- تىزىملاتقان
- 2015-3-16
- ئاخىرقى قېتىم
- 2015-4-22
- ھوقۇقى
- 1
- جۇغلانما
- 1167
- نادىر
- 1
- يازما
- 29
ئۆسۈش
   16.7%
|
|
قەشقەر پۇلى پاجىئەسى قەمەرجان قابىل
1933-يىلى قومۇل قوزغىلىڭىنىڭ ئوت ئۇچقۇنلىرى شىنجاڭنىڭ شىمالى ۋە جەنۇبىغا تۇتاشتى. شۇنىڭ بىلەن شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۈمەت سىياسىي، ئىقتىسادىي جەھەتتىن تەۋرىنىشكە باشلىدى.
بۇنىڭ بىلەن ياڭ زېڭشىن ۋاقتىدا بازارلاردا ئىشلىتىلىۋاتقان قەغەز پۇلنىڭ ئورنىغا 喀票 (كاپياۋ، قەشقەر پۇلى) دەپ ئاتىلىدىغان باغلىشاڭغۇ قەغەز پۇل ئىشلىتىشكە باشلىدى. بۇ پۇل قەشقەر ۋە خوتەن ۋىلايەتلىرىدىلا ئىشلىتىلەتتى. بۇ پۇل بىر سەرلىك بولۇپ، بىر سەر تەڭگە بىلەن تەڭ قىممەتكە ئىگە ئىدى. بىر سەر ئون مىسقال ياكى 16 تەڭگە ھېسابىدا بولۇپ، بازاردىكى ئىلىم-سېتىم ئىشلىرىدا ئىشلىتىلىۋاتقان داچەن (مىس پۇل)غا سۇندۇرغاندا 400 داچەنگە تەڭ كېلەتتى.
قەشقەر پۇلىنىڭ يەنە بىر نامى «تىزا» ئىدى، بۇ بىر سەرلىك، تۆت تەڭگىلىكتىن ئىبارەت ئىككى تۈرگە ئايرىلاتتى. قەشقەر پۇلىنىڭ ئوڭ يۈزىنىڭ ئوتتۇرىسىغا خەنزۇچە، ئۇيغۇرچە ئىككى خىل يېزىقتا «سىبەي يۈەن» (400 داچەن)، «يىبەي يۈەن» (100 داچەن) دېگەن خەتلەر يېزىلغان. كىشىلەر بۇ پۇلنىڭ بىر سېرىنى بىر سەر تەڭگە ئورنىدا ئىشلىتەتتى. قەغەز پۇل ئېلىپ يۈرۈشكە ئەپلىك بولغاچقا، تىجارەتچىلەر، قول ھۈنەرۋەنلەر ئۇنى بەك ئەتىۋارلاپ ئىشلىتەتتى، ھەتتا تەڭگىنى ئۈستىدىن ئىككى-ئۈچ داچەن بېرىپ قەغەز پۇلغا تېگىشىۋالاتتى.
قەشقەر پۇلى جىن شۇرېن ھۆكۈمىتى دەۋرىدىمۇ بىر مەزگىل ئۆز قىممىتى بويىچە ئىشلىتىلگەنىدى، قومۇل قوزغىلىڭىنىڭ كۈنسېرى كۈچىيىشى بىلەن جىن شۇرېن ھۆكۈمىتى كۆپلەپ ئەسكەر ئالدى، بۇنىڭ بىلەن ئەسكەرلەرنىڭ خىراجىتى كۆپەيدى، نەتىجىدە قەغەز پۇل كۆپلەپ تارقىتىلدى، شۇ سەۋەبتىن بۇ پۇلنىڭ كۇرسى چۈشۈپ پاخاللىشىشقا يۈزلەندى، تەڭگىنىڭ كۇرسى ئۆرلەپ كەتتى. سودىگەرلەر بۇنىڭدىن چەبدەسلىك بىلەن پايدىلىنىپ تەڭگە بىلەن مىس پۇل (داچەن)نى كۆپلەپ يىغىۋالدى، بازارلاردا قەغەز پۇللا ئىشلىتىدىغان بولدى. بازارلاردا ئىشلىتىلىۋاتقان پارچە پۇل (تىيىن، داچەن) يوقالغاندىن كېيىن، پارچە پۇل يىتىشمەسلىك مەسىلىسى ئوتتۇرىغا چىقتى. پۇقرالارنىڭ ئېلىم-سېتىمغا ئىشلىرىدىكى پارچە پۇلغا بولغان ئېھتىياجىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن، قەشقەرنىڭ ئامبىلى ماشاۋۋۇ (ماتىتەي) شۋېتسىيەنىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلخانىسىنىڭ مەتبەئەسىدە بىر مىسقاللىق (40 داچەنگە تەڭ) قەغەز پۇل باستۇرۇپ تارقاتقان بولسىمۇ، بۇ پۇل يەنىلا كىشىلەرنىڭ بازاردىكى ئېھتىياجىنى قاندۇرالمىدى. نەتىجىدە مال پۈتۈن پۇلغا قىممەت، پارچە پۇلغا ئەرزان بولۇپ قالدى. قەشقەر پۇلىنى كىشىلەر كۆزگە ئىلماي، ئاسراپ تۇتمىغاچقا، بۇ پۇل كونىراپ يىرتىلىپ كەتكەنىدى. بولۇپمۇ ماتىتەينىڭ چېرىكلىرى بۇ پۇلنى قىمارغا دەسمايە قىلغاچقا، ئۇ تاۋكادا توپىغا مىلىنىپ، ئېزىلىپ كەتكەنىدى. نەتىجىدە بۇ پۇللار يامان ئىشلىتىلدى. سودىگەرلەر بىلەن خېرىدارلار ئوتتۇرىسىدا جېدەل-ماجرا كۆپىيىپ كەتتى، چېرىكلەر بۇ پۇلنى كىشىلەرگە زورلاپ تاڭدى. ئالغىلى ئۇنىمىغانلارنى ئۇرۇپ، تىللاپ مەجبۇرىي ئالغۇزدى. ئەمما بۇ پۇلنى بانكا ۋە باج ئورۇنلىرى ئالمىدى. تىجارەتچىلەر ياماق سېلىنغان بۇ پۇلغا مال سېتىپ زىيان تارتىۋەرگەچكە، ئىلاجىسىز دۇكانلىرىنى تاقىۋەتتى. دۇكان ئاچقانلىرى بولسا ماللىرىنىڭ باھاسىنى بىر نەچچە ھەسسە ئۆستۈرۈۋەتتى. بۇنىڭ بىلەن پۇقرالار ماتىتەينىڭ سىياسىتىدىن ۋە ئۇنىڭ چېرىكلىرىدىن بىزار بولدى. دېمەك، چىرىكلىك ھۆكۈمەتكىمۇ، شەخىسگىمۇ، بازارغىمۇ يامان تەسىر بېرىپ، ھۆكۈمەت بىلەن پۇقرالار ئوتتۇرىسىدا ھاڭ پەيدا قىلىشقا باشلىدى. ماتىتەينىڭ چېرىكلىرى مال باھاسىنىڭ ھەسسىلەپ ئۆرلەپ كېتىش پۇرسىتىدىن پايدىلىنىپ، پۇقرالارنى شىلىپ پايدا ئېلىش ئۈچۈن نۆۋەت بىلەن بازارغا ئارىلىشىپ ئەرزان ئېلىپ قىممەت سېتىپ، پۇقرالارنى ھە دېسە بوزەك قىلىپ ھېلىقى پاخاللىشىپ كەتكەن «ياماق تىزا»نى بازارغا سالدى. ئۇلار پۈتۈن پۇلغا ئاز مال ئېلىپ، پارچە پۇل قايتۇرۇپ بېرىشنى تەلەپ قىلىپ زورلۇق-زومبۇلۇق قىلدى. پارچىلىۋالغان پۇلغا ئەرزان باھادا «ياماق تىزا» سېتىۋېلىپ، ئۇنى سودىگەرلەرگە تېڭىپ ئۇلارنى قاقتى-سوقتى قىلدى. تىجارەتچىلەر ئاخىرى چېرىكلەرگە ماللارنى بىكارغا بېرىش چارىسىنى قوللىنىپ، قايتۇرۇپ بېرىدىغان پارچە پۇلنى تېجەپ قىلىشقا مەجبۇر بولدى. كېيىنچە چېرىكلەر بۇ ئىشتىن ئۆزلىرىگە كۆپ پايدا تەگمەيدىغانلىقىنى بىلىپ قېلىپ «بىز دۆلەتنىڭ ئەسكىرى، پۇقرالارنىڭ نەرسىسىنى بىكارغا ئالساق بولمايدىكەن» دېگەننى باھانە قىلىپ يەنىلا پۈتۈن پۇلغا سودا قىلىپ پارچە پۇل تېگىشۋېلىپ پارچە پۇلغا ئەرزان باھادا مال سېتىۋېلىشتەك سودىگەرلىكنى داۋاملاشتۇردى. بۇ ھال ماتىتەي ھۆكۈمىتىنىڭ بېشىنى ئاغرىتماي قالمىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن ھۆكۈمەت تەرەپدارلىرى، چېرىكلەرنىڭ بازارغا ئارىلىشىپ پۇقرالارنى خالىغانچە قاقتى-سوقتى قىلىشىنى چەكلەش توغرىسىدا تۆۋەندىكىدەك چارە-تەدبىرلەرنى ئېلان قىلدى: 1) قەشقەر پۇلىنىڭ قانچىلىك كونىراپ، ئېزىلىپ، ياماق سېلىنىپ كېتىشىدىن قەتئىينەزەر «تىزا»نىڭ ئوتتۇرىسىدىكى «سىبەي يۈەن» ياكى «يىبەي يۈەن» دېگەن خەتلىرى يىرتىلمىغان بولسىلا بانكىمۇ، باجخانىمۇ، پۇقرالارمۇ تەخىرسىز ئالىدۇ. 2) ئەسكەرلەر پۇقرالارنىڭ ئېلىم-سېتىم ئىشلىرىغا ئارىلاشمايدۇ ۋە پۇقرالارغا چېقىلمايدۇ. 3) پۇلنىڭ قىممىتى بۇرۇن قانچە بولغان بولسا، ھازىرمۇ شۇنچە بولىدۇ. تۆۋەنلىتىشكە بولمايدۇ. ھۆكۈمەتنىڭ بۇ ئېلانى چىقىرىلىشى بىلەن پۇقرا ۋە سودىگەرلەرگە بولغان بېسىم، تەھدىت بىر قەدەر ئازايغان بولسىمۇ، لېكىن چېرىكلەر بۇنىڭغىمۇ ھىيلە ئىشلەتتى. چېرىكلەر بازارغا ئارىلاشمايلا قالماي، ساق «تىزا»نىڭ ئوتتۇرىسىدىكى خېتىنى ئۇيۇپ ئېلىپ ئۇنى يىرتىق پۇلغا چاپلاپ قۇراشتۇرۇپ ئۇنى ئەيمەنمەستىن بازاردا ئىشلەتتى. بىر قىسىم سودىگەرلەر بۇ پۇلنىڭ خېتىنىڭ ئۇيۇلغانلىقىنى بىلسىمۇ، چېرىكلەرنىڭ زۇلمىدىن قورقۇپ چاندۇرماي سودا قىلىۋەردى. كېيىن بۇنى پۇقرالار بىلىپ قېلىپ، بۇنداق پۇللارنى ئالمىدى. يىرتىق-ياماق پۇللارنى كونا دەپ ئالمىسا، يېڭى پۇلنى خېتى يۇيۇۋېلىنىپتۇ دەپ ھۆكۈمەتمۇ، شەخىسلەرمۇ ئالمىدى. نەتىجىدە بۇ پۇل خوتەندىمۇ، قەشقەردىمۇ ئۆتمىدى. بۇنىڭ بىلەن بىر قىسىم تىجارەتچى، ھۈنەرۋەنلەر سەرمايىدىن ئايرىلىپ قېلىپ ۋەيران بولۇپ نامراتلاشتى. مانا بۇ 1932-يىلىنىڭ ئاخىرى 1933-يىلىنىڭ باشلىرىدىكى قەشقەر-خوتەن خەلقىگە ئىقتىسادىي جەھەتتىن زور زىيانلارنى كەلتۈرگەن قەشقەر پۇلىنىڭ پاخاللىشىپ ئۆتمەس بولۇپ قالغان ۋاقتى ئىدى، پۇقرالار بۇ ۋەقەنى «قەشقەر پۇل پاجىئەسى»، «ياماق تىزا پاجىئەسى» دەپ ئاتىغانىدى. پۇقرالار بۇ پۇل پاجىئەسىگە قارىتا مۇنداق قوشاق توقۇشقانىدى:
ياغ تىزا، ياماق تىزا، سېنىڭدىن بولدۇق بىزار. يەتكۈچە زىيان تارتىپ، گالدىن ئۆتمىدى غىزا.
«ياماق تىزا پاجىئەسى» توغرىسىدا توقۇلغان بۇ قوشاقنى كىشىلەر ئاغزىدىن چۈشۈرمەي يادلاپ يۈردى. 1933-يىلى 5-ئايدا تۆمۈر شىجاڭ باشچىلىقىدا زۇلۇمغا، ئېزىلىشكە قارشى قوزغىلىپ چىققان قوزغىلاڭچىلار قوشۇنى قەشقەرنى ئىگىلىدى، شۇنىڭ بىلەن يېڭىدىن پۇل بېسىلدى. نەتىجىدە قەشقەر، خوتەندىكى تىجارەتچىلەر، قول ھۈنەرۋەنلەر قەد كۆتۈرۈپ، سودا سېتىق نورمال يۈرۈشۈپ كەتتى.
مەنبە: «شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژورنىلىدىن ئېلىندى.
|
|
يوللىغان ۋاقتى 2015-3-16 10:59:24
