كاشكارى يوللىغان ۋاقتى 2014-9-25 09:45 PM 
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 o/ R" y" ?$ U. i Wسىزمۇ دولانلىقكەنسىزدە قىرىندىشىم ئەمىسە سىزدىن بىر ...
«دولان» نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% i4 g: }7 k: D8 j3 E) b
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 n1 V6 T7 h" m5 ~! ]بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* d3 N: v( @; R, g& _, s
«دولان» نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: z+ q. L0 k$ x% }8 q) ?0 h; h
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 _ f' W. ?! O- X+ m6 q. Wباتۇر داۋۇت قۇرىغار
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, E7 U5 H$ T$ F6 I
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ Z& Q+ `9 ~* }
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ w! g7 q" H0 u دولان ــ كورلىنىڭ غەربىي يۆنىلىشىدىن بۈگۈر، لوپنۇر، چەرچەن، چاقىلىق، توقسۇ، شايار، باي، ئاقسۇ، مارالبېشى، مەكىت، پەيزاۋات، ئاۋات، يوپۇرغا، پوسكام، قاغىلىق ناھىيەلىرىنىڭ لوپنۇر، تارىم، يەكەن دەرياسىنى ياقىلاپ كەتكەن بوستان – باياۋان تۇتاش يېزىلارنىڭ ئومۇمىي نامى بولۇپ، قەشقەرنىڭ مەكىت، ئاقسۇنىڭ ئاۋات ناھىيەلىرىنى نۇقتا قىلغان. «دولان» نامىدا ئاتالغان يۇرت قىزىلسۇ ئوبلاستى، تۇرپان رايونىدا بار بولغاندىن باشقا غۇلجا ناھىيەسىدە، قوبۇقسار ناھىيەسىدە، ھەتتا ئۆزبېكىستان جۇمھۇرىيىتى ئەنجان ۋىلايىتىنىڭ شەرىخان ناھىيەسىدىمۇ «دولان» يېزىسى بار[1].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ D. G! N* S, r3 @
نۆۋەتتە ئۇيغۇر تارىخىي تەتقىقاتىنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ ئۇيغۇر دولانلىرىنىڭ نامى مەسىلىسى تارىخ تەتقىقاتچىلىرىنىڭ دىققەت – ئېتىبارىنى قوزغاپ كېلىۋاتقان قىزىق نۇقتا بولۇپ قالدى. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان بۇ ساھەدە ئىزدىنىۋاتقانلارنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ ئۇيغۇر دولانلىرى نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە خىلمۇ خىل قاراشلار ئوتتۇرىغا چىقماقتا، جۈملىدىن «دولان» دېگەن نام ھەققىدىكى قاراشلارمۇ بىردەك ئەمەس[2]. قارايدىغان بولساق، بۇ قاراشلارنىڭ كۆپچىلىكىدە پاكىت ئاساسىنىڭ يېتەرسىزلىكىنى، «نوقۇل نام يانداشلىقى قوغلىشىشتىن كېلىپ چىققان ئىلىمگە زىت قاراش»[3] لىقىنى بايقىيالايمىز.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" u% {, Q, P9 w& e I. ^9 z& x تەتقىقاتچى ئادىل مۇھەممەت ئۆزىنىڭ ئىلگىرى – كېيىن نەشر قىلىنغان ... قاتارلىق كىتابلىرىدا «دولان» دېگەن نام ھەققىدە ھازىرغىچە ئوتتۇرىغا چىققان قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، بۇ قاراشلارنىڭ مۇۋاپىق بولمىغان تەرەپلىرىنى ئىلمىي پوزىتسىيە ۋە مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن يېتەرلىك دەرىجىدە كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ ھەمدە شۇ قاراشلارنىڭ بىر خىلى بولغان «دولان» قەدىمكى «تۇران» دېگەن نامدىن كېلىپ چىققان، دېگەن يەكۈنگە بولغان مايىللىقىنى بىلدۈرىدۇ. مەن مۇشۇ خىل قاراشنىڭ ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن كېلىدىغانلىقىغا ئىشەنچ بىلەن قارايدىغانلاردىن بولۇش سۈپىتىم بىلەن بۇ ھەقتىكى قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتىمەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 b# i, D& ~ h# |% r1
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( a8 I; }- N4 P8 Gھازىرقى ئۇيغۇر مىللىتى ئۇنى ھاسىل قىلغان قەدىمكى قەبىلىلەر ۋە خەلقلەردىن راۋاجلانغان بولۇپ، ئۇنىڭ يىلتىزلىرى قەدىمدە، ئۇنىڭ ھازىرقى مۇجەسسەم گەۋدىسى تارىخىي تەرەققىياتنىڭ نەتىجىسى. ھازىرقى ئۇيغۇر مىللىتىنى ئۇنى تەشكىل قىلغان «خۇ»، «رۇڭ»، «دى» قەبىلىلىرى ــ ئارى ــ ساك ــ تۇرانلاردىن، باشقىچە ئېيتقاندا، ساك، يۇرچى (توخرىي)، گۇيفاڭ ــ دىغار ــ دىڭلىڭ ۋە جيې ــ گۇشى، ھۇن ــ كۆكتۈرك قەبىلىلىرىدىن ئايرىپ قاراشقا بولمايدۇ[4]. «ئۇيغۇرلار ۋە ئۇنىڭغا ئەجداد بولغان خەلقلەر ئومۇمەن مەركىزىي ئاسىيانىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىن ئۇنىڭ شەرىقى ۋە شەرىقى شىمالىي قىسمىغا، جۈملىدىن ئۇنىڭ غەربىي ۋە غەربىي شىمالىي قىسمىغا يۆتكىلىپ ياشىغان»[5].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ n) g7 O I. q! ? ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا- دۇنيادىكى ئەڭ مۇھىم رايونلارنىڭ بىرى؛ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا- ئانتروپولوگىيىلىك مەنىدە ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ مۇھىم ئاپىرىدەگاھىلىرىنىڭ بىرى؛ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا- تارىخشۇناسلىق مەنىسىدە ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ قەدىمكى، ئۆزگىچە مەدەنىيەت بۇلاقلىرىدىن بىرى؛ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى ئاسىيا شەكلىدىكى ئاق جىنىسلىق ئىنسان گۇرۇھى بىلەن سېرىق جىنىسلىق ئىنسان گۇرۇھىنى بىرلەشتۈرگەن، شەرق مەدەنىيىتى بىلەن غەرب مەدەنىيىتىنى بىرلەشتۈرگەن كۆپ قىرلىق، كۆپ قاتلاملىق مەھەللىۋى ۋە خەلقئارا خاراكتېرگە ئىگە سېنكرېتىك (ئارىلاشما) ئۆزگىچە مەدەنىيەتنىڭ ئىختىراچىلىرى سۈپىتىدە پۈتكۈل ئىنسانىيەت مەنىۋى مەدەنىيىتىگە كۆرۈنەرلىك تۆھپە قوشقان[6].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" `) [0 G3 j' q
ئوتتۇرا ئاسىيا چۈشەنچىسى ھەققىدە، ئۇزاقتىن بېرى ئالىملار ھەرخىل قاراشتا بولۇپ كەلدى. بىز ئاساسىي جەھەتتە، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، پەن- مەدەنىيەت تەشكىلاتىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن يېزىلغان «ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تارىخى» تىزىسلىرىدا كۆزدە تۇتۇلغان دائىرە بويىچە، ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى - موڭغۇلىيە ئېگىزلىكى، خېشى كارىدورى، چىڭخەي (كۆككۆل)، شىنجاڭ، ئامۇ دەريا، سىر دەريا ۋادىسى، قازاقىستان دالىسىنىڭ جەنۇبىي قىسمى، ئىراننىڭ شەرىقى قىسمى، ئافغانىستاننىڭ شىمالىي قىسمى، پاكىستاننىڭ غەربىي شىمال قىسىملىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، دەپ قارايمىز[7].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: ^7 G: X% w8 U! |0 K0 k
«مەركىزىي ئاسىيا» جۇغراپىيە - ئېتنولوگىيىلىك مەنىدە، خۇددى جۇغراپىيە - سىياسىي (گېئو - پولىتىك) مەنىدىكىدەك دۆلەت سېپىلى ياكى چېگرا سىزىقلىرى بىلەن قۇلۇپلانغان رايون بولماستىن، مەركىزىي ئاسىيا ئىنسان تۈركۈمىنىڭ ئۇرۇقداش - نەسىلداشلىق ۋە ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىقى تامغا - ئۇچۇر، مەدەنىيەت ئەنئەنىلىرى بىلەن خاراكتېرلەنگەن زونىدۇر. ئۇ، شىمالدا بايقال، شىمالىي ئالتاي ۋە دەشتى قىپچاقتىن جەنۇبتا چىليەنشەن (ھەتتا خۇاڭخې دەرياسىنىڭ باش ئېقىنى)، ئالتۇنتاغ ۋە ھىندىقۇش ئېتەكلىرىگىچە بولغان زېمىننى ئۆزىنىڭ بىر قەدەر مۇھىم چەمبىرى قىلغان. ئۇنىڭ جۇغراپىيىلىك جەھەتتىكى ئالاھىدە ئىچكى جەمبىرى: غەربىي جەنۇبىي سىبىرىيە، دەشتى قىچاق، يەتتە سۇ، موڭغۇل دالاسى ۋە ئوردۇستىن قاشقۇۋۇققىچە بولغان جايلار ھەم شىنجاڭ رايونى بىلەن خارەزمنى، شۇنداقلا فەرغانە ۋادىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ماۋەرائۇننەھر زېمىنلىرىدىن تەشكىل تاپقان. ئوردۇستىن قاشقۇۋۇققىچە بولغان قەدىمكى دىغار، كۇيفاڭ، ساك - توخار زېمىنلىرى بىلەن ئامۇدىن جەنۇبقا سوزۇلغان زېمىنلار مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى پائالىيىتى بىلەن باشقا رايونلاردەك ئىزچىل تۇتاشمىغانلىقىنىمۇ ئېتىراپ قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. ئەلۋەتتە جەنۇبىي ئورال ۋە كاۋكاز رايونلىرىدىمۇ بىر زامانلاردا تۈركىي خەلقلەر قايناق مەنزىرە ھاسىل قىلغان[8].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& L" L6 M& c3 g
مەركىزىي ئاسىيانى شىنجاڭ ۋە بايقال - ئورخۇن ۋادىسى، ماۋەرائۇنەھر ۋە غەربىي جەنۇبىي سىبىر بىلەن يەتتە سۇ - قىپچاق دالالىرى دائىرىسىدە تېخىمۇ ئىخچاملاش مۇمكىن. بايقال - يەنسەي، ئورخۇن - سىلېنگا، ئىلى - يەتتە سۇ، تارىم ۋە سىر - ئامۇ دەريالىرىنى باغرىغا بېسىپ ياتقان بۇ جۇغراپىيىلىك - ئېتنولوگىيىلىك زېمىن دەل مەركىزىي ئاسىيا ئىنسان تۈركۈملىرىنىڭ يەنى مىلادىيىدىن كېيىن «تۈرك» ئىبارىسىدە ئومۇملاشقان خەلقنىڭ ئانا زېمىنىدىن ئىبارەت[9].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 G' `0 J; O7 }2 v# J
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تارىخ – جۇغراپىيىسى ۋە تارىخ – مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلغان ئالىملارنىڭ بايانلىرىغا ئاساسلىنىپ سۆز قىلغاندا، بۈگۈنكى كۈندە جۇڭگونىڭ غەربىي قىسمىغا جايلاشقان شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى ئوتتۇرا ياكى مەركىزىي ئاسىيانىڭ دەل ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان. يەنە قەدىمكى دەۋردە خەنزۇچە تارىخنامىلەردە خاتىرىلىنىپ كەڭ ۋە تار مەنىنى بەرگەن «غەربىي يۇرت» نىڭ مەركىزى ياكى تار مەنىدىكى «غەربىي يۇرت» دەل بۈگۈنكى كۈندىكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تېررىتورىيىسى دائىرىسىدە ئىدى. بۇ نۇقتا 20 – ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا جۇغراپىئونلار ئۆلچەپ بېكىتكەن ئاسىيانىڭ دەل مەركىزىي نۇقتىسىنىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ مەركىزى بولغان ئۈرۈمچى شەھىرىدە بولۇشى بىلەن يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئىسپاتلىنىپ، ئەجدادلارنىڭ جاپالىق شارائىتلاردا ئىشلىگەن ئىلمىي ئەمگەكلىرىنى ئېنىق پاكىت ئاساسىغا ئىگە قىلىش بىلەن ھەممىنى سۆيۈندۈردى[10].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* \) d/ H& Y) W0 o, P+ c* [
قىسقىسى، مەركىزىي ئاسىيا ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ مۇھىم ئافرىدىگاھلىرىدىن بىرى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى، ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ قەدىمكى مەدەنىيەت ئوچاقلىرىدىن بىرى. «ئارخېئولوگىيەلىك قېزىشلار ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىنسان ھاياتى ۋە مەدەنىيىتىنىڭ ناھايىتى قەدىمكى ئوچاقلىرى بولغانلىقىنى ئېنىقلاپ بەردى»[11].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 P3 w0 @( d4 e5 Z# Z! B: q/ Oتەتقىقاتچىلار «ئوتتۇرا ئاسىيا» رايونىنىڭ يەنە بىر نامى «تۇران» ئىكەنلىكىنى بايان قىلىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 a3 k# r { X3 l, W«بۈيۈك لۇغەت ۋە ئېنسىكلوپېدىيە» دە: «تۇران - تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئەڭ قەدىمكى يۇرتلىرىغا قەدىمكى ئىرانلىقلارنىڭ بەرگەن نامى»[12] دېيىلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ D9 O9 O( @1 V5 n2 i
«شاھنامە» نىڭ ئېنگلىزچە تەرجىمىسىدە: «تۇران - ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادىكى تۈركىي قوۋملەر ياشىغان ۋە پائالىيەت ئېلىپ بارغان رايونلارنىڭ قەدىمكى نامى»[13] دەپ ئىزاھات بېرىلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& \2 E8 A$ i: i; w" T
سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ توپۇنۇمىيە مۇتەخەسسىسى موزايېف «كوپت تاغلىرىدىن تەڭرىتاغلىرىغىچە، كاسپى دېڭىزدىن قاراقۇم ۋە قىزىل قۇم چۆللۈكلىرىگىچە بولغان دائىرە تۇران ئويمانلىقى دەپ ئاتىلاتتى»[14] دەپ يازغان. شۇنىڭ بىلەن ئۇ كۆز قارىشىنى تولۇقلاپ، يەنە مۇنداق دەيدۇ: «تۈركىي تىللىق قەبىلىلەر بۇ يەردە كۆچمەن چارۋىچىلىق تۇرمۇشىنى كەچۈرەتتى. ئەمما، كېيىنچە، تۈركىي تىللىق قەبىلىلەرنىڭ جەنۇبقا ۋە غەربكە يۆتكىلىشى بىلەن بىر ۋاقىتتا، كاسپى دېڭىزدىن لوپنۇرغىچە بولغان كەڭ رايونلارنى ئىگىلىگەندىن كېيىن، ‹تۇران› دېگەن بۇ نام باشقىچە مەزمۇنغا ئىگە بولدى. ئۇنىڭ مەزمۇنى تېخىمۇ كەڭ، شۇڭا (باشقىچە) چۈشەندۈرۈشكە توغرا كېلىدۇ»[15].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 ^5 v( b6 p" L. \
پروفېسسور ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن قەدىمدە تۇران دەپ ئاتالغان تېررىتورىيىنىڭ شىنجاڭنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقىنى خەنزۇچە مەنبەلەر ئاساسىدا مۇنداق بايان قىلغان: «تاڭ گاۋزۇڭ لى جىژ ۋاقتىدىكى تۈركىي نەسەپلىك سانغۇن جۇبى خېلى 635 - يىلى تارىم - ‹تۇران ساي 突伦川›، تەكلىماكان - ‹تۇران چۆل - 突伦绩› غىچە كېلىپ جەڭ قىلغان»[16]. يەنى «بۇ يەردە بۇ ئالىم ‹突伦› ‹تۇران› سۆزىنىڭ تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى خەنزۇچە يېزىلىشى دەپ ھېسابلىغان[17].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, D/ X0 B3 H( z9 u/ M" t7 I U ياپونىيە ئالىمى خانىدا تورو (يۈي تيەنخېڭ): «بۇ نام ئۆز ئىچىگە ئالغان جايلار ئاساسەن پامىر ئېگىزلىكىنى مەركەز قىلىدۇ ۋە شەقتە لوپنۇر كۆلىگە قويۇلىدىغان تارىم دەرياسى ۋادىسىغا جايلاشقان شەرىقى turkنى يەنى شىنجاڭدىكى تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبىنى؛ شىمالدا ئىسسىق كۆل، بالقاش كۆلى ۋە ئالا كۆللەرگە قويۇلىدىغان دەريالارنىڭ ۋادىلىرىنى يەنى ئىلى ۋە جۇڭغارىيە ئويمانلىقى قاتارلىق جايلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تەڭرى تاغلىرىنىڭ شىمالىدىكى جايلارنى؛ غەربتە چۇ، تالاس دەريالىرى ۋادىلىرىنى ۋە ئارال دېڭىزىغا قويۇلىدىغان دەريالارنىڭ ۋادىلىرىنى يەنى غەربىي turkنى؛ جەنۇبتا قاراقۇرۇم (كۇئىنلۇن) ۋە ھىندىقۇش تاغ تىزمىلىرى بىلەن چېگرىلىنىدىغان جايلارنى كۆرسىتىدۇ» دەيدۇ ۋە «بۇ رايوننى كەم دېگەندە تەخمىنەن ئۈچ بۆلەككە ئايرىش مۇمكىن. يەنى، تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبىدىكى جايلارنى بىرىنچى بۆلەككە؛ پامىرنىڭ غەربىنى، سىر ۋە ئامۇ دەريالىرىنىڭ ئوتتۇرىسىنى مەركەز قىلغان جايلارنى ئىككىنچى بۆلەككە؛ تەڭرى تاغلىرىنىڭ شىمالى ۋە قازاقىستاننىڭ يەتتە سۇ قاتارلىق جايلىرىنى ئۈچىنچى بۆلەككە ئايرىش مۇمكىن»[18] دەپ كۆرسەتتى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ E0 [, ^2 _2 f$ X6 e; E ئىرانلىقلارنىڭ «ئاۋېستا» دىن كېيىن مەيدانغا كەلگەن يەنە بىر مۇھىم ئىپوسى «باھادىر زەرىرگە مەرسىيە» (ئىران ساسانىيلار دەۋرىدە يەنى مىلادىيە Ⅵ ـ Ⅴ ئەسىرلەردە يازما خاتىرىگە ئېلىنغان قەھرىمانلىق داستانى) دە، ئىرانغا قوشنا بولغان، ئامۇ دەرياسىنىڭ نېرىقى تەرىپىدىكى ئەل «تۇران» دەپ تەسۋىرلەندى ۋە ئىران ــ تۇران ئۇرۇشى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىندى[19].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* ^+ b3 B$ s6 L" i
شەرق كلاسسىك يازما مەنبەلىرىدە دائىم «تۇران» بىلەن بىرگە «چىن» ئاتالغۇسى تىلغا ئېلىنىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- [8 j& D% u. d! K! h r
«چىن» مۇرەككەپ بىر تارىخىي ئاتالغۇ بولۇپ، قەدىمكى زاماندا پارسلار ۋە تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ نەزىرىدە چىن ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ يۇرتىنى كۆرسەتكەن[20]. ئەرەب، پارس ۋە تۈركىي كىلاسسىكلىرى ئىجادىدا تىلغا ئېلىنغان «ماچىن» ئۆز دەۋرىدىكى خوتەن رايونىنى، «چىن» بولسا تارىم ۋادىسىنى، يەنى ھازىرقى شىنجاڭنى كۆرسىتەتتى. شۇڭا «چىن» ئاتالغۇسى «تۇران» ئاتالغۇسى بىلەن تەڭ قوللىنىلىدۇ[21] يەنى پارس كلاسسىكلىرىنىڭ ئەسەرلىرى (مەسىلەن، نىزامىنىڭ «خىسراۋ ۋە شېرىن»، فىردەۋسىنىڭ «شاھنامە»، دېھلىۋىنىڭ «شېرىن ۋە خىسراۋ»، ھاجۇ گېلماننىڭ «ھۇما ۋە ھۇمايۇن» قاتارلىقلار) دە تىلغا ئېلىنغان «چىن»، «ماچىن» ئاتالمىسى بىلەن تۈركىي كلاسسىكلىرى (يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇبىلىك»، نەۋائىنىڭ «پەرھاد ۋە شېرىن» قاتارلىقلار) دا تىلغا ئېلىغان «چىن»، «ماچىن» ئاتالمىلىرى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شەرىقى قىسمى، يەنى شەرىقى پاسىلى قۇمۇلغىچە بارىدىغان تارىم ۋادىسىنى كۆرسىتىدۇ[22]. ئۇبۇلقاسىم فىردەۋسى (940 ــ 1020 - يىللار) نىڭ «شاھنامە» ناملىق گىگانت ئەسىرىدە ئامۇ دەرياسىنى پاسىل قىلغان پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تارىم ۋادىسىنى «تۇران»، «چىن» دەپ ئاتايدۇ. جاڭ خۇڭنيەن ئەپەندىمۇ «شاھنامە» نىڭ خەنزۇچە تەرجىمىسىدە «چىن» ئاتالغۇسى جۇڭگونىڭ غەربىي شىمالىدىكى تارىختا تۈركىي تىللىق خەلقلەر ھۆكۈمرانلىق قىلغان رايوننى كۆرسىتىدۇ، دەپ ئەسكەرتكەن[23]. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىلا خەنزۇچە مەنبەلەردىمۇ «تۇران» (突论) ئاتالمىسى ئۇچرايدۇ. «تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە تارىمنىڭ ‹تۇران ساي› (突论川)، تەكلىمكاننىڭ ‹تۇران قۇم› (突论碛) دەپ تەلەپپۇز قىلىنغانلىقى پاكىت»[24].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( g/ C9 r% M& G. {5 Q5 @) m
لى جىمىڭ ئەپەندى «‹تارىخىي خاتىرىلەر›، ‹خەننامە› لەردىكى ‹چىنلىقلار› (秦人) نامىنىڭ تەرجىمە قىلىنىشى مەسىلىسى» دېگەن ماقالىسىدە سىماچيەننىڭ «تارىخىي خاتىرىلەر» ۋە بەن گۇنىڭ «خەننامە» قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك تارىخىي ماتېرىياللىرىدا تەرجىمە قىلىنغان «چىنلىقلار» دېگەن نام تارىم ئويمانلىقىدىكى ئاھالىلەرنى كۆرسىتەتتى. تارىم ئويمانلىقىدىكى ئاھالىلەرنىڭ ‹چىنلىقلار› دەپ ئاتىلىشىنىڭ تارىخىي ناھايىتى ئۇزۇن بولۇپ، خەن ۋۇدى دەۋرىدىلا بار ئىدى. ئىككى خەن دەۋرى، ۋېي، جىن، 16 پادىشاھلىق، جەنۇبىي، شىمالىي سۇلالىلەر دەۋرى، سۈي، تاڭ دەۋرىدىن سۇڭ دەۋرىگىچە ئىزچىل شۇنداق قوللىنىپ كېلىنگەن، دەيدۇ[25].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* X; K) a. V/ e4 d1 p) i3 Y0 `جۇڭگو تارىخىي ماتېرىياللىرىدىن مەلۇم بولۇشىچە، جۇ سۇلالىسى زامانىسى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن چۇنچيۇ دەۋرىدىلا شىمالدىكى مىللەتلەر «چىنلىقلار» (真人، «真» خېتى قەدىمكى خەنزۇ تىلىدا «چىن» دەپ ئوقۇلىدۇ) دېيىلگەن. چىن سۇلالىسىغىچە سوقۇلغان سەددىچىن تيەنشۈي (ھازىرقى لەنجۇ) ۋادىسىغا يەتمەي تۇرۇپ ئاخىرلاشقان بولۇپ، سېپىل سىرتى «چىن» دەپ ئاتالغان. «ۋېي تارىخى» دا «شىمال قوشاقلىرى» (北歌) نىڭ «چىنلىقلارنىڭ ناخشىلىرى» (真人歌) ئىكەنلىكىنى تىلغا ئالغان. كۆرۈنۈپ تۇرۇپتىكى، ئۆز دەۋرىدىكى «چىن» يېرىنىڭ دائىرىسى ھازىرقى چۈشەنچىمىزدىكى دائىرىدىنمۇ كەڭ بولغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' W% h' Q/ ]$ _
دېمەك، «تەتقىقاتلار شۇنى كۆرسەتتىكى، ئەرەب، پارس ۋە تۈركىي كلاسسكلىرى ئىجادىدا تىلغا ئېلىنغان ‹ماچىن› ئۆز دەۋرىدىكى خوتەن رايونىنى، ‹چىن› بولسا تارىم ۋادىسىنى يەنى ھازىرقى شىنجاڭنى كۆرسىتەتتى. شۇڭا ‹چىن› ئاتالغۇسى ‹تۇران› ئاتالغۇسى بىلەن تەڭ قوللىنىلىدۇ»[26].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ K7 _. T7 [+ W: x# \ v
2
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" v( K! H& m6 t ^
مەركىزىي ئاسىيا ئىنسان تۈركۈملىرى مىللىيەتلىك مەدەنىيەت ئەنئەنىسى تارىخى ياراتقاندىن كېيىن ئۇ ئاق جىنسلىق ئارى (گرېكچە كۆپلۈك مەنىسىدە «ئارىيان» دەپ ئاتىلىدۇ) - ساك خەلقلىرى بىلەن، ساكلارنى ئاساس قىلىپ، قىسمەن موڭغۇلوئىد (سېرىق جىنس) خەلقلەرنى بىرلەشتۈرگەن تۈركىي مىللەتلەرنىڭ پائالىيەت سەھنىسى بولۇپ كەلدى. «مەركىزىي ئاسىيا تۈركىي قوۋملىرىدىن ئىبارەت ئىككىلەمچى ئىنسان تۈركۈمىنىڭ يىراق ئەجدادلىرى ئاساسىي ئېتنوگېنىز جەھەتتىن يەنىلا مەركىزىي ئاسىيا ئاندرونوپ - ئارى، سىكىتاي - ساكلاردىن ئىبارەت»[27]. يەنى «بۇ تۈركىي خەلقلەر ھەقىقىي ئېتنولوگىيىلىك مۇجەسسەم گەۋدىسىگە ھەممىدىن ئىلگىرى ئۆزىنىڭ ئاق جىنسلىق ئەجدادلىرى بولغان ئارى - ساكلارنى (جۈملىدىن دىڭلىڭ، ئۇجىيە، توخار ۋە سوغدىلارنى) ئۆزلەشتۈرۈپ، ئۇلارنىڭ ئەۋلادى - ۋارىيانتى سۈپتىدە مەيدانغا كەلگەن مەركىزىي ئاسىيا ئىنسان تۈركۈمىدىن ئىبارەت»[28].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& e" S- ^: s$ k, `
ئامۇ دەرياسى قەدىمكى تۇران ۋە ئىراننىڭ تەبىئىي پاسىلى ئىدى. «پۈتكۈل تۇران ۋە ئىراننىڭ شىمالىي قىسمىدا قەدىمكى سىكىف (ساك) لار ياشايتتى. يۇنان تارىخچىلىرىنىڭ مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 639 – يىلى مېدىيە پادىشاھلىقى ھەققىدە بەرگەن ئۇچۇرلىرىدا تۇرانلىقلار ــ ساكلاردۇر دەپ چۈشەنچە بەرگەن. تۇران ــ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادىكى تۈركىي قوۋملار ياشىغان ۋە پائالىيەت ئېلىپ بارغان رايونلارنىڭ قەدىمكى نامى»[29].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: P4 t+ E0 `3 z3 |# n$ Q E/ Y
ئوتتۇرا - مەركىزىي ئاسىيا «تۇران» دەپ ئاتالغاندەك، ئوتتۇرا - مەركىزىي ئاسىيالىقلار «تۇرانلىقلار» دەپمۇ ئاتالغان. يەنى «تۇران ئاتالغۇسى تارىختىن بۇيان ئىككى خىل مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ كەلدى»[30]. ف. ئېنگېلس «تۇران» ئاتالغۇسىنى جۇغراپىيىلىك نام سۈپىتىدە، «تۇرانلىقلار» ئاتالغۇسىنى خەلقلەر - ئىنسان تۈركۈمى نامى سۈپتىدە ئىشلەتكەن[31]. «قۇتادغۇبىلىك» داستانىنىڭ مۇقەددىمىسىدە بۇ ئەسەرنى مۇشۇنداق نام بىلەن «تۇرانلىقلار» نىڭ ئاتايدىغانلىقى ئەسكەرتىلگەن[32]. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ بۇ ئەسىرىنى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلغۇچىلارمۇ «تۇران- ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىللىق خەلقلەر ياشايدىغان يۇرتلارنىڭ قەدىمكى نامى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ ياكى تۈركىي تىللىق خەلقلەرنى كۆرسىتىدۇ»[33] دەپ ئىزاھات بېرىشكەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ @, V r, O2 P/ G
شاڭخەي تەرجىمە نەشرىياتى 1984 - يىلى «شاھنامە» نىڭ «رۇستەم سوھراپ» بابىنىڭ تەرجىمىسىنى نەشر قىلغاندا فىردەۋسى تىلغا ئالغان «تۇران» سۆزىگە ئىزاھات بېرىلگەندە: «‹شاھنامە›دە فىردەۋسى ‹تۇرانلار› بىلەن ‹تۈرك› لەر دېگەن ئىككى سۆزنى ئوخشاش مەنىدە قوللانغان»[34] دېيىلگەن. ئۇيغۇر تارىخچىسى موللا مۇسا سايرامى (1836 ــ 1917 - يىللار) 1911 – يىلى تاماملىغان «تارىخىي ھەمىدىي» ناملى كىتابىدا: «‹تۇران› دېگەن نام ‹تۈرك› بىلەن ‹تۇر› سۆزىنىڭ قوشۇلىشىدىن پەيدا بولغان»[35] دېيىلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, L+ V) G+ c& X' X8 U2 v
ئوتتۇرا ئەسىرنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىراننى ئۆز ھاكىمىيىتى ئاستىغا كىرگۈزگەن ئەمىر تېمۇر (1333 ــ 1405 - يىللار) ئۆز ئۆگۈتلىرىدە: «بىز كىم- مۈلكى تۇران، بىز كىم- مىللەتلەرنىڭ ئەڭ قەدىمكىسى ۋە ئەڭ ئۇلۇغى بولغان تۈركنىڭ باش بوغۇنىمىز»[36] دەپ خىتاب قىلىدۇ. دېمەك، «‹تۇران› ئاتالغۇسى ھەم مىللەت - قوۋم نامى ھەم جۇغراپىيىلىك نام سۈپىتىدە يېقىنقى زامانغىچە قوللىنىلغان»[37].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: s. k l+ O+ H5 K
ئالىم لى يوڭ: «يېقىنقى ۋە ھازىرقى زامان ئىلىم ساھەسى ‹تۇران› ئىبارىسىنى ئۇيغۇرلارغا مەنسۇپ بولغان تۈركىي تىللار ئائىلىسى، ھەتتا پۈتكۈل ئالتاي تىللىرى سىستېمىسىدىكى ئىنسانلار تۈركۈمىنىڭ ئومۇمىي نامى سۈپىتىدە قاراپ كەلدى»[38]، دەپ يېزىپ، « ئۆز تارىخىنىڭ مەلۇم باسقۇچلىرىدا نەچچە قېتىملاپ پۈتۈن مىللەتنىڭ قەلب ساداسىنى ياڭرىتىپ قوراللىق، ھەيۋەتلىك ۋە شانلىق كۈرەش مۇساپىلىرىنى بېشىدىن كەچۈرگەن تۇرانلىقلار»[39] دېگەن شەكىلدە تارىخقا ياندىشىپ، ئۆز پىكرىنى يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا قاراتمىلىققا ئىگە قىلغان. مورگان ئۆزىنىڭ «قەدىمكى جەمئىيەت» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىدە «تۇرانىيە»، «تۇرانىيەلىكلەر» دېگەن ئاتالغۇنى كۆپ يەردە تىلغا ئالىدۇ. ئۇ بىر جايدا: «ئارىيان تۈركۈمىدىكى مىللەتلەر ئىچىدە سام (سېمىت) لار، ئۇراللار ۋە تۇرانىيەلىكلەردە ئۇرۇقداشلىق تەشكىلاتلىرىنى بايقىدۇق»[40] دەپ كۆرسەتكەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* V. i5 D, g% M. X C$ t ~. D
ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادا ياشىغان ئەڭ قەدىمكى ئاھالىلەر ھەرقايسى تارىخىي مەنبەلەردە تۇر - تۇران، ئارى - ئارىيان، ساك - سىكىتاي نامى بىلەن تىلغا ئېلىنىدۇ. ئىراننىڭ ئاخمانىيلار (Achemenides) سۇلالىسى (مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 550 ــ 330 - يىللار) دەۋرىدە ئاتەشپەرەستلىك دىنىنىڭ رەسمىي يازما خاتىرىگە ئېلىنغان دەستۇرى - «ئاۋېستا» دا «تۇرا» ئىبارىسى تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، ئۇ سىكىف - ساك قەبىلىلىرىنى كۆرسىتەتتى[41]. «ئاۋېستا» دا: «ساكلار- تۇران ئېلىدە ياشايدىغان جەڭچى تۇرلاردۇر»[42] دېيىلگەن. «بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان ‹تۇر›، ‹تۇرا› ئەمەلىيەتتە قەدىمكى ئىران ۋە يۇنان مەنبەلىرىدە خاتىرىلەنگەن ساك (Saca) ۋە سىكىف (Scythia) لارنى كۆرسىتەتتى»[43].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 F9 {& @5 _1 \2 P/ Fئاندرونوپ- ھازىرقى غەربىي جەنۇبىي سىبىرىيە- شەرىقى- شىمالىي قازاقىستاندىن تېپىلغان قەدىمكى ئاسىيا ئاق تەنلىك ئىرقتىكى ئىنسان تۈركۈملىرى - ئارىيانلار سۆڭەكلىرى كۆپلەپ تېپىلغان جاي نامى بولۇپ، مىلادىيىدىن ئىككى مىڭ يىل ئىلگىرىكى ئارىلارنى كۆرسىتىدۇ. «ئالىي» ئىبارىسى «ئارى» ئىبارىسىنىڭ بۇزۇلغان شەكلى بولۇپ، ھىندىستاندىكى يەرلىك قارا تەنلىك (دارىۋىئان) لەرگە نىسبەتەن مەركىزىي ئاسىيادىن يۆتكەلگەن ئىنسان تۈركۈملىرى ئۆزلىرىنى پاك، ئارى (ئالىي) خەلق دەپ ئاتىغانلىقى مەلۇم، ساكلار - ئارىيانلارنىڭ پامىر - چىليەنشەن تۈركۈمى، ساك ئىبارىسىنى ئۇلار ئاتلىق ئوقياچى قەبىلە، جەڭدە جەڭ ئىتى (تايغان) ئىشلەتكەچكە ئىرانلىقلار «سەك» (ئىتچىلار) دەپ ئاتىغان سۆز بار. «ئوغۇزنامە» تەتقىقاتچىلىرى «ساك» ئىبارىسىنى «ساق»، «ساقلاپ» - قوغدىغۇچىلار دېگەن مەنىدە ئىزاھلايدۇ. ساكلار جۇڭگو يىلنامىلىرىدە «سەي»، «سەيجۇڭ»، بۇددا نوملىرىدا «ساكا» (خەنزۇچە «شىجا») دەپ تەلەپپۇز قىلىنغان. ماسساگىتلارنى - ئۇلۇغ ساكلار دەپ، ئۇلارنىڭ پائالىيەت رايونىنى ھازىرقى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تۇران زېمىنى دەپ قارىغۇچىلار بار. سىكىف - سىكىتايلار ئارىلارنىڭ شىمالىي ۋە غەربىي تارمىقى سۈپىتىدە ساكلار بىلەن يىلتىزداش ئاھالە ئىدى. تۈرك ئىبارىسى ئىككى مەنىدە - قەدىمكى تۇران - ساكلار مەنىسىدە، يەنە كۆك تۈرك ئاھالە تۈركۈمى مەنىسىدە ئىشلىتىلمەكتە. ئاسىنا ساكلىرى ئاشېد موڭغۇلوئىد ئاھالىلىرى بىلەن ئالتاي ئەتراپىدا قوشۇلۇپ، تۈرك نامىدا ئىككىلەمچى تۇرانلارنى - بىز ھازىر چۈشىنىۋاتقان تۈركىي خەلقلەرنى شەكىللەندۈرگەن، قوشۇلۇشتىكى قانداشلىق ۋە مەدەنىيەت دەرىجىسى پەرقىغە قاراپ تۈركىي خەلقلەر ئىككى چوڭ تۈرگە - ئۇيغۇر، ئوغۇز ۋە قىپچاقلارغا بۆلۈنۈپ كەلمەكتە. ساك ئامىللىرى (بۇ توخرىيلار ئامىللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا) ئۈستۈن بولغان تۈركۈمدە مۇقام فولكلورى ۋە «تۈركىي ئارۇز» شېئىرىيىتى بولغان[44].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 ^5 k( e+ Z. t, r' rدېمەك، «ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيانىڭ ئەڭ قەدىمكى ئاھالىسى ھەرقايسى تارىخىي مەنبەلەردە ساك، ماسساگىت، سىكىف - سىكىتاي، ئارىيان، توخرى، سوغدى قاتارلىق ناملار بىلەن ئاتالغان ئاق تەنلىك ئىرققا مەنسۇپ خەلقلەر ئىدى. ‹ئاۋېستا› ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئىران مەنبەلىرىدە تىلغا ئېلىنغان ‹تۇر›، ‹تۇرا› ۋە ‹تۇران› لار ئەمەلىيەتتە يۇقىرىدا نامى زىكرى قىلىنغان ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنى كۆرسىتەتتى»[45].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 |6 T, S, b4 `, x3 ? «تۇران» سۆزى قەدىمكى پارس ۋە تۈركىي تىللىرىدا Tur، Tura، Turan شەكلىدە، لاتىنچىدە Turanianشەكلىدە خاتىرىگە ئېلىنغان. تەتقىقاتچىلار «تۇران» نىڭ «تۇر» دىن كېلىپ چىققانلىقىنى يەنى «تۇر - تۇرا» نىڭ كۆپلۈك شەكلى «تۇران» بولىدىغانلىقىنى تىلغا ئالىدۇ. كىشى ئىسىملىرىدىمۇ، مەسىلەن، ئەرلەر ئارىسىدا تۇر، تۇراخۇن، تۇران ئاخۇن، ئاياللار ئارىسىدا تۇخان (تۇرخان)، تۇراخان، تۇرانقىز، تۇرانخان دېگەنگە ئوخشاش ئىسىملار بار. بۇنىڭدىن تۇر، تۇرا، تۇران ئاتالغۇلىرىنىڭ تومۇرى ھەم مەزمۇنى ئوخشاش ئىكەنلىكىنى بىلگىلى بولىدۇ[46].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" Z- _8 p* S1 ]& k5 R
مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا «ئان - ئەن» قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇپ كۆپلۈك مەنىسىنى بېرىدىغانلىقىنى شۇنىڭغا مۇناسىپ «ئەر» نىڭ كۆپلۈكى «ئەرەن»، «ئوغۇل» نىڭ كۆپلۈكى «ئوغلان» ئىكەنلىكىنى ئېيتقان[47]. مۇشۇ ئەھۋالغا قاراپ، «تۇر - تۇرا» نىڭ كۆپلۈك شەكلى «تۇران» بولۇشى ئېھتىمالغا خېلىلا يېقىن. ئاپتونوم رايونىمىزدا «تۇر»، «تۇرا» نامىدىكى يەر ناملىرى خېلى ساقلانغان. يالغۇز قۇمۇل رايونىدىلا «تۇر» ۋە «تۇرا» سۆزى ئۇلىنىپ كېلىدىغان يەر ناملىرىدىن يۈزدىن ئارتۇقراقى ھازىرغىچە ساقلانماقتا.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 C1 v- l: x0 ?+ ?# k
«بەزى تەتقىقاتچىلار Tur ۋە Tura سۆزلىرىنى قەدىمكى ئالتاي تىللىرىدىكى ‹تەڭرى› سۆزىدىن ئۆزگەرگەن دەپ قارايدۇ»[48]. «تۇر - تۇرا»، «تۇران» ئالتاي تىللىرىنىڭ بەزى تارماقلىرىدا «ئېگىز»، «يۈكسەك»، «يۈكسەك ئورۇن»، «تەڭرى دەرگاھى»، «تەڭرى» مەنىسىدىمۇ ئىستېمال قىلىنغانلىقى، ئۇنىڭ سۆز يىلتىزىنىڭ «تەڭرى» مەنىسىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئۇقتۇرىدۇ. مەسىلەن، ياقۇت ۋە چۇۋاش تىللىرىدا «تەڭرى» سۆزى «تۇر»، «تۇرا» شەكلىدە ئىستېمال قىلىنىدۇ. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا «تۇر» - «ئېگىزلىك، كۆزىتىش ئورنى، ئېگىز ئورۇن»، «تۇرا» - ئېگىز ئادەم، دېگەن مەنىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. نېمە ئۈچۈن ئۇيغۇر تىلىنىڭ كېيىنكى تەرەققىياتىدا «تۇر»، «تۇرا» - ئېگىزلىك، يۇقىرى ئورۇن، كۆزىتىش ئورنى دېگەن مەنىدىكى سۆزگە كۆچۈپ كەتكەن، بۇ مەسىلىگە كەلسەك، قەدىمكى كىشىلەرنىڭ «تەڭرى دەرگاھى» ئېگىز يەردە بولىدۇ، دەپ قارايدىغان بىر خىل قارىشىدىن كەلگەن، دېيىشكە بولىدۇ. «تەڭرى» بىلەن «تەڭرى دەرگاھى» نى ئوخشاش ئۇقۇمدا چۈشەنگەن قەدىمكى ئىنسانلار «تۇر»، «تۇرا» نى ھەم «تەڭرى» ھەم «تەڭرى دەرگاھى» دەپ چۈشەندۈرگەن[49].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% z6 B; U; B& J' x/ I5 O خوتەندە ساقلانغان ۋە شۈەنزاڭنىڭ «ئۇلۇغ تاڭ دەۋرىدە غەربكە ساياھەت» ناملىق كىتابىغا كىرگۈزۈلگەن پىلە قۇرتىنىڭ «شەرىقى تۇ ئېلى» (东土国) دىن كەلتۈرۈلگەنلىكى رىۋايىتى بىلەن ھازىرقى شىنجاڭدىكى «تۇر» (مەسىلەن، «پالۋانتۇر» قاتارلىق ئېگىز تۆپىلىك ياكى ئىستېھكام، قاراۋۇل، تۇرلىرى) ناملىرىنىڭ كەڭ قوللىنىلىشى، بىزگە «تۇر»، «تۇرك» «تۇران» مەنىلىرىنى ئەسلىتىدۇ. بەلكى قەدىمكى «تۇرانىيلار» شەھەر – قەلئەلىرى «تۇر» ئىبارىسى بىلەن قوشۇلۇپ ئاتالسا كېرەك...خەلقلىرىمىزدە تىك – ئۆرە ھالەت «تۇر» ئىبارىسى بىلەن چېتىلغان[50].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! [1 I2 b1 f+ i' D% T" l ئۇيغۇرلاردا بويى ئېگىز كىشىلەرنى «تۇرا»، «ئۇزۇن تۇرا» ئىبارىسى بىلەن ئاتاش ئادىتى ھازىرمۇ كەڭ ساقلانغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ A3 F* Q n- h3 ~3 V4 P
دېمەك، «تۇران» ئىبارىسى قەدىمكى ئىراننىڭ دىنىي دەستۇرى «ئاۋېستا» دا تۇنجى قېتىم تىلغا ئېلىنغان ۋاقىتتىن باشلاپ ھازىرغىچە ئىككى مىڭ يىلدىن ئارتۇق جەرياننى باشتىن كەچۈردى. مەشھۇر جۇڭگو تارىخچىسى سېن جۇڭميەن ئەپەندى بۇ ئاتالغۇنى ئۆزىنىڭ «تۈرك تارىخى» ناملىق ئەسىرىدە (涂兰) دەپ ئىشلەتتى. فېڭ چېڭجۈن ئەپەندى بۇ سۆزنى (突兰) دەپ ئاھاڭ تەرجىمىسى قىلدى[51].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* Q; s" ^2 J+ s5 h% K
4
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 {8 I) b7 n9 f ئىران شائىرى ئۇبۇلقاسىم پىردەۋسى يازغان «شاھنامە» داستانىدا، قەدىمكى تۇران توغرىسىدا كەڭ مەلۇماتلار بېرىلىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) B/ ^: P, G; m& A داستان باشلانغان ــ «كەلتۈرۈپ دۇرلاركىم، ئۆتكەن پادىشاھلار (قەدىمكى ئىراندا) نىڭ مۇقەددىمىسى ئولكىم، تۆت كىردە ئىدىلەر، پىشدادلار، كىيانىلار، ئەشكانىلار، ساسانىلار...» دېگەن باياندا، ئىران تارىخىنى 4 دەۋرگە بۆلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) o* w& t- Y8 J! d
«شاھنامە» داستانى ئۈستىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغان تارىخچىلىرىمىز، ئالدىنقى دەۋرنى رىۋايەت قىسمى، بۇ قىسىم مىلادىيەدىن 3200 يىللار بۇرۇنقى چاغدىن تارتىپ مىلادىيەدىن 780 يىل بۇرۇنقى ۋاقىتقىچە بولغان 2400 يىلنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئەشكانىلار، ساسانىلاردىن ئىبارەت كېيىنكى ئىككى دەۋر ھەقىقىي تارىخىي ۋەقەلەر قىسمى بولۇپ، مىلادىيەدىن 780 يىل بۇرۇنقى چاغدىن تارتىپ مىلادىيەنىڭ 651 – يىلىغىچە بولغان 1400 يىلدىن كۆپرەك تارىخنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقىنى دەسلەپكى قەدەمدە ئىسپاتلاپ ئۆتتى[52].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 O" i+ B6 H7 S o داستاننىڭ ھەقىقىي تارىخىي ۋەقەلەر بايان قىلىنغان كېيىنكى قىسمىدا تۇران – ئىران ئۇرۇشى مول سەھىپىلەر بىلەن يېزىلىدۇ. داستاننىڭ ئۆزىدىكى مەلۇماتتىن ئالغاندا، ئۇرۇشنىڭ كېلىپ چىقىشىغا ئىرانلىقلارنىڭ زەردوشت (ئوتقا چوقۇنۇش) دىنىنىڭ تەسىرىنى كېڭەيتىشنى ۋاسىتە قىلىپ، كېڭەيمىچىلىك قىلغانلىقى سەۋەب بولغان. تارىخشۇناسلارنىڭ ئىسپاتلىشىغا قارىغاندا، بۇ ئۇرۇش مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 529 – يىللىرىدىن 329 – يىللارغىچە 200 يىل ئۆپچۆرىسىدە داۋام قىلغان[53]. بۇ ئەسەرنى يېزىشقا 30 يىل ۋاقىت سەرپ قىلغانغا قارىغاندا، مۇئەللىپ ئىلگىرىكى تارىخ ئۈستىدە ناھايىتى كۆپ ئىزدەنگەن. شۇڭا، بۇ ئەسەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن يۇرتىمىزنىڭ قەدىمكى تارىخىنى تەتقىق قىلىشتىكى ئىنتايىن قىممەتلىك ماتېرىيال ئىكەنلىكىگە شەكسىز ئىشەندۈرىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 r/ l; i. i; S' Q& Z6 F
«شاھنامە» داستانىدا، خوتەن رايونىنىڭ تۇران تېررىتورىيەسىدىكى مۇھىم جاي ئىكەنلىكى سىياۋۇشنىڭ ھېكايىسىدە كۆپلەپ تىلغا ئېلىنىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# d8 t/ ?+ S; ~! G+ O7 \
«شاھنامە» دىكى مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، شۇ چاغدىكى ئىران شاھىنشاھى كەيكاۋۇسنىڭ 101 نەپەر كېنىزىكى بولۇپ، شەھۋانىي ئەيشى – ئىشرەتكە تولىمۇ ئامراق ئىكەن. چوڭ خانىشى سۇدابە ناھايىتى ھىيلىگەر بولۇپ، ياش ھەم چىرايلىق شاھزادە سىياۋۇشقا كۆزى چۈشكەن، ئۇنىڭ بىلەن مەخپىي ئىشرەتتە بولۇپ شەھۋانىي نەپسىنى قاندۇرۇشنى تەلەپ قىلغان. شاھزادە سىياۋۇش ئۆز دادىسىغا سەمىمىي – سادىق بولغاچقا، ئۇنىڭ (ئۆگەي ئانىسىنىڭ) تەلىپىنى رەت قىلغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 J1 q7 ~% Z% v- D2 E( E$ k
ئۆز قىلمىشىنىڭ ئاقىۋىتىدىن ئەنسىرىگەن سۇدابە ھىيلە – مىكىر ئىشلىتىپ، گۇۋاھ – ئىسپات ياساپ، شاھزادە سىياۋۇشقا تۆھمەت چاپلاپ قارىلاپ، شاھ قېشىغا كىرگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 N' f* V; {! d. `$ @9 C8 J
شاھزادە سىياۋۇش ئۆزىنىڭ دادىسىغا سەمىمىي – سادىق ئىكەنلىكىنى، سۇدابە دېگەندەك ناشايىن ئىشلارنى ئەسلا قىلمىغانلىقىنى چۈشەندۈرگەن بولسىمۇ، شەھۋەتپەرەس كەيكاۋۇس ئىلاجىسىز ئەھۋالدا، شاھزادە سىياۋۇشنى تۇرانىيلارغا قارشى تاجاۋۇزچىلىق ئۇرۇشىنىڭ ئالدىنقى سېپىگە لەشكىرىي قوماندان قىلىپ ئەۋەتكەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ b1 |5 S3 k; r& L4 z" ^1 {
ئەينى چاغدىكى تۇرانىيلار شاھى ئافراسىياپنىڭ ئىرانلارغا ئەۋەتكەن نامە – خەت تەكلىپىگە ئاساسەن، ئالدىنقى سەپتە ئىككى تەرەپ سۇلھ تۈزۈپ، ئۇرۇش توختىتىپ، كېلىشىم بويىچە تىنچلىق ئورناتقان ئەھۋالدا، ئۇرۇشپەرەس كەيكاۋۇس تىنچلىق كېلىشىمىنى قەتئىي رەت قىلىپ، شاھزادە سىياۋۇش باشچىلىقىدىكى ئالدىنقى سەپ سەركەردىلىرىنى پالەچ ھالەتكە چۈشۈرۈپ قويۇپلا قالماستىن، بەلكى تۇرانلار پايتەختى «كىنكدەز» نى تىرىپىرەن قىلىپ، تۇران شاھى ئافراسىياپنىڭ كاللىسىنى ئېلىپ كېلەلمىسەڭ، نەگە بارساڭ بار، مېنىڭ قېشىمغا كەلگۈچى بولما، دەپ شاھزادە سىياۋۇشقا بۇيرۇق چۈشۈرگەن، قىيىن ئەھۋالدا قالغان سىياۋۇش ئىلاجىسىز بىر بۆلۈك سەركەردىلىرى بىلەن رۇم (بۈگۈنكى تۈركىيەنىڭ ئىستانبۇل شەھىرىگە توغرا كېلىدۇ) غا كەتمەكچى بولۇپ يولغا چىققان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 h3 g7 [( q: Y, e& S* D( f
بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپقان تۇران ئوردا ئەھلى شاھ ئافراسىياپنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشىغا ئاساسەن، سىياۋۇشنى تۇرانلار ئوردىسىغا ئىززەت – ئىكرام بىلەن تەكلىپ قىلىپ كەلتۈرۈپ، ئالاھىدە ئىلتىپاتلار ئەيلەپ، شاھ ئافراسىياپ ئۆز يېنىدىن ئورۇن بېرىپ ئىشلەتكەن ــ «سىياۋۇشتىن ھېچ ئەيىب – نۇقسان تاپماي، ھەممە ئىشنى پىسەندىدە كۆرۈپ، ئۇنى سىنىماق ئۈچۈن پىران ۋىيسە (تۇران ۋەزىرى) نىڭ قىزى جىرىيرە بانۇنى 40 كۈن توي شاھى مەجلىس شاھىنشاھى قىلىپ، ئافراسىياپ ئۆزى ئاتا بولۇپ، توي جابدۇق تەييارلاپ، سىياۋۇش پاك تەنگە، ئۇل ۋاقىتنىڭ دىنى، مىللىتى بىرلە نىكاھ ئەيلەپ جىلۋىگەر قىلدىلار. بىر يىلدىن كېيىن ئۆز قىزى پىرنكىش بانۇنى سىياۋۇشقا ئېلىپ بەردى. يەتتە مىڭ سىپاھ جىدارنى خىزمىتىدە قويۇپ، تا بىر يىل ئۈچ ئاي قېشىدا تۇرغۇزۇپ ئاندىن مەملىكەت خوتەنگە پادىشاھ قىلدى».
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 ] Y" w' v0 o w «ئەلقىسسە، سىياۋۇش، ئافراسىياپ پەرمانى بىرلە تامام بارخانە ۋە چادىرمىيانەلىرىنى پىل ۋە ئىس – تىراسىپ قېچىرلارغا يۈكلەپ، بارچە لەشكەرلەر، چاكارلىرى بىرلە سىۋار بولۇپ، خوتەن سارى راۋان بولدى. مەنزىل – مىراھىل تەي قىلىپ 12 كۈن يول يۈرۈپ خوتەنگە يەتتىلەر. خوتەن ئەھلى، سىياۋۇش كېلەدۇرمىش دەپ بارچە خالايىق ئالدىغا چىقتىلەر. ئەغراز – ئىكراملار بىرلە شەھەرگە كەلتۈرۈپ ئوردىغا چۈشۈردىلەر». «سىياۋۇش كېلىپ بۇ شەھەرنى خوتەننى ئاۋات ئەتتى. خالايىقنىڭ كۆڭلىنى ئېلىپ دىلدارلىق بىرلە نىۋازشىلار قىلىپ، نەچچە يەردە قەلئە بىنا قىلدى». «سىياۋۇش، داد – ئەدىل قىلىپ خالايىقنىڭ كۆڭلىنى ئىلتىپات – ئىنئام ۋە ئېھسان بىرلە شاد ئەيلەپ، كۆرۈنۈش ئىشىكىنى ئېچىپ ئولتۇرار ئىدىلەر».
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ F6 L3 f4 H( b$ l: F, K
خوتەننىڭ بۇنداق مەمۇرىي ئاۋاتلىشىپ بارغانلىقىدىن خەۋەر تېپىپ تۇرغان تۇران ئوردا ئەھلى شاھ ئافراسىياپنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشىغا ئاساسەن، تۇران سەركەردىلىرىدىن ــ كىرىشيۇز شوم، بارمان ھۇم، ھامان، ئەندىرمان، كىرروي زىرە، كىرروي كىرزىم، پەرھاد قاتارلىق 7 نەپەر سەركەردە باشچىلىقىدا بىر بۆلەك تۇران ئوردا ئەھلى خوتەنگە سىياۋۇشنى يوقلاپ كەلگەن. پادىشاھ سىياۋۇش باشچىلىقىدىكى خوتەن ئەمىر – ۋۇزرالىرى ئۇلارنى تولىمۇ ئىززەت – ئىكراملار بىلەن قىزغىن قارشى ئېلىپ ئەتراپلىق كۈتۈۋالغان، ھەتتا جاي – جايلاردا، تاغ – ئورمانلارغىچە سەيلى – ساياھەت ۋە شىكار قىلدۇرۇپ كۆڭلىنى ئالغان بولسىمۇ، سىياۋۇشنىڭ دانا خەلقپەرۋەر ھاكىمىيەت باشقۇرۇش قابىلىيىتى ھەم خوتەننىڭ شۇنىڭغا يارىشا مەمۇرىي ئاۋاتلاشقان تەرەققىياتىغا ھەسەت قىلغان كىرىشيۇز قاتارلىقلارنىڭ قەستەن قۇسۇر تېپىپ، ئوردىغا قايتىپ بېرىپ شاھ ئافراسىياپقا: «... سىياۋۇشنىڭ يامان نىيىتى بار ئىكەن، بىزلەرنى كۆزگە ئىلمىدى... تۇران ئوردىسىغا بېسىپ كېلىپ چوڭ ھوقۇقنى قولغا كىرگۈزۈش قارا نىيىتىدە، خوتەندە مۇستەھكەم ئاساس يارىتىپتۇ... بىز ئالدىن قول سالمىساق ئاقىۋىتى خەتەرلىك...» دېگەندەك سىياۋۇش قارىلانغان ئويدۇرما خاتا مەلۇماتنى يەتكۈزۈپ، نەتىجىدە سىياۋۇش خوتەن تۇپرىقىدا ناھەق قەتل قىلىنغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% L5 A/ L0 D2 z+ {2 }# c5 Y6 B سىياۋۇشنىڭ نىكاھىدا بولغان پىرنكىش بانۇدىن تۇغۇلغان بالا ــ خىسروي ئىرانلار تەرىپىدىن بىر ئاماللار بىلەن ئىرانغا ئېلىپ كېتىلىپ، كېيىنكى چاغدا ئىران شاھزادىسى بولۇپ پادىشاھلىق تەختىدە ئولتۇرغان. بۇ چاغدا، تۇرانلارنىڭ خېلى كۆپ زېمىنى، ھەتتا ئوردا – پايتەخت «كىنكدەز» نىمۇ ئىرانلار بېسىۋالغان، خوتەنمۇ ئىرانلار قولىغا ئۆتۈپ كەتكەن، شەھزادە خىسروي خوتەن زېمىنىغا كېلىپ دادىسى سىياۋۇش قەتل قىلىنغان جاينى سۈرۈشتۈرگەن ــ «پادىشاھ خىسروي مەنزىل قەتئىي قىلىپ خوتەن دىيارىغا كەلدىلەر. ماچىن خەلقى خەۋەر تېپىپ شاھ ئىستىقبالىغا كېلىپ، زېمىن ئىبادەت ئەيلەپ (يەرگە باش قويۇپ)، شەھەرگە نىزۇل كىرگۈزۈپ يىغلىشىپ تۇردىلەر. شاھ ھەم كىريەلەر ئەيلەپ سوز ئەغاز ئەيتتى: ئەي خالايىقلار، ئاتامنى شاھادەتكە يەتكۈزگەن يەرنى كۆرسىتىڭلار، تاكى زىيارەت قىلغايمەن. بۇ مەردەملەر كىريەلەر بىلەن شاھنى خوتەننىڭ شارىستان دېگەن جايىغا باشلاپ كەلدىلەر. زىراكى، سىياۋۇش ۋىلىنى ئول يەردە شېھىت قىلىپ ئىدى. شاھ بۇ مۇقامغا كېلىپ كۆردىكىم، بۇ يەر كۆزىگە غەرق خۇن كۆرۈنگەندەك مەلۇم بولدى. ئاھ – ۋاھ بىرلە ئۆزىنى ئاتتىن تاشلاپ سەبمىلدەك يۇمالىنىپ يىغلاپ كەتتى». «... ئاتالىرىنىڭ مۇبارەك باشلىرىنى ساندۇق ئىچىگە سېلىپ، ئىككى ھەپتىدىن كېيىن تۇران دىيارى (ئوردا شەھەر كىنكدەز) غا راۋان بولدىلەر»[54].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ u! l( j$ a! H5 f' m- F4 J
چاغاتاي يېزىقىدىكى «شاھنامە تۈركى» ناملىق ئەسەردىمۇ يۇقىرىقى ۋەقەلەر بايان قىلىنغان. «سىياۋۇش مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 3 ــ 4 – ئەسىرلەرگە تەۋە ئىران شاھى كەيكاۋۇسنىڭ شاھزادىسى بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىياغا تونۇلغان داڭلىق قەھرىمان شەخس»[55].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 u+ U, f4 _$ I6 ]& I سىياۋۇش مازىرى سىياۋۇش ۋەلىيۇللا مازىرى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇ مازار خوتەننىڭ لوپ ناھىيە بەشتوغراق يېزىسىغا جايلاشقان. «سىياۋۇشنىڭ ھاكىمىيەت تۇتۇشتىكى ئادىل، خەلقپەرۋەرلىكى ۋە قەھرىمانلىقى توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر خەلق قەلبىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغان بولۇپ، خوتەن خەلقى ئارىسىدا كەڭ تارقىلىپ كەلگەن. تا بۈگۈنكى كۈنگىچە ئۇنىڭ مازىرى خەلق تەرىپىدىن زىيارەت قىلىنىپ كەلمەكتە»[56].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& _, w/ m5 P9 Z: G2 o" w «شاھنامە» دىكى مەلۇماتتىن قارىغاندا، قەدىمكى خوتەن تۇرانلار شاھلىقىغا قاراشلىق بىر پادىشاھلىق بولۇپ، سىياۋۇش، ئەنە شۇ چاغلاردا تۇران شاھلىقى تەرىپىدىن خوتەنگە پادىشاھ قىلىپ تەيىنلەنگەنلەرنىڭ بىرى. سىياۋۇش قەتل قىلىنغاندىن كېيىن، تۇران شاھى ئافراسىياپ ئۆز ئوغۇللىرىدىن بىرىنى خوتەنگە پادىشاھ قىلىپ تەيىنلىگەن[57].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% T7 w+ |+ z; g" `* Y/ R قەدىمكى خوتەن بىلەن تۇران باش ئوردا شەھىرى «كىنكدەز» نىڭ ئارىلىقى ئەينى چاغدا 12 كۈنلۈك يول بولۇپ، بېرىش – كېلىش قويۇق، خۇشاللىق ۋە غەم – قايغۇدا تەقدىرداش ئىكەن. «شاھنامە» دە مۇنداق مەلۇماتلار خاتىرىلەنگەن:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 ?$ Z: i7 U% \* _7 e4 `
«خەلىچ كە قېچىپ كەلدى ئافراسىياپ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! z/ X$ y% {! B0 H/ L$ [2 y& J9 Y% _8 yكۆزى ياش غەمدىن دىلى پىرىشتاپ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 E e/ L# S" ?# a3 T, o
بولۇپ كام قەسىرىدە ئارامجوي،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& ~4 ~1 I0 h! ]4 V2 _شىكەست يەپ بۇ جەڭدە تۆكۈپ ئابرۇي.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& N- c" I7 V" {: I$ uخەلىچ ئەھلىگە رازىن ئەيتتى كشاد،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% H) \0 x) i+ _! g* y, b
زۇلۇم ئەيلىمەك خىسروي كەيقۇباد.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 q6 R3 g+ ~; u, Z% a" W: x
باشىغا قويۇپ تاج زەرىن كۇلاھ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 a- u. j* R) o! t. n6 L: z& h
شىكەست بولمىغاندۇر بۇ يەڭلىغ سىپاھ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 ^4 Y, L( I4 `3 }9 f0 _! C* cچۇ، بۇ ۋاقىتقا تەگىرو غالىپ ئىدىم،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 s& E8 |# ~! Z9 xئۇلارنىڭ شكەستنگە تالىپ ئىدىم.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 a$ J4 |% \2 l, [6 i( l8 ~9 kئاققۇزۇپ جىركىم قاندىن جوبى – جوي،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 ~" R* L# B4 m( b0 h) ?5 a# Y5 gبۇ دەم تاپتى ئىران شاھى ئابرۇي.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 A" L) R% w- A- X* K/ V) z8 E
دەپ زار – زار يىغلاپ تۇران ئەھلى بىرلەمشۇرىت قىلۇر ئىدىلەر»[58].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 m5 t1 `9 e1 s: s& U- f# d% c يۇقىرىقى مىسرالاردىكى «خەلىچ» بولسا قەدىمكى خوتەن شەھىرىنى كۆرسىتەتتى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ {, b% R6 a0 g7 @& M( {
«شاھنامە» نىڭ شېئىرىي نۇسخا نەشرىدىكى «رۇستەمنىڭ خوتەن شەھىرىگە، پىران يېنىغا يول ئالغانلىقى» دېگەن قىسمىدا مۇنداق مىسرالار كۆزگە چېلىقىدۇ:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ b' v% F& V% w/ k( o `/ @ «شەھەردىن شەھەرگە يول ئالغاچ كارۋان،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ N8 i" e. \8 ~# o8 E/ U! O6 Kئاقىۋەت قەد ئېلىپ كۆرۈندى تۇران.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- _% C+ K" l8 u. H. S' \' sخوتەنگە يېتىشتى ئۇلار چۆل ئېشىپ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- D/ f. m5 N! d v9 lتاماشا قىلار ئەل يولغا چىقىشىپ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" q& W1 g: k1 |+ Y5 f# c& V+ }تۇراندا بار ئىدى گۈزەل بىر ماكان،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% d& o5 }8 b0 n0 ]- N8 T6 \% Kئارام ئالار ئىدى ئۇ يەردە پىران.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 t& B9 `4 w6 w' n' J8 C' r0 [ۋىس ئوغلى پىراننىڭ ئالدىدا قاتار
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. _2 c! N/ V$ r7 s3 M" E, Yتۇران باتۇرلىرى تۇراتتى تەييار»[59].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% I8 [5 k) m4 p7 ^7 {8 M# g0 C بۇ مىسرالاردا، خوتەن تۇراندىكى جاي نامى سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ، خوتەن ھاكىمى پىران تۇرۇۋاتقان يەرمۇ «تۇراندا بار ئىدى گۈزەل بىر ماكان» دەپ تەرىپلىندۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. t' X8 l; B" w) K9 b& @, L3 s( ] ئۇلۇغ تىلشۇناس مەھمۇد كاشغەرىي بوۋىمىز «تۈركىي تىللار دىۋانى» ناملىق كاتتا ئەسىرىدە تۇران شاھى ئافراسىياپ نامى بىلەن ئالاقىسى بولغان بىرمۇنچە يەر – جايلارنى تىلغا ئېلىپ ئۆتىدۇ. مەسىلەن:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; L( A5 S. u2 t: O a
«ئوردۇ ــ ئوردا، خان شەھىرى. بۇنىڭدىن ئېلىنىپ، خاقانلار تۇرىدىغان كاشىغەر شەھىرى ئوردۇكەنت دېيىلىدۇ»[60].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! t ^9 U5 W- d9 u* }- t «كەند ــ كەنت، شەھەر. شۇنىڭدىن ئېلىنىپ قەشقەر «ئوردۇكەند» دېيىلىدۇ. بۇ ‹خان تۇرىدىغان شەھەر، مەركەز› دېگەن بولىدۇ. چۈنكى، بۇ شەھەرنىڭ ھاۋاسى ياخشى بولغانلىقتىن، ئافراسىياپ شۇ يەردە تۇرغان»[61].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' Z) k4 C- S3 z% T «بارچۇق ــ ئافراسىياپ قۇرغان بىر شەھەر»[62].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ r* r; X! w% u7 B
مەلۇمكى، يۇقىرىقى مىسالدىكى «بارچۇق» ــ دولانلارنىڭ ئەڭ مۇھىم يۇرتلىرىدىن بىرى بولغان، ھازىر «مارالبېشى» دەپ ئاتالغان ناھىيەنىڭ ئەسلى نامى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 H; l E: A6 j, Y" E; d) W
«قاز» ئافراسىياپنىڭ قىزىنىڭ ئېتى بولۇپ، «قازۋىن» شەھىرىنى ئۇ بىنا قىلغان. بۇ سۆزنىڭ ئەسلى «قاز ئويۇنى» دۇر، چۈنكى ئۇ قىز شۇ يەردە تۇراتتى ۋە ئوينايتتى. شۇڭا بەزى تۈركلەر «قازۋىن» نى تۈرك ئېلىنىڭ چېگرىلىرىدىن بىرى ھېسابلايدۇ. «قۇم» شەھىرىمۇ چېگرا ھېسابلىنىدۇ. چۈنكى «قۇم» تۈركچە سۆزدۇر. ئافراسىياپنىڭ قىزى بۇ يەردە دائىم ئوۋ قىلاتتى. بەزىلەر «مەرۋەششاھىجان» شەھىرىنىمۇ تۈرك چېگرىسىدىكى شەھەر ھېسابلايدۇ. چۈنكى، قىزنىڭ ئاتىسى «توڭا ئالىپ ئەر» ئاشۇ ئافراسىياپنىڭ ئۆزىدۇر. ئافراسىياپ «تەمھۇرەس» تىن ئۈچ يۈز يىل كېيىن «مەرۋ» شەھىرىنى بىنا قىلغان. بەزىلەر پۈتۈن «ماۋەرائۇننەھر» نى تۈرك ئېلى ھېسابلايدۇ. ئۇ «يەنكەنت» تىن باشلىنىدۇ. ئۇنىڭ يەنە بىر ئېتى «دىز رۇيىن ــ مىس شەھىرى» دۇر. ئۇنىڭ مۇستەھكەملىكىگە قاراپ شۇنداق دېيىلگەن. بۇ «بۇخارا» غا يېقىن. بۇ يەردە ئافراسىياپنىڭ قىزى قازنىڭ ئېرى «سىياۋۇش» ئۆلتۈرۈلگەن. مەجۇسىيلار ھەر يىلى بىر كۈن بۇ يەرگە كېلىپ «سىياۋۇش» ئۆلگەن جايدا يىغلىشىدۇ، قۇربانلىق قىلىپ، قۇربانلىق قىلىپ، قېنىنى ئۇنىڭ قەبرىسىگە ئېقىتىدۇ. بۇنداق قىلىش ئۇلارغا ئادەت بولۇپ قالغان[63].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) A1 E- Q3 O4 Q* E" X @
«قاز سۈيى ــ ئىلى دەرياسىغا قۇيۇلىدىغان چوڭ بىر دەريانىڭ ئېتى. بۇنداق ئاتىلىشنىڭ سەۋەبى، ئافراسىياپنىڭ قىزى ئۇنىڭ بويىدا بىر شەھەر بىنا قىلغان. بۇ ئىسىم ئۇنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان»[64].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ w. u/ t1 W; k مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بۇ بايانلىرىغا قارىغاندا، «قاز» دېگىنى ئافراسىياپنىڭ قىزلىرىغا بېرىلگەن ئۇنۋاننىڭ بىر خىلى بولسا كېرەك. «شاھنامە» ۋە «شاھنامە تۈركى» قاتارلىق ئەسەرلەردە سىياۋۇشقا ياتلىق قىلىنغان ئافراسىياپ قىزىنىڭ ئىسمى پىرنكىش بانۇ دېيىلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ n9 k+ \% A2 ~& K8 s «تارىم ــ تېگىنلەرگە (شاھزادىلەرگە)، ئافراسىياپ ئەۋلادىدىن بولغان خېنىملارغا، شۇنىڭدەك ئۇلارنىڭ ئۇلۇغ – ئۇششاق بالىلىرىغا خاس بىر سۆز. خاقان ئوغۇللىرىدىن باشقىلار ھەرقانچە يۇقىرى مەرتىۋىدە بولسىمۇ، بۇ سۆز ئۇلارغا ئىشلىتىلمەيدۇ. خان ئەۋلادىدىن بولغان ئاغىچا – خېنىملارغا ئۇنۋان ئورنىدا ‹ئالتۇن تارىم› دېگەن سۆز ئىشلىتىلىدۇ»[65].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ ?( e4 ?3 ?' W7 e: e+ n
«تۈركىي تىللار دىۋانى» دا ئاقسۇنىڭ قەدىمكى ناملىرىدىن بىرى بولغان «بارمان» تىلغا ئېلىنغان، يەنى «يۇڭۇ» ئاتالغۇسى ئىزاھلىنىپ: «يۇڭۇ». «barman - بارمان» شەھەرچىسىگە ئاقىدىغان بىر دەريانىڭ نامى. بۇ شەھەرنى ئافراسىياپنىڭ ئوغلى شۇ دەريانىڭ بويىغا قۇرغان. قۇرغۇچىنىڭ ئىسمى «barman - بارمان» بولۇپ، شەھەر شۇنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان...[66] دېيىلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 J' G M* B4 {7 z0 J' g6 _$ H' S$ rئاقسۇ جۇڭگونىڭ جەنۇبىي، شىمالىي سۇلالىلەر دەۋرىدىكى سۇڭ خانلىقى (مىلادىيە 420 ــ 479 - يىللار) ئەسەرلىرىدە قۇم (故墨)، تاڭ سۇلالىسى (مىلادىيە 618 ــ 907 - يىللار) دەۋرىدىمۇ قۇم (故墨) ياكى قۇم ئوبلاستى (故墨) دەپ ئاتالغان. «يات قوۋملارنىڭ ئارىلىق مۇساپىلىرى» (四路程) دا «بارخان شەھىرى ‹拨换城›، بەزىدە ۋېي رۇڭ شەھىرى ‹威龙›، بەزىدە قۇم ئوبلاستى دېيىلەتتى» دېيىلگەن. بۇ سانسكرىتچە «بالۇكا» دەپ يېزىلاتتى[67]. «بەزىلەر ‹بۈيۈك تاڭ دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت خاتىرىسى› ۋە ‹يېڭى تاڭنامە› قاتارلىقلاردا خاتىرىلەنگەن ‹بالۇكا› ‹拨禄迦› دېگەن نامىنى ئاساس قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچە، ‹بالۇكا› ھىندى سانسكرىت تىلىدا دەل ‹قۇم› دېگەن مەنىنى بىلدۈرگەچكە، ‹بالۇكا› دېگەن ناممۇ قۇمنىڭ مەنىسىگە يېقىنلاشتۇرۇلۇپ قويۇلغان. ئەمەلىيەتتە، سانسكرىت تىلىدىكى قۇم قۇم Baluka دەپ يېزىلماستىن، بەلكى Valuka دەپ يېزىلاتتى» دېگۈچىلەرمۇ بار[68].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( [5 b# z9 f' M, ~. u1 x5 N «شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى» دە «پامان ‹帕满›» دېگەن يەر نامىغا ئىزاھات بېرىلىپ مۇنداق دېيىلگەن: ئونسۇ ناھىيەسى قىزىل يېزىسىدىكى بىر مەھەللىنىڭ نامى. بۇ بىر قەدىمىي يۇرت. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە بۇ يەرنى مەركەز قىلىپ «بارخان» (barhan) دەپ ئاتىلىدىغان بىر خانلىق قۇرۇلغان. بىزنىڭچە، «پامان» نامى «بارخان» ئېلىنىڭ دەل ئۆزى، قەدىمكى «بارخان» نامى «پامان» غا ئۆزگەرگەن. «بارخان» نامى قاراخانىلار خانلىقى دەۋرىدە «بارمان» دەپ ئاتالغان. «بارمان» نامى فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش ئارقىلىق «پامان» غا ئۆزگەرگەن. ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنغان شۈەنزاڭ خاتىرىسىدە بۇ نام سانسكرىتچە شەكلىدە «بالۇكا» دەپ ئاتالغان بولۇپ، خەنزۇچە تارىخىي ماتېرىياللاردىكى «بالۇجيا» (跋禄迦) دۇر. ئىبراھىم مۇتئى ئەپەندى بۇ نامنى سانسكرىتچە «قۇم» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ، دەپ قاراپ، قەدىمكى «قۇم» ئېلىنىڭ نامىغا باغلايدۇ («شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژۇرنىلى، 1996 – يىلى 1 – سان، 111 - بەت). مۇسۇلمان تارىخچىلار بۇ شەھەر (بارخان - پامان) نى ئۆز ئەسەرلىرىدە «باقۇان، بارۋان، بارمان» شەكىللىرىدە يېزىپ كەلگەن[69].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" W+ u3 z0 `- o' z" L
بۇلارنى خۇلاسىلىغاندا، بىرىنچى، «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا مىسال ئېلىنغان، ئاقسۇنىڭ قەدىمكى ناملىرىنىڭ بىرى بولغان «بارمان» كۈنىمىزدە «پامان» شەكلىدە ساقلانغان. ئىككىنچى، ئاقسۇنىڭ بۇرۇنقى ناملىرى بولغان «قۇم» بىلەن «بارمان» بىر مەزگىل بىرلىكتە قوللىنىلغانلىقى ئېھتىمال. چۈنكى، بىر شەھەرنىڭ بىر قانچە خىل ناملىرىنىڭ بىرلىكتە قوللىنىشىلىشى تارىختا كۆپ كۆرۈلگەن. مۇھاكىمىمىزنىڭ يادروسى بۇ ھەقتە بولمىغاچقا بۇ يەردە كۆپ توختالمايمىز.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ c0 { J1 r2 ^. X8 H# u5 \يۇقىرىقى بايانلاردىن تۆۋەندىكى يەكۈنلەرگە ئېرىشىش قىيىن ئەمەس:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. R; R4 @7 m0 R* J
بىرىنچى، «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا تىلغا ئېلىنغان شەھەرلەر ئىچىدىكى ئافراسىياپقا ئالاقىدار بولغان (يەنى ئافراسىياپ سالدۇرغان ياكى تۇرغان ۋە ياكى ئافراسىياپنىڭ ئوغلى، قىزى قۇرغان ياكى تۇرغان دېگەندەك) شەھەرلەر (ئوردۇكەنت، بارچۇق، بارمان، قازۋىن، قۇم، مەرۋە، بارسغان) نىڭ كۆپ قىسمى يەنىلا كۈنىمىزدىكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تەۋەلىكىدە، جۈملىدىن تارىم ئويمانلىقىنىڭ ئەتراپىدىكى كەڭ زېمنىلارغا تارالغان. بۇ زېمىن مەزكۇر يازمىنىڭ باش قىسمىدا تىلغا ئېلىنغان دولان رايونى بىلەن ھېچقانچە پەرق يوقلىقىنى ھېس قىلالايمىز.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 U" r; B: V: S, ^- G4 b: p ئىككىنچى، قەشقەردىن خوتەنگىچە، خوتەندىن بارچۇق (ھازىرقى مارالبېشى)، بارمان (ئاقسۇ) غىچە بولغان زېمىندىكى شەھەرلەر تۇران شاھى ئافراسىياپقا مەنسۇپ بولسا ھەم مەشھۇر «تارىم» ئاتالغۇسى «ئافراسىياپ ئەۋلادىدىن بولغان خېنىملارغا، شۇنىڭدەك ئۇلارنىڭ ئۇلۇغ – ئۇششاق بالىلىرىغا خاس بىر سۆز» بولسا، بۇ زېمىن ئوتتۇرىسىدىكى چۆللۈكنىڭ تۇران نامى بىلەن ئاتىلىشىمۇ ھەيران قالارلىق ئىش ئەمەس.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ D" I6 s. X' t; B+ ^) }0 { بىز تاڭ سۇلالىسى مەنبەلىرىدە تەكلىماكاننى ياكى ئۇنىڭ ئالاقىدار بىر قىسمىنى «تولۇن چى» (突论碛) دەپ يېزىلغانلىقىنى كۆرىمىز[70] تاڭ گاۋزۇڭ لى جىژ ۋاقتىدىكى تۈركىي نەسەبلىك سانغۇن چۇبى خېلى 635 – يىلى ۋاڭ فۇيۈەننى قوغلاپ تارىم «تولۇن چۈەن (突论川) تۇران ساي»، تەكلىماكان ــ «تولۇنجى (突论碛) تۇران چۆل» غىچە كېلىپ جەڭ قىلغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! M v; C$ z8 d( M. ? ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى «بۇلاقتىن بىر ئوتلام» ناملىق كىتابىدا، تەكلىماكان چۆلىنى تىلغا ئالغاندا «تۇرۇم ساي (تەكلىماكان چۆلى)» دېگەن شەكىلدە تىلغا ئالىدۇ. مۇئەللىپ بۇ يەردە «تۇرۇم ساي» دېگەن ئاتالغۇنى خەنزۇچە (تولۇنجى) دېگەن سۆزنىڭ ئاھاڭ تەرجىمىسى سۈپىتىدە ئىشلەتكەن بولسا كېرەك. بۇنىڭ توغرىسى «تۇران ساي» بولۇشى كېرەك، ئەلۋەتتە[71].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 m6 m' _2 K) L5
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 ], M: v) [5 A
خەنزۇچە مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا، «مەملىكىتىمىزنىڭ شياڭ، جۇ سۇلالىلىرى دەۋرىدىن سۇي، تاڭ سۇلالىلىرى دەۋرىگىچە بولغان تارىخىدىكى گۇيفاڭ (ئۇي) لار، دىڭلىڭ (دىڭلىڭ دەپ ئاتالغان تۇرالار)، قاڭقىل (تۆلۈس) لەر ۋە تۇرا (تېلى دەپ ئاتالغان تۇرا) لار ئوخشاش بىر خىل مىللەتنىڭ ئوخشاشمىغان تارىخىي دەۋرلەردىكى ئاتىلىشى ئىدى»[72]. «ئىلىم ساھەسىدىكىلەرنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك دىڭلىڭلار، قاڭقىللار ۋە تۇرالار ھازىرقى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى، دىڭلىڭلار، قاڭقىللار ۋە تۇرالارنىڭ تارىخى ھازىرقى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يىراق قەدىمكى زامان تارىخىنىڭ مۇھىم بىر تەركىبىي قىسمى دەپ قارايدۇ»[73].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 L2 ?0 y2 J7 q" c* r& o& i
بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنى شەكىللەندۈرگەن مۇھىم ئېتنىك تەركىب بولغان توخرىلار قەدىمدىن تارتىپلا تارىم ۋادىسىدا ياشاپ كەلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% M% h# c q7 F3 A& b# [" A4 X. d* R
خەنزۇچە ھۆججەتلەر توخرىلارنى يۈشى- يۈجى (禺知-禺氏)، چوڭ يۆشى (大月氏)، كىچىك يۆشى (小月氏) دەپ يازغان بولسا، ياۋروپالىقلار توخرىلار ماكانلىرىنى توخارىستان دەپ ئاتاشقان. ئۇيغۇرچە ھۆججەتلەر، جۈملىدىن شىنجاڭدىن قېزىۋېلىنغان ۋەسىقىلەردە توقرى، توخرى، توغرى دەپ يېزىلغان ھەم بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇرلار ياۋچىلار، يىغىچىلار دەپ ئاتىماقتا[74]. «توخرى ئۇلارنىڭ ئومۇمىي نامى، يۆشى- يۆجى ئۇنىڭ بىر قەبىلىسى دېگەن قاراش بار»[75].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ R$ [3 h1 u! J( c7 N2 H«توخرى» ئالتاي تىللىرىدا (ھازىر بولسا مانجۇ تىلىدا) «ھارۋا» دېگەن سۆز. ھەممىگە ئايانكى، ئۇيغۇرلار كەشىپ قىلغان قاتناش ۋاسىتىسى نامى بىلەن «قانقىلار» (خەنزۇچىدا «گاۋجۈي- گاۋچې») دەپمۇ ئاتالغان[76]. «شۇ نەرسە روشەنكى، ئالتاي تىللىرى (جۈملىدىن ئۇيغۇر، مانجۇ تىللىرى) دا ‹ھارۋا› نى بىلدۈرىدىغان ‹توخرى› سۆزى شۇ رايوندا (كۇسان ئىمپېرىيىسىدىن كېيىن) دا ياشىغان ‹ئابدال - گاۋگۇي (گاۋجۈي)› ئۇلۇسىغا نام بولۇپ قالغان. بۇ سۆز ھىندۇ - ياۋروپا تىللىرىدا ‹توخار› بولۇپ ئۆزلەشكەن. قوچۇ - كۇچار ئەللىرى بۇددا نوملىرىنى بىۋاسىتە ‹ئەنەتكەك› (ئۇيغۇرلار ھىندۇلارنى ئەنەتكەك دەيتتى) تىلىدىن ئەمەس، ئۆزلىرىگە نەسەبداش (تەگ تىلى تۈركىي) بولغان توخرى تىلىدىن تەرجىمە قىلغانلىقىمۇ، توخرى (توخار) خەلقىنىڭ گاۋگۈي نەسلىدىن ئىكەنلىكىدىن دالالەت بېرىدۇ»[77]. «قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا ‹ھارۋا› (ئارابە) نى ‹قاڭقى› دەيتتى. بۇ قاتناش قورالىنى ئۇيغۇرلار كەشىپ قىلغىنى ئۈچۈن، ئۇيغۇرلارنىڭ مەلۇم قوۋملىرىنى قوشنا قوۋملار ‹توخرىلار› دەپ ئاتىغان. قەدىمكى ئالتاي تىللىرىدىن ‹دۇڭ خۇز› (شەرىقى غۇز) تىلىدا (ھارۋا) نى ‹توخرى› دەيدۇ. غەربكە كۆچۈپ، ھاكىمىيەت قۇرغان ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمىنى غەربىي ئەللەر ‹توخار› دەپ ئاتىغان[78]... تارىخىي ماتېرىياللار ۋە تەتقىقات نەتىجىلىرىدىن قارىغاندا، ‹توخار› (ياكى توخرى) دەپ ئاتالغان قوۋملارنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭدا پائالىيەت ئېلىپ بېرىش تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن بولۇپ، مىلادىيە 9 - ئەسىردە غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇرلارغا ئارىلىشىپ كەتكەن»[79].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( c& v* y2 `' O6 Z6 T0 v
دېمەك، خەنزۇچە ھۆججەتلەردە تىلغا ئېلىنغان دىڭلىڭلار ئېگىز ھارۋىلارنى ئىشلەتكەنلىكى ئۈچۈن ئەتراپىدىكى قوشنا خەلقلەر تەرىپىدىن «گاۋچې - قاڭقىللار»، «توخار» (توخرى) لار دەپ ئاتالغان. بۇ ئوخشاش بىر قوۋمنىڭ ئوخشىمىغان خەلقلەر تىلىدىكى ئاتىلىشى ئىدى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 q6 ^+ u6 h. ]! E2 N
ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى: «بەزى تارىخىي كىتابلاردا، شاڭ دەۋرى (مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 18 ــ 11 - ئەسىرلەر) نىڭ دەسلەپكى ۋاقىتلىرىدا ‹دەنلۆ› دېگەن نام قەيت قىلىنغان. كېيىن بۇ نام ‹دىيەن ليەن› دەپمۇ يېزىلغان»[80] دەپ ئۇچۇر بېرىدۇ. يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدە ياشىغان ئەدىب ياللۇغ جۇر (耶律铸) ئۆزىنىڭ «ئىككى جىلغا ئارىسىدىكى شىركەيپ دەرۋىشنىڭ خاتىرىلىرى» (双溪醉隐集) ناملىق نەزمىلەر كىتابىدا دىڭلىڭلار ھەققىدە ئىككى شېئىر يېزىپ، دىڭلىڭ ئىبارىسىنىڭ قەدىمكى خەنزۇ تەلەپپۇزىدا «دىيەن ليەن» (颠连) دەپ ئوقۇلىدىغانلىقىنى كۆرسەتكەن[81]. بۇنىڭغا ئاساسەن پروفېسسور ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئۆزىنىڭ «ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى» ناملىق كىتابىدا: «بىز بۇنىڭدىن ‹خەننامە. غەربىي دىيار تەزكىرىسى› دىكى غەربىي دىڭلىڭلارنىڭمۇ خەنزۇ تىلىدا ‹دىيەن ليەن› دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدىغانلىقىنى بايقايمىز. بۇ ئىبارە ‹دولان› لارنىڭ قەدىمكى دىڭلىڭ قەبىلىلىرى ئەۋلادى بولۇشى ئېھتىماللىقىدىن بېشارەت بېرىشى مۇمكىن» دېگەن قىياسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ f8 U5 @$ g8 h3 h
دىڭلىڭ (دىيەن ليەن) ئىبارىسىگە كەلسەك، بۇ «تۇران» نامىنىڭ خەنزۇچە ئاھاڭ تەرجىمىسى ئىدى. ئاندرونوپ ــ ئارىلارنىڭ ئەڭ تىپىك ۋە مەركىزىي ئورنى ھازىرقى ئەنقار دەرياسى (بايقالنىڭ غەربى ــ يەنسەي – ئېرىتىش ۋادىلىرى بولۇپ، بۇ ھازىرقى تاغلىق ئالتاي، شەرىقى شىمالىي قازاقىستاندىكى قەدىمكى شىمالىي تۇران رايونىنى كۆرسىتىدۇ) خۇددى ھازىرمۇ تۇران قاتارلىق يەر ناملىرى بولغاندەك (بۇ جاي جۇڭگو يىلنامىلىرىدىكى شىمالىي دىڭلىڭ ئىبارىسىگە توغرا كېلىدۇ) يەتتە سۇدىن كوپىت تاغلىرىغىچە بولغان ئارىلىق قەدىمكى مەنبەلەر بىلەن ھازىرقى جۇغراپىيەلىك نام جەھەتتىنمۇ «تۇران تۈزلەڭلىكى»، تۇران دېيىلىدۇ. ئاندرونوپ – ئارى – ساكلارنىڭ بۇ ماكانلىرىنىڭ نامى خەنزۇ يىلنامىلىرىدىكى غەربىي دىڭلىڭلارغا توغرا كېلىدۇ. ئالتاينىڭ جەنۇبى، تەڭرىتاغ، تارىم ــ تەكلىماكاندا ۋۇجيە (خۇجيە، گۇشى) نامىدىكى غۇز ــ قاڭقىل ــ قوچۇ (قوجۇ) ساكلىرى ياشايتتى، ئۇلار خەنزۇ مەنبەلىرىدىكى تولۇن ساي (突伦川) تارىم ۋە توۇن قۇملۇقى ئاھالىلىرى بولۇپ، ئۇلارمۇ تۇرانلار ئىدى. بۇ خەلقلەر چىليەنشەن ــ نەنسەن توخار ــ ساكلىرىنى ۋە خەنزۇ مەنبەلىرىدىكى كۇيفاڭ، تۇفاڭ تۇرانلىرىنى ئۆز چەمبىرىگە ئالغانىدى[82]. قەدىمىي تۇران دىيارىدا «ھازىرمۇ، 94 – مېردىئان، 52 – پاراللېل سىزىقى ئىزىدا بال ئېرتىش دەرياسىنىڭ بويىدا، چاكالوۋسكىي شەھىرىنىڭ شەرىقى شىمالىدا ‹تۇران› ناملىق شەھەر مەۋجۇت. بۇ ئەتراپتا ھازىرمۇ ‹كراسنو تۇرانسىك›، ‹ئاچىن›، ‹توگۇچىن›، ‹تۇرا - خىم›، ‹تېلى›، ‹بالاخچىن›، ‹ئىسكتىم›، ‹تۈرگىم› قاتارلىق شەھەرچىلەر بار»[83] بولغاندەك ھازىرقى تارىم ئويمانلىقى ــ تەكلىماكان «تۇران ساي»، «تۇران چۆل» نامىدا ئاتالغان. بۇ نام خەنزۇچە مەنبەلەردە ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «تولۇن» دەپ خاتىرىلەنگەن. بۇ خاتىرە ھازىرقى «دولان» نىڭ قەدىمدىنلا خەنزۇچە ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «تولۇن (突论)» دەپ يېزىلغانلىقى ۋە تاڭ دەۋرى، ھەتتا ئۇنىڭدىن ئىلگىرىلا تەكلىماكاننىڭ ۋە ئۇنىڭ گىرۋەكلىرىدىكى يۇرتلارنىڭ شۇ نام بىلەن ئاتىلىپ كەلگەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ t/ q! E. T$ a1 ^8 O3 Q& F2 J; @3 j
چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى تارىخىي ماتېرىياللاردا چيەنلۇڭنىڭ 20 – يىلى (1755 - يىلى) دىن باشلاپ دولانلار توغرىسىدا مەلۇمات قالدۇرۇلغان. چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى خەنزۇچە كىتابلاردا «朵兰人»، «道兰人»، «惰兰人»، «多伦人» دەپ يېزىلغان [84].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ n& k# C' w- ?; T" _& \
مەنچىڭ خاندانلىقى تارىم ۋادىسىنى ئۆز ھاكىمىيىتى تەۋەلىكىگە كىرگۈزگەندىن كېيىنكى ۋاقىتلاردا «دولان» دەپ تەلەپپۇز قىلىنغان. ھۆكۈمەت ئالاقىلىرىدا قوللىنىلىدىغان خەنزۇ تىلى كۆپلەپ ئىشلىتىلىشكە باشلىغان سىياسىي سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن يەرلىكلەرنىڭ تىلىدىمۇ شۇ تەلەپپۇز بويىچە ئېيتىلىپ دولانغا ئۆزگەرگەن. خەنزۇچە مەنبەلەردە، «تۇران» بەزىدە «تولۇن» دەپ يېزىلغان بولسا، بەزىدە «دەنلۆ»، «دىيەن ليەن» دېگەن شەكىللەردە يېزىلغان. يەنە «‹دولان› سۆزىنىڭ خەنزۇچە تارىخىي ماتېرىياللاردا دولاڭ (多郎)، دولەن (多兰)، دولۈن (多伦)، دولەن (朵兰)، داۋنەن (道南) قاتارلىق ئاھاڭ تەرجىمىلىرى ئۇچرايدۇ»[85].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 ~ i6 V6 |+ [
دېمەك، «تۇران» دېگەن بۇ ئورتاق نام نەچچە يۈز يىللاردىن بۇيان ئۆزگىرىپ، «دولان» شەكلىدە ئۆزلەشكەن. تىلىمىزدىكى ئۆزگىرىشكە كەلسەك، ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد كاشغەرىي ئۆزىنىڭ نادىر ئەسىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا دەل «ت» ھەرپى بىلەن «د» ھەرپىنىڭ ئالمىشىشى ئۈستىدىمۇ توختىتىلىپ، ئوغۇزلار ۋە ئۇلارغا يېقىن جايلاشقانلار سۆزنىڭ تەركىبىدىكى «ت» ھەرپىنى «د» گە ئالماشتۇرىدۇ. مەسىلەن، تۈركلەر «تۆگە» نى «yawat» دېسە، ئۇلار «yawad» دەيدۇ... «ر» ھەرپى بەزىدە «ل» غا ئالمىشىدۇ، دەپ يېزىپ مىسال بىلەن ئوچۇق كۆرسىتىپ ئۆتكەن. ئادەتتىمۇ تۈركىي تىللىق قوۋملاردا «adil - atil»، «dil - til» دەپ «d»، «t» تاۋۇشلىرىنى ئالماشتۇرۇپ تەلەپپۇز قىلىش ناھايىتى كۆپ ئۇچرايدۇ. ھازىرقى جانلىق تىلدىمۇ «ت» ھەرپىنىڭ «د» ھەرپىگە، «ر» ھەرپىنىڭ «ل» ھەرپىگە ئۆزگىرىشى قىسمەن ساقلىنىپ قالغان بولۇپ، يەرلىك شېۋىلەردە بىرەر ئىش – ھەرىكەتنىڭ بىراۋ تەرىپىدىن قىلىنىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان «قىلىدۇ» دېگەن سۆزنىڭ «قىلتۇ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىشى ھېلىھەم مەۋجۇت (بولۇپمۇ خوتەن شېۋىسىدە تېخىمۇ شۇنداق). بۇ پاكىتلار «دولان» قەدىمكى «تۇران» دېگەن سۆز (نام) دىن كەلگەن دېگەن قاراشنىڭ ئېھتىمالغا ناھايىتى يېقىن ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ[86].
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& D3 f1 @7 L0 X& } ئىزاھلار:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 N* z: H% M$ C1 J2 \2 K. l
[1] ئىمىن تۇرسۇن: «بۇلاقتىن بىر ئوتلام»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2000 – يىلى نەشرى، 85 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 Z$ ~9 S2 B3 b. V- C$ e [2] ئادىل مۇھەممەت: «قەشقەر ئۇيغۇر دولان مەدەنىيىتى»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2009 – يىلى 12 – ئاي نەشرى، 1 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! Y# T/ w8 r# Q8 \% u7 y* U
[3] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1997 – يىلى 4 – ئاي نەشرى، 293 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 H+ @1 j' m8 A# p
[4] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1997 – يىلى 4 – ئاي نەشرى، 4 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% O! w* ^1 P* i1 n
[5] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1997 – يىلى 4 – ئاي نەشرى، 5 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 z5 ?6 c0 |3 q) p [6] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 F+ r3 z& F9 m, e- @
[7] «史记»司马迁： ؛ سىماچيەن: «تارىخي خاتىرىلەر»، 1987 – يىلى 9 – ئاي نەشرى، ئۇيغۇرچە، «كىرىش سۆز» نىڭ 4 -، 5 – بەتلىرى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 Y, R A5 g2 ?$ C+ A
[8] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 8-، 9- بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: i, G7 \6 [. n w1 q9 l
[9] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 9- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: J$ A# v8 T: H- L9 G: R; n/ r8 s
[10] غەيرەتجان ئوسمان: «قەدىمكى تارىم مەدەنىيىتى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 4-بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 G) r! R1 T- F( t, _# ^2 \
[11] ۋ.ئى. ئاۋدىيېپ ‹سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى›: «قەدىمكى شەرق تارىخى»، تاشكەنت، ئۆزبېكچە نەشرى، 581 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 K5 B; n% a' g3 E
[12] «بۈيۈك لۇغەت ۋە ئېنسىكلوپېدىيە»، تۈركچە نەشرى، XII توم، 37 - بەت؛ غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 3 - بېتىدە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 g& J- j6 `* Y$ @! h) s! Z [13] «شاھنامە»، 1900- يىلىدىكى ئېنگلىزچە تەرجىمىسى، 37- بەتتىكى ئىزاھات؛ ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 156 - بېتىدە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! X2 {7 _0 l/ _3 v! }) |
[14] موزايېف: «ئوتتۇرا ئاسىيا»، موسكىۋا، رۇسچە نەشرى، 1957 - يىلى [«ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللەتلەر تارىخىغا دائىر تەرجىمىلەر مەجمۇئەسى‹1›»؛ «ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات ماتېرىياللىرى» ژۇرنىلىنىڭ قوشۇمچە سانى، خەنزۇچە، 1985 - يىلى، 78 - بەت، (تۇران) ئاتالغۇسىغا ئىزاھ]؛ غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 9- بېتىدە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( f! v% b/ E. o
[15] موزايېف: «ئوتتۇرا ئاسىيا»، موسكىۋا، رۇسچە نەشرى، 1957 - يىلى [«ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللەتلەر تارىخىغا دائىر تەرجىمىلەر مەجمۇئەسى‹1›»؛ «ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات ماتېرىياللىرى» ژۇرنىلىنىڭ قوشۇمچە سانى، خەنزۇچە، 1985 - يىلى، 228 - بەت، (تۇران) ئاتالغۇسىغا ئىزاھ]؛ غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 9 - بېتىدە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% V) `4 E7 g( l0 k; `; p. d ] [16] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى»، شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 6 - بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ Y- [; Q% e+ m1 J6 M9 R) d; {
[17] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 10- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 o1 x" P; O6 i- q+ }+ H
[18] خانىدا تورو (يۈي تيەنخېڭ): «غەربىي يۇرت مەدەنىيەت تارىخى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، ئۇيغۇرچە نەشرى، 1 -، 2 -، 3 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 Y8 a3 V* o* |5 d6 C$ x: t7 {% {
[19] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000 – يىلى نەشرى، 155 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! h0 c, q4 g6 H& q% g, Z [20] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 12 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- f( X3 Q2 ?( h8 Q7 G, N5 c& ?
[21] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 155 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( W/ _3 L' B+ D/ w) a [22] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 154 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ q( b- z7 p; M- W. h3 e5 Q [23] «شاھنامە»، خەلق نەشرىياتى، بېيجىڭ، خەنزۇچە نەشرى، 1991- يىلى، 126 - بەتتىكى ئىزاھات.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 u( _2 X* g6 N- a5 ^
[24] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 97 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 Y8 T- X6 Z% P4 I
[25] لى جىمىڭ: «‹تارىخىي خاتىرىلەر›، ‹خەننامە›لەردىكى ‹چىنلىقلار› (秦) نامىنىڭ تەرجىمە قىلىنىشى مەسىلىسى»، «قەشقەر پىداگوگىكا ئىنسىتىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى» نىڭ خەنزۇچە 2000 - يىللىق 3- سانى؛
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ D4 Y+ {$ Q& W# p+ a6 ]8 C
غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 12-، 13- بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, f! `) M4 O/ B: s5 b4 s( ]) N
[26] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 155- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- X" ?% [# i" K
[27] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 10 - بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ m0 ^, A& z9 U [28] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 10 -، 11 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& D% H+ b. V8 t+ n [29] «شاھنامە» 1900 – يىلىدىكى ئىنگلىزچە تەرجىمىسى، 37 – بەتتىكى ئىزاھات.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; |- o( k4 e" `" ]: ]5 z; ~2 T2 Q [30] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 3- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ y0 N# U. P. g& T
[31] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 3- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 h! Z! I! x4 d
[32] يۈسۈپ خاس ھاجىپ: «قۇتادغۇبىلىك»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1984 - يىلى، 5 -، 13 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: R. _# m! ~ p [33] يۈسۈپ خاس ھاجىپ: «قۇتادغۇبىلىك»، 1986 - يىلى، خەنزۇچە نەشرى، 2 - بەت ئىزاھات.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- G$ X; r4 U( ]3 c8 z [34] غەيرەتچان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 4 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 @$ F# e8 b. l0 @ [35] موللا مۇسا سايرامى: «تارىخىي ھەمىدىي» مىللەتلەر نەشرىياتى، 1986 – يىلى، ئۇيغۇرچە نەشرى، 56 -، 720 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 f; G0 M4 c5 m" Q [36] بۆرىباي ئەھمىدوف نەشرگە تەييارلىغان: «ئەمىر تېمۇر ئۆگۈتلىرى»، تاشكەنت، «نەۋرۇز» نەشرىياتى، 1992 - يىلى نەشرى، ئۆبېكچە، 9- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; W- a! D( G/ @9 U% X
[37] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 156- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! E' U" W" V9 m0 b
[38] لى يوڭ: «ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسىگە بىر نەزەر»، «ئۈرۈمچى كەسپىي ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى»، خەنزۇچە، 1994 - يىللىق 1 -، 2 - (قوشما) سان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 u- t! V! x' I [39] لى يوڭ: «ئۇيغۇر ئېپوسلىرىنىڭ ئىككى مەنبەلىك كېلىپ چىقىشى»، «مىراس» ژۇرنىلى، 1996 - يىلى، 4 - سان، 54 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 q! q: z( {6 f- P( R4 M [40] لۇئېس ھېنرى مورگان: «قەدىمكى جەمئىيەت»، سودا نەشرىياتى، 1983 – يىلى نەشرى، 1 – كىتاب، 63 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; s. k- M7 `5 {; m/ h [41] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 42 - بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) T" c v1 _' m' |5 {2 Y: F [42] «شەرق يۇلتۇزى»، 1982 - يىلى، 10 - ئاي سانى، «تاشكەنتنىڭ ئىككى مىڭ يىللىق يىلنامىسى» گە قاراڭ؛ ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 80 - بېتىدە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ f z: d" R% E. F& v W( r [43] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 150 - بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; ]3 [& J8 D* _. t/ c( c4 Y [44] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى»، شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 32 - بەت، 5 – ئىزاھات.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ l% @' D$ ^- I9 [8 Z- |; k
[45] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 152 - بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 h1 W1 q4 W5 x5 u* @; k0 W z [46] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002 – يىلى نەشرى، 7 -، 8 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 Y1 g" Y6 _- h; i
[47] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1 – توم، 101 -، 455 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ `* L- o! K4 l
[48] ئەسەت سۇلايمان: «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 157-بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! Z" D8 {; p+ d# g9 a1 S( { [49] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 20 -، 21 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! M$ P7 ~+ H% B [50] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 116 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 C! C8 i3 e; A# {. k- o
[51] پىللېئوت (فىرانسيە): «توخرى تىلى ئۈستىدە مۇلاھىزە»، فېڭ چېڭجۈن تەرجىمىسى، جۇڭخۇا كىتاب ئىدارىسى، 1957 – يىلى خەنزۇچە نەشرى، 60 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 o$ c/ G2 C% c/ M
[52] نىزامىدىن توختى: «خوتەندىكى قەدىمىي ئىزلار»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002 – يىل 1 – ئاي نەشرى، 15 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) ]5 F6 r$ I7 r
[53] «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى»، ئىچكى ژۇرنال، 1986 – يىل 5 – سان، 6 -، 7 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* l3 r+ s# d: r$ ] [54] نىزامىدىن توختى: «خوتەندىكى قەدىمىي ئىزلار»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002 – يىل 1 – ئاي نەشرى، 30 ــ 34 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 [+ G1 ~0 T6 d3 s& E9 k [55] راھىلە داۋۇت: «ئۇيغۇر مازارلىرى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2001 – يىلى 8 – ئاي نەشرى، 135 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" a5 v; h2 S, K" o% c/ z+ @ [56] راھىلە داۋۇت: «ئۇيغۇر مازارلىرى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2001 – يىلى 8 – ئاي نەشرى، 137 ـ، 138 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 T u9 @! S) n7 G [57] نىزامىدىن توختى: «خوتەندىكى قەدىمىي ئىزلار»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002 – يىل 1 – ئاي نەشرى، 35 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 r/ E! r9 k- s. v4 |1 N
[58] نىزامىدىن توختى: «خوتەندىكى قەدىمىي ئىزلار»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002 – يىل 1 – ئاي نەشرى، 36 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 N$ d1 ~2 X4 w% D( e
[59] «شاھنامە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1998 – يىل 11 – نەشرى، 282 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 w! z9 Y1 |8 M, x3 b
[60] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1 – توم، 168 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 [" c1 y* f5 v1 A. v( f- t
[61] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1 – توم، 447 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ J) b4 i4 [6 A' r( K [62] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1 – توم، 608 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( M" s, ?$ \- t
[63] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 3 – توم، 204 -، 205 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 }+ l4 Q) O( ]0 S0 _
[64] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 3 – توم، 206 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! W9 g' o- a4 u Q [65] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1 – توم، 514 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; P* R5 U2 W7 O, K
[66] مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 3 - توم، 503 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ W( b* K G- G# ?1 A) A- B r [67] فېڭ چېڭجۈن: «غەربىي يۇرت يەر ناملىرى» خەنزۇچە، 1982 – يىلى 2 – نەشرى، 2 – بەت؛ ئادىل مۇھەممەت تۇران: «قەدىمكى قەشقەرنىڭ تارىخ - جۇغراپىيەسى» 1 - قىسىم، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2001 – يىلى 2 – ئاي نەشرى، 174 – بېتىگە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. C1 n& J# Q$ ~) X' o
[68] يۈ ۋېيچىڭ: «شىنجاڭنىڭ تۈزۈلمىسىدىكى ئۆزگىرىش ۋە يەر ناملىرى تەتقىقاتى» خەنزۇچە، 1986 – يىلى نەشرى، 60 – بەت؛ ئادىل مۇھەممەت تۇران: «قەدىمكى قەشقەرنىڭ تارىخ - جۇغراپىيەسى» 1 - قىسىم، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2001 – يىلى 2 – ئاي نەشرى، 174 – بېتىگە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" I1 I$ B: G) ?! ]
[69] قۇربانجان ئابلىمىت نورۇزى، پالتاخۇن ئەۋلاخۇن: «شىنجاڭ يەر ناملىرى ئېتىمولوگىيەسى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرىسىتېتى نەشرىياتى، 2001 – يىلى 1 – ئاي نەشرى، 32 -، 33 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% U: L6 @) O; A! G5 O' A; W: @
[70] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەت ئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002 – يىلى نەشرى، 12 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 A! t" u/ v7 g
[71] ئىمىن تۇرسۇن: «بۇلاقتىن بىر ئوتلام»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2000 – يىل 1 – ئاي نەشرى، 52 - بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 e5 F' h3 f. R6 L% M& i: [+ l [72] دۇەن ليەنچىن: «دىڭلىڭلار، قاڭقىللار ۋە تۇرالار»(1)، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1996 – يىلى 4 – ئاي ئۇيغۇرچە نەشرى، كىرىش سۆز 1 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* k2 R G% i5 L5 `4 X/ S [73] دۇەن ليەنچىن: «دىڭلىڭلار، قاڭقىللار ۋە تۇرالار»(1)، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1996 – يىلى 4 – ئاي ئۇيغۇرچە نەشرى، كىرىش سۆز 2 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: Q, f& P9 m7 s0 A9 [: S [74] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 35- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% f# D3 w" j0 r) m1 S/ K& Y' `5 G
[75] غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزە»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 36- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" {1 [1 G2 X& d3 x
[76] ئىمىن تۇرسۇن: «بۇلاقتىن بىر ئوتلام»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 55- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* n: _( W2 h4 ]: M [77] ئىمىن تۇرسۇن: «قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 53 -، 54 – بەتلەر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 B; O( [3 f) Q: p# | [78] «شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژۇرنىلى، 1996- يىلى 2- سان، 62- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 D2 R& b. _- I. y. y$ ^( U2 P7 E
[79] قۇربانجان ئابلىمىت نورۇزى، پالتاخۇن ئەۋلاخۇن: «شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتىمولوگىيىسى»، شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 47- بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, F8 j- R- H% z$ ~; m [80] ئىمىن تۇرسۇن: «قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000 – يىلى نەشرى، 35 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( h" V5 n5 ^5 E) ?% ^# h6 S [81] ماچاڭشۇ: «شىمالىي دىلار ۋە ھۇنلار»، 1 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, S- d) Z9 D2 E [82] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 112 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% G% c2 r9 A' o) v% B
[83] ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن: «قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 97 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ {' H1 v3 N7 p! e
[84] ئادىل مۇھەممەت: «قەدىمكى قەشقەرىڭ تارىخ - جۇغراپىيەسى» (2)، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2007 – يىلى 11 – ئاي نەشرى، 270 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ X8 |* u8 w# f9 h% L* c
[85] خەن زىيۇڭ: «شىنجاڭ قىسسىسى مۇقام»، شىنجاڭ پەن – تېخنىكا نەشرىياتى، ئۇيغۇرچە، 2010 – يىلى 7 – ئاي نەشرى، 77 – بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 m w# T x- _8 s* ], f[85] تۇرسۇنبەگ ئىبراھىم: «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلى، 1984 – يىل 2 - سان؛ ئادىل مۇھەممەت: «قەشقەر ئۇيغۇر دولان مەدەنىيىتى»، 2009 – يىل 12 – ئاي نەشرى، 11 – بەتكە كەلتۈرۈلگەن نەقىل.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 d+ \* t/ b7 _* M
مەنبە: "دولان" ژۇرنىلى (مىسرانىم مۇنبىرىدىن )
يوللىغان ۋاقتى 2014-9-25 01:37:32 PM
.gif)
.gif)
.gif)
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا كاشكارى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-9-25 09:47 PM 