
    ئىراندا‹‹دىۋان››ئىككى قېتىم پارسچىغا تەرجىمە قىلىندى. تۇنجى قېتىم‹‹بەھمەن›› ژۇرنىلىنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن سەييىد مۇھەممەد دەبىر سىياقى‹‹دىۋان››نىڭ تۈركچە ۋە ئۇيغۇرچە نۇسخىلىرىغا ئاساسەن‹‹دىۋان››دىن 5100 سۆزلۈكنى تاللاپ، ئۇنى ئېلىپبە تەرتىۋى بويىچە تىزىپ چىققان، بۇنىڭغا پېئىللارنى ۋە ئەرەبچە يېزىلغان ماقال - تەمسىللەرنى كىرگۈزمىگەن. بۇ نۇسخا‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تىكى ئىسىم، سۈپەت، ئالماش ۋە قوشۇمچىلار›› دېگەن نام بىلەن 1996- يىلى تېھراندا نەشر قىلىنغان. بۇ نۇسخا ھەققىدىكى تەھلىللەردىن قارىغاندا، ئەسەر ھەم دىققەتسىزلىك، ھەم ئىلىمگە يات بىر ئۇسۇل بىلەن تەرجىمە قىلىنغان. نۇرغۇن سۆزلۈكلەرنىڭ ئىملاسى ۋە تەلەپپۇزى خاتا كۆرسىتىلگەننىڭ ئۈستىگە يەنە مەنىسىمۇ خاتا، بۇرمىلانغان، ئەسلى مەنىسىگە زىت تەرجىمە قىلىنغان. ئورۇنسىز  شەرھلەر ۋە مۇناسىۋەتسىز پىكىرلەر كۆپ قىستۇرۇلغان. تەرجىمە تىلىمۇ تازا راۋان ئەمەس. مەسىلەن، ‹‹گۈرزە، تۆمۈر توقماق›› دېگەن  مەنىدىكى ‹‹باسۇ›› سۆزىنى ‹‹پارس خەلقنىڭ بۈيۈك كىشىلىرىدىن بىرى›› دەپ چۈشەندۈرگەن. ‹‹تۈرك›› سۆزىگە مۇقابىل مەنىدە ئېيتىلغان ۋە ‹‹يات›› دېگەن مەنىدە كەلگەن ‹‹تات›› سۆزىنى تىرناق ئىچىگە ‹‹ئىرانلىق پارس›› ياكى ‹‹ئارىئان نەسىللىك پارس›› دەپ ئىزاھلىغان. يەنە ئۇيغۇر يېزىقى ۋە تىلىنى ‹‹ئۇيغۇر پارسچىسى›› دەپ ئاتىغان. دەبىر سىياقى بۇ ئەسەرگە يازغان كىرىش سۆزىدىمۇ تۈرك ۋە پارس مەدەنىيىتىنىڭ ئۆزئارا تەسىرى مەسىلىسىدە پارس مەدەنىيىتىنى بەك مەدھىيلىگەن. پارس تىلىنى تەسىر كۆرسەتكۈچى تۈركىي تىلنى تەسىرگە ئۇچرىغۇچى تىل سۈپىتىدە تۇنۇتقان. ئۇ ئۆزىنىڭ ئىستىكى ۋە مەقسىتىگە ئۇيغۇن ھالدا نۇرغۇن ئورۇنسىز پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇش ئارقىلىق پارس مەدەنىيىتىنىڭ ئورنىنى كۆتۈرۈشكە تىرىشقان.  قىسقىسى، بۇ تەرجىمە‹‹دىۋان››نىڭ پارسچە تەرجىمىسىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرۈش ۋە بۇ ئارقىلىق ‹‹دىۋان››نى پارسلارغا تونۇتۇش يولىدىكى تۇنجى قەدەمنى تەشكىل قىلىشتەك ئالاھىدىلىكى بىلەن دىققەتكە سازاۋەر بولسىمۇ، ئىلمىي جەھەتتىن پايدىلىنىشقا يارىمايدۇ. قىسقىسى، دەبىر سىياقىنىڭ تەرجىمىسى ئەسەرنىڭ ئەسلى قىممىتىگە ۋە ئىلمىي مېتودقا مۇخالىپ بىر مەۋقە بىلەن ئىشلەنگەن.
    2004 – يىلى ئىراننىڭ تەبرىز شەھىرىدە‹‹دىۋان››نىڭ پارسچە يېڭى بىر تەرجىمە نۇسخىسى نەشر قىلىندى. بۇ نۇسخا ھۈسەيىن دۈزگۈن (ھۈسەيىن مۇھەممەدزادە سادىق)  تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنغان. كىلىسلى رىفاتنىڭ باسمىسى بىلەن بېسىم ئاتالاينىڭ تەرجىمىسىگە ئاساسەن ئەستائىدىل ۋە ئىلمىي ئۇسۇل بىلەن ئىشلەنگەن بۇ نۇسخىنىڭ  تىل جەھەتتىكى ئىپادىلەش ئۇسۇلىمۇ ناھايىتى ياخشى ۋە راۋان چىققان. ئەسەر بىر توملۇق بولۇپ، 2500 تىراژ بىلەن بېسىلغان.  ھۈسەيىن دۈزگۈن بۇ ئەسەرگە كەڭ دائىرىلىك بىر كىرىش سۆز يازغان. تۈركچە ئىككى بەت، پارسچە 67 بەت يېزىلغان بۇ كىرىش سۆزدە ئەسەرنىڭ تۇنجى نەشرى، تۈرلۈك تىللاردىكى تەرجىمىسى ۋە بۇ ھەقتىكى باھالار، ئەسەرنىڭ يېزىلغان ۋاقتى، يېزىلىش سەۋەبى ۋە كېيىنكى تەسىرى، مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ئانا يۇرتى، ئەجدادلىرى، قەبرىسى، ئورال-ئالتاي تىللىرى ۋە تۈركىي تىلنىڭ شىۋىلىرى قاتارلىق مەسىلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلغان، يەنە تەتقىقاتچىلارنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن بىر بىبلىئوگرافىيە بېرىلگەن. بۇ نۇسخىنىڭ نەشرى جەنۇبىي ئەزەربەيجان ئەزەرىلىرىنىڭ كۈچلۈك ئالقىشىغا ئىرىشكەن. كىرىش سۆزدە ھۈسەيىن دۈزگۈن‹‹مەن ۋەتەنداشلىرىمنى ئالىملىق تونىغا ئورۇنغان ياللانما خادىملارنىڭ بۇزغۇنچلىقىدىن قوغداش ۋە ئۇلار ئۈچۈن ‹دىۋان›نىڭ تەرتىپلىك ۋە تولۇق ئىشلەنگەن تەرجىمىسىنى سۇنۇش مەقستى بىلەن دوست-يارانلىرىمنىڭ غەيرىتى ۋە كۈچىدىن پايدىلىنىشقا تىرىشتىم، بۇ ھەقتە كېيىنكى تەتقىقاتلاردىن پايدىلىنىش ئارقىلىق ئىرانلىق ئوقۇرمەنلەرگە باشقا ئەسەرلەرگە  مۇراجىئەت قىلىشنىڭ كېرەكسىز ئىكەنلىكىنى بىلدۈرمەكچى بولدۇم›› دەپ يازغان. ھۈسەيىن دۈزگۈن ئەسەرنىڭ تەرجىمىسىدە تۈركىي تىلغا ۋە ‹‹دىۋان››غا بولغان كۈچلۈك مۇھەببىتىنى ئىپادە قىلغاچقا، شوۋېنست پارس زىيالىيلىرىنىڭ ئەيىپلىشىگە ۋە بېسىمىغا ئۇچرىغان.
    ئۆتكەن ئەسىرنىڭ  ئاخىرلىرىدا قازاقىستاندا‹‹دىۋان››قازاقچىغا تەرجىمە قىلىندى. دەسلەپ 1993- يىلى ‹‹دىۋان›› كاناپىيا بېكېتايېف بىلەن ئەرسەن ئىباتوف تەرىپىدىن ‹‹تۈبى بىر تۈرك تىلى›› دېگەن نام بىلەن قازاقچە تەرجىمىسى تەييارلانغان. كېيىن ئاسقەر ئېگۇبايېف تەرىپىدىن قايتا ئىشلىنىپ‹‹تۈرك سۆزدىگى›› دېگەن نام بىلەن ئۈچ توملۇق قىلىپ نەشرگە  سۇنۇلغان. 1- ۋە 2- توملىرى 1997- يىلى، 3- تومى 1998- يىلى نەشر قىلىنغان. بۇ نۇسخىغا قازاقىستان جۇمھۇر باشقانى نۇرسۇلتان نەزەربايېف يازغان بىر كىرىش سۆز بېرىلگەن بولۇپ، ئۇنىڭدا‹‹دىۋان››دەك ئەسەرلەرنىڭ مىللىي كۈلتۈر ۋە مىللىي ئاڭنىڭ تەرەققىياتىدا ئوينايدىغان تەڭداشسىز رولى ئالاھىدە تەكىتلەنگەن. ئۇنىڭدىن كېيىن 20 توملۇق قىلىپ  تەييارلانغان‹‹ئەدەبىي جەدىگەرلەر››دېگەن ئەسەرنىڭ 2-،3-،4-توملىرى ‹‹دىۋان››غا ئايرىلغان. بۇ توپلام 2007-يىلى نەشر قىلىندى.
    1972- يىلى سىر گېرارد كلاۋسون ئوكسىفوردتا ‹‹13- ئەسىردىن بۇرۇنقى تۈركىي تىلنىڭ ئېتېمولوگىيە لۇغىتى›› ناملىق مۇھىم بىر ئەسەرنى ئېلان قىلدى. بۇ ئەسەرگە‹‹دىۋان››نىڭ فاكسېمىلى ۋە بېسىم ئاتالاينىڭ تەرجىمە نۇسخىسىغا ئاساسەن‹‹دىۋان››دىكى سۆزلۈك ۋە تېكىستلەرنى كىرگۈزۈپ، ئۇنىڭ ئەڭ توغرا تەلەپپۇزىنى تىكلەشكە تىرىشقاچقا، بۇ ئەسەر‹‹دىۋان››نىڭ تۇنجى ئىنگلىزچە تەرجىمىسى دەپ قارالماقتا. ئون يىل ئۆتكەندىن كېيىن‹‹دىۋان››نىڭ مەتنى، ئىنگلىزچە تەرجىمىسى ۋە ئىندېكىسنى ئۆز ئىچىگە ئالغان رەسمىي نۇسخىسى ‹‹تۈرك شىۋىلىرى لۇغىتى››دېگەن نام بىلەن ئامېرىكىنىڭ چىكاگو شەھىرىدە نەشردىن چىقتى. دانكوف بىلەن جامس كېللي تەرىپىدىن‹‹دىۋان››نىڭ ئەسلى قول يازمىسىغا ئاساسەن ئىشلەنگەن بۇ نۇسخىنىڭ ئىككى تومى تەرجىمە تېكىستى، بىر تومى ئىندېكىستىن ئىبارەت بولۇپ، بۇنىڭ 1-تومى 1982- يىلى، 2-تومى 1984-يىلى، 3-تومى 1985-يىلى نەشر قىلىنغان. ئەسەرنىڭ تەھرىرلىكىنى مەشھۇر تۈركولوگ شىناسى تېكىن بىلەن ئۇنىڭ ئايالى گۆنۈل ئالپاي تېكىن ئىشلىگەن. بۇ نۇسخىغا دانكوف تەرىپىدىن يېزىلغان كەڭ دائىرىلىك بىر كىرىش سۆز بېرىلگەن. بۇنىڭدا بۇرۇنقى نۇسخىلارغا باھا، ئەسەرنى تەرجىمە قىلىشتىكى مېتودولوگىيە مەسىلىسى، مەھمۇد كاشغەرىينىڭ يۇرتى، ھاياتى، ئەسەرنىڭ يېزىلغان ۋاقتى، قول يازمىنىڭ تارىخى ۋە تەۋسىفى،‹‹دىۋان››نىڭ تەسىرى قاتارلىق مەسىلىلەر ھەققىدە سۆز ئېچىلغان، بولۇپمۇ قول يازمىنىڭ تەۋسىفى ھەققىدە ناھايىتى كەڭ مەلۇمات بېرىلگەن. دانكوف بۇ كىرىش سۆزدە نۇرغۇن يېڭى نەرسىلەرنى  ۋە نۇرغۇن يېڭى كۆز قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ يۇرتى، قاراخانىيلار دەۋرىدىكى ئاساسىي تىل ۋە مەھمۇد كاشغەرىينىڭ‹‹دىۋان››نى تۈزۈشتىكى ئۆلچىمى ھەققىدىكى قاراشلىرىنى قوبۇل قىلغىنى بولمايدۇ. ھازىر خەلقئارا تۈركولوگىيە ساھەسىدە بۇ نۇسخا‹‹دىۋان››نىڭ ئەڭ ياخشى تەرجىمە نۇسخىسى دەپ قارالماقتا. تۈركىيە مەتبۇئاتلىرىدىمۇ‹‹بۇ بۇرۇنقى تەتقىقاتلارنى بىر يەردە ئېرىتىپ يۇغۇرغان ۋە ئۆزىگە خاس تەرجىمە مېتودى بىلەن نۇقسانسىز ھالغا كەلگەن بىر ئابىدىۋىي ئەسەر››دەپ تەرىپلەنگەن.
    ئۇيغۇرلاردا ‹‹دىۋان›› ئىلگىرى–كېيىن بولۇپ تولۇق ۋە تولۇقسىز ھالدا ئالتە قېتىم تەرجىمە قىلىندى. داڭلىق شائىر، مۇتەپەككۇر، تارىخچى ۋە ژۇرنالىست قۇتلۇق شەۋقى تۈركىيە-ھىندىستان-مىسىر زىيارىتىدىن يانغاندا،‹‹دىۋان››نىڭ ئىستانبۇلدا نەشر قىلىنغان كىلىسلى رىفاتنىڭ باسما نۇسخىسىنى ئېلىپ كەلگەن. قۇتلۇق شەۋقى 30-يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا بۇ نۇسخىنى ئۇيغۇر ھازىرقى زامان مائارىپىنىڭ بايراقتارى مەمتېلى ئەپەندى بىلەن بىرلىكتە ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىشقا كىرىشكەن. ئەپسۇس بۇ ئىككى شەخسنىڭ 1937-يىلى شىڭ شىسەي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىپ ئۆلتۈرۈلىشى بىلەن‹‹دىۋان››نى تەرجىمە قىلىش ئىشى ئۈزۈلۈپ قالغان. ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۈمىتى دەۋرىدە ئەھمەتجان قاسىمىنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن ئىسمائىل دامۇللام ‹‹دىۋان››نىڭ 1- تومىنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان. ئىسمائىل دامۇللام بۇ تەرجىمە ئۈچۈن خېلى چوڭ ئىجتىھات كۆرسەتكەن. 1951~1953-يىللاردا مەشھۇر ئەدىپ، ئالىم ئەھمەت زىيائىي ‹‹دىۋان››نى تۈركىيەدە بېسىلغان باسمىلىرىغا ئاساسەن مۇستەقىل ھالدا ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان. زىيائىنىڭ ئاكىسى، ئۆلۈما ۋە شائىر مۇھەممەد پەيزى 8 باسما تاۋاقلىق دەپتەرنىڭ ئوڭ تەرىپىگە ئەسەرنىڭ ئەسلى ئەرەبچە نۇسخىسىنى، سول تەرىپىگە ئۇنىڭ تەرجىمىسىنى خەتتاتلىق سەنئىتى بويىچە كۆچۈرۈپ چىققان. ئەسەرنى مۇھەممەد ئىمىن ھاجىم قاتارلىق ئەرەب تىلىنىڭ مەشھۇر ئۇستىلىرى كۆزدىن كەچۈرۈپ تەستىقلىغان. بۇ نۇسخا شۇ چاغدا سەيپۇللايوفنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق شىنجاڭ ئۆلكىلىك مەدەنىيەت نازارىتى مەدەنىيەت باشقارمىسىنىڭ باشلىقىغا تاپشۇرۇپ بېرىلگەن. سەيپۇللايۇفنىڭ ئەسلەپ بېرىشىچە شۇ چاغدا يەنە بىر كىشىمۇ ‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمە قىلىشقا كىرىشكەن ۋە ئۆزى تەرجىمە قىلغان قىسمەن ئورگىنالنى سەيپۇللايۇفقا بەرگەن. سەيپۇللايۇف بۇ ئارگىنالنىمۇ مەدەنىيەت باشقارمىسىنىڭ باشلىقىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن.
60-يىللاردا تارىخچى ئۇيغۇر سايرانى سالىھ مۇتەللىبوفنىڭ نەشرىگە ئاساسەن‹‹دىۋان››نى ئۇيغۇرچىغا ئۆرىگەن. كېيىن بۇنى‹‹دىۋان››نىڭ تۈركچە نۇسخىسى بىلەن، ھەمدە مۇھەممەد سالىھنىڭ ياردىمى ئارقىلىق كىلىسلى رىفات باستۇرغان ئەرەبچە نۇسخىسى بىلەن سېلىشتۇرۇپ چىققان ۋە بۇ نۇسخىنى شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ تارىخ تەتقىقات ئىنىستىتۇتىغا تاپشۇرغان. ‹‹مەدەنىيەت ئىنقىلاۋى›› مەزگىلىدە بۇ كىتاب بىر مەزگىل قارا كىتابلار تىزىملىكىدە كۆرگەزمىگە قويۇلۇپ، كېيىن يوقىلىپ كەتكەن.
    1978-يىلى شىنجاڭدا‹‹دىۋان››نى ئۇيغۇرچە ۋە خەنزۇچە نەشر قىلىش خىزمىتى رەسمىي كۈن تەرتىپكە قويۇلدى. ئەسەرنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنى ئىشلەشتە ئابدۇسالام ئابباس باشچىلىقىدىكى 12 كىشىدىن قۇرۇلغان بىر ئىلمىي ھەيئەت قۇرۇلغان. ئەسەرنىڭ تەرجىمىسى ئۇنىڭ ئىستانبۇلدا بېسىلغان فاكسىمىلىنى ئاساس قىلىپ، بېسىم ئاتالاي ۋە سالىھ مۇتەللىبوفلار نەشرلىرىدىن پايدىلىنىپ،  ئاتاغلىق ئالىم، تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتئى تەرىپىدىن بىكىتىلگەن 15 ماددىلىق تەرجىمە پىرىنسىپى بويىچە ئۈچ توملۇق قىلىپ  تەييارلاندى. ئىبراھىم مۇتئى مەسئۇل مۇھەررىرلىكىنى، مىرسۇلتان ئوسمان ۋە ئىمىن تۇرسۇن مۇھەررىرلىگىنى ئىشلىگەن بۇ ئەسەرنىڭ 1- تومى 1981-يىلى، 2-تومى 1983-يىلى، 3- تومى بولسا 1984-يىلى نەشر قىلىندى. ئەسەرگە ‹‹ئاتاغلىق ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ئۆلمەس ئەسىرى ‹تۈركىي تىللار دىۋانى› ››دېگەن تېمىدا چوڭ بىر كىرىش سۆز بېرىلگەن. بۇ كىرىش سۆزدە قوچۇ خانلىقى ۋە قاراخانىيلار دەۋرىدىكى سىياسىي، ئىجتىمائىي، مەدەنىي ھايات، مەھمۇد كاشغەرىينىڭ يۇرتى ۋە ھاياتى مەسىلىسى،‹‹دىۋان››ۋە ئۇنىڭ ئىلمىي قىممىتى، 11-ئەسىردىكى ئۇيغۇر تىلى، ‹‹دىۋان››نىڭ بۇرۇنقى تەرجىمە ۋە نەشر نۇسخىلىرى قاتارلىق مەسىلىلەر ھەققىدە مەلۇمات بېرىلگەن. 2008–يىلى مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ‹‹دىۋان›› نىڭ تۈزۈتۈلگەن ۋە ئىندېكس قوشۇلغان يېڭى نۇسخىسى نەشر قىلىندى، ئەسەرنىڭ تېكىستى بىر توم، سابىت روزى، ئابدۇشۇكۈر تۇردى قاتارلىقلار تەرىپىدىن ئىشلەنگەن ئىندېكسى بىر توم قىلىپ بېسىلدى. ‹‹دىۋان››نىڭ ئىندېكسلىق يېڭى نەشرىنىڭ ئېلان قىلىنىشى ئۇيغۇرلاردا‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ تېخىمۇ مۇكەممەلىشىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىپ بەردى. لېكىن، خەلقئارا تۈركولوگىيە ساھەسىدىكى نۇرغۇن ئالىملار  ‹‹دىۋان››نىڭ ئۇيغۇرچە ھەر ئىككىلى نەشرىدە بەزى سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزىنى قاراخانىيلار دەۋرىدىن كېيىنكى ئۇيغۇر تىلىغا خاس خۇسۇسىيەت بىلەن ئىپادە قىلىشتەك قىسمەن خاتالىقنىڭ ساقلانغانلىقىنى بىلدۈرمەكتە.
     ‹‹دىۋان››نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىنى ئىشلەش ئۈچۈن چېن خۇا باشچىلىقىدىكى بىر ئىلمىي ھەيئەت قۇرۇلغان.‹‹دىۋان››نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسى ئاساسلىقى ئۇيغۇرچە نۇسخىسىغا تايىنىش ۋە باشقا نۇسخىلاردىنمۇ پايدىلىنىش ئارقىلىق ئۈچ توم قىلىپ ئىشلىنىپ، 2002- يىلى بېيجىڭدا نەشر قىلىندى. ئەسەرگە بىر كىرىش سۆز بېرىلگەن بولۇپ، ئۇمۇ ئۇيغۇرچە نۇسخىدىكى كىرىش سۆز ئاساسىدا تەييارلانغان. بۇنىڭدا مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ھاياتىغا ئائىت مەلۇماتلار،‹‹دىۋان››نىڭ تۈزۈلۈشى، ئىلمىي، تارىخىي ۋە رېئال قىممىتى قاتارلىق مەسىلىلەر ۋە‹‹دىۋان››نىڭ تۈركچە، گېرمانچە ۋە ئۆزبېكچە نەشرىگە دائىر ئۇچۇرلار بايان قىلىنغان. بولۇپمۇ‹‹‹دىۋان› ئۇيغۇرلار ياراتقان يۈكسەك مەدەنىيەتنىڭ پارلاق بىر ئابىدىسى››، ‹‹خاقانىيەنىڭ مەركىزى رايونىدىكى خەلقنىڭ تىلى، يەنى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ ئەدەبىي تىلى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ (قوچۇ ئۇيغۇرلىرى-ئا) تىلى ئوخشاش بىر تىلدۇر››دېگەن بايانلار ئالاھىدە دىققەتنى تارتىدۇ. ‹‹دىۋان››نىڭ 1- تومىنى خېرۇي، دىڭيى، شياۋ جۇڭيى، ليۇ جىڭجيا، 2-تومىنى شياۋجۇڭيى، ليۇ جىڭجيا، 3- تومىنى شىياۋجۇڭيى تەرجىمە قىلغان . مىرسۇلتان ئوسمانوف، چېن خۇا، نيۇ شياۋلى، خاۋ گۈەنجۇڭ، چى چىڭشۇن، تاھىرجان مۇھەممەد، لى جىڭۋېي قاتارلىق مۇتەخەسسىسلەر تەكشۈرۈپ بىكىتىشكە قاتناشقان. ئالىمجان سابىت مەسئۇل مۇھەررىر بولغان.‹‹دىۋان››نىڭ خەنزۇچە نەشرىنىڭ ئېلان قىلىنىشى بۇ ئەسەرنىڭ مەملىكەت خاراكتېرلىق چوڭ بىر تەتقىقات تېمىسىگە ئايلىنىشىغا ئاساس سالدى.
    ياپونىيەدە 1957- يىلى فۇجىموتو كاتسۇجى ‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ تۈركچە – ئەرەبچە لۇغىتىنىڭ ياپون تىلىدىكى تەرجىمىسى ــ يەر ناملىرى قىسمى›› دېگەن ئەسىرىنى ئېلان قىلىپ، ‹‹دىۋان››نى ياپونچىغا تەرجىمە قىلىش يولىدا بىر كىچىك سىناق قەدەمنى باستى. تولۇق بولمىغان مەلۇماتلارغا قارىغاندا، تۈركمەنىستاندىمۇ‹‹دىۋان››تۈركمەنىستان قول يازمىلار ئىنىستىتۇتى تەرىپىدىن تۈركمەنچىگە تەرجىمە قىلىنغان. 2007- يىلى بۇنىڭ 1- تومى نەشر قىلىنغان بولسىمۇ ھازىرغىچە تارقىتىلمىغان.
    ‹‹دىۋان››نىڭ تۈرلۈك مەملىكەتلەردە ھەر خىل تىللارغا تەرجىمە قىلىنىشى بولۇپمۇ، ئىلمىي ۋە تولۇق نەشرلىرىنىڭ ئېلان قىلىنىشى شۇ مەملىكەتلەردە ‹‹دىۋان››تەتقىقاتىنىڭ ساغلام ۋە پۇختا قەدەم بىلەن ئىلگىرىلىشىگە يول ئاچتى. نەشر خىزمىتىدە ئالدىنقى نەشرلەرگە سېلىشتۇرغاندا تېخىمۇ ئىلغار تەرجىمە مېتودىنى تەتبىقلاش، بۇرۇنقى نەشر نۇسخىلىرىدا كۆرۈلگەن نۇقسانلارنى ياكى خاتا دەپ قارالغان نۇقتىلارنى تۈزۈتۈش، سۆزلۈكنىڭ ئەڭ توغرا تەلەپپۇزىنى بىكىتىشكە تىرىشىش،‹‹دىۋان››نىڭ تۈركولوگىيە ۋە باشقا پەنلەر ساھەسىدىكى ئەھمىيىتىنى يورىتىش قاتارلىق مەسىلىلەر ھەر خىل تەرجىمە نۇسخىلىرىنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىكى بولدى. ئەسكەرتىشكە تېگىشلىك بىر نۇقتا شۇكى، ھەر خىل نەشرلەردە ‹‹دىۋان››غا كىرگۈزۈلگەن  سۆزلۈكنىڭ  سانى پەرقلىق شەكىلدە كۆرسىتىلگەن. مەسىلەن، كارل بروككېلماننىڭ ئىندېكسىدە 7793، بېسىم ئاتالاي تەرجىمىسىدە 8783، سالىھ مۇتەللىبوفنىڭ تەرجىمىسىدە 9222، ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدە  7500 دىن كۆپرەك، سەچكىن ئەردى بىلەن ساراب تۇغبا يۇرتسەۋەرنىڭ تەرجىمىسىدە 7023، رامىز ئاسكەرنىڭ ئەزەرىچە تەرجىمىسىدە 7796، ز.ئا.ئاۋېزوۋانىڭ رۇسچە تەرجىمىسىدە 6727، رامىز ئاسكەرنىڭ رۇسچە تەرجىمىسىدە 7800 دىن كۆپرەك سۆزلۈك كىرگۈزۈلگەن. مەھمەت ۋەفا نالبەتتنىڭ ‹‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تە ئىسىم›› دېگەن كىتابىدا 8624 سۆزلۈك بېرىلگەن. سۆزلۈك ۋە ئىبارىلەرنىڭ سانىدىكى بۇ خىل پەرقلىق ئىستاتىستىكىلار ئەسلى مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بىر ماددىدا توپلىغان ئاھاڭداش(ئومونىم) ۋە كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنى ئەسەرنى تەرجىمە قىلغانلارنىڭ پارچىلاپ ھازىرقى زامان لۇغەتچىلىكىنىڭ ئېھتىياجى بويىچە ئىككى، ئۈچ، تۆت، بەزىدە بەش ماددا ھالىتىگە كەلتۈرگەنلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. ئەمەلىيەتتىمۇ بۇ خىل تەرجىمىلەر ئارقىلىق ‹‹دىۋان›› تېخىمۇ چۈشىنىشلىك، ئەپلىك ۋە قوللىنىشچان بىر ئەسەرگە ئايلانغان.  

(مەنبەسى : ‹‹ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى››نىڭ 2014- يىلى 11-سىنتەبىردىكى سانى )

18

تېما

23

دوست

400 تۈمەن

جۇغلانما

بېكەت مەسئۇلى

Rank: 9Rank: 9Rank: 9

ئۆسۈش   100%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  8883
يازما سانى: 55
نادىر تېمىسى: 6
مۇنبەر پۇلى: 800042
تۆھپە : 801513
توردىكى ۋاقتى: 1617
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-30

ئاكتىپ يېڭى ئەزا ھەركەتچان ئەزا قىزغىن ئەزا كېڭەيتىش ماھىرى تەشۋىقات ماھىرى تېما ماھىرى پەخىرلىك ئەزا مۇنەۋۋەر مەسئۇل مۆھتىرەم ئەزا پىشقەدەم ئەزا ئۈمۈرلۈك شەرەپ مۇكاپاتى تۆھپىكار باشقۇرغۇچى نادىر يازما چولپىنى تۆھپىكار ئەزا پىداكار ئەزا ئىجاتكار ئەزا مۇكاپاتى تېما يوللاش چولپىنى ئىنكاس چولپىنى

يوللىغان ۋاقتى 2015-1-2 16:17:14 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ئەسلى تېما ئىگىسى  2،3،4  قىسىملىرىنى ئايرىم تېما قىلىپ يوللاپ تىكەن. ئىنكاس پىكىرلەرنىڭ چېچىلىپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن مۇشۇ تېمىنىڭ ئاستىغىلا يۆتكەلدى.

‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›› تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلى(2)



يۈسۈپجان ياسىن



(مەنبەسى : ‹‹ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى››نىڭ 2014 يىلى 25 سىنتەبىردىكى سانى)



2- ھەر قايسى مەملىكەتلەردە‹‹دىۋان››تەتقىقاتى

كىلىسلى رىفاتنىڭ نەشرى ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن ‹‹دىۋان››نىڭ شۆھرىتى ئىلىم دۇنياسىغا كەڭ تارقىلىپ، تۈركولوگلارنىڭ كۈچلۈك دىققىتىنى قوزغىدى. شۇنىڭدىن كېيىنكى بىر ئەسىر جەريانىدا ‹‹دىۋان››نى تەرجىمە ۋە تەتقىق قىلىش تۈركولوگىيەنىڭ ئەڭ مۇھىم تېمىلىرىدىن بىرىگە ئايلاندى، بولۇپمۇ تۈركىيە، گېرمانىيە، سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە جۇڭگودا بۇ ئەسەر ناھايىتى كەڭ تەتقىق قىلىندى، بۇ ساھەدە تۈركىيە ئىزچىل ھالدا ئالدىنقى ئورۇندا تۇرۇپ كەلدى.
تۈركىيەدىكى‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئىككى باسقۇچقا بۆلۈنىدۇ. 1915- يىلىدىن 1939- يىلىغىچە بولغان 1-باسقۇچتىكى تەتقىقاتلار كىلىسلى رىفاتنىڭ باسمىسىغا تاياندى. بۇ مەزگىلدە تۈركىيە 1- دۇنيا ئۇرۇشىغا قاتناشتى، 1919- يىلىدىن 1923-يىلىغىچە ئومۇمىي خەلق مۇستافا كەمال ئاتاتۈرك باشچىلىقىدا قۇتۇلۇش ئۇرۇشى ئېلىپ باردى، 1923-يىلىدىن 1938- يىلىغىچە تۈركىيە ئىسلاھات دەۋرىنى باشتىن ئۆتكۈزدى. شۇ سەۋەبلىك، بۇ مەزگىلدىكى‹‹دىۋان››تەتقىقاتىمۇ تۈركىيەنىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە ئىلمىي مۇھىتىنىڭ ئۆزگىرىش قەدىمىگە ماس ھالدا ئوتتۇرىغا چىقتى ۋە خۇسۇسىي تەتقىقاتلاردىن رەسمىي تەتقىقاتلارغا قاراپ يۈزلىنىشتەك بىر جەرياننى باشتىن ئۆتكۈزدى. تۈركىيەدە‹‹دىۋان››ھەققىدە تۇنجى بولۇپ تەتقىقات ئېلىپ بارغان كىشى فۇئاد كۆپرۈلۈ بولدى. ئۇنىڭ 1915- يىلى ئېلان قىلغان ‹‹دىۋان››ناملىق ئەسىرى بىلەن تۈركىيەدە بۇ ساھەدىكى تەتقىقات باشلاندى. فۇئاد كۆپرۈلۈنىڭ تۈرك مەدەنىيەت تارىخىغا ئائىت تەتقىقاتىدىمۇ‹‹دىۋان›› ناھايىتى مۇھىم ئۇرۇن تۇتتى. فۇئاد كۆپرۈلۈدىن كېيىن ئابدۇلئەھەد نۇرى، ھۈسەيىن نامىق ئوركۇن، نەجىپ ئاسىم، ئادنان نەشەت، بېسىم ئاتالاي، ئىسھاق رەفات، ئا.زەكى ۋەلىدى توغان، ئا. جافەرئوغلۇ، كىلىسلى رىفات، م. شاكىر ئۈلكۈتاشىر قاتارلىقلار بۇ مەزگىلدىكى‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ مۇھىم ۋەكىللىرىگە ئايلاندى. تەتقىقات تېمىلىرى ئاساسەن مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ھاياتى ۋە‹‹دىۋان›› ھەققىدىكى ئومۇمىي مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا تىل، ئەدەبىيات، فولكلور، ئېتنوگرافىيە، تېبابەت، تارىخ، جۇغراپىيە قاتارلىق ساھەلەرگە مەركەزلەشتى. بولۇپمۇ بۇ باسقۇچتا‹‹دىۋان››نى ئەدەبىي نۇقتىدىن تەتقىق قىلىش مۇھىم ئورۇندا تۇردى. بۇ باسقۇچتا ئالىمنى ‹‹تۈركولوگىيەنىڭ قۇرغۇچىسى›› دېگەن قاراش  ئىلىم ساھەسىدە ئومومىي چۈشەنچىگە ئايلاندى.  
1939-يىلىدىن باشلاپ‹‹دىۋان››نىڭ بېسىم ئاتالاي ئىشلىگەن تۈركچە تەرجىمىسى، فاكسىمىلى ۋە ئىندېكسى نەشر قىلىنغاندىن كېيىن تۈركىيەدە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ 2- باسقۇچى باشلاندى. بۇ باسقۇچتا ‹‹دىۋان››نى تېخىمۇ كەڭ دائىرىدىن تەتقىق قىلىش ۋەزىيىتى يارىتىلدى، تەتقىقات قوشۇنىمۇ ئۈزلۈكسىز كېڭەيدى. تەتقىقات نەتىجىلىرى بولسا ئوبزور، پۇبلىستتىك ئەسەرلەر، ئىلمىي ماقالىلار،  مونوگافىيە، كىتابلارنىڭ ئايرىم بابلىرى، ئېنسىكلوپېدىيە ماددىسىدىن  ئىبارەت  ئالتە خىل شەكىلدە ئوتتۇرىغا چىقتى.‹‹دىۋان››نىڭ ئىلمىي قىممىتى ۋە ئېنسىكلوپېدىك خاراكتېرى بارغانسېرى نامايەن بولۇشقا باشلىدى. بۇ تەتقىقاتلارنى دەۋرلەرگە ئايرىپ كۆرسىتىدىغان بولساق، 40- يىللاردا ئابدۇللا باتتال تايماس، ئى. بەھچەت ئاكىن، نۇرەتتىن ئارتام، ياشار نەبى نايىر، ئاھمەت جەۋات ئەمرە قاتارلىق خېلى كۆپ كىشىلەر ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى بىلەن مەشغۇل بولدى. بۇ يىللاردا ئاساسەن‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمىسىگە ئائىت  ئوبزورلار، پوبلىستىك ماقالىلار ۋە ‹‹دىۋان››نى تىل ۋە ئەدەبىيات نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلغان ئەسەرلەر كۆپرەك ئېلان قىلىندى. 50-، 60- يىللاردا ئېلان قىلىنغان تەتقىقات ئەسەرلىرىنىڭ سانى ئانچە كۆپ بولمىسىمۇ، ئەھمىيىتى زور ئىلمىي ماقالىلار ۋە كىتابلار يېزىلدى. بۇ يىللاردا دەھرى دىلچىن، ئەنۋەر ب. شاپۆليو، بەھچەت دەدەئوغلۇ، نەۋىس گۈلمەدەن، تاھسىن باڭگۇئوغلۇ، ئا. ئىنان، مەجدۇت مانسۇرئوغلۇ، زىيائېددىن فەھرى فىندىكئوغلۇ قاتارلىقلار ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتچىلىرى سۈپىتىدە تونۇلدى. 70- يىللارغا كەلگەندە ‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 900- يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن تۈركىيەدە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى ئالاھىدە جانلاندى. تۈركىيە ھۆكۈمىتى ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن تۈرلۈك ئىلمىي پائالىيەتلەرنى تەشكىللىدى. بۇ مەزگىلدە 30-يىللاردىن باشلاپ ‹‹دىۋان›› ھەققىدە ئىزدىنىپ كەلگەن ئا. جافەرئوغلۇنىڭ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي›› دېگەن كىتابى، ئۈلكۈ تاشىرنىڭ ‹‹بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇد كاشغەرىي›› دېگەن كىتابىنىڭ تۈزۈتۈلۈپ تولۇقلانغان يېڭى نۇسخىسى نەشر قىلىندى. يەنە بۇ يىللاردىن باشلاپ ئا. دىلئاچار، زەينەپ كوركماز، سائادەت چاغاتاي، ئورھان شائىك گۆكياي، سائىم ساكائوغلۇ،  تۇنجەر گۈلەنسوي، تالات تېكىن، شىناسى تېكىن، سەمىھ تەزجان، نەجمەتتىن ھاجىئەمىن، رېشاد گەنچ، ئاھمەت بىجان ئەرجىلاسۇن،  فۇئاد بوركۇرت، كەمەل ئارسلان، ئەگاھ سېررى لەۋەند، ئوسمان فىكرى سەرتكايا، ئابدۇلقادىر دونۇك، فىكرەت تۈركمەن، مۇستافا جانپۇلات، تىمۇر كوجائوغلۇ ۋە شۈكرۈ خالۇك ئاكالىن قاتارلىق نۇرغۇن ئالىملار ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىغا كىرىشىپ، بۇ ساھەنى تېما ۋە كۈلەم جەھەتتىن يېڭى بىر سۈپەتكە ئىگە قىلدى. 70-يىللاردىن باشلاپ تۈركىيەدە يەنە‹‹دىۋان›› ھەققىدە دوكتۇرلۇق ۋە ماگىستىرلىق دىسسېرتاتسىيەلىرى يېزىلىشقا باشلىدى. ئالىم ۋە مۇتەخەسىسلەر‹‹دىۋان› تىل ۋە گىرامماتىكا نۇقتىسىدىن چوڭقۇر تەتقىق قىلىش بىلەن بىرلىكتە يەنە‹‹دىۋان››نى ئېنسىكلوپېدىك نۇقتىدىن تەتقىق قىلىپ، خەلقئارا تۈركولوگىيە ساھەسىنى ناھايىتى قىممەتلىك ماقالىلەر ۋە خاس ئەسەرلەر بىلەن تەمىنلىدى. نۆۋەتتە تۈركىيەدە‹‹دىۋان›› ھەققىدىكى سېلىشتۇرما تەتقىقاتلار، سۆزلۈكلەرنىڭ ئېتېمولوگىيەسى ۋە ئۇنىڭدا ئەكس ئەتكەن مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتلار ۋە ‹‹دىۋان››نىڭ يېڭىدىن تەرتىپلەنگەن نۇسخىسىنى ئىشلەشتەك ئىلمىي خىزمەتلەر مۇھىم ئورۇنغا ئۆتمەكتە. مەسىلەن،  فۇئاد بوزكۇرت 2012- يىلى نەشر قىلدۇرغان ‹‹دىۋان››(تەرجىمە، ئۆزلەشتۈرمە، رەتلەش) بىلەن ئاھمەت بىجان ئەرجىلاسۇن ۋە زىيات ئاككويۇنلۇ بىرلىكتە ئىشلەپ 2014- يىلى نەشر قىلدۇرغان‹‹دىۋان››(كىرىش، مەتىن، تەرجىمە، ئىزاھات، ئىندېكىس) دېگەن كىتابلار بۇ ساھەدە مۇھىم ئۆرنەكلەر ھېساپلىنىدۇ.  قىسقىسى، بۇ 100 يىل جەريانىدا تۈركىيە ‹‹دىۋان›› ھەققىدە ئەڭ كۆپ ۋە ئەڭ كەڭ تەتقىقات ئېلىپ بارغان دۆلەت بولۇپ، بۇ جەرياندا  2008- يىلىغا قەدەر 800 پارچىغا يېقىن ماقالە، 30 غا يېقىن دوكتۇرلۇق ۋە ماگىستىرلىق دىسسېرتاتسىيەسى، 20 دىن ئارتۇق كىتاب يېزىلدى. تەتقىقاتلار كۈندىن كۈنگە ئىلمىيلەشتى، چوڭقۇرلاشتى، خاسلاشتى. تۈركىيە بۇ نەتىجىلىرى بىلەن ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدا ئالدىنقى ئورۇندا تۇرغان دۆلەتكە ئايلاندى.
ياۋروپا دۆلەتلىرى ئىچىدە‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئەڭ ئاۋۋال گېرمانىيەدە باشلاندى. مەشھۇر سامى تىللىرى مۇتەخەسسىسى ۋە شەرقشۇناس كارل بروككېلمان ياۋروپا ئالىملىرى ئىچىدە‹‹دىۋان›› ھەققىدە ھەم تۇنجى، ھەم ئەڭ كۆپ تەتقىقات ئېلىپ بارغان ئالىم ھېسابلىنىدۇ. ئۇ‹‹دىۋان››دىكى ئەدەبىي پارچىلار ۋە تۈركىي تىلنىڭ پېئىل تۈزۈلۈشى ھەققىدە چوڭقۇر ئىزدەندى، يەنە ‹‹دىۋان››دىكى تۈرك قەبىلىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخىنى تەتقىق قىلدى. ئۇ ‹‹دىۋان››غا  ئائىت 11 پارچە ماقالە ۋە بىر كىتاب ئېلان قىلىپ، دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىنى‹‹دىۋان›› ھەققىدە تۇنجى بولۇپ ئەڭ قىممەتلىك مەلۇماتلار بىلەن تەمىنلىدى. مارتىن ھارتمان ‹‹دىۋان››دىكى ئەدەبىي پارچىلارنى تەققىق قىلدى. 20-يىللاردىن باشلاپ يەنە گ. بېرگستراسسېل، ف. ھوممېل قاتارلىق ئالىملارمۇ‹‹دىۋان››نى گېرمانىيە جەمئىيىتى ۋە ئىلىم ساھەسىگە تونۇتۇشتا مۇھىم ئىلمىي خىزمەتلەرنى ئىشلىدى.‹‹دىۋان››غا قىستۇرۇلغان دۇنيا خەرىتىسىمۇ گېرمان ئالىملىرىنىڭ كۈچلۈك دىققىتىنى تارتتى. بۇ خەرىتىنى ئەڭ دەسلەپ ئىئوسىف ماركۋارت تەتقىقات قىلدى، ئاندىن كېيىن كونراد مىللېر، ھېنرىخ ھېنسلېر، ئالبېرت ھېرمان قاتارلىقلار بۇ ھەقتە ئىزدەندى. گابائىن خانىممۇ ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى ۋە تارىخىغا ئائىت ئەسەرلىرىدە ‹‹دىۋان››دىن پايدىلاندى. گېرمان ئالىملىرىنىڭ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى 20-، 30- يىللاردا تۈركىيە ۋە رۇسىيە ئالىملىرىنىڭ ‹‹دىۋان››تەتقىقاتىغا خېلى زور تەسىر كۆرسەتتى. ھازىر گېرمانىيە ئالىملىرى ئىچىدە پېتېر زىمې، مىچېل كنۈپپېل، كلائۇس سچۆنىگ، كلائۇس رۆخبورن قاتارلىقلار‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى بىلەن مەشغۇل بولماقتا. ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدا ئاۋستىرىيەلىك تۈركولوگ ئۆمەلژان پىرىتساكنىڭ قاراخانىيلار ۋە مەھمۇد كاشغەرىيگە ئائىت تەتقىقاتى دۇنيادا ناھايىتى كۈچلۈك تەسىر قوزغىدى. ئۇنىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ دەۋرى، ھاياتى ۋە ‹‹دىۋان››نىڭ ئالاھىدىلىكى ھەققىدىكى بايانلىرى تەتقىقاتچىلار ئۈچۈن قىممەتلىك بىر مەنبەگە ئايلاندى.
سابىق سوۋىت ئىتتىپاقى دەۋرىدە رۇسىيەدە‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئالاھىدە جانلاندى. بۇ دەۋردە رۇس ئالىملىرى ‹‹دىۋان››نى تۈرلۈك نۇقتىدىن قولغا ئالدى، بۇلۇپمۇ بۇ ئەسەرگە تۈركىي تىللار تەتقىقاتىدىكى ئانا مەنبەلەرنىڭ بىرى سۈپىتىدە مۇراجىئەت قىلدى. رۇسىيەدە ئەڭ دەسلەپ مەشھۇر شەرقشۇناس ۋ.ۋ.بارتولد ‹‹دىۋان›› ھەققىدە ئەسەر يازدى. ئۇ تۈرك ۋە موڭغۇل تارىخىغا ئائىت ئەسەرلىرىدە ‹‹دىۋان››دىن كەڭ پايدىلاندى. يەنە 1921- يىلى پېتېربۇرگدا، 1926-يىلى ئىستانبۇلدا، 1926~1927-يىللىرى تاشكەنتتە سۆزلىگەن لىكسىيەلىرىدە ‹‹دىۋان››نىڭ تۈركىي قەۋملەرنىڭ تىلى، تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتىدىكى ئەھمىيىتىنىڭ زورلۇقىنى ئالاھىدە تونۇتتى. مالوف ‹‹دىۋان››نى فىلولوگىيە نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلغان تۇنجى رۇس ئالىمى.  ئۇ 1926- يىلى ك. ك. يۇداخىن ۋە ئەرەبشۇناس ي. ئا.شمىدت بىلەن بىرلىكتە ‹‹دىۋان››دىكى ماتېرىياللار ئاساسىدا قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتىنى تەييارلاشقا كىرىشكەن. مالوف قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتىغا ئائىت ئەسەرلىرىدىمۇ ‹‹دىۋان›› ھەققىدە توختالغان ۋە ‹‹دىۋان››دىن بەزى مەزمۇنلارنى كىرگۈزگەن. شەرقشۇناسلاردىن ئا. ي. كرىمسكى ۋە ۋ. ئې. بېليايېفمۇ ئۆز ئەسەرلىرىدە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان›› ھەققىدە بەزى بىبلىيورگرافىك ۋە بىيوگرافىك مەلۇماتلارنى بەرگەن. سامويلوۋىچ تۈركىي تىللارنىڭ كىلاسسىفىكاتسىيەسىنى ئىشلىگەندە‹‹دىۋان››دىن مۇھىم بىر مەنبە سۈپىتىدە پايدىلاندى. ‹‹دىۋان›› دىكى خەرىتىمۇ رۇس ئالىملىرىنىڭ ناھايىتى دىققىتى تارتتى. ئى. كراچكوۋسكى، ئى. ئۇمنياكوف، س. ئۇمۇرزاكوف، ئا. بېرنشتام، س. پ. تولستوي قاتارلىقلار‹‹دىۋان››دىكى خەرىتە ۋە توپونومىكا ھەققىدە مۇھىم تەتقىقاتلارنى ئېلىپ باردى.
20- ئەسىرنىڭ 60-، 70- يىللىرىدا رۇسىيەدە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى كۈچىيىپ، ناھايىتى مۇھىم ماقالە ۋە ئەسەرلەر مەيدانغا كەلدى، دىسسېرتاتسىيەلەر يېزىلدى. بۇ مەزگىلدە ن. ئا. باسكاكوفنىڭ ئەسەرلىرى، بولۇپمۇ ئۇيغۇر-قارلۇق ئەدەبىي تىلىگە ئائىت ماقالىسى زور تەسىر قوزغىدى. ت. ئا. بوروۋكوفمۇ ‹‹دىۋان››دىكى فۇنېتىكا مەسىلىسى ۋە گىرامماتىكىلىق خۇسۇسىيەتلەر ھەققىدە بىر قانچە ئەسەر يېزىپ، ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدا مۇھىم ئورۇن تۇتتى. ئى. ۋ. ستېبلېۋا‹‹دىۋان››دىكى ئەدەبىي پارچىلارنىڭ مەتنى، تىرانسىكرىپسىيەسى، تەرجىمىسى، شەكلى، ۋەزنى ھەققىدە كۆپ ئىزدەندى. ئا. م. شېرباك ‹‹دىۋان›› ۋە باشقا ئەسەرلەرگە تايىنىپ، تۈركىي تىللارنىڭ فۇنېتىكىسى، مورفولوگىيەسى ۋە سېلىشتۇرما گىرامماتىكىسىنى تەتقىق قىلدى. 1969- يىلى  رۇسىيە پەنلەر ئاكادېمىيەسى ‹‹قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتى››نى نەشر قىلدۇردى. بۇ لۇغەتكە مالوف، يۇداخىن قاتارلىق ئالىملارنىڭ 1926- يىلى ئىشلىگەن ماتېرىيالىغا ئاساسەن‹‹دىۋان››دىكى بارلىق سۆزلۈكلەر كىرگۈزۈلدى. بۇ مەزگىللەردە ‹‹دىۋان››نى ئۆگىنىش، تەتقىق قىلىش ۋە رۇسىيە جەمئىيىتگە تونۇتۇش يولىدا ئا. ن. كونونوف مۇھىم رول ئوينىدى. ئۇنىڭ تەشكىللىشى ئاستىدا‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 900 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن 1971- يىلى ئۆزبېكىستاننىڭ پەرغانە شەھىرىدە تۈركولوگىيە سېمپوزيۇمى ئۆتكۈزۈلۈپ، ‹‹دىۋان››نىڭ رۇسچە، ئەزەرىچە تەرجىمىسىنى ئىشلەش ۋە‹‹دىۋان››تەتقىقاتىنى كۈچەيتىش ھەققىدە قارار ماقۇللاندى. قارار بويىچە‹‹سوۋېت تۈركولوگىيەسى›› ژۇرنىلىنىڭ 1972- يىللىق 1- سانى ‹‹دىۋان›› غا بېغىشلاندى. 30-يىللاردىن بېرى‹‹دىۋان››ھەققىدە ئىزدىنىشكە باشلىغان ئا. ن. كونونوف‹‹قۇتادغۇ بىلىگ›› بىلەن ‹‹دىۋان››نى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىش يولىدا كۆپ ئەمگەك قىلدى. تاتار تۈركولوگى ئەتخەم تېنېشىف بىلەن ئۇيغۇر ئالىمى ئەمىر نەجىپمۇ سۆزلۈكچىلىك، گىرامماتىكا، دېيالوكتولوگىيە ۋە تىلشۇناسلىق مەسىلىلىرىگە دائىر يازغان بىر يۈرۈش ئەسەرلىرى بىلەن رۇسىيەدىكى دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىغا مۇھىم تۆھپىلەرنى قوشتى.
ئەزەربەيجاندا‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 20-يىللىرىدا باشلاندى.  ئەڭ دەسلەپ 1924- يىلى مىرزا مۆھسۈن ئىبراھىموق تۆت پارچە ماقالە ئېلان قىلدى. بۇنىڭ بىرى مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان››ھەققىدە  ئومۇمىي مەلۇمات، قالغان ئۈچى‹‹دىۋان››نىڭ ئايرىم بۆلۈملىرىنىڭ تەرجىمىسى ئىدى. ئەمىن ئابىد ‹‹دىۋان››دىكى شېئىرىي پارچىلار ۋە ماقال تەمسىللەرنىڭ شەكلى ئۈستىدە ئىزدىنىپ، ئۇلارنىڭ بۇغۇم ۋەزنىدە تۈزۈلگەن ئەڭ دەسلەپكى ئەدەبىي نەمۇنىلار ئىكەنلىكىنى بىلدۈردى.  بەكىر چوپانزادە بىلەن فەرھاد ئاغايېف بىرلىكتە يېزىپ 1929- يىلى  نەشر قىلدۇرغان ‹‹تۈرك گىرامماتىكىسى››دېگەن كىتابتا‹‹دىۋان››غا مۇھىم ئورۇن بەردى. 20-يىللاردا ئەزەبەيجان دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ شەرقشۇناسلىق ئىنىستىتۇتىدا ئىشلىگەن پەلەستىنلىك خىرىستىئان ئەرەب ئالىمى جۇزى بەندەلى سەلىبا‹‹دىۋان››ھەققىدە بىر قانچە مۇھىم ماقالە ئېلان قىلدى. باشقا بەزى مۇئەللىپلەرمۇ ‹‹دىۋان››نى ئەزەربەيجانغا تونۇتۇش مەقسىتىدە بىر مۇنچە ئەسەرلەرنى يازدى. ‹‹دىۋان››نى ئەزەرىچىگە تەرجىمە قىلغان خالىت سائىت خوجايېف 1937- يىلى ئۆلتۈرۈلگەندىن كېيىن، ئەزەربەيجاندا ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى بىر مەزگىل چەكلەندى. بۇ ۋەزىيەت 1958- يىلىغىچە داۋام قىلدى. 1958- يىلىدىن كېيىن ئەكرەم جەپەر، ئە. دەمىرچىزادە، ق. بايراموف، ئى. ۋەلىيېف، ق. قۇلىيېف، م. شىرەلىيېف، ۋ. ئاسلانوف، ج. ئى. جەپەروف، ئە. ئەزىزىوف قاتارلىقلار ‹‹دىۋان››نى دېيالوكتولوگىيە، فرازېئولوگىيە، گىرامماتىكا ۋە سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىق نۇقتىسىدىن قولغا ئېلىش ئارقىلىق بۇ ساھەدىكى تەتقىقاتنىڭ سەۋىيەسى يۇقىرى كۆتۈردى. مەشھۇر تۈركولوگ فەرھاد زەينالوف ئىزچىل ‹‹دىۋان››تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللاندى. 70- يىللاردىن باشلاپ دەرسلىك كىتابلار، پوبلىستىك ئەسەرلەر ۋە ئانتولوگىيەدە ‹‹دىۋان›› ھەققىدە مەلۇمات بېرىلىشكە باشلىدى. 80-يىللاردىن ئېتىبارەن‹‹دىۋان›› ھەققىدە دىسسىېرتاتسىيە ۋە مونوگرافىيەلەر  ئوتتۇرىغا چىقتى. بۇ جەھەتتە ئا. رەخىموف ئالاھىدە تىلغا ئېلىنىدۇ. ئۇ‹‹دىۋان››ھەققىدە 10 پارچە ئەسەر يازدى. ‹‹دىۋان››تەتقىقاتىدا ئەزەربەيجان پەنلەر ئاكادېمىيەسى نەسىمى نامىدىكى تىل ئىنىستىتۇتىنىڭ ئىلمىي خادىملىرىمۇ مۇھىم رول ئوينىدى.‹‹دىۋان››دىكى ئەدەبىي پارچىلار ھەققىدە 2001-يىلى ئەسەد جاھانگىرنىڭ ‹‹قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتىنىڭ تىلشۇناسلىق پوئېتىكاسى››(م.كاشغەرىينىڭ‹دىۋان›دېگەن ئەسىرىدىكى ئەدەبىي نەمۇنىلەر ئاساسىدا)، ئىلگىرى‹‹دىۋان›› ھەققىدە 10 پارچىدىن ئارتۇق ماقالە ئېلان قىلغان ئاغاۋەردە خەلىلنىڭ‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ‹دىۋان›دېگەن كىتابىدىكى ئەدەبىي تېكىستلەر››دېگەن مونوگرافىيەلىرى نەشر قىلىنىپ ئىلىم ساھەسىدە زور تەسىر قوزغىدى.  ئاغاۋەردى خەلىلنىڭ 2006- يىلى يەنە‹‹قەدىمكى تۈرك ماقال-تەمسىللىرىنىڭ سىموتىكاسى›› دېگەن كىتابى نەشىر قىلىندى. رامىز ئاسكەر ‹‹دىۋان››نى ئەزەرىچىگە ۋە رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ، ئەزەربەيجان ۋە رۇسىيەدىكى ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدا يېڭى بىر دەۋر ياراتتى، ئۇ ‹‹دىۋان››غا ئائىت 74 پارچە ماقالە ئېلان قىلغاندىن باشقا يەنە 2008- يىلى ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ‹دىۋان› ناملىق ئەسىرى››دېگەن كىتابىنى، ‹‹دىۋان››ھەققىدە يېزىلغان ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بولغان 2300 پارچە ئەسەرنىڭ بىبلىيوگرافىيەسىنى ئېلان قىلىپ، ئەزەربەيجاندىكى ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ ئەڭ مەشھۇر ۋەكىلىگە ئايلاندى. ھازىر ئەزەربەيجاندىكى ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ فىلولوگىيە فاكۇلتېتلىرى، تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ يۇقىرى يىللىقىنىڭ دەرس پروگراممىلىرىغا ‹‹دىۋان››غا ئائىت مەزمۇنلار كىرگۈزۈلدى. ئۇنىڭدىن باشقا، ئۇنىۋېرسىتېتلار ۋە ئىلمىي تەتقىقات ئورگانلىرىدا‹‹دىۋان›› غا ئائىت تەتقىقات تۈرلىرى تەسىس قىلىنماقتا.
ئۆزبېكىستاندىكى‹‹دىۋان››تەتقىقاتىدىن سۆز ئاچقاندا ئالدى بىلەن ئابدۇرەئۇف فىترەت بىلەن سالىھ مۇتەللىبوفنى تىلغا ئېلىش كېرەك. ئابدۇرەئۇف فىترەت 1920-يىللارنىڭ ئاخىرلىرىدا نەشر قىلىنغان‹‹قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتىدىن نەمۇنىلار›› ۋە‹‹قەدىمكى ئۆزبەك ئەدەبىياتىدىن نەمۇنىلار››دېگەن كىتابىدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان›› ھەققىدە مەلۇمات بېرىش بىلەن بىرلىكتە ‹‹دىۋان››دىكى بەزى  شېئىرلارنى ۋە ماقال- تەمسىللەرنى كىرگۈزۈپ، ئۆزبېكىستاندىكى ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ باشلامچىسىغا ئايلاندى. 40- يىللاردىن باشلاپ ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىغا كىرىشىپ بىر مۇنچە ماقالىلارنى ئېلان قىلدۇرغان سالىھ مۇتەللىبوف 60- يىللاردا ‹‹دىۋان››نىڭ ئۆزبېكچە تەرجىمىسنى نەشر قىلدۇرۇپ، ئۆزبېكىستاندا‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىغا ئاساس سالدى. شۇندىن باشلاپ ئۆزبېكىستاندىمۇ ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى كۈچەيدى.  ھەمىدۇللار ھەسەنوف، خەمىت نىغمەتوف، ئەرقاش فازىلوف قاتارلىق ئالىملار مۇھىم تەتقىقات نەتجىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ھەمىدۇللا ھەسەنوف ‹‹دىۋان››نى جۇغراپىيە ۋە توپونومىيە جەھەتتىن تەتقىق قىلىپ، ماقالە، دىسسىرتاتسىيە ۋە كىتابلارنى يازدى. خەمىت نىغمەتوف‹‹دىۋان››،‹‹قۇتادغۇ بىلىگ››ۋە ‹‹ئەتەبەتۇل ھەقايىق›› قاتارلىق ئەسەرلەردىن پايدىلىنىپ 10~12- ئەسىرلەردىكى تۈركىي تىلنىڭ مورفولوگىيەسىنى، تۈركىي تىللارنىڭ تەسنىپى ۋە باشقا تىللار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى مەسىلىسىنى تەتقىق قىلدى. ئەرقاش فازىلوف ‹‹دىۋان››نىڭ بىبلىيوگرافىيەسى بىلەن مەشغۇل بولدى. باشقا ئۆزبېك ئالىملىرىمۇ ‹‹دىۋان››نى كۆپ خىل نۇقتىدىن تەتقىق قىلدى. بۇنىڭ ئىچىدە ف. ئابدۇللايېف، م.بۇرۇنوف، س. ئىبراخىموف، ئا.ئىشويېف، ئى. قۇچقارتايېف، ئا. ھايىتمېتوف، ئۇ. ن. ۋالىيېف، ئا. ب. خالىدوف ‹‹دىۋان››نىڭ ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى مەسىلىسى ھەققىدە يازغان ئەسەرلىرى خېلى سالماق ئورۇن تۇتىدۇ.
1960-يىلى ئاكادېمىك ئا.قايداروف‹‹دىۋان››نىڭ لېكسىكا قىسمىغا بېغىشلانغان بىر ماقالىسىنى ئېلان قىلىپ، قازاقىستاندا ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى باشلىدى. بۇ ماقالە پروگرامما  خاراكتېرىدە بولۇپ، قازاقىستاندىكى ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى ئۈچۈن  يۆنۈلۈش كۆرسىتىپ بەردى. 60-يىللاردا ئا. كۇرىشجانوف‹‹دىۋان››نىڭ تەتقىقات تارىخى،‹‹دىۋان››دىكى قىپچاق تىلى لېكسىكىسى، 11-ئەسىردىكى تۈركىي تىللانىڭ تەسنىپى مەسىلىسىدە بىر يۈرۈش ئەسەرلەرنى ئېلان قىلىپ، مەشھۇر دىۋانشۇاناس سۈپىتىدە تونۇلدى. م. تومانوف، ق. مۇسابايېفلارمۇ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ھاياتى ھەققىدە ئىزدەندى. م. جولداسبېكوف‹‹دىۋان››نىڭ قازاق ئەدەبىياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى ھەققىدە دىسسېرتاتسىيە يازدى. 70- يىللاردا ۋ. ئۇ. ماخپىروف، ئا. ئابدىراخمانوف، ن. ئىسھاكوۋا قاتارلىقلار‹‹دىۋان››نى تېرمونولوگىيە، ئانتروپونومىيە، توپونومىيە، ئومونىم نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلدى. 1991- يىلىدىن كېيىن ك. بېكېتايېف بىلەن ئە. ئىباتوف بىر مونوگرافىيە ئېلان قىلىپ،‹‹دىۋان››تەتقىقاتىغا مۇھىم تۆھپە قوشتى. نائۇرىزباي ئاقبايېف، قوبدولقايىرۇلى، تىنىسبەك قونىراتبايېف، كۈلەندا قالىيېۋا، ئاسقار ئىگۇبايېف، باقىتبەك بەمىشۇلۇ، ز. ئا. ئاۋېزوۋا قاتارلىقلار مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان›› ھەققىدە ئىزدەندى. بۇلارنىڭ ئىچىدە‹‹دىۋان››نى قازاقچىغا تەرجىمە قىلغان ئاسقار ئىگۇبايېفنىڭ تەتقىقاتى ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ. ئالمائاتادا ئولتۇراقلاشقان ئۇيغۇر ئالىمى رۇسلان ئارزىيېف 2006- يىلى نەشر قىلىنغان ‹‹ئۇيغۇر تىلى››دېگەن كىتابىدا مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ھاياتى،‹‹دىۋان››نىڭ تۈزۈلىشى، مەزمۇنى، ئەسەردىكى ئانتروپونىم، ئېتنونىم، جۇغراپىيەلىك ناملار، شېئىرلار، لېكسكا، كالىندار ۋە باشقا تېمىلار ھەققىدە كەڭ توختالدى.
تۈركمەنىستاندا‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى ساپار ئاھاللى باشلىدى. ئۇ 1958- يىلى‹‹دىۋان››ئاساسىدا تۈركمەن تىلىنىڭ تارىخىي مورفولوگىيەسىنى يازدى. بۇ ئەسەر‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ سۆزلۈكى ۋە تۈركمەن تىلى›› دېگەن نام بىلەن  ئاشخاباتتا نەشر قىلىندى. ئۇ يەنە شۇ نامدا دىسسىرتاتسىيە ياقلىدى. تۈركمەنىستاندا ‹‹دەدە قورقۇت كىتابى›› ھەققىدىكى تەتقىقاتلارنىڭ چەكلىنىشى بىلەن ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىمۇ بىر مەزگىل ئۈزۈلۈپ قالدى. 1971-يىلىغا كەلگەندە م. خېدىروف بىلەن ب. قاررىيېف پەرغانە شەھىرىدە ئۆتكۈزۈلگەن تۈركولوگىيە سېمپوزيۇمىغا قاتنىشىپ ‹‹دىۋان›› ھەققىدە مۇھىم لېكسىيە سۆزلىدى. ر. رەجەپوف 1991- يىلى نەشر قىلىغان ‹‹تۈركمەن ئەدەبىياتى تارىخى›› دېگەن كىتابىدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان››غا 60 بەتلىك بىر سەھىپە ئاجراتتى. يېقىنقى 10 نەچچە يىلدىن بېرى تۈركمەنىستاندا ‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئالدىنقى ئەسىرگە قارىغاندا خېلى جانلىنىشىقا باشلىدى.
قىرغىزىستاندىمۇ 1970-يىللاردا ت. ئاخمەدوف، ب. ئورۇزبايېۋا، ب. ئوسمونالىيېۋا، ز. م. مۇسابايېۋا قاتارلىقلار ‹‹دىۋان››غا  ئاساسەن قىرغىز تىلىنىڭ لېكسىكىسى ھەققىدە بىر قانچە ماقالە يازدى. مۇشۇ مەزگىللەردىن باشلاپ قاراخانىيلار تارىخى ھەققىدە مۇھىم ئەسەرلەرنى ئېلان قىلغان ئۆمۈرقول قارايېف ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدا ئالاھىدە كۆزگە كۆزگە كۆرۈندى. لېكىن، قازاقىستاندا مەھمۇد كاشغەرىينىڭ كېلىپ چىقىشىنى قازاقلاردىكى ئۇسۇن قەبىلىسىگە باغلايدىغان قاراش ئوتتۇرىغا چىققىنىدەك، قىرغىزىستاندىمۇ قاراخانىيلارنى قىرغىزلار قۇرغان خانلىق، مەھمۇد كاشغەرىي قىرغىز تىلچىسى ۋە مۇتەپەككۇرى دەيدىغان قاراشلار كەڭ تارقالغان. 2007 – يىلىدىن باشلاپ قىرغىزىستاندا ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى بىراز كۈچىيىشكە باشلىدى. يەنە ئېزىز نارېنبايېف قاتارلىق ئۇيغۇر ئالىملىرىمۇ شىنجاڭدىكى ‹‹دىۋان››تەتقىقاتىنى تونۇشتۇرغان ماقالىلارنى يازدى.
تاتار ئالىملىرىمۇ‹‹دىۋان››ھەققىدە ئەھمىيەتلىك تەتقىقاتلارنى ئېلىپ بارغان. بۇ  تەتقىقاتلارنىڭ كۆپ قىسمى تاتارىستاننىڭ سىرتىدا ياشىغان ئالىملارنىڭ ئەمگەكلىرىدۇر. تاتارىستاننىڭ ئۈزىدە  بولسا 1927- يىلى جەمال ۋالىدوفنىڭ مەھمۇد كاشغارىينىڭ ھاياتى، ئىلمىي پائالىيىتى ۋە ئەسىر ھەققىدە خېلى تەپسىلى يېزىلغان بىر ماقالىسى ئېلان قىلىنغان. داڭلىق ئەدەبىياتشۇناس خ. مەخمۈتوف 2002-يىلى ئېلان قىلغان‹‹تاتار ئەدەبىيات تارىخى››دا‹‹دىۋان›› ھەققىدە كەڭ مەلۇمات بەردى. مىرفاتىھ زەكىيېف، خۇزىئەھمەت مەخمۈتوف قاتارلىقلارنىڭمۇ بۇ ھەقتە مۇھىم تەتقىقات نەتىجىلىرى بار.
1970-يىللاردا باشقىرد ئالىملىرىدىن ت. قارىپوف ئۇرال-ۋولگا بويلىرىدىكى قىپچاق تىلى بىلەن ‹‹دىۋان››نىڭ سېلىشتۇرمىسى ئۈستىدە ئىزدەندى. 1990- يىلىدىن كېيىن ق. ھۈسەينوف، ز. شەرىپوۋا قاتارلىقلار باشقىرد ئەدەبىياتى تارىخىغا ئائىت ئەسەرلىرىدە‹‹دىۋان››غا مۇھىم ئورۇن بەردى. تاجىكىستاندىمۇ  ت. م. چورايېفنىڭ 1990- يىلى‹‹مەھمۇد بىن ئەل – ھۈسەيىن ئەل - كاشغەرىي ۋە ‹دىۋان› ›› دېگەن كىتابى نەشر قىلىندى.
ئىراندا ‹‹دىۋان›› ھەققىدە تۇنجى قېتىم ‹‹مەۋجۇتلۇق›› ژۇرنىلىدا مەلۇمات بېرىلگەن. ئىران ئالىملىرى مەھمۇد كاشغەرىينى ئىرانلىق، بولۇپمۇ پارس ئالىمى دەيدىغان قاراشتا بولغان. كېيىن دەبىر سىياقى ۋە ھۈسەيىن دۈزگۈننىڭ ‹‹دىۋان››نىڭ پارسچە تەرجىمىسىگە يازغان كىرىش سۆزى ئارقىلىق ئىران ئىلىم ساھەسىنىڭ ‹‹دىۋان››ھەققىدىكى چۈشەنچىسىدە خېلى ئىلگىرىلەش بولدى. شۇنى ئەسكەرتىش كېرەككى، بۇ كىرىش سۆزلەردە دەبىر سىياقى‹‹دىۋان››نى پەقەت بىر لۇغەت دەپ تەرىپلىگەن، ھۈسەيىن دۈزگۈن بولسا ئۇنى بىر ئېنسىكلوپېدىك ئەسەر دەپ خاراكتېرلەندۈرگەن.  
ئامېرىكىدىكى‹‹دىۋان››تەتقىقاتىنىڭ ۋەكىللىرى سۈپىتىدە روبېرت دانكوف، جامېس كېللىي قاتارلىقلارنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ. دانكوف 1970- يىللاردا ‹‹دىۋان››غا ئاساسەن تۈركىي قەۋملەرنىڭ قەبىلە ۋە دۆلەت تەشكىلاتى، ئېتىقاد ۋە خۇراپىي چۈشەنچىلىرى، ئىسكەندەر رىۋايىتى، قاراخانىيلار ئەدەبىياتى ھەققىدە بىر قانچە مۇھىم ماقالىلارنى يازدى. مۇشۇ يىللاردا جامس كېللىيمۇ ‹‹ئاسىيا تارىخ ئېنسىكلوپېدىيەسى›› نىڭ مەھمۇد كاشغەرىي ماددىسىنى يازغاندىن باشقا،‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ فونولوگىيەسى  ھەققىدە ئىزدەندى. ئۇلار‹‹دىۋان››نى ئىنگلىزچىغا تەرجىمە قىلىش ۋە  بۇ ئەسەر ھەققىدە ئومۇمىي چۈشەنچە بېرىش ئارقىلىق ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ دۇنياۋىي كۆلەم ئېلىشىغا زور ھەسسە قوشتى. بۇلاردىن باشقا ئامېرىكىدا دېۋرېئۇخ روبېرت، روناتاش، ئېرېنسۋارد، شىناسى تېكىن، قاھار بارات قاتارلىقلارنىڭمۇ ‹‹دىۋان››غا ئائىت ئەسەرلىرى ئېلان قىلىندى.
ياپونىيەدە 1944- يىلىدىن باشلاپ سۇمى خىيېدوشى، فۇجىموتو كاتسۇجى، خانېدا ئاكىرا، قاتارلىقلارنىڭ ‹‹دىۋان››نى تىلشۇناسلىق ۋە جۇغراپىيەلىك نۇقتىدىن تەتقىق قىلغان بىر قانچە ماقالىسى ئېلان قىلىندى. ھازىر تاكاشى ئوساۋا ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانماقتا. فىرانسىيەدە لوئىس بازىن، ئىتالىيەدە لۇگى بونېللى، ئا. بومباچى، ۋېنگىرىيەدە  ك. سېگلېدى، گيۇلا نېمېت، جۆسېف تۆري قاتارلىق ئالىملارمۇ ئەسەرلىرىدە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان››غا ئائىت مۇھىم  ئۇچۇرلارنى بەردى.
ھازىر جۇڭگو ‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئەڭ كۈچىيىۋاتقان دۆلەتلەرنىڭ بىرى. بولۇپمۇ شىنجاڭنى ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ مۇھىم مەركەزلىرىدىن بىرى دېيىشكە بولىدۇ. ئۇيغۇرلاردا ئەڭ دەسلەپ ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 20- يىللىرىدا قۇتلۇق شەۋقى ‹‹قەشقەر›› دېگەن شېئىرىدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان››دىن سۆز ئاچقان. 30 يىللاردىن ئېتىبارەن ئۇيغۇر ئەدىپلىرى ۋە ئالىملىرىنىڭ ئەسەرلىرىدە بۇ ھەقتە مەلۇمات بېرىلىشكە باشلىغان. 50-يىللاردا ئىلمىي ژۇرناللاردا بەزى تەتقىقات نەتىجىلىرى ئېلان قىلغان. 80- يىللاردا ‹‹دىۋان››نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى نەشرىنىڭ ئېلان قىلىنىشى بىلەن بۇ ھەقتىكى تەتقىقاتلارغا ئاساس سېلىندى، خۇسۇسىي ۋە تەشكىللىك ئىلمىي پائالىيەتلەر كۈچىيىشكە باشلىدى، ئىلمىي ۋە ئەدەبىي ژۇرناللاردا، ھەر خىل گېزىتلەردە، لۇغەت ۋە قامۇسلاردا ئالىمغا ۋە ‹‹دىۋان››غا بېغىشلانغان سەھىپىلەر ئېچىلدى. ئالىي، ئوتتۇرا، باشلانغۇچ مەكتەپ ئەدەبىيات دەرسلىكلىرىگە ئالىمغا ۋە ‹‹دىۋان››نىڭ تىل ۋە ئەدەبىي قىممىتىگە ئائىت مەزمۇنلار كىرگۈزۈلدى، مەملىكەتلىك ۋە خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرى ئويۇشتۇرۇلدى. ‹‹دىۋان›› تىل، ئەدەبىيات، فولكلور، ئېتنوگرافىيە، پەلسەپە، مائارىپ، تېبابەت، ئاسترونومىيە، كالىندارچىلىق، خىمىيە، ئىقتىساد، قانۇن، ھەربىي ئىشلار، توپونومىيە، تارىخ، مىللەتشۇناسلىق، لۇغەتچىلىك، بىناكارلىق، مۇزىكا قاتارلىق كۆپ خىل پەنلەر نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلىنىپ، ئېنسىكلوپېدىك قىممىتى كەڭ دائىرىدە يورىتىلدى. ئالىمنىڭ قەبرىسىنى ئېنىقلاش، مەقبەرىسىنى قايتا ياساس، ئالىمغا ئائىت رىۋايەتلەرنى توپلاش، ئالىمنىڭ پورترىتىنى يارىتىش ۋە ھەيكىلىنى تۇرغۇزۇش، ھاياتىنى ئەدەبىي ۋە مۇزىكا ئىجادىيەتلىرىگە تېما قىلىش، يىغىن خاتىرلىرى، مونوگرافىيە، ماقالە توپلاملىرىنى نەشر قىلىشتەك ھەر خىل پائالىيەتلەر جانلاندى، ‹‹دىۋان››نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىنىڭ ئېلان قىلىنىشى بىلەن‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى پۈتۈن مەملىكەتكە كېڭەيدى. بىر مۇنچە خەنزۇ ئالىملىرى بۇ تەتقىقاتقا قوشۇلدى. ھازىرغىچە پۈتۈن مەملىكەت مىقياسىدا ‹‹دىۋان››غا ئائىت 300 پارچىدىن كۆپرەك ماقالە ئېلان قىلىندى، بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرچە ئېلان قىلىنغان ماقالىلارنىڭ سانى 250 دىن ئاشىدۇ. يەنە تۆت ماقالە توپلىمى(بۇنىڭ بىر پارچىسى خەنزۇچە)، ئۈچ مونوگرافىيە(بۇنىڭ بىر پارچىسى خەنزۇچە)، بىر قوللانما، بىر رىۋايەت توپلىمى نەشر قىلىندى. ئەھمەد زىيائىي، ئىبراھىم مۇتئى، مىرسۇلتان ئوسمان، ئابلىمىت روزى، ئىمىن تۇرسۇن، ئابدۇشۇكۇر مۇھەممەدئىمىن، مەھمۇد زەئىدى، رەۋەيدۇللا ھەمدۇللا،  ئابدۇشۇكۇر تۇردى، سابىت روزى، ئەسقەر ھۈسەيىن، ئابدۇكېرىم راھمان، يارمۇھەممەد تاھىر تۇغلۇق، پەرھات جىلان، غازى ئەھمەد، خالمۇرات، مۇھەممەد ئوسمانھاجىم، بايمەتھاجى راھمان، مۇھەممەد رېھىمھاجى تۇرسۇن،  غەيرەتجان ئوسمان، غەيرەت ئابدۇراھمان، گېڭ شىمىن، شياۋجۇڭيى، خۇجېنخۇا، جاڭ گۇاڭدا، چېن زۇڭجىن، جاڭ مىڭمىڭ قاتارلىق ئالىم، ئەدىپ ۋە سەنئەتكارلار جۇڭگودىكى مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ مۇھىم ۋەكىللىرى سۈپىتىدە تونۇلدى.  
يۇنىل ئوپال سىلىقلاش مېيى

18

تېما

23

دوست

400 تۈمەن

جۇغلانما

بېكەت مەسئۇلى

Rank: 9Rank: 9Rank: 9

ئۆسۈش   100%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  8883
يازما سانى: 55
نادىر تېمىسى: 6
مۇنبەر پۇلى: 800042
تۆھپە : 801513
توردىكى ۋاقتى: 1617
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-30

ئاكتىپ يېڭى ئەزا ھەركەتچان ئەزا قىزغىن ئەزا كېڭەيتىش ماھىرى تەشۋىقات ماھىرى تېما ماھىرى پەخىرلىك ئەزا مۇنەۋۋەر مەسئۇل مۆھتىرەم ئەزا پىشقەدەم ئەزا ئۈمۈرلۈك شەرەپ مۇكاپاتى تۆھپىكار باشقۇرغۇچى نادىر يازما چولپىنى تۆھپىكار ئەزا پىداكار ئەزا ئىجاتكار ئەزا مۇكاپاتى تېما يوللاش چولپىنى ئىنكاس چولپىنى

يوللىغان ۋاقتى 2015-1-2 16:18:25 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›› تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلى(3)


يۈسۈپجان ياسىن


(مەنبەسى : ‹‹ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى››نىڭ 2014-يىلى 23-ئۆكتەبىردىكى سانى)



3-  مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان››غا ئائىت باشقا پائالىيەتلەر


1939~1943-يىللاردا تۈركىيەدە ‹‹دىۋان››نىڭ بېسىم ئاتالاي ئىشلىگەن تۈركچە تەرجىمە نۇسخىسى، فاكسىمىلى ۋە ئىندېكسى نەشر قىلىنغاندىن كېيىن، تۈركولوگىيە ساھەسىدە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىغا پۇختا ئاساس سېلىندى، شۇنىڭ بىلەن بىرلىكتە يەنە ئالىمنى ۋە ئۇنىڭ ئەسىرىنى خاتىرىلەشنى مەقسەت قىلغان ھەر خىل پائالىيەتلەرمۇ ئويۇشتۇرلدى. بۇ پائالىيەتلەر‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرۈش ۋە كېڭەيتىش رولىنى ئويناش بىلەن بىرلىكتە، ئالىمغا مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەر، يادىكارلىقلار ۋە خاتىرىلەرنى قېزىپ توپلاش خىزمىتىنى مەدەنىيەت دۇنياسىنىڭ مۇھىم بىر خىزمىتىگە ئايلاندۇردى. مەلۇمكى، مەھمۇد كاشغەرىي‹‹دىۋان››دىن باشقا يەنە تۈركىي تىلنىڭ گىرامماتكىسى ھەققىدە ‹‹كىتابۇ جەۋاھىرىن نەھۋى - فى لۇغاتىت تۈرك››(‹‹تۈرك تىلى  گىرامماتكىسىنىڭ جەۋھەرلىرى››) ناملىق بىر كىتاب يازغان. لېكىن بۇ كىتاپ قاچان، قەيەردە يېزىلغان، كىمگە تەقدىم قىلىنغان، نەدە ساقلانغان؟ بۇ بىزگە مەلۇم ئەمەس. يەنە كېلىپ بۇ كىتاب ھازىرغا قەدەر بايقالمىدى. ئەمما، بۇ كىتابنى تېپىش يولىدا غەيرەت كۆرسەتكەن ئالىملارمۇ يوق ئەمەس. مەشھۇر تاتار ئالىمى، تۈركولوگ رەشىد رەھمەتى ئارات ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 40-،50- يىللىرىدا ئاناتولىيەدە ئېلىپ بارغان تىل تەكشۈرۈش پائالىيىتىدە بۇ كىتابنى ئىزدەشنى مۇھىم بىر نۇقتا قىلغان. يەنە ئۆزىنىڭ ئاسپىراتنلىرى ۋە ئىلمىي سەپداشلىرى ئارقىلىق باشقا تۈرك ئەللىرىدىن، كىتابنىڭ تېپىلىش ئېھتىمالى بار دەپ قارالغان ئىران، ئىراق ۋە سۈرىيەدىنمۇ بۇ كىتابنىڭ سۈرۈشتۈسىنى قىلغان. بۇ ئەللەردىن كىتابنىڭ ئىز-دىرىكى چىقمىغاندىن كېيىن ئارات پۈتۈن ئۈمىدىنى ئۇيغۇرلارغا باغلىغان. ئارات ھاياتىنىڭ ئاخىرقى تىنىقلىرىغىچە بۇ كىتاب ھامان بىر كۈنى  شىنجاڭدىن تېپىلىدۇ دېگەن ئۈمىد بىلەن ياشىغان.
مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش،‹‹دىۋان››غا ئائىت ئىلمىي يىغىنلارنى تەشكىللەش پائالىيىتىمۇ ئەڭ ئاۋۋال تۈركىيەدە باشلاندى.‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 873 يىللىقى  مۇناسىۋىتى بىلەن تۈركىيە ھۆكۈمىتى 1946- يىلى 2- ئاينىڭ 10-كۈنىنى مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش كۈنى قىلىپ بېكىتتى. بۇ كۈنى خاتىرىلەش يىغىنى ۋە باشقا پائالىيەتلەر ئۆتكۈزۈلگەن. كەچتە بېسىم ئاتالاي رادىيودا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان›› ھەققىدە ناھايىتى ياخشى بىر نۇتۇق سۆزلىگەن. ‹‹ئۇلۇس گېزىتى›› نىڭ 11-فېۋرالدىكى سانى،‹‹يۇرت ئاۋازى›› ژۇرنىلىنىڭ 5-،6-سانلىرى،‹‹تۈرك تىلى تەتقىقاتلىرى يىللىقى - بەللەتەن›› نىڭ 1946- يىللىق 6-،7-سانلىرى بۇ قېتىمقى خاتىرىلەش پائالىيىتىگە بېغىشلاندى. م. شاكىر ئۈلكۈ تاشىرنىڭ مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان››نى تۈركىيە جەمئىيىتىنىڭ ھەر ساھەسىگە كەڭ تونۇتۇش مەقسىتىدە يازغان ‹‹بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇد كاشغەرىي›› ناملىق كىتابى بۇ  قېتىمقى پائالىيەتكە بىر سوغا سۈپىتىدە سۇنۇلدى.  
1970- يىللارغا كەلگەندە رۇسىيە ۋە تۈركىيەدە‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئالاھىدە كۈچەيدى. بۇ مەزگىلدە ئۆتكۈزۈلگەن خاتىرىلەش پائالىيەتلىرىمۇ ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ تېما دائىرىسىنىڭ كېڭىيىشىگە تۈرتكە بولدى. 1971-يىلى 10-ئاينىڭ 7-كۈنىدىن 9-كۈنىگچە ئۆزبېكىستاننىڭ پەرغانە شەھىرىدىكى ئۇلۇغبېك پېداگوگىكا ئىنستىتۇتىدا‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 900 يىللىقىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن رېسبوبلىكىلىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى. ئۆزبېكىستان ئالىي ۋە ئوتتۇرا مائارىپ مىنىستىرلىقى، ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيەسى، سوۋېت ئېتتىپاقى پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى بىرلىكتە تەشكىللىگەن بۇ يىغىنغا پەرغانىنىڭ ئۆزىدىن ۋە ئالمۇتا، ئاشخاباد، باكۇ، بۇخارا، ئەندجان، فرۇنزى، خىۋە، قوقاند، قازان، ئۇفا، قارشى، لېنېنگراد، نەمەنگان. نۇقۇس، سەمەرقەند، تاشكەند، تېرمىز، ئۇفا قاتارلىق  شەھەرلەردىن كەلگەن 103 نەپەر ئالىم قاتناشقان، يىغىندا 43 پارچە ئىلمىي ماقالە ئوقۇلغان،‹‹دىۋان››نىڭ تىل، ئەدەبىيات، تارىخ، جۇغراپىيە، ئېتنوگرافىيە، فولكلور، جەھەتتىكى ئەھمىيىتى تېخىمۇ ئېنىق گەۋدىلەندۈرۈلگەن، ئەسەرگە يۇقىرى باھا بېرىلگەن. يىغىندا ‹‹دىۋان››نى رۇس ۋە ئەزەرى تىللرىغا تەرجىمە قىلىش، پەرغانە شەھىرىدە ‹‹دىۋان››غا مۇناسىۋەتلىك ئىلمىي تەتقىقاتلارنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرۇش ۋە بۇ يىغىندىن كېيىن ئېچىلىدىغان ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىنىمۇ ‹‹دىۋان›› دىن ئىبارەت بۇ بۈيۈك ئابىدىگە بېغىشلاش قارار قىلىنغان. 1970- يىلىدىن ئېتىبارەن باكۇدا نەشر قىلىنىشقا باشلىغان‹‹سوۋېت تۈركولوگىيەسى›› ژۇرنىلىنىڭ 1972- يىلىدىكى 1- سانى مەخسۇس بۇ يىغىنغا بېغىشلاندى. يىغىندا ئوقۇلغان ماقالىلاردىن 23 پارچىسى مۇشۇ ساندا ئېلان قىلىندى.‹‹سوۋېت تۈركولوگىيەسى›› ژۇرنىلىنىڭ خەۋەرلەر قىسمىدا ‹‹ ‹دىۋان›نىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى ھەققىدە›› دېگەن بىر ماقالە بېرىلگەن. بۇنىڭدا‹‹دىۋان››نىڭ ئەھمەت زىيائىي تەرجىمە قىلغان، لېكىن ئىلىم دۇنياسىغا مەلۇم بولمىغان ئۇيغۇرچە نۇسخىسى ھەققىدە مەلۇمات بېرىلگەن.
پەرغانە شەھىرىدە ئېچىلغان بۇ يىغىن رۇسىيەدە ۋە دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە زور تەسىر قوزغىغان. تۈركىيەلىك مەشھۇر تۈركولوگ ھاسان ئەرەن 1972-يىلى‹‹سوۋېت تۈركولوگىيەسى› ژۇرنىلىنىڭ ‹دىۋان›غا ئائىت مەخسۇس سانى›› دېگەن ماقالىسىنى ئېلان قىلىپ، بۇ قېتىمقى يىغىننىڭ  ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينىغانلىقى ھەققىدە ئالاھىدە توختالدى.
تۈركىيە ھۆكۈمىتى تۈرك تىل قۇرۇمىنىڭ قۇرۇلغانلىقىنىڭ 40 يىللىقىنى ۋە ‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 900 يىللىقىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن 1972- يىلى 9-ئاينىڭ 27-كۈنىدىن 29- كۈنىگىچە ئەنقەرەدە ‹‹1- قېتىملىق خەلقئارا تۈركولوگىيە قۇرۇلتىيى››نى ئۆتكۈزدى. بۇ يىغىنغا تۈركىيە، سوۋېت ئىتتىپاقى، فىرانسىيە، نورۋېگىيە، ۋېنگرىيە، پولشا، بولغارىيە، يۇگوسلاۋىيە، ئامېرىكا، ياپونىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ تۈركولوگىيە ساھەسىدىكى بىر قىسىم مەشھۇر ئالىملار قاتناشتى. ‹‹تۈرك تىلى›› ژۇرنىلىنىڭ شۇ يىلى نەشر قىلىنغان 27-جىلد 253-سانى مەخسۇس بۇ قۇرۇلتايغا بېغىشلاندى. قۇرۇلتايدا ئوقۇلغان ماقالىلاردىن 16 پارچىسى ‹‹تۈرك تىلى›› ژۇرنىلىنىڭ مۇشۇ سانىدا ئېلان قىلىندى. يىغىننىڭ ماقالە توپلىمى بولسا 1975- يىلى تۈرك تىل قۇرۇمى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى.
1980- يىللارنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا شىنجاڭدا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان›› ھەققىدە بۆسۈش خاراكتېرلىق نەتىجىلەر مەيدانغا كەلدى. ئىبراھىم مۇتئىي، مىرسۇلتان ئوسمانوفلار تارىخىي يادىكارلىقلار، يازما ھۆججەتلەر ۋە خەلق ئارىسىدا تارقالغان رىۋايەتلەرگە ئاساسەن قەشقەر كونا شەھەردىكى ‹‹ھەزرىتى موللام مازىرى››نىڭ ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ چىقتى. بۇ ئۇيغۇر ئىلىم ساھەسىنىڭ 20- ئەسىردە قولغا كەلتۈرگەن ئەڭ چوڭ ئۇتۇقلىرىدىن بىرى ھېساپلىنىدۇ. بۇ بايقاش 1983- يىلى شىنخۇا ئاگېنتلىقى ئارقىلىق دۇنياغا ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، ئوتتۇرا ئاسىيا، ئوتتۇرا شەرقتە، بولۇپمۇ دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە زور تەسىر قوزغىدى.  شۇ يىلنىڭ ئاخىرىدا بۇ قەبرە ئاپتۇنۇم رايون بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان ئورۇن قىلىپ بېكىتىلدى. ئىبراھىم مۇتئىي بىلەن مىرسۇلتان ئوسمانوف‹‹تارىم››ژۇرنىلىنىڭ 1984- يىللىق 3-سانىدا‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ يۇرتى، ھاياتى ۋە مازىرى توغرىسىدا›› دېگەن ماقالىسىنى ئېلان قىلغاندىن كېيىن، ئىلىم ساھەسى ئالىمنىڭ قەبرىسىگە مۇناسىۋەتلىك ئىلمىي پاكىتلار بىلەن تولۇق ئۇچراشتى. بۇ ماقالە رۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ‹‹سوۋېت تۈركولوگىيەسى›› ژۇرنىلىنىڭ 1987- يىللىق 4-سانىدا ئېلان قىلىندى. بۇ ماقالىنى ش.كېبىروف 1987- يىلى 18-،19 -ئىيۇندا ئالمۇتادا ئۆتكۈزۈلگەن ‹‹مالوف ئەنجۇمەنى›› ناملىق خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ئوقۇغان‹‹شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونىدا كاشغەرىينىڭ مىراسىنى ئۆگىنىش›› دېگەن ماقالىسىدا يىغىن ئەھلىگە تونۇشتۇردى. بۇ ماقالە يەنە 1988- يىلى قازاقىستاندا نەشرگە تەييارلانغان ‹‹ئۇيغۇر تىلى بويىچە تەكشۈرۈشلەر›› دېگەن توپلامغا كىرگۈزۈلدى.  1999- يىلى ئەنقەرەدە ئۆتكۈزۈلگەن‹‹ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› ئىلمىي يىغىلىشى››دا ئوسمان فىكرى سەرتكايا مۇشۇ ماقالىگە ئاساسلىنىپ يازغان ‹‹كېيىن تېپىلغان ھۆججەتلەرنىڭ نۇرى ئاستىدا مەھمۇد كاشغەرىي ھەققىدە يېڭى مەلۇماتلار››دېگەن ماقالىسىنى ئوقۇدى. بۇ ماقالە كېيىن يەنە ھۈليا كاساپئوغلۇ چەنگەل تەرىپىدىن تۈركىيە تۈركچىسىگە ئاغدۇرۇلۇپ، ئەنقەرەدە چىقىدىغان ‹‹بىلىگ››ژۇرنىلىنىڭ 2002- يىلى 23-سانىدا ئېلان قىلىندى. مەھمەت ئۆلمەز بۇ ماقالىنىڭ ‹‹تارىم››ژۇرنىلىدا بېسىلغان ئۇيغۇرچە ئەسلى نۇسخىسىنىڭ كۇپىيەسىنى ۋە 1836- يىلى ئوپالدىكى ھەزرىتى موللام مازىرىغا تەقدىم قىلىنغان ۋەھپىنامە ھۆججىتىنىڭ فاكسىلىمىنى‹‹تۈرك تىللىرى تەتقىقاتلىرى›› مەجمۇئەسىنىڭ 2004- يىلى نەشر قىلىنغان 14-سانىدا ئېلان قىلدى. نەتىجىدە رۇسىيە، قازاقىستان ۋە تۈركىيەدىكى مەتبۇئاتلارنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق مەھمۇد كاشغەرىينىڭ نەسەبى، ھاياتى ۋە ئۇنىڭ قەبرىسىنىڭ قەشقەر تەۋەسىدىكى ئوپالدا ئىكەنلىكى پۈتۈن دۇنياغا تېخىمۇ ئېنىق مەلۇم بولدى. بۇنىڭدىن باشقا، ھەسەن ئابدۇرېھىمنىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن مەقبەرىسىنى تونۇشتۇرۇپ يازغان‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسى ۋە ئۇنىڭ بىناكارلىق سەنئىتى›› دېگەن ماقالىسىمۇ ئىسا ئۆزكان تەرىپىدىن تۈركچىگە ئاغدۇرۇلۇپ، ئەنقەرەدە چىقىدىغان ‹‹تۈرك كۈلتۈرى››ژۇرنىلىنىڭ 1985- يىلىدىكى 24 جىلد، 268- سانىدا ئېلان قىلىندى. 1984~1985- يىللاردا ئالىمنىڭ مەقبەرىسى قايتا رېمونت قىلىنىپ دۆلەت ئىچى ۋە سىرىتىدىن كەلگەن زىيارەتچىلەرگە ئېچىۋىتىلگەندىن كېيىن، ئالىمنىڭ مەقبەرىسى ۋە مۇھاپىزەت رايونىنىڭ ھەر خىل شەكىلدە تارتىلغان رەسىملىرى دۆلەت ئىچى ۋە جەتئەللەردىكى تۈرلۈك مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىندى.
‹‹دىۋان››نىڭ نەشر قىلىنىشى ۋە ئالىمنىڭ قەبرىسىنىڭ بايقىلىشى ئۇيغۇرلاردا مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان››قىزغىنلىقىنى قوزغىدى. سەنئەت ساھەسىدىمۇ ئالىمغا ۋە قەبرىسىگە مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەر مەيدانغا كېلىشكە باشلىدى.  داڭلىق رەسسام غازى ئەمەت 1981- يىلى ماي بۇياق بىلەن «ئىش ئۈستىدىكى مەھمۇد كاشغەرىي» ناملىق رەسىمنى سىزىپ چىقتى. 1982- يىلى 1- ئايدا بېيجىڭدا ئۆتكۈزۈلگەن مەملىكەتلىك تۇنجى قېتىملىق ئاز سانلىق مىللەتلەر گۈزەل سەنئەت كۆرگەزمىسىگە قويۇلۇپ 1-دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشتى ھەمدە  بېيجىڭ مىللەتلەر كۈلتۈر سارىيىغا ساقلاشقا  ئېلىپ قېلىندى. بۇ ئەسەر دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدا كۈچلۈك تەسىر قوزغىدى، ‹‹دىۋان››غا مۇناسىۋەتلىك بەزى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىنىڭ سەھنە لايىھەسىگە كىرگۈزۈلدى، خاتىرە بۇيۇملىرىغا، كىتاب ۋە ئىلمىي ماقالە توپلاملىرىنىڭ مۇقاۋىسىغا بېسىلدى. 1983- يىلى شائىر، دراماتورگ مەمتېلى زۇنۇننىڭ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسىنىڭ تېپىلىش ۋە ئۇنىڭ ئسپاتلىنىش جەرىيانىنى مەزمۇن قىلىپ يازغان‹‹ئۈچ ياش››ناملىق تېلېۋىزىيە تىياتىرى شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى تەرىپىدىن سۈرەتكە ئېلىنىپ، 1984-يىلى ئۆكتەبىردە، پۈتۈن مەملىكەت بويىچە كۆرسىتىلدى. ئۇندىن باشقا،‹‹دىۋان››نىڭ بىرىنچى تومىدىكى ‹‹ئۆگە››ۋە‹‹ئۇيغۇر›› ماددىسىدىكى بايانلارغا ئاساسەن «بىر جۈپ پەرىشتە» ناملىق چوڭ ھەجىملىك بىر تارىخىي ئوپېرا يېزىپ، ‹‹شىنجاڭ مەدەنىيىتى›› ژۇرنىلىنىڭ 1991- يىللىق 4- سانىدا ئېلان قىلدى. شۇ يىللاردا  سۆزىنى نۇرمۇھەممەت ئېركى يازغان، مۇزىكىسىنى داڭلىق كومپىزوتۇر تۇرسۇن قادىر ئىشلىگەن‹‹پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى›› دېگەن ناخشا جەمئىيەتكە كەڭ تارقىلىپ، خەلقىمىز سۆيۈپ ئاڭلايدىغان نادىر سەنئەت ئەسىرىگە ئايلاندى. تىلشۇناس، يازغۇچى پەرھات جىلاننىڭ 1994- يىلى نەشر قىلىنغان‹‹مەھمۇد كاشغەرىي› دېگەن رومانىدا مەھمۇد كاشغەرىينىڭ دەۋرى، ھاياتى، ئىزدىنىش جەرىيانى ۋە ئىلمىي پائالىيىتى بەدىئىي شەكىلدە كەڭ دائىرىدىن، كۆپ خىل نۇقتىدىن يورىتىلدى. بۇ رومان زەينۇرە ئۆزتۈرك تەرىپىدىن تۈركچىگە ئاغدۇرۇلۇپ، 2006- يىلى ئىستانبۇلدا كاكنۇس نەشرىياتى تەرىپىدىن‹‹كاشغارلى مەھمۇد››(تۈركچىنىڭ تۇنجى ئالىمىنىڭ ھەقىقىي ھايات ھېكايىسى) دېگەن نام بىلەن نەشر قىلدۇرۇلدى. ئەسەرنىڭ تۈركچە نۇسخىسىدىكى نەشرىيات سۆزىدە‹‹ئەڭ ئاز دېگەندىمۇ كاشغەرىنىڭ ئەسىرىگە ئوخشاش باي ۋە دىققەتنى تارتىدىغان ھايات ھېكايىسىدە بۇ دانىشمەن تۈرك ئالىمىنىڭ ناھايىتى كۆپ تەرەپلىرىنى كۆرىمىز››دەپ باھا بېرىلگەن. 1980- يىللاردىن باشلاپ يەنە ھەزىرىتى موللام مازىرى ۋە مەھمۇد كاشغەرىيگە ئائىت تەزكىرە پارچىلىرى ۋە رىۋايەتلەر توپلىنىپ ھەر خىل مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىندى.
1996- يىلى ھەيكەلتىراش خالمۇرات ئەپەندى تەرىپىدىن ياسالغان مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پۈتۈن گەۋدىلىك ھەيكىلى ئۇنىڭ مەقبەرىسىدىكى باغچە ئىچىگە ئورنىتىلدى. ئالىمنىڭ ئوڭ قولى بىلەن توم بىر كىتابنى قولتىقلىغان، سول قولىنى ئىختىيارى سالغان ھالدا ئالىمغا خاس جاسارەت بىلەن يىراققا كۆز تىككىنىچە ئالغا قاراپ كىتىۋاتقانلىقى تەسۋىرلەنگەن بۇ ھەيكىلمۇ  دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدا بەلگىلىك تەسىر قوزغىغان ئەسەرگە ئايلاندى، بولۇپمۇ 2008- يىلى تۈركىيەدە ئېچىلغان بىر قانچە قېتىملىق خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىڭ سەھنە كۆرۈنىشىگە چۈشۈرۈلدى. يەنە شۇ يىلدىن باشلاپ ياۋرو-ئاسىيا يازغۇچىلار جەمئىيىتى ئويۇشۇتۇرغان ‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي ھېكايە مۇسابىقىسى›› نىڭ سىمۋوللۇق بەلگىسى قىلىندى.
90- يىللاردا تۈركىيەدە‹‹دىۋان››غا مۇناسىۋەتلىك، كۆلۈمى ئانچە چوڭ بولمىغان ئىككى يىغىن ئېچىلدى. بۇنىڭ بىرى 1994- يىلى 12- ئاينىڭ 10-،11- كۈنلىرى ئىستانبۇلدىكى سۇلايمانىيە كۈلتۈر مەركىزىدە ئۆتكۈزۈلدى.‹‹دىۋان›› يېزىلغانلىقىنىڭ 920- يىللىقىنى قۇتلۇقلاش مۇناسىۋىتى بىلەن ئويۇشتۇرۇلغان ۋە‹‹مەھمۇد كاشغەرى ۋە شەرقىي تۈرك ئەللىرى››دېگەن نامدا ئۆتكۈزۈلگەن بۇ يىغىندا 13 پارچە ماقالە ئوقۇلغان.‹‹تىل ژۇرنىلى››نىڭ 1995- يىلى چىققان 33-سانى ‹‹مەھمۇد كاشغەرى مەخسۇس سانى›› دېگەن نام بىلەن بۇ يىغىنغا بېغىشلاندى. يىغىندا ئوقۇلغان ماقالىلارنىڭ ھەممىسى مۇشۇ  ساندا ئېلان قىلىندى. يىغىننىڭ يەنە بىرى 1999- يىلى 5- ئاينىڭ 7-، 8- كۈنلىرى ئەنقەرەدە ئۆتكۈزۈلدى. تۈركىيە تىل قۇرۇمى بىلەن تۈرك سەنئەتلىرى ئورتاق رەھبەرلىكى(تۈركسوي) بىرلىكتە ئويۇشتۇرغان ۋە ‹‹ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› ئىلمىي يىغىلىشى›› دېگەن نام بىلەن ئاتالغان بۇ  سىمپوزيۇمدا جەمئىي 18 پارچە ماقالە ئوقۇلغان. ماقالىلەرنىڭ ھەممىسى‹‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› ئىلمىي يىغىلىشى بىلدۈلگىلىرى›› دېگەن نام بىلەن 2000 –يىلى ئەنقەرەدە نەشر قىلىندى.  
جۇڭگو تۈركىي تىللار تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ 1996-يىلى11-ئاينىڭ 27-كۈنىدىن 29- كۈنىگىچە بېيجىڭدا ئاچقان 8- نۆۋەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى‹‹دىۋان››غا بېغىشلاندى. يىغىننىڭ نامى‹‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› تەتقىقاتى››دەپ ئاتالدى. مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركولوگىيە فاكۇلتېتى قۇرۇلغانلىقىنىڭ 10 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن بۇ يىغىننى شۇ فاكۇلتېت بىلەن جۇڭگو تۈركىي تىللار تەتقىقاتى جەمئىيىتى بىرلىكتە ئويۇشتۇرغان. شىنجاڭ، گەنسۇ ۋە بېيجىڭدىن بولۇپ 50 دىن ئارتۇق ئالىم ۋە مۇتەخەسسىس قاتناشقان. يىغىندا 50 كە يېقىن ماقالە ئوقۇلغان. يىغىندا يەنە تۈركولوگىيە فاكۇلتېتى 40 يىل ئوقۇتۇش ۋە تۈركولگىيە تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان گېڭ شىمىن، خۇجېنخۇا، لى زېڭشياڭ قاتارلىق بەش پروفېسسورنى مۇكاپاتلاپ، ئۇلارغا شەرەپ گۇۋاھنامىسى بەردى.
2000- يىلىدىن باشلاپ جۇڭگو ۋە تۈركىيەدە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى تېخىمۇ كېڭەيدى. ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىدىمۇ ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى جانلىنىشقا باشلىدى. بولۇپمۇ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىق خاتىرە كۈنلىرىنىڭ يېتىپ كېلىشى ئالىمنىڭ ھاياتى ۋە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى قىزىق بىر تېمىغا ئايلاندۇردى. 2000- يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى مەشھۇر تۈرك ئالىمى م. شاكىر ئۈلكۈ تاشىرنىڭ ‹‹بۈيۈك تۈرك تىلچىسى مەھمۇد كاشغەرىي›› دېگەن كىتابىنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنى نەشر قىلىپ، رايونىمىزنىڭ ئىلىم ساھەسىنى چەتئەل ئالىملىرىنىڭ ‹‹دىۋان››تەتقىقاتى بىلەن بىۋاسىتە ئۇچراشتۇردى. شۇ يىلى 10- ئاينىڭ 10- كۈنىدىن 12-كۈنىگىچە شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقات جەمئىيىتى، شىنجاڭ تارىخ ئىلمىي جەمئىيىتى بىرلىشىپ،‹‹جۇڭگۇ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى››دېگەن نامدا مەملىكەتلىك سىمپوزيۇم ئۆتكۈزدى. بۇ جۇڭگودا ‹‹دىۋان›› ھەققىدە ئۆتكۈزۈلگەن تۇنجى قېتىملىق چوڭ كۆلەملىك يىغىن بولۇپ، بۇنىڭغا شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى شەھەرلىرىدىن ۋە بېيجىڭ، نەنجىڭ، شىئەن، لەنجۇ قاتارلىق شەھەرلەردىن كەلگەن 130 نەپەر ئالىم ۋە تەتقىقاتچى قاتناشتى. 70 پارچىدىن ئارتۇق ئىلمىي ماقالە ئوقۇلدى. ماقالىلەرنىڭ بىر قىسمى كېيىن‹‹جۇڭگۇ ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى››مەجمۇئەسىنىڭ 2003- يىلى نەشر قىلىنغان 3- سانىدا ئېلان قىلىندى. بۇ مەجمۇئەنىڭ ئۇيغۇرچە ۋە خەنزۇجە نۇسخىسىغا ئوخشاشلا 17 پارچىدىن ماقالە كىرگۈزۈلدى. 2003- يىلى 3- ئاينىڭ 21- كۈنى ئىستانبۇلدىكى يىلدىز تېخنىك ئۇنىۋېرسىتېتى پەن-ئەدەبىيات فاكۇلتېتى قەدىمكى تۈرك تىلى ساھەسىدە ماگىستىر ئاسپىرانتلىق ئوقۇشى باشلانغانلىقىنىڭ بىر يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ‹‹ 930-يىلىدا ‹قۇتادغۇ بىلىگ› ۋە ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› ›› ناملىق بىر مۇھاكىمە يىغىنى ئۆتكۈزدى. يىغىندا تۈرك ۋە گېرمان ئالىملىرىدىن بولۇپ، 10 غا يېقىن كىشى ماقالە ئوقۇدى. بۇ ماقالىلەر ‹‹تۈرك تىللىرى تەتقىقاتلىرى›› مەجمۇئەسىنىڭ 2004- يىلى نەشر قىلىنغان 14- سانىدا ئېلان قىلىندى. بۇ مۇناسىۋەت بىلەن بەزى ئالىملار ‹‹بىلىم ۋە ئوتۇفىيە›› ژۇرنىلىدىمۇ ماقالە ئېلان قىلدى.  
2005- يىلى 10- ئاينىڭ 4- كۈنىدىن 6- كۈنىگىچە قەشقەردە‹‹مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى›› ئۆتكۈزۈلدى. شىنجاڭ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە مۇقام ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ تەشكىللىشى، جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى، مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيسى، شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى، ئاپتونۇم ررايونلۇق تىل –يېزىق خىزمىتى كومىتېتى قاتارلىق 10 ئورۇننىڭ ھەمكارلىشىشى بىلەن  قەشقەر ۋىلايەتلىك مەمۇرىي مەھكىمە تەرىپىدىن ئۆتكۈزگەن بۇ يېغىنغا شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى شەھەرلىرىدىن، بېيجىڭ ۋە شىئەن قاتارلىق شەھەرلەردىن كەلگەن 150 دىن ئارتۇق ئالىم ۋە مۇتەخەسسىس قاتناشتى، 113 پارچە ماقالە ئوقۇلدى. يىغىن سەھنىسىگە غازى ئەمەتنىڭ ماي بۇياق بىلەن يېڭىدىن سىزغان مەھمۇد كاشغەرىنىڭ پورتېرىتى، يەنى ئالىمنىڭ بېشىنى كۆتۈرۈپ جامائەتكە قاراپ تۇرغان ھالىتى تەسىۋىرلەنگەن رەسىمى ئېسىلدى، يىغىندا خاتىرە بۇيۇمى سۈپىتىدە دولقۇن غازى لايىھىلىگەن مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پورتېرىتى چۈشۈرۈلگەن تەخسە تارقىتىلدى. يىغىن ھەيئىتى يەنە ‹‹دىۋان››نى تەرجىمە ۋە نەشر قىلىش خىزمىتىدە، ئالىمنىڭ قەبرىسىنى ئېنىقلاشتا تۆھپىسى ئالاھىدە گەۋدىلىك بولغان ئىبراھىم مۇتئى، مىرسۇلتان ئوسمان، ئىمىن تۇرسۇن، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئابدۇرېشىت قارىم سابىت، سابىت رۇزى، خەلىم سالىھ، ئوسمان مەمەت نىياز، شياۋجڭيى، خاۋگۇەنجۇڭ، ئابدۇسالام ئابباس، ھاجى نۇرھاجى، غازى ئەمەت، مامۇتوف قۇربان، ئەيسا شاكىر قاتارلىق 23  شەخسنى ۋە كوناشەھەر ناھىيەلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنى قوغداش ئورنىنى مۇكاپاتلىدى. يىغىندا ئوقۇلغان ئىلمىي ماقالىلاردىن تاللانمىلار ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹تۈركىي تىللار دىۋانى› ›› دېگەن نام بىلەن 2008- يىلى بېيجىڭدا نەشر قىلىنىدى. بۇ قېتىمقى يىغىن ئوتتۇرا ۋە غەربىي ئاسىيادا زور تەسىر قوزغاپ، مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش پائالىيەتلىرىنىڭ ئۆتكۈزۈلىشىگە تۈرتكە بولدى. 2006- يىلى 5- ئايدا گوۋۇيۈەن ئالىمنىڭ مەقبەرىسىنى مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان ئورۇن قىلىپ بېكىتدى. تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن ب د ت  2008–يىلىنى‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى›› دەپ ئېلان قىلدى. بۇ مۇناسىۋەت بىلەن 2007–يىلى 4-ئاينىڭ 16-كۈنى قىرغىزىستاننىڭ پايتەختى بىشكەكتە‹‹مەھمۇد كاشغەرىي ۋە تۈرك دۇنياسىنىڭ تىلى، ئەدەبىياتى، كۈلتۈرى ۋە تارىخى خەلقئارا كونفرانسىسى›› ئۆتكۈزۈلدى. يىغىنغا قىرغىزىستان، قازاقىستان، ئۆزبېكىستان، تۈركمەنىستان، ئەزەربەيجان، تۈركىيە، ئىران  قاتارلىق دۆلەتلەردىن  80 گە يېقىن ئالىم ۋە تەتقىقاتچى  قاتناشتى. يىغىندا 62 پارچە ماقالە ئوقۇلدى. بۇنىڭدىن باشقا، قىرغىزىستاننىڭ بىشكەكتىكى بىر ئۇنىۋېرسىتېتكە ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي – بارسغانى›› دېگەن نامنى بەرگەنلىكى، قىرغىز تەڭگىسىگە مەھمۇد كاشغەرىينىڭ رەسىمىنى چۈشۈرگەنلىكىمۇ دىققەتنى تارتىدۇ. شۇ يىلى 10 ئاينىڭ 20- ۋە 27- كۈنلىرى تۈركىيە ياۋرو- ئاسىيا يازغۇچىلار جەمئىيىتى ‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى تەييارلىق يىغىنى››ئاچتى، بىر قىسىم مۇتەپەككۇر، سائىر ۋە يازغۇچىلار قاتناشقان بۇ يىغىندا ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ بىر ئەسىرگە يېقىنلاشقان تەتقىقات تارىخى، ‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى››نىڭ بېكىتىلىشىدە بۇ جەمئىيەتنىڭ ئوينىغان رولى، تۈركىيە، ئەزەربەيجان، قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە شىنجاڭدا ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي يىلى›› ھەققىدىكى خەۋەرنىڭ پەيدا قىلغان قىزغىنلىقى ۋە  2008- يىلىدا قىلىدىغان پائالىيەتلەر ھەققىدە دوكلات بېرىلدى. بۇ جەمئىيەتنىڭ تەكلىۋى بويىچە مەن غەيرەتجان ئوسماننىڭ ‹‹ئۇيغۇر يېقىن زامان مەدەنىيەت تارىخىدا مەھمۇد كاشغەرىي›› دېگەن ماقالىسىنى تۈركچىگە ئاغدۇردۇم. ماقالە ‹‹19-،20- ئەسىرلەردىكى ئۇيغۇر كۈلتۈر تارىخىدا مەھمۇد كاشغەرىي›› دېگەن نام بىلەن بۇ جەمئىيەتنىڭ نەشر ئەپكارى بولغان ‹‹قېرىنداش يازغۇچىلار›› ژۇرنىلىنىڭ 2008- يىللىق 2- سانىدا ئېلان قىلىنىپ، تۈركىيە ئىلىم ساھەسىنى ئۇيغۇرلارنىڭ مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان›› ھەققىدىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىدىن خەۋەردار قىلدى.
2008- يىلى‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى›› مۇناسىۋىتى بىلەن تۈركىيەدە، ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە ۋە جۇڭگودا مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى داغدۇغىلىق ئېلىپ بېرىلدى. شۇ يىلى 2- ئاينىڭ 21-، 22- كۈنلىرى تۈركمەنىستاننىڭ ئاشخاباد شەھىرىدە ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي – تۈركولوگىيە ئىلمىنىڭ قۇرغۇچىسى››ناملىق خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئېچىلدى. ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى، تۈركىيە، رۇسىيە، جۇڭگو قاتارلىق مەملىكەتلەردىن كەلگەن ئالىم، مۇتەخەسسىس ۋە باشقا ۋەكىللەر بولۇپ 200 دىن ئارتۇق ئادەم قاتناشقان بۇ يىغىندا 150 كە يېقىن ماقالە ئوقۇلدى. جۇڭگودىن خۇجىنخۇا، مىنەۋەر قاتارلىق مۇتەخەسىسلەر قاتناشتى. تۈركىيەدىكى ياۋرو-ئاسىيا يازغۇچىلار جەمئىيىتى ئەزەربەيجان، غەربىي تراكىيە، بۇلغارىيە، كوسوۋا، ماكېدونىيە، رومۇنىيە، رۇسىيە، ئوكرائىنا، جۇڭگو، ئىراق، ئىران، قازاقىستان، قىرىم، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان، تاتارىستان، تۈركىيە، تۈركمەنىستان، چۇۋاشىستان، سىبىرىيە قاتارلىق دۆلەت ۋە رايونلاردىكى ئەدەبىي ژۇرناللار ۋە يازغۇچىلار جەمئىيىتى ئارقىلىق‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي ھېكايە مۇسابىقىسى››نى ئويۇشتۇردى. ھېكايە مۇسابىقىسىگە 1025 يازغۇچى ئەسەر قاتناشتۇردى. تۈركىيەدىن ئالى ئاقباش، ئەزەربەيجاندىن ئانار، بالقان دۆلەتلىرىدىن زەينەل بەكساچ، ئىراقتىن م. ئۆمەر قازانچى، قازاقىستاندىن فادىل ئەلى، قىرغىزىستاندىن ئىگەنبەردى ئاسقاروف، ئۆزبېكىستاندىن تاھىر قاھار، تۈركمەنىستاندىن ئوراز ياغمۇر، جۇڭگودىن يۈسۈپجان ياسىن(مەن) قاتارلىق توققۇز كىشى ھېكايە بۇ مۇسابىقىسىنىڭ باھالاش ھەيئىتىنىڭ ئەزالىقىغا تەيىنلەندى. 2- نۆۋەتلىك ‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي ھېكايە مۇسابىقىسى›› 2012- يىلى ئۆتكۈزۈلدى. بۇ ھېكىيە مۇسابىقىسىنىڭ 3- نۆۋەتلىكى بولسا بۇ يىل ئۆتكۈزىلدى. شۇنىڭ بىلەن بىرلىكتە، بۇ جەمئىيەت يەنە 2008 – يىلى ‹‹كىتابۇ جەۋاھىرىن نەھۋى - فى لۇغاتىت تۈرك››نى تاپقان شەخسلەرگە ‹‹1000 جۇمھۇرىيەت ئالتۇنى›› مۇكاپات بېرىدىغانلىقىنى ئېلان قىلدى. تۈركىيەلىك بەزى مىليونېرلار، ئەدىپلەر ۋە زىيالىيلارمۇ ئۆزىنىڭ پۈتۈن بايلىقىنى، داچىسىنى، تۇرالغۇسىنى بۇ كىتابنى تاپقان شەخسلەرگە قالدۇرىدىغانلىقىنى بىلدۈردى. كاشغەرىي يىلىنىڭ قىزغىنلىقى ۋە ئەينى ئۇختۇرۇشنىڭ تۈرتكىسى بىلەن رايونىمىزدىمۇ بۇ ئەسەرنى ئىزدەش قىزغىنلىقى كۆتۈرۈلدى.  
2008–يىلى 4-ئاينىڭ 9-كۈنىدىن 12-كۈنىگىچە شىمالىي قىبرىس تۈرك جۇمھۇرىيىتىنىڭ يېقىن شەرق  ئۇنىۋېرسىتېتىدە ‹‹1-قېتىملىق خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي سېمپوزيۇمى›› ئۆتكۈزۈلدى. سىمپوزيۇمغا تۈركىيە، شىمالىي قىبرىس، ئوكرائىنا، رۇسىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىن بىر قىسىم ئالىملار قاتناشتى، 18 پارچە ئىلمىي ماقالە ئوقۇلدى. 5- ئاينىڭ 28-كۈنىدىن 30-كۈنىگىچە تۈركىيەنىڭ ئەنقەرە شەھىرىدىكى ھاجەتتەپە ئۇنىۋېرسىتېتى تۈركىيات تەتقىقاتلىرى ئىنىستىتۇتى ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ دەۋرى›› ناملىق خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە ئۆتكۈزدى. يىغىن ‹‹مەھمۇد كاشغەرى ۋە ئۇنىڭ مەقبەرىسى›› ناملىق فوتوگرافىيە ۋە ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››ناملىق كىتاب كۆزگەرمىسى ئىچىش بىلەن باشلاندى. يىغىنغا تۈركىيە، ئەزەربەيجان، قازاقىستان، ئۆبېكىستان، قىرغىزىستان، رۇسىيە، ئامېرىكا، گېرمانىيە، ئەنگلىيە، ئىران ۋە جۇڭگو قاتارلىق  11 دۆلەتتىن 100 دىن ئارتۇق ئىلىم ئەھلى قاتناشتى، يىغىندا 64 پارچە ماقالە ئوقۇلدى. بۇ يىغىنغا جوڭگودىن مەن قاتنىشىپ، ‹‹مەھمۇد كاشغەرىيگە كۆرە تۈركىي قەۋملەردە ھەربىي ئىشلار››دېگەن تېمىدا ماقالە ئوقۇدۇم. يىغىننىڭ ماقالە توپلىمى 2009- يىلى نەشر قىلىندى. شۇ يىلى 9- ئاينىڭ 5-كۈنىدىن 7-كۈنىگىچە ئىستانبۇلدىكى يىلدىز تېخنىك ئۇنىۋېرسىتېتىدا ‹‹خەلقئارا‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك› سىمپوزيۇمى››ئۆتكۈزۈلدى. ئىستانبۇل بۈيۈك شەھەر بەلەدىيەسى، كۈلتۈر ئىشلىرى ئىدارىسى  ۋە مىللەت يازما ئەسەرلەر كۇتۇپخانىسىنىڭ ھىمايىسى ۋە ياردىمى ئاستىدا ئېچىلغان بۇ يىغىنغا تۈركىيە، گېرمانىيە، ئامېرىكا، ياپونىيە، جۇڭگو، كورىيە، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان، ئەزەربەيجان، گوللاندىيە، فىنلاندىيە، ۋېنگىرىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىن 50 كە يېقىن ئالىم ۋە تەتقىقاتچىلار قاتناشقان، يىغىندا 45 پارچە ماقالە ئوقۇلغان. بۇ يىغىنغا جۇڭگودىن ئارسلان ئابدۇللا، تاھىرجان مۇھەممەد، جاڭ مىڭمىڭ، جاڭ دىڭجىڭ قاتارلىقلار مۇتەخەسسىسلەر قاتناشتى. يىغىننىڭ  ماقالە توپلىمى(29 پارچە ماقالە كىرگۈزۈلگەن) ئەينى نام بىلەن 2011- يىلى ئىستانبۇلدا نەشر قىلىندى.
2008- يىلى 10- ئاينىڭ 17-كۈنىدىن 19- كۈنىگىچە تۈركىيەنىڭ رىزە ئۇنىۋېرسىتېتىدە ‹‹خەلقئارا مەھمۇد كاشغەرىي سىمپوزيۇمى››ئۆتكۈزۈلدى. يىغىنغا تۈركىيە، ئەزەربەيجان، قىبرىس، قازاقىستان، قىرغىزىستان، شىۋىتسىيە، رۇسىيە، جۇڭگو، مولداۋىيە، ئىران، ئۇكرائىنا قاتارلىق 11 دۆلەتتىن 122 نەپەر ۋەكىل، ئالىم ۋە مۇتەخەسسىس قاتناشتى، 97 پارچە ماقالە ئوقۇلدى. جۇڭگودىن مەن، ئۆمەرجان نۇرى ۋە ئابدۇجېلىل قارلۇق ئۈچىمىز قاتناشتۇق. مەن يىغىندا‹‹مەھمۇد كاشغەرىيگە كۆرە تۈركىي قەۋملەردە ئات›› ناملىق ماقالەمنى ئوقۇدۇم. 17-چىسلا كەچتە مەن تەكلىپ بويىچە قىرغىزىستان، قازاقىستان، ئەزەربەيجان، ئىران قاتارلىق دۆلەتلەردىن كەلگەن بەزى ئالىملار بىلەن بىرلىكتە رىزە تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان››ھەققىدىكى سۆھبەت پىروگراممىسىغا قاتنىشپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى ھەققىدە قىسقىچە بىر چۈشەنچە بەردىم.
شۇ يىلى 10-ئاينىڭ 21-كۈنىدىن 25-كۈنىگىچە تۈرك تىل قۇرۇمى ئەنقەرەدە ‹‹6- قېتىملىق خەلقئارا تۈرك تىلى قۇرۇلتىيى›› ئۆتكۈزدى. بۇ قۇرۇلتايدا مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش ۋە‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى مۇھىم بىر تېما قىلىندى. تۈركىيەنىڭ جۇمھۇر باشقانى ئابدۇللا گۈل، باش باقانى(زۇڭلىسى) ئەردوغان قاتارلىق ھۆكۈمەت ئەربابلىرىمۇ قاتناشقان بۇ يىغىغا 34 دۆلەتتىن كەلگەن 500 نەپەرگە يېقىن ۋەكىل ۋە مۇتەخەسسىسلەر قاتناشتى، 438 پارچە ماقالە ئوقۇپ ئۆتۈلدى. بۇنىڭ ئىچىدە 21 پارچە ماقالە مەخسۇس ‹‹دىۋان›› ھەققىدە يېزىلغان. جۇڭگودىن ئابدۇرەئۇپ پۇلات، ئىسلامجان شىرىپ، رۇقىيە ھاجى، موللا نىياز، ئابدۇرېشىت جېلىل قارلۇق قاتارلىق مۇتەخەسسىسلەر قاتناشتى. قۇرۇلتاينىڭ ماقالە توپلىمى 2013- يىلى تۆت توم قىلىپ نەشر قىلىندى. بۇنىڭدىن باشقا 2008- يىلى تۈركىيەدە ‹‹ۋاقىت گېزىتى››،‹‹ئىلك كۇرشۇن گېزىتى››،‹‹جۇمھۇرىيەت گېزىتى››قاتارلىق گېزىتلەردە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان››غا ئائىت ماقالىلەر بېسىلدى. ‹‹تۈرك تىلى›› ژۇرنىلىنىڭ 683-سانى، ‹‹ئاكادېمىك تەتقىقاتلار ژۇرنىلى›› نىڭ 2008-يىلى نۇيابىر، 2009 – يىلى يانۋار بىرلەشمە سانى مەھمۇد كاشغەري ۋە‹‹دىۋان››غا بېغىشلاندى. بىرلەشمە ساندا 24 پارچە ماقالە بېرىلدى. 11-ئاينىڭ 21- كۈنى قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا شەھىرىدە، قىرغىزىستاننىڭ پايتەختى بىشكەكتە، يىل ئاخىرىدا(12- ئاينىڭ 19-كۈنى) تۈركمەنىستاننىڭ پايتەختى ئاشخاباتتا يەنە بىر قېتىم مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش پائالىيىتى ئۆتكۈزۈلدى.
2008- يىلى ئەزەربەيجاندا رامىز ئاسكەر ئالىمنىڭ تۇغۇلغانلىقىنىڭ مىڭ يىللىقىغا سوغا سۈپىتىدە ئۈچ ئەسەر ئېلان قىلدى. بۇنىڭ ئىككىسى‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ مىڭ يىللىق خاتىرىسىگە مىڭ بىبلىئوگرافىك كۆرسەتمە››،‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ‹دىۋان› ناملىق ئەسىرى ھەققىدە بىبلىئوگرافىك ۋە گىرامماتىكىلىق كۆرسەتمە›› دېگەن كىتابلاردۇر. تۈرك، ئىنگلىز، فىرانسۇز، گېرمان، ئىتالىيان، ۋېنگىر، رۇس، خەنزۇ، ياپون، پارس، تاجىك، ئەزەرى، ئۇيغۇر، ئۆزبېك، قازاق، تۈركمەن، تاتار، باشقۇرت تىللىرىدا نەشر قىلىنغان بۇ ئىككى كىتابتا مەھمۇد كاشغەرىي ھەم ‹‹دىۋان›› غا ئائىت 2300 پارچە ماقالە ۋە بىر قىسىم كىتابلارنىڭ تىزىملىكى بېرىلگەن.‹‹مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ئۇنىڭ ‹دىۋان› ناملىق ئەسىرى››دېگەن كىتابىدا‹‹دىۋان››ھەققىدە ئومۇمىي چۈشەنچە بېرىلگەندىن كېيىن،  ئەسەردىكى مورفولوگىيەگە دائىر بىلىملەر بىر پۈتۈن ھالەتتە تەتقىق قىلىنغان.
2008- يىلى بېيجىڭ، ئۈرۈمچى، قەشقەر ۋە ئۇپالدىمۇ مەھمۇد كاشغەرىينى ئوخشىمىغان كۆلەمدە خاتىرىلەش پائالىيىتى ئۆتكۈزۈلدى. شۇ يىلى تۈركىيە تىل قۇرۇمى بىلەن مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى بىرلىكتە  بېيجىڭدا «مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ مىڭ يىللىقىنى خاتىرىلەش خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى» ئۆتكۈزدى. بۇ جۇڭگودا ئۆتكۈزۈلگەن تۇنجى خەلقئارالىق چوڭ يىغىن بولۇپ،  يىغىنغا دۆلەت مەمۇرلىرى ۋە ئالىم –مۇتەخەسسىسلەردىن بولۇپ، 120 كىشى قاتناشتى. 110 پارچە ئىلمىي ماقالە ئوقۇلدى. يىغىندا يەنە مەشھۇر تۈرك ئالىمى شۈكرۈ خالۇك ئاكالىننىڭ مەھمۇد كاشغەرىي يىلىغا سوغا سۈپىتىدە يازغان ‹‹مىڭ يىل بۇرۇن، مىڭ يىل كېيىن مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك› ››  ناملىق كىتابى تارقىتىلىدى. بۇنىڭدىن باشقا، شۇ يىلى 7-ئاينىڭ 25- كۈنى مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇر تىلى ۋە ئەدەبىياتى فاكۇلتېتىنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى ئارىسىدا‹‹مەھمۇد كاشغەرىي يىلىدا، بۈيۈك ئەجداد قەبرىگاھىنى زىيارەت قىلىش پائالىيىتى››تەشكىللىدى. تىلشۇناس ئابدۇرەئۇپ پولات ۋە باشقا بەزى شەخسلەرنىڭ كۈچ چىقىرىشى بىلەن  8- ئاينىڭ 13- كۈنى مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسىگە يېپىلغان يوپۇق ئالماشتۇرۇلدى. يېشىل دۇخاۋىدىن تىكىلگەن يېڭى يوپۇقنىڭ ئالدى يۈزىگە ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي (1008-1105) قەبرىسى››دەپ، ئارقا يۈزىگە بولسا‹‹2008 دۇنيا مەھمۇد كاشغەرىي يىلى مۇناسىۋىتى بىلەن ئۇشبۇ يوپۇق يېپىلدى››دەپ يېزىلغان. 11-ئاينىڭ 28- كۈنى قەشقەردە ۋە ئوپالدا ئاپتونۇم رايوننىڭ ۋە تۈركىيەنىڭ بەزى دۆلەت مەمۇرلىرى ۋە ئالىم - مۇتەخەسسىسلەر قاتناشقان خاتىرىلەش پائالىيىتى ۋە قەبرە زىيارىتى ئۆتكۈزۈلدى. 12- ئاينىڭ 15- كۈنى شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدە ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ مىڭ يىللىقىنى خاتىرىلەش پائالىيىتى›› ئۆتكۈزۈلدى. بۇ پائالىيەتكە ئالىم مۇتەخەسسىس، مەمۇرلار، ئوقۇتقۇچى ئوقۇغۇچىلار ۋە جەمئىيەتنىڭ ھەر ساھەسىدىن بولۇپ 200 دىن ئارتۇق كىشى قاتناشتى. يىغىندا 10 پارچىغا يېقىن ماقالە ئوقۇلدى، دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىغا زور ئەجىر سىڭدۈرگەن مىرسۇلتان ئوسمانوف بىلەن ئىمىن تۇرسۇنغا تون كىيدۈرۈلدى. ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي يىلى››غا بىر سوغا سۈپىتىدە شىنجاڭ ئۇنىېۋېرسىتېتى كۆپ خىل تىل – يېزىق ئۇچۇر تېخنىكىسى نۇقتىلىق تەجرىبىخانىسى ئىشلىگەن ‹‹ ‹تۈركىي تىللار دىۋانى› كۆپ تىللىق ئېلېكترۇنلۇق لۇغىتى››تارقىتىلدى. ‹‹شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى›› ژۇرنىلىنىڭ شۇ يىللىق 6-سانىدا ‹‹دىۋان››غا بېغىشلانغان ماقالىلار ئېلان قىلىندى. داڭلىق يازغۇچى ئەختەم ئۆمەر كاشغەرىي يىلىغا ئاتاپ ‹‹باغداد ئوردىسىدا›› ناملىق ھېكايە يازدى.
2008- يىلى 12- ئاينىڭ 17-،18-كۈنلىرى قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا شەھىرىدە قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزى بىلەن ئالمۇتا شەھەرلىك ھۆكۈمەت بىرلىكتە‹‹مەھمۇد كاشغەرىيگە 1000 يىل››دېگەن خەلقئارالىق سېمپوزيۇم ئۆتكۈزدى. يىغىنغا قازاقىستان، تۈركىيە، ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان، ئامېرىكا، جۇڭگو قاتارلىق مەملىكەتلەردىن بەزى ئالىم، مۇتەخەسسىسلەر ۋە باشقا ۋەكىللەر بولۇپ 500 دىن ئارتۇق كىشى قاتناشقان. 60 پارچىدىن كۆپرەك ئىلمىي ماقالە ئوقۇلغان. يىغىنغا رايونىمىزدىن سابىت روزى، ئابدۇكېرىم راھمان، ئارسلان ئابدۇللا، شياۋجۇڭيى، ئابلىز ئابدۇرېھىم، ئابدۇراززاق سايىم، غەيرەت ئابدۇراھمان قاتارلىق شەخسلەر قاتناشقان. رايونىمىزدىن بارغان ۋەكىللەر ئۆمىكى ساھىبخانا دۆلەت قازاقىستاننىڭ زۇڭتۇڭى نەزەربايۇفقا، قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيەسى شەرقشۇناسلىق ئىنىستىتۇتىغا ۋە جۇمھۇرىيەتلىك ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىگە ئاتاپ ‹‹دىۋان››نىڭ 2008- يىلى چىققان يېڭى نەشرىدىن ئۈچ نۇسخا تەقدىم قىلدى. قاراقىستاندىكى تەبرىكلەش پائالىيەتلىرىنىڭ مەزمۇنى  ۋە داغدۇغۇسىمۇ ناھايىتى زور بولدى.
2009- يىلى 4- ئاينىڭ 18-كۈنى ئۆزبېكىستاننىڭ پايتەختى تاشكەندىمۇ ئۆزبېكىستان رېسبوبلىكىلىق بەينەلمىلەل مەدىنىيەت مەركىزى بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزى تەرىپىدىن ئويۇشتۇرۇلغان‹‹ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقىنى خاتىرىلەش يىغىنى›› ئۆتكۈزۈلدى. 200 گە يېقىن كىشى قاتناشقان بۇ يىغىنغا شىنجاڭدىن غازى ئەمەت، پەرھات جىلان، ئابلىز ئابدۇرېھىم، ئابدۇبەسىر شۈكۈرى، ھەبىبۇللا ئابدۇسالام قاتارلىقلار قاتناشتى.
2010- يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تۈركىيەلىك مەشھۇر ئالىم رېشات گەنچنىڭ ‹‹مەھمۇد كاشغەرىيگە كۆرە 11- ئەسىردىكى تۈرك دۇنياسى›› دېگەن كىتابنىڭ ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇلغان نۇسخىسىنى نەشر قىلىپ، ئۇيغۇر ئىلىم ساھەسىنىڭ دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىنى يېڭى ۋە پايدىلىق بىر مەنبە  بىلەن تەمىنلىدى.
100 يىلدىن بېرى تۈركىيە، رۇسىيە، ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى، جۇڭگو ۋە باشقا مەملىكەتلەردە ئېلىپ بېرىلغان ئىزدىنىشلەر، ئېلان قىلىنغان  ھەر خىل ئىلمىي ئەسەرلەر، پوبلىستتىك ماقالىلەر، سەنئەت ئەسەرلىرى، شۇنىڭدەك يەنە ھەر خىل خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى ئارقىلىق مەھمۇد كاشغەرىي ۋە ‹‹دىۋان››تەتقىقاتىنىڭ باسقۇچلۇق نەتىجىلىرى خۇلاسىلاندى، يېڭى نەتىجىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، كىيىنكى تەتقىقات ۋە ئىجادىيەتلەرگە يۆنۈلۈش كۆرسىتىلدى، ئالىمنىڭ شەخسىيىتى ۋە ‹‹دىۋان››نىڭ ئىلمىي، تارىخىي ۋە رېئال قىممىتى ھەققىدىكى بىلىش چوڭقۇرلاشتى ۋە ئىلىم ساھەسىدىن ھالقىپ، جەمئىيەتنىڭ ھەر ساھەسىگە تېخىمۇ كەڭ دائىرىدە يېيىلدى. نەتىجىدە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى دۇنياۋىي كۆلەم ھاسىل قىلدى، مەھمۇد كاشغەرىي دۇنياۋىي ئالىم سۈپىتىدە تونۇلدى.
  

0

تېما

0

دوست

1021

جۇغلانما

تىرىشچان ئەزا

ئۆسۈش   2.1%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  32407
يازما سانى: 103
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 0
تۆھپە : 306
توردىكى ۋاقتى: 41
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-10
يوللىغان ۋاقتى 2015-1-2 18:12:14 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
بۇ بۈيۈك ئالىم ھېلىمۇ ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا كاشىغەرى دىگەن نامنى قويۇپتىكەن، بولمىسا باشقىلار بېقىۋالاتتىكەن.

نارات

1

تېما

0

دوست

4984

جۇغلانما

ئاكتىپ ئەزا

ئۆسۈش   99.47%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  14180
يازما سانى: 410
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 302
تۆھپە : 1320
توردىكى ۋاقتى: 195
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-12
يوللىغان ۋاقتى 2015-1-2 20:47:11 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
ياخشى ئەسەر ياخشى تېما رھەمەت

7

تېما

4

دوست

5533

جۇغلانما

تۆھپىكار ئەزا

ئۆسۈش   10.66%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  2867
يازما سانى: 444
نادىر تېمىسى: 1
مۇنبەر پۇلى: 156
تۆھپە : 1567
توردىكى ۋاقتى: 352
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-29
يوللىغان ۋاقتى 2015-1-3 11:03:02 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
بۇ ماقالىلەر ئۇ يىلدىن بۇ يىلغا كېتىۋەردىغۇ،

18

تېما

23

دوست

400 تۈمەن

جۇغلانما

بېكەت مەسئۇلى

Rank: 9Rank: 9Rank: 9

ئۆسۈش   100%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  8883
يازما سانى: 55
نادىر تېمىسى: 6
مۇنبەر پۇلى: 800042
تۆھپە : 801513
توردىكى ۋاقتى: 1617
سائەت
ئاخىرقى: 2015-4-30

ئاكتىپ يېڭى ئەزا ھەركەتچان ئەزا قىزغىن ئەزا كېڭەيتىش ماھىرى تەشۋىقات ماھىرى تېما ماھىرى پەخىرلىك ئەزا مۇنەۋۋەر مەسئۇل مۆھتىرەم ئەزا پىشقەدەم ئەزا ئۈمۈرلۈك شەرەپ مۇكاپاتى تۆھپىكار باشقۇرغۇچى نادىر يازما چولپىنى تۆھپىكار ئەزا پىداكار ئەزا ئىجاتكار ئەزا مۇكاپاتى تېما يوللاش چولپىنى ئىنكاس چولپىنى

يوللىغان ۋاقتى 2015-1-3 11:19:34 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش


‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›› تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلى(4)


يۈسۈپجان ياسىن


(مەنبەسى : ‹‹ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى››نىڭ 2014 يىلى 22-، 24-، 25- نۇيابىردىكى سانى)


4-‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدىكى ناماياندە شەخسلەر

‹‹دىۋان›› 1914- يىلى ئىستانبۇلدا تېپىلغان. شۇندىن بۇيانقى بىر ئەسىر داۋامىدا بۇ ئەسەرنىڭ نىڭ تەرجىمىسى، نەشرى ۋە تەتقىقاتىغا مۇناسىۋەتلىك ئىلمىي پائالىيەتلەر دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە ناھايىتى مۇھىم بىر تېمىغا ئايلاندى . بۇ جەرياندا مەشھۇر دىۋانشۇناسلار، ھاياتىنى بۇ ئەسەرگە بېغىشلىغان بۈيۈك شەخسلەر ئوتتۇرىغا چىقتى، نۇرغۇن ئىلمىي خادىملار بۇ ئەسەرنى ئۆزىنىڭ كەسپىي ساھەسى بويىچە تەتقىق قىلدى، ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى كۈچەيتىش ۋە مەھمۇد كاشغەرىينى خاتىرىلەش ئۈچۈن ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرى تەشكىللەندى، ئەسەرنىڭ ئىلمىي قىممىتى كۆپ خىل نۇقتىدىن يورىتىلدى. يەنە مەھمۇد كاشغەرىي ۋە‹‹دىۋان››نى تېما قىلغان سەنئەت ئەسەرلىرىمۇ بارلىققا كەلمەكتە. نۆۋەتتە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتى دۇنياۋىي تېمىلارنىڭ بىرىگە ئايلاندى. ئەلۋەتتە بىز‹‹دىۋان››تەتقىقاتى ئۈچۈن ئەجىر سىڭدۈرگەن بارلىق ئالىم ۋە مۇتەخەسسىسلەرگە ھۆرمەت  كۆرسىتىمىز ۋە ئۇلارنىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرىنى قەدىرلەيمىز. تۈۋەندە بىز بىر ئەسىردىن بېرى ‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمىسى، نەشرى ۋە تەتقىقاتى ئۈچۈن ئالاھىدە تۆھپە قوشقان، ھەمدە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى كۈچەيتىش ۋە كېڭەيتىش يولىدا مۇھىم بىر باسقۇچ ھاسىل قىلغان ئالىملارنىڭ ۋەكىللىرىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.
كىلىسلى رىفات
كىلىسلى رىفات (1874~1953) ــ يازغۇچى، مائارىپچى، فىلولوگ، تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى تەتقىقاتچىسى، كىتابىيات مۇتەخەسسىسى. ئەسلى ئىسمى ئاھمەد رىفات، كىلىستە تۇغۇلغانلىقى ۋە ئۇزۇن مەزگىل مۇئەللىملىك قىلغانلىقى ئۈچۈن كىلىسلى رىفات، كىلىسلى مۇئەللىم رىفات، كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە دېگەن ناملار بىلەن تونۇلغان.
كىلسلى رىفات يۇرتى كىلىستە باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپ مەلۇماتىنى ئالغاندىن كېيىن شۇ شەھەردىكى مەشھۇر ئۆلۈمالاردىن ئەرەب، پارس تىللىرى ۋە ئىسلام بىلىملىرىنى ئۆگەنگەن. 1892-يىلىدىن 1899-يىلىغىچە ئىستانبۇل دارۇلفۇنۇنىدا،  1904-1908- يىللاردا مەكتەبى-ھوقۇق(قانۇن مەكتىپى) تا ئوقۇغان. 1901- 1904-يىللاردا ۋە 1909-يىلىدىن كېيىن ئىستانبۇلدىكى ئوتتۇرا مەكتەپلەردە، دارۇلمۇئەللىمىندە، دارۇلمەلۇماتتا ئەرەب، پارس ۋە تۈرك تىللىرى، جۇغراپىيە، تارىخ، ئاقائىد، جازا قانۇنى، ئۇلۇمى دىنىييە(دىن ئىلمى) دەرسلىرىنى بەرگەن. 1923- يىلىدىن تاكى 1946- يىلى پىنسىيەگە چىققانغا قەدەر ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئىلاھىيەت ۋە ئەدەبىيات فاكۇلتېتلىرىدا ئەرەب تىلى مۇئەللىمى بولۇپ ئىشلىگەن. 1915- يىلى ئاسارى ئىسلامىييە ۋە مىللىييە تەتقىق ئەنجۈمەنىنىڭ ئەزالىقىغا تەيىنلەنگەن. ئەينى يىللاردا يەنە كۇتۇپخانىلار تەتقىقات كومىسيونىدا ۋەزىپىگە تەيىنلىنىپ، ئىستانبۇل ۋەھپە كۇتۇپخانىلىرىدىكى نادىر ۋە قىممەتلىك ئەسەرلەرنى ئېنىقلاش خىزمىتىنى ئىشلىگەن.
كىلىسلى رىفاتنىڭ ئىلمىي ھاياتىنى ئەرەب تىلى دەرسلىكلىرىنى تۈزۈش، قەدىمكى ئەسەرلەرنى نەشرگە تەييارلاش، تۈرك تىلى ئىسلاھاتى ئۈچۈن سۆزلۈك تەييارلاشتىن ئىبارەت ئۈچ چوڭ تۈرگە ئايرىشقا بولىدۇ. بولۇپمۇ ئۇنى مەشھۇر بىر ئالىم سۈپىتىدە تونۇتقىنى قەدىمكى ئەسەرلەرنى نەشىرگە تەييارلاش خىزمىتى بولدى.  كىلىسلى رىفات  يېرىم ئەسىر ئۆمرۈنى تۈرك مەدەنىيەت تارىخىدىكى نادىر ئەسەرلەرنى قېزىش، رەتلەش ۋە يورۇقلۇققا چىقىرىش بىلەن  ئۆتكۈزدى.  ئۇ رەتلەپ ياكى تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان كىتاپلار ئىچىدە مەشھۇر بولغانلىرى  ‹‹كىتابى دەدە قورقۇت››(1914)، ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››(1915-1917)،‹‹ئبنى مۇھەننا لۇغىتى››(1919)، ‹‹فېرھەنكنامەئى سادى››(1924)، ‹‹ئەۋلىيا چەلەبى ساياھەتنامىسى››(1928)، ‹‹دىۋانى تۈركى سۇلتانى ۋەلەد›› (1935)، ‹‹كەشفۇز-زۈنۇن››(1941-1945) قاتارلىق ئەسەرلەردۇر.  بۇ ئەسەرلەر ئىچىدە ئۇنى ئەڭ يۈكسەك شۆھرەتكە ئېرىشتۈرگىنى‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››ئىدى. كىلىسلى رىفات ئاۋۋال ‹‹دىۋان›› نىڭ  قول يازمىسىنى رەتلەپ، ئاندىن كېيىن ئۇنى قايتا كۆچۈرۈپ ۋە بەزى يەرلىرىنى تۈزۈتۈپ، مىق مەتبەئەدە ئۈچ توملۇق قىلىپ باستۇرغان. 1915-1917- يىللاردا‹‹دىۋان››نىڭ باسما نۇسخىسى چىققاندىن كېيىن كىلىسلى رىفات ئۇنى تۈركچىگە تەرجىمە قىلىپ، 22 دەپتەرنى توشقۇزغان. بۇ نۇسخا ھازىر تۈرك تىل قۇرۇمىدا ساقلىنىۋاتىدۇ. كىلىسلى رىفاتنىڭ نەشرىدىن كېيىن ‹‹دىۋان››ئىلىم دۇنياسىغا مەلۇم بولدى، دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتى باشلاندى.   
تۈركىيە ھۆكۈمىتى كىلىسلى رىفاتنىڭ ئىلمىي تۆھپىسىنى خاتىرىلەش ۋە نامىنى ئەبەدىيلەشتۈرۈش ئۈچۈن غازىئانتەپ ئۇنىۋېرىستېتىنىڭ كىلىستىكى مائارىپ فاكۇلتېتىغا ‹‹كىلىسلى مۇئەللىم رىفات بىلگە مائارىپ فاكۇلتېتى›› دېگەن نامنى بەردى.
ك. بروككېلمان
كارل بروككېلمان (1868~1956) ــ گېرمانىيەلىك شەرقشۇناس، مەشھۇر سامى تىللىرى مۇتەخەسسىسى.
بروككېلمان بالىلىق چاغلىرىدىلا ئىبرانى، ئارامى ۋە سۈريانى تىللىرىنى ئۆگەنگەن. 1886-يىلى روستوك ئۇنىۋېرسىتېتىغا كېرىپ، شەرقشۇناسلىق كەسپىدە ئوقۇغان. 1890-يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1893-يىلى برېسلائۇ ئۇنىۋېرسىتېتىدا دوتسېنت بولغان. 1900-يىلى بېرلىندىكى ھۇمبولد ئۇنىۋېرسىتېتىدا پىروفېسسور، 1903-يىلى كۆنىگسبېرگ ئالبېرتوس ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوردىناريۇس پىروفېسسور بولغان. 1909- يىلىدىن باشلاپ ھاللې ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئىشلىگەن، 1918-يىلى بۇ ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ مۇدىرلىقىغا تەيىنلەنگەن. 1923-يىلى برېسلائۇ ئۇنىۋېرسىتېتىغا يۆتكەلگەن، 1932- يىلى بۇ ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ مۇدىرى بولغان. بروككېلمان يەھۇدىي پۇشتىدىن بولغان بەزى پىروفېسسورلارنى ھىمايە قىلغانلىقى ئۈچۈن ناتسىت تەرەپدارلىرىنىڭ قاتتىق تەنقىدىگە ئۇچرىغان، گىتلېر تەختكە چىققاندىن كېيىن 1935-يىلى پېنسىيەگە چىقىشقا مەجبۇر بولغان. 1947-يىلى يەنە ئوقۇتۇش ساھەسىگە قايتىپ، 1953- يىلىغىچە ھاللې ئۇنىۋېرسىتېتىدا پەخرىي پروفېسسورلۇق سالاھىيىتى بىلەن دەرس بەرگەن.
بروككېلمان سامى تىللىرى، ئىسلام ئىلىملىرى، ئەرەب، سۈريانى فىلولوگىيەسى ۋە تۈركولوگىيە تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان. كىتاب، ماقالە، ئوبزور بولۇپ جەمئىي 600 پارچىغا يېقىن ئەسەر يازغان.  ئۇ ‹‹دىۋان›› ھەققىدە‹‹مەھمۇد كاشغەرىيگە كۆرە تۈركىي تىللارنىڭ پېئىل تۈزۈلۈشى››(1919)، ‹‹قەدىمكى تۈركىستان خەلق ھېكمەتلىرى››(1920) ،‹‹ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىسلامىيەت دەۋرىدە تەرەققىي قىلغان شەرقىي تۈرك ئەدەبىي تىللىرىنىڭ گىرامماتىكىسى››(1954)  قاتارلىق بىر يۈرۈش ماقالىلارنى يازغاندىن باشقا، ‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تىكى ئوتتۇرا تۈركچىنىڭ سۆزلۈك خەزىنىسى››(1928) دېگەن نام بىلەن بۇ ئەسەرنىڭ ئىندېكسىنى تۈزگەن. ئۇ تۈزگەن ئىندېكس ‹‹دىۋان››نىڭ تولۇق نەشرى چىققانغا قەدەر ئىلىم ساھەسىدە قوللىنىلدى. بروككېلمان ياۋروپا ئالىملىرى ئىچىدە ‹‹دىۋان ›› ھەققىدە ھەم تۇنجى، ھەم ئەڭ كۆپ تەتقىقات ئېلىپ بارغان شەرقشۇناس بولۇپ،  غەرب تۈركولوگىيە ساھەسىگە ‹‹دىۋان››نى ، قاراخانىيلار دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تىلى ۋە ئەدەبىياتىنى كەڭ دائىرىدە تونۇتقان.  
بېسىم ئاتالاي
بېسىم ئاتالاي(1882~1965) ــ مائارىپچى، تىلشۇناس، يازغۇچى ۋە دۆلەت ئەربابى. ئۇشاقتا تۇغۇلغان.  ئۇشاقتا باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا ماكتەپ مەلۇماتىنى ئالغاندىن كېيىن بىر يەنە ئۇشاقتا مەدرىس تەربىيەسى كۆرگەن. 1909- 1912- يىللاردا ئىستانبۇل دارۇلمۇئەللىمىندە ئوقۇغان. ئۇنىڭدىن كېيىن، كونيادا ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان، كېيىن ترابزون، ئەنقەرە ۋە كونيادىكى مۈئەللىم مەكتەپلىرىدە مۇدىر بولغان. يەنە ماراش، ئىچەل، نىگدەدە مىللىي مائارىپ مۇدىرى بولۇپ ئىشلىگەن. سىلىفكەدە مۇداپىيەئى ھوقۇق جەمئىتىنى قۇرۇپ، سىلىفكە ۋە ئۇشاكتا قۇتۇلۇش ئۇرۇشىغا قاتناشقان، 1920 –يىلى تۈركىيە بۈيۈك مىللەت مەجلىسىنىڭ كۇتاھيا ۋەكىلى بولۇپ سايالغان. ۋەكىللىك سالاھىيىتى 1946- يىلىغىچە داۋاملاشقان.
1923- يىلى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغاندىن كېيىن، بېسىم ئاتالاي مىللىي مائارىپ مىنىستىرلىقىدا كۈلتۈر مۇدىرى بولۇپ ئىشلىگەن. 1932- يىلىدىن 1951- يىلىغىچە تۈرك تىل قۇرۇمىدا شۆبە مۇدىر بولغان. بۇ مەزگىلدە يەنە 1937- يىلىدىن 1942- يىلىغىچە ئەنقەرە ئۇنىۋېرسىتېتى تىل ۋە تارىخ- جۇغراپىيە فاكۇلتېتىدا، ساقچى ئىنىستىتۇتىدا پارس تىلىدىن دەرس بەرگەن.  
ئاتالاي تەتقىقاتچى، تەرجىمان ۋە ئەدىپ سۈپىتىدە تونۇلغان. ئۇ تۈرك تىلى مورفولوگىيەسى  ھەققىدە‹‹تۈرك تىلى قائىدىلىرى››(1931)، ‹‹تۈركچىمىزدە مەن∕  مان››(1940)، ‹‹تۈرك تىلىدىكى قوشۇمچىلار ۋە يىلتىزلار ھەققىدە بىر سىناق››(1942)، ‹‹تۈركچىدە سۆز ياساش ئۇسۇلى››(1946) دېگەن ئەسەرلەرنى يازغان. ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››(1939- 1943)، ‹‹ئەت-تۇخفەتۈز - زەكىييە فىل لۇغاتىت تۈركىيە››(1946)، ‹‹مۈيەسسىرەت ئۈل –ئۇلۇم››(1946)، ‹‹سېڭلاھ، لۇغاتى نەۋائى››(1950)، ‹‹ئابۇشقا لۇغىتى ياكى چاغاتاي سۆزلۈكى›(1970) دېگەن ئەسەرلەرنىڭ ئىلمىي نەشرىنى تەييارلىغان، بولۇپمۇ ئۇ ‹‹دىۋان››نىڭ تۈركچە تەرجىمىسى، ئىندېكسى ۋە فاكسىمىلىنى ئىشلەپ نەشر قىلدۇرۇش ئارقىلىق دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىغا پۇختا ئاساس سالغان.   يەنە ‹‹ساكاريا داستانى›› (1921)، ‹‹ئونۇنجى يىل داستانى››(1933)، ‹‹سۇنا بىلەن چوبان›› (ھېكايە، 1938)، ‹‹باش بالاسى››(تىياتىر)  قاتارلىق داستان، ھېكايە ۋە سەھنە ئەسەرلىرى بار.
ئۆمەلژان پرىتساك
ئۆمەلژان پرىتساك (1919~2007) –ـ  قاراخانىيلار تەتقىقاتىنىڭ ئەڭ مەشھۇر ۋەكىلى. ئەسلى يۇرتى ئوكرائىنا، ستالىن دەۋرىدىكى قاتتىق سىياسەت سەۋەبىدىن ئۆمرۈنى غەربىي ياۋروپا بىلەن ئامېرىكىدا ئۆتكۈزۈشكە مەجبۇر بولغان. لوۋ، كىيېف، بېرلىن، گۆتتىنگېن ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدە ئىسلام بىلىملىرى،  پارس ۋە تۈرك تىللىرىنى ئۆگەنگەن. 40-50- يىللاردا گېرمانىيەدە ياشاپ، ھامبۇرگ ئۇنىۋېرسىتېتىدە پروفېسسور بولغان. كېيىن بىر مەزگىل ۋاشىنگتون ۋە سېئاتىل ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدە دەرس بەرگەن. 1964- يىلىدىن باشلاپ خارۋارد ئۇنىۋېرىستېتىدە پروفېسسورلۇق ئۇنۋانى بىلەن دەرس ئۆتكەن. بۇ ئۇنىۋېرسىتېتتا ئوكرائىنا تارىخى كافېدراسىنى تەسىس قىلىپ، ئۆزى مەسئۇل بولغان. 1991- يىلى ئوكرائىناغا قايتىپ كېلىپ،1941- يىلى ئۇستازى ئاخاتېنگىل كرىمسكى ئۆلتۈرۈلگەندە تاقىتىۋىتىلگەن ئوكرائىنا مىللىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنى ئەسلىگە كەلتۈرگەن.
پرىتساك 40 خىلدىن ئارتۇق تىلنى ياخشى ئىگىلىگەن، دىققىتىنى ئاساسلىقى ئوتتۇرا ئەسىر تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا قاراتقان. ئۇنىڭ شەرقشۇناسلىق تەتقىقاتىدا تۈركولوگىيە مۇھىم بىر ساھەنى تەشكىل قىلغان. ‹‹قارلۇقلاردىن قاراخانىيلارغىچە››(1951) ۋە ‹‹قاراخانىيلار››(1953) دېگەن ئەسەرلىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر تارىخىنىڭ قاراخانىيلار دەۋرىنى ناھايىتى ياخشى يورىتىپ، دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە زور شۆھرەت قازانغان.  ئاشۇ ئەسەرلىرى ۋە 1953- يىلى تۈركچە ئېلان قىلىنغان ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي كىمدۇر؟›› دېگەن ماقالىسى ئارقىلىق مەھمۇد كاشغەرىينىڭ  كېلىپ چىقىشى، نەسەبى، ئىلمىي ھاياتى ھەققىدە ناھايىتى مۇھىم ، ئىشەنچىلىك مەلۇماتلارنى ئوتتۇرىغا قويغان. يەنە تۈركىي تىلغا ئائىت بىر يۈرۈش ماقالىلارنى ئېلان قىلغان. پرىتساكنىڭ 70-90- يىللاردىكى تەتقىقاتى ئاساسەن كىيېف رۇس دۆلىتىنىڭ شەكىللىنىشى، دەسلەپكى ۋە ھازىرقى زامان ئوكرائىنا تارىخى، ياۋروپا يايلاق خەلقلىرى تارىخىغا مەركەزلەشكەن. يەنە 7-12- ئەسىرلەردىكى شەرقىي ياۋروپا تارىخىغا ئائىت سكاندىناۋ، يەھۇدىي، ھازار، ئەرەب ۋە پارس مەنبەلىرىنى رەتلەپ چىقىپ، ئۇنىڭ بىر قىسمىنىڭ ئىلمىي ۋە تەنقىدىي نەشرىنى  ئېلان قىلغان. پرىتساك پۈتۈن ئەسەرلىرىدە مەھمۇد كاشغەرىينىڭ پاكىتلىرىنى  مۇھىم ئورۇنغا قويغان، بۇ پاكىتلارنىڭ سايىسىدە بىر مۇنچە تارىخىي ھەقىقەتلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇشقا مۇۋەپپەق بولغان.
ئا.جافەرئوغلۇ :  
ئاھمەد جافەرئوغلۇ (1899~1975) ــ ئەزەرى تۈركولوگى ۋە تۈركىيەدىكى ئۇيغۇرشۇناسلىق تەتقىقاتىنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋەكىللىرىدىن بىرى.
جافەرئوغلۇ دەسلەپ ئوكرائىنانىڭ كىيېف شەھىرىدىكى سودا ئالىي تېخنىكومىغا ئوقۇشقا كىرگەن. 1917-يىلى بولشىۋېك ئىنقىلابى پارتلىغاندىن كېيىن ئەزەربەيجان مۇستەقىللىق ھەرىكىتىگە قاتناشقان. 1918-يىلى ئەزەربەيجانغا كەلگەن ئىسلام ئارمىيەسىگە پىدائىي ئەسكەر بولۇپ قاتناشقان ۋە توپچى قىسىمدا بىرىگادا كوماندىرى بولغان. 1920- يىلى ئەزەبەيجان  جۇمھۇرىيىتى سوۋېت قىزىل ئارمىيەسى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغاندىن كېيىن جافەرئوغلۇ تۈركىيەگە كېلىپ، ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئەدەبىيات فاكۇلتېتىدا ئوقۇغان. 1924-يىلى ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنى پۈتكۈزگەندىن كېيىن ئىلاھىيەت فاكۇلتېتى كۇتۇپخانىسىدا مەمۇر بولغان. 1925–يىلى گېرمانىيەگە بېرىپ، ئاۋۋال بېرلىن ئۇنىۋېرسىتېتىدا، كېيىن برېسلائۇ ئۇنىۋېرسىتېتىدا تۈركولوگىيە كەسپىدە ئوقۇپ دوكتورلۇق ئۇنۋانىنى ئالغان. 1929-يىلى تۈركىيەگە قايتىپ كېلىپ، ئىستانبۇل ئۈنىۋېرسىتېتى ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ تۈرك تىلى تارىخى بۆلۈمىدە دوتسېنت بولغان، 1938-يىلى يەنە ئاشۇ بۆلۈمدە پىروفېسسورلۇق ئۈنۋانىغا ئېرىشكەن. 1946-يىلىدىن 1973-يىلى پېنسىيەگە چىققانغا قەدەر تۈرك تىلى تارىخى بۆلۈمىدە مۇدىر بولۇپ ئىشلىگەن.   
جافەرئوغلۇ ئىلمىي تەتقىقاتتا تۈركىي تىللار تارىخى، لۇغەتچىلىك، لېكسىكولوگىيە ۋە لېكسىكوگرافىيە قاتارلىق كۆپ ساھەلەر بىلەن مەشغۇل بولغان. ئېلان قىلىنغان ئەسەرلىرىنىڭ سانى 400 دىن ئاشقان، بۇنىڭ ئىچىدە مەخسۇس تېمىدا يېزىلغان كىتابلىرىنىڭ سانى 30 غا يېتىدۇ. ئەسەرلىرى ئىچىدە ‹‹تۈرك تىلى تارىخىي خاتىرىلىرى›› (1943)، ‹‹تۇنجى تۈرك تىلچىسى مەھمۇد كاشغەرىي››(1938)،‹‹تۈرك تىلى تارىخى›› (1958-1964) ، ‹‹قەدىمكى ئۇيغۇر تۈركچىسى سۆزلۈكى››(1968)،‹‹مەھمۇد كاشغەرىي›› (1970)، ‹‹تۈرك قوۋملىرى››(1983) قاتارلىق  كىتابلىرى تۈركولوگىيە تەتقىقاتىدا ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتقان ئەسەرلەردۇر.  ئۇ مەھمۇد كاشغەرىيدىن كېيىن تۈرك قوۋملىرى ئىچىدە بىۋاسىتە تىل تەكشۇرۇش بىلەن شۇغۇللانغان ئەڭ مەشھۇر تۈرك ئالىمى. ئۇ ئانادولۇ(ئاناتولىيە)دا كەڭ دائىرىدە تىل تەكشۈرۈش پائالىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىپ،‹‹ئانادولۇ تەلەپپۇزىنىڭ توپلاملىرى›› ناملىق توققۇز توملۇق بىر كۇللىياتنى ۋۇجۇدقا كەلتۈرگەن. شۇڭا، بەزى ئالىملار جافەرئوغلۇنى‹‹ئانادولۇنىڭ مەھمۇد كاشغەرىيسى››، ‹‹ئانادولۇنىڭ ۋېلھېم رادلوفى›› دېگەن نام بىلەن تەرىپلەيدۇ. ئۇ ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي ئىسكەندىرىيە فىلولوگىيە مەكتىپى مېتودىدا تۈرك تىلى ۋە گىرامماتىكا ئەنئەنىسىنىڭ قۇرغۇچىسى››دەپ قارىغان.  
س. مۇتەللىبوف
سالىخ مۇتەللىبوف (1900~1979) ــ ئۆزبەك تۈركولوگى. بالىلىق چاغلىرىدا مەدرىسەدە ئوقۇپ ئەرەب - پارس تىللىرىنى ئۆگەنگەن. كېيىن ئۆزبېكىستاندا ئېچىلغان رۇس مەكتەپلىرىدە ئوقۇغان. 1920~1927-يىللاردا تاشكەنت، سەمەرقەند، پەرغانە ۋە قوقاندتىكى ئوتتۇرا مەكتەپلەردە دەرس بەرگەن. 1927-يىلىدىن 1931-يىلىغىچە سەمەرقەند پېداگوگىكا ئاكادېمىيەسىدە ئوقۇغان. 1944- يىلى لېنىنگرادتا ماگىستىرلىق  ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1946-يىلى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىدا بۆلۈم باشلىقى بولغان، 1950-يىلىدىن 1978-يىلىغىچە ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيەسى پۇشكىن نامىدىكى تىل–ئەدەبىيات ئىنستىتۇتىدا ئىشلىگەن. 1964–يىلى‹‹مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›ى›› دېگەن تېمىدىكى دىسسېرتاتسىيەسى بىلەن دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1971- يىلى ‹‹ئۆزبېكىستاندا خىزمەت كۆرسەتكەن پەن ئەربابى›› دېگەن نام بېرىلگەن.
سالىخ مۇتەللىبوفنىڭ تەتقىقاتىدا قەدىمكى ئەسەرلەرنى نەشرگە تەييارلاش، تىل، مەتىن ۋە پېداگوگىكا تەتقىقاتى ئاساسىي ئورۇندا تۇرغان، يەنە ئەلىشىر نەۋايى تەتقىقاتىمۇ مۇھىم ئورۇنغا قويۇلغان. ئۇ 40- يىللاردىن باشلاپ ‹‹دىۋان››تەتقىق قىلىش ۋە ئۆزبېكچىگە تەرجىمە قىلىش بىلەن شۇغۇللانغان. ‹‹دىۋان››نىڭ  مۇتەللىبوف ئىشلىگەن ئۆزبېكچە نۇسخىسى ۋە ئىندىكسى 60- يىللاردا نەشر قىلىنغاندىن كېيىن  ئۆزبېكىستاندا ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىغا ئاساس سېلىندى. بۇ نۇسخا سوۋېت ئېتتىپاقىنىڭ ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدىمۇ مۇھىم رول ئوينىدى. سالىھ مۇتەللىبوف  13- ئەسەرگە ئائىت ‹‹ئەتتۇخفەتۇز -زەكىييە فىل – لۇغاتىت تۈركىيە›› دېگەن ئەسەرنىمۇ نەشرگە تەييارلىغان.   1956-يىلى ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك ›› بىلەن ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ››كە ئاساسەن‹‹11- ئەسىرنىڭ ئەسەرلىرىدە پېئىل›› دېگەن بىر مونوگرافىيە يازغان . ‹‹مورفولوگىيە ۋە سۆزلۈك خەزىنىسى››(1959) دېگەن كىتابى ئۇزۇن ۋاقىتلاردىن بېرى ئۆزبېكىستان ئۇنىۋېرسىتېتلىرىنىڭ فىلولوگىيە بۆلۈملىرىدە  دەرسلىك قىلىنماقتا.
سىر گرارد كلاۋسۇن
سىر گرارد كلاۋسۇن(1891~1974) ــ ئەنگلىيەلىك تۈركولوگ.  دەسلەپ ئېتون ئالى تېخنىكۇمىدا ئوقۇغان، ئۇنىڭدىن كېيىن ئوكسىفورد ئۇنىۋېرسىتېتىدا كىلاسسىك مائارىپ كەسپىدە ئوقۇپ، لاتىن ۋە گرېك فىلولوگىيەسىنى ئۆگەنگەن. 1914- يىلى ئۇنىۋېرسىتېتنى تاماملىغاندىن كېيىن ئەسكەر بولغان ۋە ئەنگلىيە ئارمىيەسىنىڭ تۈركىيەنىڭ چاناققەلئەدە، مىسىر ۋە ئىراقتا قىلغان ئۇرۇشلىرىغا قاتناشقان. 1919- يىلى مۇستەملىكە مىنىستىرلىقىدا شتاب كاپىتانى بولغان. كېيىن دۆلەتنىڭ تېخىمۇ يۇقىرى دەرىجىلىك ۋەزىپىلىرىگە قويۇلغان. 1951- يىلى پېنسىيەگە چىققان. كلاۋسۇن دەسلەپتە شەرقشۇناسلىقنىڭ  ھىندولوگىيە، تىبەتولوگىيە، سىمىستولوگىيە ۋە ئەرەبشۇناسلىق ساھەسىدە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللانغان.   1912- يىلى خان جەمەتى ئاسىيا تەتقىقات جەمئىيىتىگە ئەزالىقىغا تەيىنلەنگەن، 1958-1961-يىللاردا بۇ جەمئىيەتنىڭ مۇدىرى بولغان، 1969- يىلى ئامېرىكا ئىندىئانا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ‹‹ئالتايشۇناسلىق تەتقىقاتى مۇكاپاتى››غا ئېرىشكەن.
كلاۋسۇننىڭ تۈركولوگىيە ساھەسىدىكى تەتقىقاتى ئاساسەن 1951- يىلىدىن كېيىن باشلانغان.  بۇ ساھەدە تۈرك لۇغەتشۇناسلىقى ۋە تۈرك سىنتاكسىسى ھەققىدىكى تەتقىقاتى ئالاھىدە ئورۇندا تۇرغان. كلاۋسۇن شەرقشۇناسلىققا ئائىت 71 پارچە ئەسەر ئېلان قىلغان بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە 48 پارچىسى تۈركولوگىيەگە بېغىشلانغان. ئۇ 1956- يىلى ئېلان قىلغان ‹‹ئالتاي نەزەرىيەسىگە قارشى پاكىتلار›› دېگەن ئەسىرى ئىلىم ساھەسىدە ناھايىتى كۈچلۈك تەسىر قوزغىغان. 1972- يىلى نەشر قىلىنغان ‹‹13- ئەسىرىدىن بۇرۇنقى تۈرك تىلىنىڭ ئېتېمولوگىيە لۇغىتى›› دېگەن ئەسىرى دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرگەن مۇھىم بىر تەتقىقات ھېساپلىنىدۇ.  بۇ ئەسەرگە 13- ئەسىردىن ئىلگىرى يېزىلغان باشقا تۈركچە ئەسەرلەردىكى سۆزلۈكلەر بىلەن بىرلىكتە، ‹‹دىۋان›› دىكى سۆزلۈكلەرنىڭمۇ ھەممىسى كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، كلاۋسۇن بۇنىڭدا‹‹دىۋان››دىكى سۆزلەرنىڭ تارىخىي پىرىنسىپ ئاساسىدىكى توغرا تەلەپپۇزىنى تىكلەشكە ۋە بورككلماننىڭ ئىندېكسى، بېسىم ئاتالاينىڭ تەرجىمە نۇسخىسى ۋە ‹‹قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتى››دىكى خاتالىقلارنى تۈزۈتۈشكە تىرىشقان. شۇڭا، بۇ ئەسەر بېسىم ئاتالاينىڭ تەرجىمىسىدىن كېيىن ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىدىن كېيىنكى بىرىنجى مۇھىم تەرەققىياتقا ۋەكىللىك قىلىدۇ، دەپ قارالماقتا.
ئا.ن. كونونوف
ئاندرېي نىكولايېۋىچ كونونوف (1906~1986) ــ رۇس تۈركولوگى ۋە مەدەنىيەت تارىخچىسى. كونونوف 1926~1930-يىللاردا پېتېربۇرگ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ ئوسمانلى تۈركلىرى بۆلۈمىدە ئوقۇغان. 1931-يىلىدىن 1938-يىلىغىچە شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىدا تۈرك تىلىدىن دەرس بەرگەن. 1938-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى پەنلەر ئاكادېمىيەسى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىدا ئالىي تەتقىقاتچى بولغان. ئۇ ئۇزۇن يىل بۇ ئىنستىتۇتنىڭ تۈركولوگىيە ۋە موڭغۇلشۇناسلىق بۆلۈمىنىڭ خىزمىتىگە يېتەكچىلىك قىلغان. 1939-يىلى فىلولوگىيە نامزاتى دېگەن ئۇنۋانغا ئېرىشكەن. 1948- يىلى فىلولوگىيە پەنلىرى بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانىنى ئالغان. 1950-يىلى لېنىنگراد ئۇنىۋېرسىتېتىدا پىروفېسسور بولغان. 1949-يىلىدىن 1972-يىلىغىچە بۇ ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ تۈركولوگىيە كافېدراسىنىڭ مۇدىرى بولۇپ ئىشلىگەن. ئارىدا 1953~1954-يىللىرى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ مۇدىرلىقىغا تەيىنلەنگەن، 1973- يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى تۈركولوگىيە كومىتېتىنىڭ باشلىقى بولغان. كونونوف 1958-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ مۇخبىر ئەزالىقىغا، 1974-يىلى ئاكادېمىلىكىگە تەيىنلەنگەن.
كونونوف ئاساسەن ھازىرقى زامان تۈركىي تىل شېۋىلىرىنىڭ گىرامماتىكىسى، لېكسىكا تەرەققىياتى، قەدىمكى يازما ھۆججەتلەر ۋە رۇسىيەدىكى شەرقشۇناسلىق تارىخىنى تەتقىق قىلغان. بۇ ساھەدە ئۇنىڭ ‹‹ھازىرقى زامان تۈرك ئەدەبىي تىلىنىڭ گىرامماتىكىسى››(1956) ،  ‹‹ھازىرقى زامان ئۆزبېك ئەدەبىي تىلىنىڭ گىرامماتىكىسى››(1960)،‹‹7~9-ئەسىرلەردىكى تۈرك – رۇنىك يادىكارلىقلىرى تىلىنىڭ گىرامماتىكىسى››(1980)، ‹‹سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى تۈركولوگىيە تەتقىقاتىنىڭ تارىخى››(1972) قاتارلىق كىتابلىرىنى تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ. كونونوف ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ›› بىلەن ‹‹دىۋان››نى رۇسچىغا تەرجىمە قىلىپ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىلىم ساھەسىگە كەڭ تونۇتۇش، ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنى ئىلگىرى سۈرۈش، ‹‹دىۋان››غا ئائىت ئىلمىي پائالىيەتلەرنى تەشكىللەشتە يېتەكچى رول ئوينىغان.
مىرسۇلتان ئوسمانوف
مىرسۇلتان ئوسمانوف (1929~) ــ ئۇيغۇر تۈركولوگى، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلشۇناسلىقىنىڭ نەزەرىيەۋى ئاساسىنى ياراتقان ئالىم. ئەسلى قازاقىستاننىڭ ياركەنتتە تۇغۇلغان. 3 ياش ۋاقتىدا  ئائىلىسى غۇلجىغا كۆچۈپ كەلگەن. مىرسۇلتان ئوسمانۇف 1943-يىلى ئىلىدا ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتكۈزۈپ، گېزىتخانىدا نابۇرچىك، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى ياشلار تەشكىلاتىدا كاتىپ، ئورگان ژۇرنىلىدا مۇھەررىر بولغان. 1951-يىلى مەركىزىي مىللەتلەر ئىنستىتۇتىغا ئوقۇشقا بارغان. ئوقۇش پۈتكۈزگەندىن كېيىن، شۇ مەكتەپتە خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەن. 1957-يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىغا يۆتكىلىپ كېلىپ، ئۇيغۇر تىلى ئوقۇتۇشى بىلەن شۇغۇللانغان. 1965-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق تىل- يېزىق كومىتېتىنىڭ پەن تەتقىقات باشقارمىسىغا يۆتكەلگەن. 1982-يىلىدىن باشلاپ شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى تىل تەتقىقات ئىنستىتۇتىدا ئىشلىگەن. 1987-يىلى ئىنستىتۇتنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى بولغان. 1993-يىلى پېنسىيەگە چىققان.
مىرسۇلتان ئوسمانوفنىڭ ئىلمىي پائالىيەتلىرى تىل تەكشۈرۈش، تەتقىقات، ئوقۇتۇش، لۇغەتچىلىك، قەدىمكى ئەسەرلەرنى نەشرگە تەييارلاش قاتارلىق ساھەلەردە ئىپادىلەنگەن. بولۇپمۇ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىيالېكت ۋە شېۋىلىرى تەتقىقاتىدا يول ئاچقۇچى بىر ئالىمغا ئايلانغان. مىرسۇلتان ئوسمانوفنىڭ  ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۇنىڭ دىيالېكت، شېۋىلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتى 1950-يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا باشلانغان. ئەمەلىي تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقات نەتىجىسىدە ‹‹ھازىرقى ئۇيغۇر تىلى دىيالېكتلىرى› (1990)، ‹‹ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىيالېكتى›› (1999)، ‹‹ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىيالېكتى››(2005) قاتارلىق بىر يۈرۈش ئەسەرلەرنى  ئېلان قىلىش ئارقىلىق ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىيالېكت ۋە شېۋە تەتقىقاتىنىڭ ئاساسىنى تىكلىگەن. قەدىمكى ئەسەرلەر تەتقىقاتىدا ئۇنىڭ ‹‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››نى نەشرگە تەييارلاشتىكى ئەمگەكلىرى ناھايىتى گەۋدىلىك  بولغان. ئالىم ئەسەرنىڭ ئىككى قېتىملىق نەشرىگە زور ئەجىر سىڭدۈرگەن ۋە يېتەكچى رول ئوينىغان. بۇنىڭدىن باشقا،  ئاتاغلىق تىلشۇناس، ئالىم ئىبراھىم مۇتئى بىلەن بىرلىكتە مەھمۇد كاشغەرىينىڭ قەبرىسىنى ئېنىقلاپ، كاشغەرىي تەتقىقاتىدا بۆسۈش خاراكتېرلىق نەتىجە ياراتقان. ئۇ يەنە 2013- يىلى‹‹قۇتادغۇ بىلىگ››نىڭ پەرغانە نۇسخسىنىڭ تولۇقلانغان مەتنىنى نەشر قىلدۇرۇپ، بۇ ئەسەرنىڭ تېكىستولوگىيە تەتقىقاتىدا يېڭى بىر پەللە ياراتتى. ئالىمنىڭ تۈركولوگىيە ساھەسىدە كۆرسەتكەن خىزمەتلىرىنى تەقدىرلەش ئۈچۈن تۈركىيە ھۆكۈمىتى مۇشۇ ئاينىڭ 22-كۈنى ئۇنىڭغا ‹‹تۈرك تىلى شەرەپ  مۇكاپاتى ›› بەردى.

تالات تېكىن
تالات تېكىن  (1927- ) -- تۈركىيەلىك تۈركولوگ. 1951- يىلى ئىستانبۇل ئۈنىۋېرسىتېتىنىڭ ئەدەبىيات فاكۇلتېتى تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى بۆلۈمىنى پۈتكۈزگەن. ئىزمىر، ترابزون ۋە بىتلىستە ئەدەبىيات مۇئەللىمى بولغان. 1957- 1961- يىللار ئارىسىدا تۈرك تىلى قۇرۇمىدا گىرامماتېكا مۇتەخەسسىسى بولۇپ ئىشلىگەن. 1961- يىلى ئامېرىكىغا بېرىپ دوكتۇرلۇق ئوقۇشىنى باشلىغان. بۇ جەرىياندا ئىندىئانا ئۈنىۋېرسىتېتىنىڭ ئۇرال- ئالتاي تىللىرى بۆلۈمىدە ئىككى يىل تۈرك تىلى لېكتورى بولغان. 1965- يىلى ‹‹ئورخۇن تۈركچىسىنىڭ گىرامماتىكىسى›› دېگەن دىسسىرتاتسىيەسى بىلەن كالىفورنىيە ئۇنىۋېرسىتېتىدا دوكتۇرلۇق ئۈنۋانىنى ئالغان. 1965-1972- يىللار ئارىسىدا ئاشۇ ئۇنىۋېرسىتېتتا تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى كەسپى بويىچە ئوقۇتۇش ئەزاسى بولغان. 1970- يىلى ئىستانبۇلغا كىلىپ ‹‹ئانا تۈركچىدە ئەسلى ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلار›› دېگەن دىسسىرتاتسىيەسى بىلەن دوتسېنتلىق ئۈنۋانىنى ئالغان. 1972- يىلىدىن باشلاپ ئەنقەرەدىكى ھاجەتتەپە ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئىشلىگەن. 1976- يىلى ‹‹ۋولگا بۇلغار كىتابلىرى ۋە ۋولگا بۇلغارچىسى›› دېگەن دىسسىرتاتسىيەسى بىلەن پىروفېسسورلۇق ئۈنۋانىغا ئېرىشكەن. 1982- يىلىدىن 1991- يىلىغا قەدەر ھاجەتتەپە ئۇنىۋېرسىتېتى ئەدەبىيات فاكۇلتېتى تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى بۆلۈمىنىڭ مۇدىرى بولغان.   1994- يىلى ئاشۇ فاكۇلتېتتىن پىنسىيىگە چىققان. شۇنىڭدىن كېيىن تاكى 2003- يىلى ياز ئايلىرىغا قەدەر يەدىتەپە ئۇنىۋېرسىتېتى تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى بۆلۈمىدە ئوقۇتۇش ئەزاسى بولۇپ ئىشلىگەن. ھازىرمۇ قەدىمكى تۈرك ئابىدىلىرى ئۈستىدە تەتقىقاتلىرىنى داۋاملاشتۇرماقتا.
  20- ئەسىرنىڭ 60- يىللىرىدىلا تۈرك تىلى تەتقىقاتى ساھەسىدە كۆزگە كۆرۈنىشكە باشلىغان ۋە بۈگۈنكى كۈندە دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسىدە يۇقىرى نۇپۇزغا ئىگە بولغان تالات تېكىننىڭ يۇقىرىدا ئىسمى تىلغا ئېلىنغان دىسسىرتاتسىيەلىرى مەخسۇس كىتاپ بولۇپ نەشىر قىلىنغاندىن باشقا يەنە تۈرك، ئىنگلىز ۋە گېرمان تىللىرىدا ‹‹ياپونچە ۋە تۈركچە: ياپونچە بىلەن تۈركچىنىڭ تۇغقانچىلىق مۇناسىۋىتى››(1985)،‹‹دۇناي بۇلغارلىرى ۋە ئۇلارنىڭ تىلى››(1987)،‹‹ئورخۇن ئابىدىلىرى››(1988)، ‹‹11- ئەسىردىكى تۈرك شېئىرى›› (1989)،‹‹ھۇنلارنىڭ تىلى››(1993)، ‹‹ياپونچە ۋە ئالتاي تىللىرى››(1993)، ‹‹بىشارەت كىتابى ئىرق بىتىگ››(1993)، ‹‹تۇنيۇقۇق ئابىدىسى››(1994)، ‹‹تۈرك تىللىرىدا ئاساسىي ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلار››(1995)، ‹‹تۈرك تىللىرى-- كىرىش››(م. ئۆلمەز بىلەن بىرلىكتە يازغان، 1995)، ‹‹ئورخۇن ئابىدىلىرى -- كۈل تېگىن، بىلگە قاغان، تۇنيۇقۇق››(1995)، ‹‹تارىختا تۈركچىنىڭ ئىملاسى››(1997)،‹‹تۈركولوگىيە تەنقىدلىرى››(1997)، ‹‹ئورخۇن تۈركچىسىنىڭ گراماتېكىسى››(2003)  قاتارلىق كىتاپلىرى نەشر قىلىنغان. ‹‹11- ئەسىردىكى تۈرك شېئىرى›› دېگەن كىتابىدا ئاپتور ‹‹دىۋان››دىكى شېئىرىي پارچىلار ئۈستىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغان. يەنى ‹‹دىۋان››دىكى شېئىرلارنى تۈرگە ئايرىپ، ئاندىن ھەر بىر پارچە شېئىرنىڭ ۋەزنى، تۈزۈلۈش شەكلى ۋە ئەدەبىي ئالاھىدىلىكى ھەققىدە توختالغان. پەيتى كەلگەندە يەنە ئاشۇ شېئىرلارنىڭ مەيدانغا كىلىشىدىكى تارىخىي، ئىجتىمائىي شارائىت ۋە كۈلتۈرەل مۇھىت ھەققىدىكى مەلۇماتلارنى قىستۈرۈپ ئۆتكەن. كىتاپنىڭ ئاخىرىغا ‹‹دىۋان›› دىكى شېئىرلاردا قوللىنىلغان تىلنىڭ لۇغىتىنى بەرگەن. شۇڭا، بۇ كىتاپ قاراخانىيلار دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى ۋە يەنە شۇ دەۋردىكى تۈرك تىلىنى تەتقىق قىلىش جەھەتتە يۇقىرى پايدىنىلىش قىممىتىگە ئىگە ئەسەرلەرنىڭ بىرىدۇر.
ئا.بىجان ئەرجىلاسۇن
ئاھمەت بىجان ئەرجىلاسۇن (1943~) ــ تۈركىيەلىك تۈركولوگ ۋە يازغۇچى. 1962-يىلى ئىزمىردىكى ئىمام-خاتىپلار مەكتىپىنى پۈتكۈزگەن. 1963- يىلى ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتى ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ تۈركولوگىيە كەسپىگە ئوقۇشقا كىرگەن. 1967-يىلى ئوقۇش پۈتكۈزگەندىن كېيىن ئەنقەرە ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئاستېنت بولغان. 1971-يىلى ‹‹كارس شېۋىسى -فونېتىكا›› دېگەن ئەسىرى بىلەن دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشىپ، ھاجەتتەپە ئۇنىۋېرسىتېتى سوتسىيال ۋە مەمۇرىي ئىلىملەر فاكۇلتېتىدا ئوقۇتۇش ئەزالىقىغا تەيىنلەنگەن ھەمدە تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتىدىن دەرس بېرىشكە باشلىغان. 1976-يىلى ئىيۇندىن 1977-يىلى ئاۋغۇستقىچە ئامېرىكا ۋاشىنگتون ئۇنىۋېرستېتىدا تەكلىپلىك تەتقىقاتچى بولغان. 1979-يىلى ‹‹ ‹قۇتادغۇ بىلىگ›تە پېئىل››دېگەن ئەسىرى بىلەن دوتسېنتلىق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1986- يىلى غازى ئۇنىۋېرسىتېتى پەن- ئەدەبىيات فاكۇلتېتىدا پىروفېسسور بولغان  ۋە بۇ فاكۇلتېتنىڭ تۈرك تىل- ئەدەبىياتى بۆلۈمىنى قۇرغان. 1986-يىلىدىن 1991- يىلىغىچە غازى ئۇنىۋېرسىتېتى ئاخبارات-نەشرىيات ئالىي تېخنىكومىنىڭ مۇدىرى بولغان. 1993-يىلى ئالىي مائارىپ جەمئىيىتىدە ‹‹تۈرك دۇنياسى مەسلىھەتچىسى›› بولۇپ تەيىنلەنگەن. يەنە شۇ يىلدىن باشلاپ 2000-يىلىغىچە تۈرك تىل قۇرۇمىنىڭ باشلىقى بولغان. 2001–يىلى تۈركىيە- قىرغىزىستان ماناس ئۇنىۋېرسىتېتىدا تۈرك تىلىدىن دەرس بەرگەن ۋە تۈركولوگىيە بۆلۈمىنىڭ مۇدىرى بولغان. ھازىر غازى ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پەن-ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ ئوقۇتۇش ئەزاسى.  
ئا.بىجان ئەرجىلاسۇننىڭ تەتقىقاتى ئاساسەن قەدىمكى تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى، ھازىرقى زامان تۈركىي تىل شىۋىلىرىگە مەركەزلەشكەن. ئۇنىڭ ‹‹ ‹قۇتادغۇ بىلىگ› گىرامماتىكىسى ــ پېئىل›› (1984)،‹‹تىلدا بىرلىك››(1989)،‹‹ئۇيغۇر خەلق مەسەللىرى›› (1989)، ‹‹سېلىشتۇرما تۈرك لەھچىلىرى سۆزلۈكى››(1992)،‹‹تۈرك تىلى تارىخى››(2004)،‹‹مەھمۇد كاشغەرىي، دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›› (2014) قاتارلىق 10 دىن ئارتۇق كىتابى نەشر قىلىنغان. ‹‹ ‹قۇتادغۇ بىلىگ› گىرامماتىكىسى ــ پېئىل›› دېگەن كىتابى ئەسەرنى تىل ۋە گىرامماتىكا نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلغان تۇنجى مەخسۇس ئەسەردۇر.  زىيات ئاككويۇنلۇ بىلەن بىرلىكتە ئىشلىگەن ‹‹مەھمۇد كاشغەرىي، دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك››دېگەن   كىتاب‹‹دىۋان››نى يېڭىدىن تەرجىمە قىلىش ۋە سۆزلۈكلەرنى يېڭىدىن تەرتىپكە تۇرغۇزۇش  شەكلى بىلەن تەييارلانغان بولۇپ، ئەسەر كىرىش سۆز، مەتىن، تەرجىمە، ئىزاھات ۋە ئىندېكىستىن ئىبارەت بەش قىسىمدىن تۈزۈلگەن. بۇ نۇسخا‹‹دىۋان››نىڭ تەرجىمە ۋە تەتقىقاتىدىكى ئەڭ دىققەتنى تارتىدىغان ئەسەرلەرنىڭ بىرى بولۇشتەك ئالاھىدىلىككە ئىگە.

روبېرت دانكوف
روبېرت دانكوف (1946~) ــ ئامېرىكىلىق تۈركولوگ. 1964-يىلى كولومبىيە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنى پۈتكۈزۈپ، تۈركىيەدە ئىككى يىل ئىنگلىز تىلىدىن دەرس ئۆتكەن. 1971-يىلى خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىدا يېقىن شەرق تىللىرى ۋە ئەدەبىياتى كەسپى بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانىنى ئالغاندىن كېيىن براندېز ۋە ئارىزونا ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئىشلىگەن. 1979-يىلىدىن باشلاپ ھازىرغا قەدەر چىكاگو ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ يېقىن شەرق تىللىرى ۋە مەدەنىيىتى فاكۇلتېتىدا ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلمەكتە.  دانكوف تۈركولوگىيە ساھەسى بويىچە پىروفېسسورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 2012-يىلى 10-ئاينىڭ 5- كۈنى تۈركىيە چاناققەلە 18-مارت ئۇنىۋېرسىتېتى دانكوفقا پەخرىي دوكتورلۇق ئۇنۋانىنى بەردى.
دانكوفنىڭ ئىلمىي پائالىيىتى ئاساسەن ئوسمانلى تۈركچىسىدىكى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ دەسلەپكى ئىسلامىي تۈرك ئەسەرلىرىدىكى تىل ۋە ئەدەبىيات تېمىلىرىنى تەتقىق قىلىشقا قارىتىلغان. 20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدىن باشلاپ بۇ ساھەگە ئائىت نۇرغۇن ماقالىلەرنى ئېلان قىلغان. دانكوف جامېس كېللي بىلەن بىرلىكتە ‹‹دىۋان››نى ئىنگلىزچىغا تەرجىمە قىلغان ۋە ئۇنىڭغا كەڭ دائىرىلىك بىر كىرىش سۆز يازغان.  بۇ نۇسخا 80 - يىللارنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا نەشر قىلىنىپ، ‹‹دىۋان››نىڭ ئىنگلىز تىلى دۇنياسىغا كەڭ تونۇتۇلۇشىغا، ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ دۇنياۋىي كۆلەم ئېلىشىغا ئاساس سالدى. ئۇ تەرجىمە قىلغان ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ››نى ئىنگلىزچە نۇسخىسىمۇ 1983- يىلى نەشر قىلىندى.
ھۈسەيىن دۈزگۈن
ھۈسەيىن دۈزگۈن (1945~) –ـ ئىرانلىق ئەزەرى تۈركولوگ، زۇرنالىست ۋە شائىر.  ئەسلى ئىسمى ھۈسەيىن مۇھاممەدزادە سىددىق.  باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپنى تەبرىزدە تاماملىغان، يەنە شۇ شەھەرنىڭ مەشھۇر دىنىي ئالىملىرىدىن  قۇرئان، فىقىھ ۋە ئىسلام پەلسەپىسىگە ئائىت دەرسلەرنى  ئۆگەنگەن. 1963- يىلى تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنى  پۈتكۈزۈپ، شەھەر ئەتراپىدىكى يېزىلاردا ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. 1965- يىلى تەبرىز ئۇنىۋېرسىتېتى پارس تىلى ۋە ئەدەبىياتى بۆلۈمىگە ئوقۇشقا كىركەن. مۇشۇ مەزگىلدىن باشلاپ ئەزەرىلەرنىڭ تىل ۋە فولكلورىغا ئائىت ماقالىلارنى ئېلان قىلىشقا باشلىغان. 1968- يىلى تەبرىزدە ‹‹ھۈنەر ۋە ئىجتىما››دېگەن نامدا تۈركچە- پارسچە ھەپتىلىك بىر ژۇرنال چىقارغاچقا، پەھلىۋى ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن قولغا ئېلىپ ئالتە ئاي  تۇرمىدا ياتقان ۋە چەتئەلگە چېقىشى چەكلەنگەن.
ھۈسەيىن دۈزگۈن تۇرمىدىن چىققاندىن كېيىن تەبرىزدىن تېھرانغا كۆچۈپ بېرىپ، ئۇ يەردە مەكتەپ، رادىيۇ تېلېۋىزىيە ئىدارىسى، نەشرىيات قاتارلىق ئورگانلاردا ئىشلىگەن. يەنە تېھران ئۇنىۋېرىستېتىدە ئوقۇپ ماگىستىرلىق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. ئىران ئىنقىلابىدىن كېيىن ھۈسەيىن دۈزگۈننىڭ چەتئەلگە چىقىشىغا رۇخسەت قىلىنغان. 1983 يىلى ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ ئەدەبىيات فاكۇلتېتىدا قەدىمكى تۈرك تىلى كەسپى بويىچە دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. شۇنىڭدىن كېيىن ھۈسەيىن دۈزگۈن ئىراننىڭ ھەر قايسى ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدە تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى، قەدىمكى پارس تىلى ھەققىدە دەرس بېرىش بىلەن بىرلىكتە، تەرجىمە، تەتقىقات ۋە ئىجادىيەت بىلەنمۇ شۇغۇللىنىپ كەلمەكتە. بۇنىدىن باشقا، ‹‹ئىنقىلاپ يولىدا››، ‹‹يېڭى يول››،‹‹سېخېندا›› ناملىق   ژۇرنللارنى چىقىرىش مەشغۇل بولماقتا.
ھەسەيىن دۈزگۈننىڭ بۈگۈنگىچە بولغان 50 يىللىق ئىلمىي ۋە ئەدەبىي ھاياتىدا يازغان،  تۈزگەن ۋە تەرجىمە قىلغان كىتابلىرىنىڭ سانى 62 پارچىغا يەتكەن. ماقالىلىرى بىلەن قوشقاندا ئومۇمىي ئەسەرلىرىنىڭ سانى 300 دىن ئاشىدۇ. ئەرەب، پارس، رۇس، گېرمان ۋە تۈرك تىللىرىنى ياخشى بىلىدىغان ھۈسەيىن دۈزگۈن ئىران ئالىملىرى ئىچىدە  ئاددى، راۋان ۋە قىسقا جۈملە ئىشلىتىشتەك ئالاھدىلىكى بىلەن مەشھۇر. ئۇ 2005- يىلى ‹‹دىۋان››نى پارسچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان.  بۇ نۇسخىنىڭ نەشر قىلىنىشى مىللىي ۋە ئىلمىي نۇقتىدىن ئېيتقاندا ناھايىتى زور ئەھمىيەتكە ئىگە.  ھۈسەيىن دۈزگۈن  بۇ تەرجىمە ئارقىلىق دەبىر سىياقىنىڭ ‹‹دىۋان›› تەرجىمىسىدە پەيدا قىلغان ‹‹ئىلمىي پاجىئە››سىگە خاتىمە بېرىش بىللە، ئىراندىكى تۈرك مەدەنىيىتىگە بولغان قارشى پوزىتسىيەگە رەدىيە بەرگەن. شۇنىڭ بىلەن بىللە، ئىراندا‹‹دىۋان››نىڭ ھەقىقىي قىممىتىنى تونۇتۇپ، تۈرك–پارس مەدەنىيەت ئالاقىسىنى كۈچەيتىشكە يېڭى بىر يول ئاچقان .  
رامىز ئاسكەر
رامىز ئاسكەر (1954~) ــ ئەزەرى تۈركولوگ، ژۇرنالىست. رامىز ئاسكەر ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتكۈزگەندىن كېيىن، 1972-يىلى باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى ئالاقە–ئۇچۇر فاكۇلتېتىغا ئوقۇشقا كىرگەن، 1975-يىلى م. ۋ. لومونوسوف نامىدىكى موسكۋا دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتىغا ئوقۇشقا بارغان. 1978-يىلى ئوقۇشىنى تاماملاپ، 1983-يىلىغىچە ئەزەربەيجان رادىيوسىدا مۇھەررىر، 1983-يىلىدىن 1984-يىلىغىچە  ‹‹بۈگۈنكى ئەزەربەيجان›› ژۇرنىلىنىڭ باش مۇھەررىرى، 1984- يىلىدىن 1991- يىلىغىچە ‹‹ئوت يۇرتى›› گېزىتىنىڭ باش مۇھەررىرى بولغان، 1991~1993- يىللاردا ‹‹ھۆرىيەت›› گېزىتىنىڭ ئەزەربەيجاندا تۇرۇشلۇق مۇخبىرى، 1993-يىلىدىن 1997-يىلىغىچە ساياھەت مىنىستىرلىقى ئاخبارات باش مۇدىرى، ‹‹21- ئەسىر›› گېزىتىنىڭ باش مۇھەررىرى،‹‹يېڭى مۇنازىرە›› ژۇرنىلىنىڭ باكۇدىكى ۋەكىلى قاتارلىق خىزمەتلەرنى ئۆتىگەن. 1997- يىلىدىن باشلاپ ئەزەربەيجان مۇخبىرلار جەمئىيىتىنىڭ باش كاتىپى بولغان. 2002-يىلى باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتىدا تۈركولوگىيە مۇئەللىمى، بەدىئىي تەرجىمە ئىلمىي تەتقىقات ئورنىنىڭ مۇدىرى بولۇپ تەيىنلەنگەن. 2012-يىلى باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى تۈرك خەلقلىرى ئەدەبىياتى بۆلۈمىنىڭ باشلىقى بولغان. ئۇ دوكتورلۇق دىسسېرتاتسىيەسىنى ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ›› ھەققىدە، پىروفېسسورلۇق دىسسېرتاتسىيەسىنى ‹‹دىۋان›› ھەققىدە يازغان.
رامىز ئاسكەر قاراخانىيلار دەۋرگە ئائىت ئىككى  بۈيۈك ئەسەر ‹‹دىۋان›› بىلەن ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ››نى ئەزەربەيجانغا تونۇتۇشتا تۇنجى قەدەمنى باسقان ۋە بۇ ھەقتە ئەڭ كۆپ تەتقىقات ئېلىپ بارغان ئالىم. ئۇنىڭ ھازىرغا قەدەر 10 مونوگرافىك كىتابى، 200 پارچە ماقالىسى ۋە ھەرخىل تىللاردىن تەرجىمە قىلغان ۋە ئاغدۇرغان 40 كىتابى نەشر قىلىنغان.  تەرجىمە ئەسەرلىرىدىن ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ›› 1993-يىلى، ‹‹دىۋان›› 2006-يىلى نەشر قىلىنغان. بۇنىڭدىن باشقا رامىز ئاسكەر تەرىپىدىن ئىشلەنگەن ‹‹دىۋان››نىڭ رۇسچە تەرجىمىسىمۇ 2009-يىلى باكۇدا نەشر قىلىنغان. رامىز ئاسكەرنىڭ بۇ ئىككى ئەسەرگە مۇناسىۋەتلىك  ئەمگەكلىرى يالغۇز بۇنىڭ بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ، ئۇنىڭ بۇ ھەقتە يازغان نۇرغۇن تەتقىقات ئەسەرلىرى بار. ئۇ ‹‹دىۋان››ھەققىدە بىر مونوگراپىيە، ئىككى بىبلىئوگراپىيە يازغاندىن باشقا، ئەزەرىچە، تۈركچە ۋە رۇسچە مەتبۇئاتلاردا  70 پارچىدىن ئارتۇق ماقالە ئېلان قىلغان. بۇنىڭدىن باشقا، بۇ ئىككى ئەسەرگە مۇناسىۋەتلىك ئوقۇتۇش بۆلۈملىرىنى قۇرۇپ، دەرس سۆزلىگەن. رامىز ئاسكەر بۇ پائالىيەتلىرى ئارقىلىق ‹‹قۇتادغۇ بىلىگ›› ۋە ‹‹دىۋان›› تەتقىقاتىنىڭ ئەزەربەيجاندىكى ئەڭ مەشھۇر ۋەكىلىگە ئايلاندى. 2011-يىلى ئەزەربەيجان ھۆكۈمىتى ئۇنىڭغا‹‹ئەلنىڭ ئالىمى›› دېگەن نامنى بەردى.
ئاخىرىدا مەن ‹‹ ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تەتقىقاتىنىڭ 100 يىلى›› ناملىق بۇ ماقالىنى  يېزىش جەرىيانىدا مېنى بەزى مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇر، مەنبە ۋە بىبلىيوگرافىيە بىلەن تەمىنلىگەن تۈركىيە ئەگە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى زەكى كايمازغا، تۈركىيە يىلدىز تېخنىك ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى مەھمەت ئۆلمەزگە، ئەزەربەيجان باكۇ دۆلەت ئۇنىۋېرسىتېتى تۈرك خەلقلىرى ئەدەبىياتى بۆلۈمىنىڭ مۇدىرى، پىروفېسسور رامىز ئاسكەرگە، ئىران ئادالەت مىنىستىرلىقىنىڭ خادىمى ، شائىر، تەرجىمان، ژۇرنالىست، پىروفېسسور ھۈسەيىن دۈزگۈنگە ئالاھىدە رەھمەت ئېيتىمەن، ئۇلارنىڭ بۇنىڭدىن كېيىنكى ئىلمىي ھاياتىغا تېخىمۇ زور ئۇتۇق تىلەيمەن.


1

تېما

0

دوست

402

جۇغلانما

ئادەتتىكى ئەزا

ئۆسۈش   51%

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى:  32404
يازما سانى: 10
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى: 2
تۆھپە : 130
توردىكى ۋاقتى: 19
سائەت
ئاخىرقى: 2015-1-30
يوللىغان ۋاقتى 2015-1-3 22:36:37 |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش
دىۋان تەتقىقاتىنىڭ 100يىللىقى چوڭ، داغدۇغىلىق خاتىرلىنىشكە تېگىشلىك ئىدى. بۇلتۇر ئىمكانىيەت بولمىدى...يۈسۈپجان ئەپەندىمنىڭ ئەھمىيەتلىك ئىلمىي ئەمگىكى تور يۈزىدە يورۇق كۆرگىنىدىن سۆيۈندۈم!
كىرگەندىن كېيىن ئىنكاس يازالايسىز كىرىش | دەرھال تىزىملىتىش

Powered by Discuz! X2.5(NurQut Team)

( 新ICP备06003611号-1 )