جەمئۇل تەۋارىق

sheydai

جەمئۇل تەۋارىق

  .راشىدىننىڭ "جەمئۇل تەۋارىق" ئەسىرىنىڭ رۇسچە نەشرى بىرىنچى توم 67-71.بەتلىرى
  شۇنى قەيىت قىلىپ ئۆتۈش كېرەككى، يەر يۈزىنڭ ھەرقايسى بەلۋاغلىرىدا بىر – بىرىدىن پەرىقلىنىدىغان، كۆچمەن تۇرمۇش تەرىزىدە ياكى ئولتۇراقلىشىپ، شەھەر بەرپا قىلغان ھەمدە تېرىقچىلىق مەدەنىيىتىنى ئۆزلەشتۈرگەن خەلىقلەر ياشايدۇ.  بولۇپمۇ شەھەرلەردىن يىراق بولغان ئوت – چۆپلۈك يەرلەردە ئاساسەن كۆچمەن قەبىلىلەر ياشايدۇ. بۇلارنى بىز ئاساسەن ئىران ۋە ئەرەپلەرنىڭ سۈيى قىس ئەمما ئوت-چۆپلۈك، تۆەىلەرنىڭ ياشىشىغا ماس كېلىدىغان زىمىنلاردا بايقايمىز. مۇشۇ ئەھۋاللارغا ئاساسەن ئەرەپلەر سانىنىڭ كۆپلۈكى بىلەن مۇشۇ چۆللۈكلەرنىڭ غەربىدىن باشلاپ، ھىندى ئوكياننىڭ قىرغاقلىرىغىچە بولغان چۆللۈكلەرنى ئۆزلىرىگە ماكان قىلىشقان.
   شۇنداقلا يەنە بىر خەلىق يەنى بۇنىڭغا قەدەر ۋە بۈگۈنكى كۈندە "تۈرك" دەپ ئاتىلىپ كېلىۋاتقان خەلىق دەشتى قىپچاق، رۇسلار، چىركاسلار، باشقىرلار، تالاس ۋە سايرام* ئىبىر ۋە سىبىر*،بۇلار ۋە ئەنقەرە دەرياسى* قاتارلىق زىمىنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈركىي كەبىر ۋە ياكى تۈركىي سەغىر دەپ ئاتىلىدىغان زىمىنلارنى، نايمان ئېلىنىڭ تەۋەسىدىكى دەريا ۋە تۈزلەڭلىك ۋادىلارنى يەنى كۆك ئىرتىش*، قارا  قورام، ئالتاي تاغلىرى، ئورخۇن دەرياسى،كېم-كېمجىئۇتلار ۋە قىرغىزلارنىڭ كۆپلىگەن قىشلىق ۋە يازلىق يايلاقلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان يەنى موغۇلىستان دەپ ئاتىلىدىغان زىمىنلارنى، ئونون، كېلۇرەن، تالان بالجىئۇس، بۇرقان قالدۇن، بارغۇجىن توقۇم، قالائالجىن ئەلەت، ئۇتكۇخ* ۋە سەددىچىنغا تۇتاشقان كېرائىتلارنىڭ كەڭ زىمىنىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان يەرلەرنى ئۆزلەشتۈرگەن خەلىقلەردۇر. بۇلار ئۆزىنىڭ قۇۋۋىتىگە تايىنىپ، چىن ئېلىنىڭ ھەممە زىمىنىغا، ھىندىستانغا، كەشمىر، ئىران، ۋىزانتىيە(رىم) سۈرىيە ۋە مىسىر قاتارلىق ئەللەرنىڭ شۇنداقلا دۇنيانىڭ چوڭ بىر بۆلۈگىنى ئۆزلىرىگە بوي سۇندۇرغان.
   بۇلار ئۇزاق تارىخنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ناھايىتى كۆپلىگەن ئۇششاق ئۇرۇقلارغا بولۈنگەن بولۇپ، بۇنداق ئۇرۇقلار ئۆزلىرىنىڭ ئىگەللىگەن ئورنىغا قاراپ يەنە نۇرغۇن ئۇرۇقلارغا يەنى بۈگۈنكى كۈنىمىزدە "تۈركمەن" دەپ ئاتىلىۋاتقان ئوغۇزلاردەك قەبىلىلەرگە بۆلۈنگەن. تۈركمەنلەر قىپچاق، قاڭلى، قارلۇق ۋە مۇشۇ قەبىلىلەرگە تەۋە بولغان، بۈگۈنكى كۈندە "موڭغۇل" دەپ ئاتىلىۋاتقان جالائىرلار، تاتارلار، ئويراتلار،مەركىتلەر، ۋە موڭغۇل ئۆڭلۈك باشقا خەلىقلەر--- ئۆز دۆۋلەتلىرىگە ئىگە بولغان كېرائىتلار، نايمانلار، ئونغۇتلار ۋە قەدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچە ھۇڭرات، قۇرالاس، ئىكىراس،* ئەلجىگىن، ئۇريانقات*،تېلېنغۇت ۋە شۇ قاتارلىق قەبىلىلەر ۋە خەلىقلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
    نۆھ ئەلەيھىسالامنىڭ كىچىك ئوغلى ئەبۇلجاھان ئوغۇللىرى قاراخان، ئورخان، گورخان ۋە قوزخاننىڭ ئەۋلاتلىرى غەربىي شىمال ۋە شەرقىي شىمال تەرەپلەرگە تارالغان. بۇلاردىن قاراخاننىڭ ئوغلى ئوغۇزخان يەككە ئىلاھلىق دىننى قوبۇل قىلغان.
   ئوغۇزخاننىڭ ئالتە ئوغلى، ھەر بىر ئوغلىنىڭ يەنە تۆتتىن ئوغلى بولۇپ، ئوغۇزخان بۇ ئالتە ئوغۇلنى قوشۇنىنىڭ ئوڭ ۋە سول قانات قىسىمىغا مۇنداق تەرتىپتە ئورۇنلاشتۇرغان:
ئوڭ قانات:
كۈنخان ( قەيى*، بايات، ئەلقارائۇلى، قارا ئۆيلى)
ئايخان ( ياراز، دۇكەر، دوردۇغا، بايارلى)
يۇلدۇزخان ( ئاۋۇش، قىرىق، بەكدەلى، قارقىن )
سول قانات
كۆكخان  ( باياندۇر، بىخا، جائۇلدۇر، چىپنى )
تاغخان ( سالىر، ئىمۇر، ئالايۇنتلى، ئۇركەز )
دېڭىزخان  ( ياندىر، بۇكدۇز، بىنۋا، قانىق )
   ئوغۇزخاننىڭ ئاكىلىرى، تاغىلىرى، نەۋرە تۇغقانلىرىدىن ئۇنىڭغا قوشۇلغانلىرى: ئۇيغۇر، قاڭلى، قىپچاق، قارلۇق، قالئاچ ۋە ياغاچ ھەرە.
   ئوغۇزخانغا قوشۇلمىغان تاغىلىرىدىن ئورخان، قوزخان، گورخان ۋە ئۇلارنىڭ قېرىقنداشلىرى، ئوغۇللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان خەلىق يەنە ئىككى تۈركۈمگە بۆلۈنىدۇ.
   بىرىنچى بۆلىگى : بۈگۈنكى كۈندە "موڭغۇل" ئاتىلىۋاتقان خەلىقلەر. بۇ نام بۇرۇن بۇنداق ئاتالمىغان بولۇپ، ئۇلار شەكىللىنىپ مەلۇم ۋاقىت ئۆتكەندىن كىيىن ئاندىن مۇشۇ نام بىلەن ئاتالغان.  بۇلارنىڭ ھەر بىر شۆبىسى  يەنە ئۇششاق شۆبىلەرگە بۆلۈنۈپ، جالائىر، سۇنىت، مەركىت، تاتار، قۇرلائۇت، تۇلاس، تۇمات، بۇلاغاچىن، كەرەمۇچىن، ئۇراسۇت، تامغالىق، تارغۇت، ئويرات، بارغۇت، كورى، تېلېنغۇت، كەستەمىي، ئۇريانقا، قوقان ۋە سۇقائىتلار دەپ ناملىنىدۇ.
ئىككىنچى بۆلەك: يۇقارقىلارنىڭ ئارىسىدىن كىيىنن "موڭغۇل"ئاتالغان، ۋە شۇ زىمىنلاردىكى تۈزلەڭلىكلەرنى ئۆزلەشتۈرگەن كېرائىتلار، نايمانلار، ئونغۇتلار، تاڭغۇتلار، بەكرىنلەر، قىرغىزلاردىن ئىبارەت.

ArpatKurban

روسچە نەشىرى تېخى... ئېسىل مەزمۇنلار چەت ئەلدىمۇ نىمە

pelek

بۇ ئەسەرنىڭ ئاپتورى ۋە ئەسەر توغرىسىدا بىر مەلۇمات بىرىۋەتكەن بولسىڭىز بەك ياخشى بولۇر ئىكەن.

sheydai

ئاپتور راشىدىن فەيزۇللا ھامادانى 1247-يىلى تۇغۇلغان ئىلخانىيلار سۇلالىسىنىڭ ئوردا ئەمەلدارى بولغان، تىۋىپ، تارىخشۇناس، دۆۋلەت ئەربابى بولۇپ، قازانخاننىڭ تەلىۋى بويىچە «جەمئۇل تەۋارىق» يەنى تارىخي خاتىرىلەر توپلىمى ناملىق مۇشۇ ئەسىرىنى يازغان. ئاپتور كىرىش سۆزىدە «مەن بۇ ئەسەرنى يېزىشتا مەھمۇد قەشقەرىينىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى» «ئالتۇن دەفتەر» قاتارلىق ئەسەرلەردىن پايدىلاندىم، چىن دۆۋلىتىدىن ئالاھىدە تارىخچىلارنى تەكلىپ قىلدىم، شۇنداقلا باشقا ئەللەردىن تارىخچىلارنى تەكلىپ قىلىپ، ئوردىدىكى قەلەمدارلارنى توپلاپ بۇ ئەسەرنى پۈتتۈرۈپ چىقتىم» دەپ يازغان  بولۇپ ئەسەر يالغۇز ئۇنىڭ قەلىمىدىن چىقمىغان. ئۇنىڭ ئۆلۈمىدىن كىيىن، ئەسەرنىڭ ئاپتورلۇق ھوقوقىنى تالاشقانلارمۇ بولغان.
ئەسەرنىڭ داۋامىنى ئىنكاس شەكلىدە تولۇقلاپ قويىمەن.

sheydai

يۇقۇرىدا قەيىت قىلىنغان خەلىقلەر ئەرگىنەقۇنغا بارغان ئىككى ئادەمنىڭ ئەۋلاتلىرىنىڭ تۇغۇلۇپ، كۆپىيىشىدىن كېلىپ چىققان. "موڭغۇل" نامى ئاشۇلارنىڭ ئەۋلاتلىرىنىڭ نامى بولۇپ، بۇ ھازىر موڭغۇللارغا چىراي جەھەتتىن ئوخشايدىغان باشقا خەلىقلەرگىمۇ قوللىنىلماقتا. چۈنكى بۇ ئاتالغۇنىڭ قوللىنىشى دەل موڭغۇللار ھۆكۈمرانلىغى دەۋرىگە توغرا كەلگەن ئىدى. كىيىنكىسى بولسا تۈركىي خەلىقلەرنىڭ بىرىدۇر. ئۇلارغا تەڭرى نۇسرەت بەرگەندەك ئاخىرىقى 400 يىل مابەينىدە ئۇلارنىڭ ئەۋلاتلىرى تېزدىن كۆپىيىپ، باشقا خەلىقلەردىن سان جەھەتتىن ئۈستۈن ئورۇنغا ئۆتكەن. بۇنىڭ نەتىجىسىدە ئۇلارغا خوشنا ياشىغان بەزى خەلىقلەرمۇ شۇلارنىڭ نامىدا ئاتىلىدىغان بولغان. شۇنداق بولغاندا تۈركلەرنىڭ كۆپ قىسمى ھازىرقى كۈندە موڭغۇل ئاتالماقتا. خۇددى مۇشۇنىڭغا ئوخشاش، بۇ دەۋىرگىچە تاتارلارنىڭ غەلىبىسىنىڭ زورىيىشى بىلەن كۆپلىگەن باشقا ئۇلارغا خوشنا ياشىغان خەلىقلەرمۇ تاتار نامىدا ئاتالغان.
ئەسلى موڭغۇللار ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئىككى چوڭ تارماققا بۆلۈندى.
بىرىنچى بۆلىگى:  ئەرگىنەقۇندىكى ئۆزلىرىنىڭ ھەرخىل ناملىرىغا ئىگە بولغان ھەقىقىي موڭغۇللاردىن كېلىپ چىققان خەلىقلەر بولۇپ، ئاخىرىدا ئۇلار ئۇ جايلىرىدىن يوقالغان.  
بۇلار تۆۋەندىكى قەبىلىلەردىن ئىبارەت: نۇقۇز، ئۇريانقات، قۇنغىرات، ئىقىراس، ئولقۇنۇت، قۇرالاس، ئەلجىگىن، قۇنقۇلايۇت، ئورتائۇت، كۈنتوقان، ئارۇلات، كېلېنغۇت، قۇنجىن، ئۇشىن، سۇلدۇز، ئىلدۇرقىن، بايائۇت، كىنگىت قاتارلىقلاردىن ئىبارەت.
ئىككىنچى بۆلۈمى : دوبۇن باياننىڭ ئايالى ئالانگوانىڭ يولدىشىنىڭ ئۆلۈمىدىن كىيىن تۇغۇلغان ئۈچ ئوغلىنىڭ ئەۋلادلىرىدۇر. دوبۇن بايان ھەقىقىي موڭغۇللاردىن بولۇپ،  ئۇنىڭ ئايالى بايانگوئا قۇرالاس قەبىلىسىدىن ئىدى.
بۇ خەلىقلەرمۇ ئىككى تارماققا بۆلۈنگەن بولۇپ نىرۇن يەنى ئون ئالتە ئۇرۇق دەپ ئاتالغان. بۇلار: قاتاكىن، سالجىئۇت، تايجىئۇت، خارتاقان، سىلجىئۇت، چىنوس (نۇقۇز)، نۇياقىن، ئۇرۇت، مانغۇت، دۇربان، بارىن، بارلاس، خادارقىن، جۇريات، بۇدات، دوغلات، يىسۇت، سۇقان ۋە قىنغىياتلاردىن ئىبارەت.
يەنە بىر بۆلىگى قىيات. بۇلار ئىككى تارماققا بۆلۈنگەن  بولۇپ، يۇرقىن، چانشىئۇت، قىيات ياسار، قىيات بۇرجىغىنلاردۇر. بۇلارنىڭ ئۇرۇقى چىنگىزخاننىڭ دادا تەرەپ ئۇرۇقىدىن بولۇپ، چىنگىزخان ۋە ئۇنىڭ قېرىنداشلىرىغا بىۋاستە قېرىنداش كېلىدۇ.

sheydai

يۇقۇرىدا قەيىت قىلىنغان خەلىقلەر ئەرگىنەقۇنغا بارغان ئىككى ئادەمنىڭ ئەۋلاتلىرىنىڭ تۇغۇلۇپ، كۆپىيىشىدىن كېلىپ چىققان. "موڭغۇل" نامى ئاشۇلارنىڭ ئەۋلاتلىرىنىڭ نامى بولۇپ، بۇ ھازىر موڭغۇللارغا چىراي جەھەتتىن ئوخشايدىغان باشقا خەلىقلەرگىمۇ قوللىنىلماقتا. چۈنكى بۇ ئاتالغۇنىڭ قوللىنىشى دەل موڭغۇللار ھۆكۈمرانلىغى دەۋرىگە توغرا كەلگەن ئىدى. كىيىنكىسى بولسا تۈركىي خەلىقلەرنىڭ بىرىدۇر. ئۇلارغا تەڭرى نۇسرەت بەرگەندەك ئاخىرىقى 400 يىل مابەينىدە ئۇلارنىڭ ئەۋلاتلىرى تېزدىن كۆپىيىپ، باشقا خەلىقلەردىن سان جەھەتتىن ئۈستۈن ئورۇنغا ئۆتكەن. بۇنىڭ نەتىجىسىدە ئۇلارغا خوشنا ياشىغان بەزى خەلىقلەرمۇ شۇلارنىڭ نامىدا ئاتىلىدىغان بولغان. شۇنداق بولغاندا تۈركلەرنىڭ كۆپ قىسمى ھازىرقى كۈندە موڭغۇل ئاتالماقتا. خۇددى مۇشۇنىڭغا ئوخشاش، بۇ دەۋىرگىچە تاتارلارنىڭ غەلىبىسىنىڭ زورىيىشى بىلەن كۆپلىگەن باشقا ئۇلارغا خوشنا ياشىغان خەلىقلەرمۇ تاتار نامىدا ئاتالغان.
ئەسلى موڭغۇللار ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئىككى چوڭ تارماققا بۆلۈندى.
بىرىنچى بۆلىگى:  ئەرگىنەقۇندىكى ئۆزلىرىنىڭ ھەرخىل ناملىرىغا ئىگە بولغان ھەقىقىي موڭغۇللاردىن كېلىپ چىققان خەلىقلەر بولۇپ، ئاخىرىدا ئۇلار ئۇ جايلىرىدىن يوقالغان.  
بۇلار تۆۋەندىكى قەبىلىلەردىن ئىبارەت: نۇقۇز، ئۇريانقات، قۇنغىرات، ئىقىراس، ئولقۇنۇت، قۇرالاس، ئەلجىگىن، قۇنقۇلايۇت، ئورتائۇت، كۈنتوقان، ئارۇلات، كېلېنغۇت، قۇنجىن، ئۇشىن، سۇلدۇز، ئىلدۇرقىن، بايائۇت، كىنگىت قاتارلىقلاردىن ئىبارەت.
ئىككىنچى بۆلۈمى : دوبۇن باياننىڭ ئايالى ئالانگوانىڭ يولدىشىنىڭ ئۆلۈمىدىن كىيىن تۇغۇلغان ئۈچ ئوغلىنىڭ ئەۋلادلىرىدۇر. دوبۇن بايان ھەقىقىي موڭغۇللاردىن بولۇپ،  ئۇنىڭ ئايالى بايانگوئا قۇرالاس قەبىلىسىدىن ئىدى.
بۇ خەلىقلەرمۇ ئىككى تارماققا بۆلۈنگەن بولۇپ نىرۇن يەنى ئون ئالتە ئۇرۇق دەپ ئاتالغان. بۇلار: قاتاكىن، سالجىئۇت، تايجىئۇت، خارتاقان، سىلجىئۇت، چىنوس (نۇقۇز)، نۇياقىن، ئۇرۇت، مانغۇت، دۇربان، بارىن، بارلاس، خادارقىن، جۇريات، بۇدات، دوغلات، يىسۇت، سۇقان ۋە قىنغىياتلاردىن ئىبارەت.
يەنە بىر بۆلىگى قىيات. بۇلار ئىككى تارماققا بۆلۈنگەن  بولۇپ، يۇرقىن، چانشىئۇت، قىيات ياسار، قىيات بۇرجىغىنلاردۇر. بۇلارنىڭ ئۇرۇقى چىنگىزخاننىڭ دادا تەرەپ ئۇرۇقىدىن بولۇپ، چىنگىزخان ۋە ئۇنىڭ قېرىنداشلىرىغا بىۋاستە قېرىنداش كېلىدۇ.

pelek

تەكلىپىمگە ئىتىبار بەرگەنلىكىڭىزگە رەخمەت، بۇ ئەسەر تۈركولوگىيە تەتقىقاتىدا بەك نوپۇزغا ئىگە،  يەنە ئىستانبۇل توپقاپى سارىيىدا ساقلىنىۋاتقان 14-ئەسىرگە تەۋە كۆچۈرۈلگەن نۇسىخىسى مەۋجۇد. بۇ نۇسخا تىمۇرىيلەر دەۋرىگە مەنسۇپ.

بۇ ھازىرقى پارسچە نۇسخسىنىڭ 4-جىلىدىنىڭ مۇقاۋا رەسىمى

intil571

ئۇنداقتا بىز ئۇيغۇرلار ئوغۇزخاندىن ئىلگىرلا ئۇيغۇر دەپ ئاتالغانمۇ ھەراس ئوغۇزخان ئۇيغۇرمۇ قايسى دەۋىرلەردە ياشىغان مەن ئۇنىڭ توغۇرلۇق رىۋايەتلەرنى ئاڭلىغان،ئاڭلىسام ئوغۇزخاننىڭ ئانىسى بىر مەلىكە ئىكەن بىركۈنى بىر چۆلدە ئىزىپ كىتىپ ئاخىرى بىر ئادەمزاتسىز سىپىلنىڭ قىشىغابىرىپقاپتۇمىش كىيىن بۇيەرگە بىر ئەركەك بۆرە كەپتۇ بۇيەرمۇ ئەسلى ئاشۇ بۆرىنىڭ ئۇۋىسىكەن بۆرە ئۇنىڭغا زىيان يەتكۈزمەپتۇ ۋە مەلىكدىن ئاتلاپ قويۇپتۇمىش شۇنىڭدىن كىيىن مەلىكىنىڭ بويىدا قاپۇمىش ۋە ئاشۇ يەردە ئوغۇزخاننى تۇغۇپتىمىش،كىيىن ئۇ كاتتا پادىشاھ بولۇپ بۆرىگە ئىتقاد قىپتىمىش..مۇشۇنىڭغا ئوخشاش نۇرغۇن رىۋايەتلەر بار.ئوغۇزخان توغۇرلۇق ئىنىقراق بىر تەپسىلات بارمۇ؟