كانتنىڭ دۇنياسى

qvshkvn

كانتنىڭ دۇنياسى

مەنفېرد گېير

« كائىنات ئۇقۇمى » بۇيەردە ھەر بىر ئىنسان چوقۇم كۆڭۈل بۆلىدىغان ئىشلارنىڭ ئۇقۇمى

    « ناھايىتى ياخشى ! »
    ئۇنىڭ سەكراتتا قىلغان بۇ سۆزى ئانچە ئېنىق ئاڭلانمىسىمۇ ، ئەمما چۈشەنگىلى بولاتتى . ئەجىبا ، پۈتۈنلەي كۈچىدىن قالغان كانت قىزىل ھاراق بىلەن سۇنىڭ ئارىلاشمىسىدىن ھاسىل قىلىنغان ئىچىملىك ئۇنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئۇسسۇزلۇقىنى باسقاندىن كېيىن ، ئۆزىنى « ناھايىتى ياخشى ھېس قىلدىم » دېمەكچىمۇ ؟ ياكى ئۇ « ئىچىپ بولدۇم » دېمەكچىمۇ ؟ ۋە ياكى ئۇ ئېھتىمال ئۆزىنىڭ پۈتكۈل ھاياتىنى خۇلاسىلەۋاتقاندۇ ، ئۇنىڭ ھاياتى 1804-يىلى 2-ئاينىڭ 12-كۈنى يېرىم كېچىدە ئاخىرقى چېكىگە يەتكەنىدى . بۇ بىر كەم - كۈتىسىز ھاياتمۇ ؟  بەلكىم ئۇ ئۆزىنىڭ مۇشۇ ھۆكۈمى ئارقىلىق ، ئۆزىنىڭ ھاياتنى ئۇزارتىش سەنئىتىنىڭ ئاخىرقى چەككە يەتكەنلىكىنى ئىپادىلىمەكچىدۇ .
    ئۇنىڭ ئۆلۈم ئالدىدىكى سۆزىنىڭ مەنىسى شۇنچىلىك مول ، ئۇنىڭ ھاياتى ۋە ئەسەرلىرى شۇنچىلىك مۇرەككەپ ۋە چىگىچ . كانت ھازىرقى زامان كىشىلىرىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئالدىنقى شەرتى بولغان زىددىيەت ۋە جىددىيچىلىكلەر بىلەن  مۇرەسسەلىشىشنى  خالىمىغان ئىدى . ئۇ مۇنۇ تۆت   چوڭ مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويدى :
    1. مەن نېمىنى بىلەلەيمەن ؟
    2. مەن نېمە قىلىشىم كېرەك ؟
    3. مەن نېمىنى ئۈمىد قىلسام بولىدۇ ؟
    4. ئىنسان دېگەن نېمە ؟
    بۇ تۆت مەسىلە ئەڭ ئاخىرقى ئېنىق جاۋابقا ئېرىشەلمىدى . بۇ يەردە ھېچنېمە جەزملەشتۈرۈلمىگەن ، پەلسەپىدىكى دوگمىچى ئۆز بېشىمچىلارنىڭ دەۋرى بىلەن ۋەھىيى ھەقىقىتىنىڭ دەۋرى ئاللىقاچان ئۆتۈپ كەتكەنىدى . كانت ئەقلىي بىلىش ئىقتىدارىنىڭ ئۆزىنىڭ خاتالىقى تۈپەيلىدىن قالايمىقانچىلىققا پېتىپ قالىدىغانلىقىنى ، گەرچە بۇ خاتالىقلارنى تۈزىتىشكە ئۇرۇنسىمۇ ، بىراق ئۇلارنى ئەزەلدىن يىلتىزىدىن يوقىتالمايدىغانلىقىنى بايقىدى . ئەخلاق جەھەتتكى كەم-كۈتىسىز تۇرمۇشنى ئەمەلىيلەشتۈرۈشكە قارىتىلغان كۆڭۈل پەقەت ئۆزىنىڭ يېڭىلمەس رەقىبى تەرەپتىنلا ئاندىن سەۋىرچانلىق ۋە كۈچ-قۇۋۋەتكە ئېرىشەلەيتتى . ئىنسانلار گەرچە بىر مەزگىل ئۆزى ئارزۇلىغان بەختنى بېشدىن كەچۈرسىمۇ ، بىراق مۇمكىن بولغان بارلىق ماددى مال-دۇنيالار پەقەت خىيالىي دۇنيادىلا ئاندىن ھەقىقىي ۋە ئۇزاق مۇددەتلىك ئىدى . ئۇنداقتا ئىنسانلارچۇ ؟ كانتنىڭ قارىشىچە ، ياشاش نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا ، ئادىمىزات بولسا ئەركىن ھەرىكەتلىنىپ بەزىبىر ئىشلارنى باشقا ئېلىپ چىقالايدىغان جانىۋار بولۇپ، بۇ خىل ئەركىنلىك دۇنيا تارىخىنىڭ تەرەققىيات مۇساپىسى جەريانىغا سېڭىپ كەتكەنىدى . ئىدراك جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، دۇنيا تارىخى مۇساپىسى ئومۇميۈزلۈك قالايمىقانچىلىقنى ئۆزىدە ئىپادە قىلدى ، بۇ يەردە نىشان ۋە تەرتىپ يوق بولۇپ ، نادانلىق ، زورلۇق ۋە بۇزغۇنچىلىققا تولۇپ كەتكەنىدى . كانت ئاساسىي جەھەتتىن شۇنىڭغا ئىشىنەتتىكى ، ئىسانلار ئەگمە ياغاچتىن پۈتۈلگەن بولۇپ ، ئۇنىڭدىن ھەر قانداق تۈز نەرسە ياساپ چىققىلى بولمايتتى .
    كانت ئۈمىدۋار مەرىپەتچى مۇتەپەككۇرمۇ ئەمەس ، ئالغا باسقان ئېتقادچىمۇ ئەمەس ئىدى . دۇنيا سەھنىسىدە قويۇلىۋاتقان رەھىم-شەپقەتسىز ھەزىلكەشلىكلەرگە يۈزلەنگىنىدە ، ئۇ كۆڭلى يۇمشاق مىسكىنلىكنى تاللىۋالدى . گەرچە بارچە ئىشلار « ناھايىتى ياخشى » دېگەن بۇ ھۆكۈم بىلەن زىت بولسىمۇ ، بىراق توختىماي كۆرۈلىۋاتقان ئالامەتلەر ئەمەلىي رىئاللىقنىڭ ھازىرقىدىن تېخىمۇ ياخشى بولۇشى كېرەكلىكىدىن دېرەك بىرىپ تۇراتتى . ياشنىپ قالغان كانت ئەڭ ئاخىرقى قېتىم ئۆزىدىن : ئىنسانىيەت تارىخىدا زادى ئىلگىرلەش بولۇپ باققانمۇ - يوق ؟ دەپ سورىغىنىدا ، ئۇ بىر خىل « تارىخىي بېشارەت » نى سۆزلەپ ئۆتتى . بۇ خىل بېشارەت گەرچە ھېچنېمىنى ئىسپاتلىيالمىسىمۇ ، بىراق ئۇ ئىنسان تەبىئىيىتىدە ھېچبولمىغاندا ئۆزىنى ياخشىلىيالايدىغان ئىقتىدارىنىڭ بارلىقىنى ئىپادىلىگەنىدى . مانا بۇ ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىك توغرىسىدىكى ئىددىيە بولۇپ ، فرانسىيە ئىنقىلابىنىڭ زاماندىشى بولۇش سۈپىتى بىلەن ، كانت ئۇنى تولۇپ  تاشقان قىزغىنلىق ئىلكىدە تەتقىق قىلغانىدى . گەرچە بۇ قىتىملىق ئىنقىلاب جەريانىدا نۇرغۇنلىغان ۋەھىمە پەيدا بولغان بولسىمۇ ، بىراق كىشىلەر ئىنقىلاب ئىدىيەسىگە تەنتەنە قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا ، بەزى نەرسىلەرنىڭ مەڭگۈ ئۇنتۇلماسلىقى كېرەكلىكىنى بىلىپ يەتتى .
    بىزنىڭ قارىشىمىزچە ، كانتنىڭ دۇنياسى بىر سىمۋوللۇق دۇنيا . كانتنىڭ ئۆزىمۇ بىر تارىخىي سىمۋولغا ئايلاندى ، ئۇنىڭ ھاياتى ۋە ئىش-ئىزلىرىغا قىزىققۇچى ھەر بىر ئادەم بۇ سىمۋولنى نوقۇل ئەمەلىيەت سۈپىتىدە قارىماسلىقى كېرەك . « ئىممانوئېل كانت » دېگەن بۇ ئىسىم 1724-يىلى 4-ئاينىڭ 22-كۈنى كونسبېرگدا تۇغۇلۇپ ، 1804-يىلى 2-ئاينىڭ 12-كۈنى كونسبېرگدا ئالەمدىن ئۆتكەن ، نۇرغۇنلىغان ئەسەرلەرنى قالدۇرۇپ كەتكەن بىر شەخسنىڭلا ئىسمى ئەمەس ؛ «  ئىممانوئېل كانت»  يەنە بىر سىمۋول . ئۇ ياۋروپا ئىدىيە تارىخىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى بىر ئۇنتۇلغۇسىز ئىشقا ۋەكىللىك قىلىدۇ . كانت پەلسەپىسىنىڭ مەۋجۇتلۇقى فرانسىيە ئىنقىلابىغا ئوخشاش ، ئىنسانىيەت تارىخىدا يۈز بىرىشى مۇمكىن بولغان ئىلگىرلەشنىڭ نامايەندىسى .
    كانتنىڭ دۇنياسى مول ھەم مەزمۇنلۇق بىر دۇنيا . ئۇ ھەرگىزمۇ مەخسۇس مەدرىس پەلسەپىسىنىڭ سىستېمىلىق تەلىماتلىرىنى تەتقىق قىلمىدى ، بەلكى دىققىتىنى مەركەزلەشتۈرۈپ ، ئىنسانلارنىڭ ئومۇميۈزلۈك دىققەت ئېتىبارىنى قوزغايدىغان بىلىش نەزەرىيىسىنىڭ كائىنات ئۇقۇملىرىنى تەتقىق قىلدى . مۇشۇنداق بىر پەيلاسوپنىڭ تەرجىمھالىدا ، بىز چوقۇم مۇنداق كۆپ خىللىقنى تونۇشتۇرۇشىمىز كېرەك : ئالدى بىلەن 18-ئەسىردىكى كونسبېرگ ، ئۇ ئۆمىرىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمىنى مۇشۇ يەردە ئۆتكۈزگەن . بۇ يەردە ئۇنىڭ ئىنسانىيەتنىڭ بىلىش ئىقتىدارى ۋە كائىناتقا ئالاقىدار تونۇشىنى كېڭەيتىشكە ماس كىلىدىغان تۇپراق بار . بۇ يەنە ئۇنىڭ دوستلىرى بىلەن بولغان ئالاقە دۇنياسى ، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن توختىماي ئۆزگىرىدۇ ؛ بۇ جەرياندا ئۇ پەقەت مەلۇم خىل يوشۇرۇن رەۋىشتىلا بىر ئەينى دەۋر ئىچىدە تۇرىدۇ ؛ بۇ يەردە ئۇنىڭ ئۇلۇغۋار تەپەككۇر ئىشلىرى بار بولۇپ ، بۇ دۇنيا ئۇنىڭ مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويىدىغان ۋە تەپەككۇر قىلىدىغان ، كىتاب ئوقۇش ۋە يېزىقچىلىق جەريانىدا كۆرۈلىدىغان ئىدىيە-تەپەككۇرىنىڭ دۇنياسى . بۇ يەر يەنە ئەزەلىيلىك ئالىمىدىكى تەپەككۇر دۇنياسى . ئۇنىڭ بۇ ئەزەلىيلىك ئالىمىدىكى تەپەككۇرى مېتافىزىكىنىڭ  نېگىزلىك ۋە ئاداققى ئۈچ سوئالىغا جاۋاب بېرىشنى نىشان قىلغان  :
    1. تەڭرى مەۋجۇتمۇ ؟
    2. بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدىكى رىئال دۇنيا زادى قانداق ؟
    3. ئۆزۈمنى نېمە دەپ چۈشەنسەم بولىدۇ ؟
    كانتنىڭ دۇنياسى بولسا ئەسلى مەۋجۇت بولۇشقا تېگىشلىك دۇنيا بولۇپ ، بىزگە نىسبەتەن ئېيتقاندا ئۇ بىر رېئال دۇنيا ، چۈنكى ئۇ تىنچلىق مەسىلىسىدىن تارتىپ بىز دېيەلەيدىغان ۋە ئويلىيالايدىغان نەرسىلەرنىڭ چېكگىچە ، دىن ، سىياسەت ۋە ئەخلاق پەيلاسوپلىرىنىڭ  قۇتقۇزغۇچى ئىلاھ توغرىسىدىكى ئالدامچىلىققا تولغان ۋەدىلىرىگىچە بولغان بارلىق مۇھىم روھىي ۋە سىياسى جەھەتتىكى بىزنىڭ يولۇقۇشىمىز مۇمكىن بولغان قىيىنچىلىقلىرىمىزنىڭ ھەممىسىنى دېگۈدەك ئۆز ئەسەرلىرىدە نامايان قىلدى ، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ھەل قىلىش چارىسىنى ئىمكانقەدەر ئوتتۇرىغا قويدى ؛ شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، كانتنىڭ بۇ دۇنياسى يەنە ئەمەلىيەتكە ئالاقىدار ھەر قانداق بايان ۋە چۈشەندۈرۈشلەر چۈشەندۈرەلمەيدىغان ئەخلاق دۇنياسىنىڭ پرىنسىپىنى ئوتتۇرىغا قويدى . بۇ ئەخلاق دۇنياسىدا بارلىق پۇقرالار ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىكتىن بەھرىمان بولالايتتى ؛ بۇ دۇنيادا ، ئەقىل - ئىدراكنىڭ سوتى گەرچە ئىنسانلارغا مۇنازىرىلىشىش ھوقۇقى بەرگەن بولسىمۇ ، بىراق ئۇرۇش قىلىشقا ھوقۇق بەرمىگەن ئىدى .

تەرجىمە قىلغۇچى: مەمتىمىن ئوبۇل
ئىزاھات :
مەزكۇر ماقالە مەركىزىي تەرجىمە نەشىرىياتى 2012-يىل 7-ئايدا نەشىر قىلغان  مەنفېرد گېيرنىڭ « كانتنىڭ دۇنياسى » ( خەنزۇچە نەشىرى ) ناملىق كىتابنىڭ ئاپتور تەرىپىدىن يېزىلغان كىرىش سۆزىنىڭ تەرجىمىسى .

mihin

ۋەھىيى ھەقىقىتىنىڭ دەۋرى ئاللىقاچان ئۆتۈپ كەتكەنىدى
كىسىپ ئىيتالايمانكى بۇ بىر خاتا سۆز .



كانتقا بولغان چوڭقۇر قايىللىق ھىسياتى بولغاچقا بىر تەرەپلىمىلك بىلەن باھا بىرىپتۇ.

Minstir

ئەسسەلەمۇئەلەيكۇم ،(چۈشكۈن ) مەن سىزنىڭ ئەسەرلىرىڭىزگە دىھقەت قىلىۋاتىمەن ، سىز تېرشىۋاتىسىز ، ئىزدىنىۋاتىسىز ،جاپا چىكىۋاتىسىز .
مەنچە سىز تىما يوللىغاندا ، تورداشلار قايسى خىلدىكى ئەسەرلەردىن بەكەرەك مەنپەئەتلىنەلەيدۇ ؟  بىز قانداق بىلىمگە ئەڭ ئىھتىياجلىق ؟  مۇھىم نۇقتا ۋە مۇھىم ئەمەس نۇقتىلار قايسى ؟ بايقىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن .
سىزدە ،  نۇرغۇنلىرىمىزدا  يوق  قۇرال بار . ( چەت ئەل تىلى  )
مۇھىم مەسىلە شۇكى ، شۇ بىلىمنى قانداق ئۇسۇل بىلەن يەتكۈزۈش .
سالامەت بولۇڭ .

qvshkvn

Minstir يوللىغان ۋاقتى  2016-3-7 02:09
ئەسسەلەمۇئەلەيكۇم ،(چۈشكۈن ) مەن سىزنىڭ ئەسەرلىرىڭىزگ ...

تەكلىپىڭىزگە رەھمەت. پەلسەپە بىلەن ھەپىلىشىدىغان ھەر قانداق بىر ئادەم، مەيلى ئۇ پەلسەپە ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللانسۇن ياكى پەلسەپە تەرجىمىچىلىكى بىلەن شۇغۇللانسۇن، چوقۇم سىز ئوتتۇرىغا قويغان مەسىلىگە دۇچ كىلىدۇ، چۈنكى پەلسەپە ھامان كىشىلەرنى پاراكەندە قىلىدۇ، ئۇلارنى ئۆزلىرى كۆنۈككەن ئىدىيە ۋە تەپەككۇر ئۇسۇلىغا جەڭ ئېلان قىلىشقا چاقىرىدۇ، كىشىلەر خاتىرجەملىكنى ياقتۇرىدىغان بولغاچقا، ئۆزىنىڭ ئىدىيىسىنى داۋالغۇتۇپ ئەنسىزلىككە سالىدىغان ئەسەرلەرنى ئوقۇشنى خالىمايدۇ، شۇنىڭ بىلەن مەنپەئەتلىنەلمەيدۇ. بۇ يەردە، مەن سىزنىڭ «مەنپەئەت» دېگەن سۆزىڭىزنى روھىيەت دۇنياسىغا قارىتىلغان دەپ چۈشەندىم. ئەگەر سىز مەن تەرجىمە قىلغان ئەسەرلەرنى «ماددىي مەنپەئەت يەتكۈزەلمەيدىكەن» دەپ قارىسىڭىز، بۇنىڭغا مېنىڭ ئامالىم يوق، مەن «تەرجىمە قىلغان ئەسەرلىرىم ئوقۇرمەنلەرگە ماددىي مەنپەئەت يەتكۈزەلەيدۇ» دەپ دەلىل كۆرسىتىشكە ئاجىزلىق قىلىمەن. گەرچە بۇ ئەسەرلەرنىڭ ماددىي مەنپەئەت يەتكۈزۈش ئېھتىماللىقى بار بولسىمۇ، بىراق ئۇ تولىمۇ يېراق بىر كەلگۈسىدىكى ئىش، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇنى سېزىشمۇ تەس. شۇڭا، سىزنىڭ «مەنپەئەت» دېگەن سۆزىڭىزنى چوقۇم روھىيەت دۇنياسىغا قارىتىلغان دەپ چۈشەندىم.  ئۇنداقتا، مېنىڭ ئەسەرلىرىم راستىنلا ئوقۇرمەنلەرگە روھىي جەھەتتىن مەنپەئەت بېرەلمەمدۇ؟ مېنىڭ جاۋابىم: ناتايىن. دەرۋەقە، مەن تەرجىمە قىلغان ئەسەرلەر كومپيۇتېرنىڭ ئالدىدا ئولتۇرۇپ بىر قۇرۇر كۆز يۈگۈرتۈپلا ئوقۇشقا ماس كەلمەيدۇ، چۈنكى بۇ ئەسەرلەرنىڭ ئاپتورلىرى كۆپىنچە ھالدا ئۆزىنىڭ پۈتكۈل ئۆمۈرىنى دېگۈدەك سەرپ قىلىپ بۇ ئەسەرلەرنى پۈتتۈرگەن. مېنىڭ تەرجىمە قىلغانلىرىم ھېراكلىت، ئەپلاتون، كانت، شوپېنخاۋىر ۋە نىچشې قاتارلىقلارنىڭ ئەسەرلىرى، ماڭا ئىشىنىڭ، سىز ئۇلارنىڭ پاراسىەتلىرىگە ئېھتىياجلىق.
بۇلار مېنىڭ سىزگە بەرمەكچى بولغان جاۋابىمنىڭ ھەممىسى ئەمەس، سىزنىڭ سوئالىڭىز ئەمەلىيەتتە ناھايىتى مۇھىم بولغان بىر مەسىلىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ، بۇنىڭغا چۈشەنچە بېرىش ئۈچۈن مەخسۇس بىر پارچە ماقالە يېزىشقا توغرا كېلىدۇ. كېيىنچە بۇنىمۇ قىلىۋالارمىز.

kuy2015

رەھمەت

ezizheytkun

پەيلاسوپلارنىڭ پەلسەپىۋىي قاراشلىرىغا  ئائىت  ئەسەرلىرىنى تونۇشتۇرۇپ ياخشى  ئىش قىلىۋاتىسىز.بۇ جەھەتتىكى  بوشلۇقنى  تولدۇرىۋاتىسىز.  پەلسەپەگە قىزىقىدىغانلار كۆپىيىدۇ.يەنى ئەقىلىيلىقنى ھېسسىياتنى مەركەز قىلىشتىن  ئۈستۈن ئورۇنغا قويىدىغان بولىدۇ. توۋا پەلسەپەگە ئىنتىلىشمۇ بىرخىل قۇربان بېرىش.تارىختا نۇرغۇن پەيلاسوپلار ئۆزىنىڭ ئىدىيىسىنى ئۆزىگە ھەمراھ قىلىپ،روھى جەھەتتە تەنھالىق سەزگەن ئەمەس.
راست پەيلاسوپلارنىڭ روھى ئاجايىپ دۇنيا. مىڭلىغان ئادەمنىڭ ئەقلى بىر ياكى بىر قانچە پەيلاسوپنىڭ ئىدىيىسىگە يۇغۇرۇلغان بولىدۇ.بەزىدە ئالتە-يەتتە كىتابنى ئوقۇپ ئېرىشكىلى بولمىغان ئۇلۇغ پىكىر،ئىدىيەنى بىر پەيلاسوپنىڭ بىر پارچە ماقىلىسىنىڭ  مەلۇم بۆلەكلىرىدىن بىلىۋالغىلى بولىدۇ.شۇڭا پەيلاسوپلارنىڭ تارىختا داھىيلار ۋە پەيغەمبەرلەر بىلەن بىر قاتارغا قويۇلىشى خاتا ئەمەس.