(تۆۋەنكى ئىككى ماقالە مەزمۇن ئېتىبارى بىلەن قىسقارتىلىپ تەرجىمە قىلىندى)
(ساكتېكىن تەرجىمىسى)
ھەر ئىككى ھەپتىدە بىردىن تىل يوقالماقتا
تىلشۇناسلار يوقىلىپ كېتىۋاتقان تىللار ئۈستىدە تەتقىقات ئېلىپ بېرىۋاتىدۇ،
تىلشۇناس دوكتۇر
داۋد ھاررىسون ۋە ئامېرىكا خەۋپ ئاستىدا قالغان تىللارنى قۇتقۇزۇش
تەتقىقات ئورنىنىڭ مۇدىرى جورجى ئاندرسون لار چارلى مونگۇدا ئىسىملىك كىشى ئۈستىدە ئەمەلىي تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىۋاتقان بولۇپ، يوقىلىش ئالدىدا تۇرغان ئامۇرداگ تىلىنى خاتىرىلەۋاتقانىكەن. ئامۇرداگ تىلى
ئاۋۇسترالىيە يەرلىك قەبىلىلىرىنىڭ بىر خىل تىلى بولۇپ، لېكىن ھازىر بۇ تىلنى
پەقەت چارلى ئىسىملىك بىر كىشىلا سۆزلەشنى بىلىدىكەن.
نۆۋەتتە دۇنيا مىقياسىدا تەخمىنەن 7000 خىل تىل بار بولۇپ، لېكىن ئاۋىسترالىيەنىڭ كەنتلىرىدىن روسىيە سىبىرىيە
بويلىرىغىچە يەنە ئامىرىكىنىڭ ئوكلاخوما شىتاتىغىچە نۇرغۇن يەرلىك ئادىمىيەت ،
تارىخ، ئۆرپ- ئادەتلەرنى ئۆزىگە مۇجەسسەملەشتۈرگەن تىللار تىزلىكتە يوقىلىپ بېرىۋىتىپتۇ. ئامېرىكا تىلشۇناسلىرى
10-ئاينىڭ 18-كۈنى ئاگاھلاندۇرۇپ، دۇنيادا تەخمىنە يىرىم تىل يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان، بەلكىم مۇشۇ ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىغىچە پۈتۈنلەي تاشلىنىپ كېتىشى مۇمكىن دېدى. ئەمەلىيەتتىمۇ
ھەر ئىككى ھەپتىدە بىردىن دېگۈدەك تىل دۇنيادىن يوقىلىپ بېرىۋىتىپتۇ.
ئامۇرداگ تىلىغا سېلىشتۇرغاندا قوش تىللاشقان جەمئىيەتتە تىلنىڭ يوقىلىش سۈرئىتى
بىر قەدەر ئاستا ب ولىدىكەن، بۇ خىل جەمئىيەتتىكى يەرلىك تىللار تەدرىجى مەكتەپ، بازار، ۋە ئاخباراتلارنىڭ ئاساسلىق تىلى تەرىپىدىن غەرق قىلىنىۋىتىلىدىكەن.
تۈنۈگۈن(10 ئاينىڭ 20-كۈنى) كۈنمىڭدە ئۆتكۈزۈلگەن 34-نۆۋەتلىك
خەن- تىبەت تىللىرى
ۋە تىلشۇناسلىق يىغىنىدىن مۇخبىرنىڭ ئىگىلىشىچە، بۇندىن كېيىنكى 50 يىلدا 3000دىن كۆپرەك تىلنى ئىشلىتىدىغان ئادەم قالمايدىكەن، دۇنياغا مەشھۇر تىلشۇناس
ئامېرىكا كالىفورنىيە ئۇنۋېرسىتىتى بۇركلى تارمىقىنىڭ پروفىسسورى ماتسوۋنىڭ
ئېيتىشىچە: «پۈتۈن دۇنيادا ھازىر 6000 خىلدىن ئارتۇق تىل ئىشلىتىلىۋاتقان بولسىمۇ لېكىن، نۇرغۇن تىللار ھالاكەت
گىردابىغا بېرىپ قالغان.» 2050-يىلىدىن كېيىن تىللارنىڭ يوقىلىش سۈرئىتى تېخىمۇ تىزلىشىدىكەن.جوڭگۇنىڭ
مەشھۇر ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى تىلشۇناسى، جوڭگۇ ئىجتىمائى پەنلەر
ئاكادىمىيىسى جوڭگۇ ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى تەتقىقات مەركىزىنىڭ
مۇئاۋىن مۇدىرى، جوڭگۇ مىللەتلەر تىللىرى جەمئىيىتىنىڭ رەئىسى سۇن خوڭ كەينىڭ قارىشىچە « بىر تىلنى قوغدىغانلىق بىر مىللەتنىڭ كۈلتۈرىنى قوغدىغانلىقتۇر.»
مانجۇ تىلىنىڭ يوقىلىش سەۋەبى نېمە؟
مانجۇ مىللىتى ئاكتىپ، تىرىشقاق مىللەت بولۇپ، خاراكتېرى ئوچوق، چەتتىن كىرگەن كۈلتۈرنى ئاكتىپلىق بىلەن قوبۇل قىلىپ
كەلگەن بولۇپمۇ تارىخى ئۇزۇن، مول ۋە چوڭقۇر خەنزۇ كۈلتۇرىنى ئىنتايىن
چوڭ بىلگەن.چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە مانجۇ تىلى مانجۇ يېزىقى «دۆلەت تىلى»،
«چىڭ تىلى» بولۇش سۈپىتى بىلەن پۈتۈن مەملىكەتكە تارالغان بولسىمۇ لېكىن
ئۇزۇنغا بارمايلا مانجۇلار تاق تىللىق بولۇشتىن مانجۇ خەنزۇ تىللىق بولۇشتەك
قوش تىللىق بولۇشقا ئۆتۈپ، ئاخىر يەنە خەنزۇ تىلىغا كۆچكەن. نۆۋەتتە مانجۇ تىلىنى
ئىنتايىن ئاز
ساندىكى مانجۇ ئاقساقاللىرىلا بىلىدۇ. مانجۇلار ئانا تىلنى پەقەت ئاڭلاپ چۈشىنىش ئىقتىدارىغىلا ئىگە. سۆزلەش ئىقتىدارى ئىنتايىن تۆۋەن.
ياكى سۆزلەش ئىقتىدارى تامامەن يوق.
مانجۇلار شەنخەيگۈەن قوۋۇقىدىن كىرگەندىن كىيىن، مانجۇ - خەنزۇلارنىڭ ئۆز ئارا توي قىلىپ ئائىلە تەركىبىنى ئۆزگەرتىشى شۇنىڭدەك ئورتاق
تىلنىڭ تەسىرىدىنمۇ مانجۇلارنىڭ خەنزۇ تىلىغا ئۆتۈشى تىزلەشكەن. مانجۇلار شەكىللىنىش، تەرەققىيات جەريانىدا يات
ئەزالارنى كۆپلەپ قوبۇل قىلغان. بۇنىڭدا مانجۇلارنىڭ خەنزۇلار بىلەن توي قىلىشى
ئاساسلىق ئامىل، ئۇنىڭدىن باشقا، مانجۇلارنىڭ خوشۇن ئۆزگەرتىشى،، قايتىدىن
خوشۇن تەشكىللىشى، خەنزۇلارنى تولۇقلىشى، خەنزۇلارنى بېقىۋىلىشى، ئۈچ قارام
بەگنىڭ خوشۇنغا كىرىشى بىلەن خەنزۇلار كۆپلەپ سېڭىپ كىرگەن، بۇ يەنە بىر ئامىل.
1644-يىلى زور بىر تۈركۈم مانجۇلار شەرقى شىمالدىكى ئۈچ ئۆلكىدىن ئىچكى ئۆلكىلەرگە كىرىپ
خەنزۇلار ئارىسىدا تارتاق ئولتۇراقلاشتى، مانجۇلارنىڭ قوۋۇقتىن كىرىشتىن ئاۋالقى
نىسبەتەن يىغىلىپ ئولتۇراقلىشىشى خەنزۇ قاتارلىق مىللەتلەر بىلەن ئارىلاش ئولتۇراقلىشىشقا ئۆزگەردى. تىل مۇھىتى
ۋە ئىجتىمائى مۇھتىنىڭ ئۆزگىرىشى مانجۇ - خەنزۇ تىللىرىنىڭ يۇغۇرۇلۇپ كېتىشىگىمۇ تۈپتىن ئۆزگىرىشلەر ئېلىپ كەلدى. مانجۇلارنىڭ خەنزۇ تىلى ئۆگىنىش ئاساسلىق ئېقىم بولۇپ قالدى. بىر مەزگىل
مانجۇلار قوش تىللىق بولغان بولسا تەدرىجى تاق تىل- خەنزۇ تىلى ئىشلتىشكە ئۆتتى.
چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە خىيلوڭجىياڭنىڭ ئاز ساندىكى رايۇنلىرىدىكى مانجۇلار
مانجۇ- خەنزۇ تىلىنى تەڭ ئىشلەتكەندىن باشقا، باشقا جايدىكى مانجۇلار ئاللىقاچان خەنزۇ
تىلىغا كۆچۈپ بولغانىدى.
بەزىلەر شىنجاڭ چاپچالدىكى 20مىڭ شىۋە سۆزلەيدىغان شىۋە تىلىنى مىسال قىلىپ مانجۇ ئېغىز تىلى ئۇنچە تىز
يوقالمايدۇ دېيىشىمەكتە. دەرۋەقە، ھازىرقى شىۋە تىلى يېڭى جوڭگۇ قۇرۇلغاندىن
كېيىن شەكىللەنگەن مانجۇ تىلىنىڭ بىر خىل ۋارىيانتى، شىۋە تىلى بىلەن
مانجۇ تىلىنىڭ پەرقى خەنزۇ تىلىىنىڭ بىيجىڭ تەلەپپۇزى بىلەن شەرقى شىمال تەلەپپۇزى نىڭ پەرقىدىن جىق
تۆۋەن تۇرىدۇ. لېكىن نېمىلا دېگەن بىلەن « مانجۇ ئېغىز تىلى»نىڭ تۇرمۇشىمىزدىن
يوقالغانلىقى كىشىلەرنىڭ قەلبىنى ئېزىدىغان مەڭگۈلۈك ھەسرەت بولۇپ قالغۇسى .
مەنبە: خاقانىيە تورى
www.hakaniya.com/bbs[ بۇ يازما mustabit تەرپىدىن2008-12-03 10:06 PMدە قا ]
يېڭى يازمىلىق سەھىپە 
ئادەتتىكى سەھىپە 
مەخپىي سەھىپە 
