ئۇيغۇر ئوغلى —— نەزەر خوجا ئابدۇسەمەتوۋ

barnawul

	كاللىغا كىرىۋالغان خىيال بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( M' U) q- U- G/ n' n بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ I: c; q0 l5 h' ~  u) e    - مانا قاراڭلار، ئەمدى «ئۇيغۇر ئوغلى» دىن بىرسى چىقىپتۇ. «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەنمۇ گەپمۇ، بۇ قانداق ئىسىم بولۇپ كەتتى ئەمدى؟!     ئاران ئىككى ئېغىز ئۆيچىلىك كېلىدىغان بۇ كىچىككىنە كىتابخانا ھەر كۈنى ئادەملەر بىلەن تولاتتى. بۇئالمۇتىدا تېخى يېقىندىلا ئېچىلغان كىتابخانا بولۇپ، ئۇنىڭدا كىتابتىن تولىراق گېزىت - ژۇرنال سېتىلاتتى. ئۇ كىتابخانىدا سېتىلىدىغان گېزىت - ژۇرناللارنىڭ كۆپىنچىسى ئالمۇتىدا ئەمەس قازاندا نەشر قىلىنغانىدى. قازاندا نەشر قىلىنىدىغان كىتاب، گېزىت - ژۇرناللارنىڭ ھەممىسى تاتارچە، قازاقچە، ئۇيغۇرچە تىللار ئارىلىشىپ كەتكەن بىر خىل ئەبجەش تىللىق گېزىت - ژۇرناللار ئىدى. شۇنداق بولسىمۇ ئۇنىڭ خېرىدارلىرى كۆپ بولۇپ، يېڭىدىن يېتىلىپ كېلىۋاتقان قەلەمكەشلەر، مۇئەللىملەر بۇ يەرگە كۈندە بىر قانچە قېتىم يولۇقماي قالمايتتى. بۈگۈن دەم ئېلىش كۈنى بولغاچقا ئەتىگەندىلا كىتابخانىغا كىرىپ كەلگەن رەتلىك ھەم پاكىزە كىيىنىشىدىن مۇئەللىملىكى بىلنىپ تۇرىدىغان بىر يىگىت «شۇرا» ناملىق ژۇرنالنى ۋاراقلاپ، ئۇنىڭغا بېسىلغان ماقالىنىڭ ئاخىردىكى «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەن ئىمزاغا قاراپ ھەيرانلىقىنى يوشۇرالماي قالدى.     - نېمە دەيسەن؟ نېمە دېدىڭ؟ - ئۇ مۇئەللىم بىلەن بىرگە كىرگەن، بوي - تۇرقى، ياش جەھەتتە ئانچە پەرقلىنىپ كەتمەيدىغان، گەپنى تولىمۇ تېز قىلىدىغان ياش يىگىت ھەمراھىنىڭ گېپنى ئاڭلاپ، ئۇنىڭ قولىدىكى ژۇرنالغا ئېڭىشتى. ئاندىن ژۇرنالنىڭ مۇقاۋىسىغا قاراپ تەكچىدىن ئۆزىمۇ بىرنى ئالدى - دە، «ئۇيغۇر بالىسى» ئىمزاسى بار بەتنى ئاچتى. ئۇ ماقالىنىڭ بېشىدىن ئاخىرىغىچە بىر قۇر قاراپ، بەتلەرنى تېز - تېز ۋاراقلاپ چىقتى.     - بۇ تەخەللۇسكەن، ئىسىم ئەمەسكەن، - دېدى ئۇ خۇددى مۇھىم بىر تۈگۈننى يەشكەندەك، يېنىدىكى ھەمراھىغا ئىشەنچ بىلەن نەزەر تاشلاپ.     - قارىغاندا ئۇ ساڭا ئوخشاش شائىر ئوخشايدۇ. سىلەر ئۆزۈڭلارنىڭ ئىسمى يېتىشمىگەندەك ئەشۇنداق بىر نېمىلەرنى قويۇۋالىدىكەنسىلەر، سەنمۇ يازغان شېئىرلىرىڭغا «چېچەك» دەپ تەخەللۇس قويۇۋالغاندەكلا بىر ئىشكەن - دە! ئۆزۈڭگە «چېچەك» دەپ تەخەللۇس قويۇۋالغىنىڭغا مەن بەك ھەيران. «چېچەك» دېگەندە زادى قايسى «چېچەك»نى كۆزدە تۇتىسەن، ئادەمگە چىقىدىغان «چېچەك كېسلى» نىمۇ ياكى مېۋىلىك دەرەخلەنىڭ ئەتىياز پەسلىدىكى چېچىكىنىمۇ؟ - مۇئەللىم شۇ پۇرسەتتە شائىرلارنىڭ تەخەللۇسى توغرىسىدا ئۆزىنىڭ كۆڭلىدە خېلىدىن بېرى پەيدا بولغان نارازىلىقىنى ئوتتۇرىغا قويۇۋالغانىدى. ئۇ شۇنىڭ بىلەنلا قالماي گېپىنى يەنە داۋام قىلدى، - مانا، مۇنۇ «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەن تەخەللۇسمۇ خۇددى سەن ئۆزۈڭگە قويۇۋالغان «چېچەك» تەك تۇتۇرۇقسىز بىر تەخەللۇس. «ئۇيغۇر ئوغلى» دېسە يالغۇز بىر ئادەمنى كۆرسەتمەيدۇ، ساماندەك كۆپ ئادەمنى كۆرسىتىدۇ، بارلىق قەشقالىقلارنىڭ ھەممىسى ئۇيغۇر ئوغلى، بۇ شۇلارنىڭ ئىچىدىكى قايسىسى؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 O, m7 X* h: H& }: k" `9 m1 \    - سەن بىلمەيسەن، - دېدى شائىر ئۇنىڭ سۆزىنى بۆلۈپ، - سەن تەخەللۇس  دېگەننى چۈشەنمەيسەن، شۇڭا سەن ھېساۋىڭنى ئىشلە، ھېسابقا تەخەللۇس كەتمەيدۇ. ھېسابتا قوشىدىغاننى قوشۇپ، ئالىدىغاننى ئېلىپ جاۋابىڭنى توغرا چىقارساڭلا، كۆپەيتىش بىلەن بۆلۈشتە ئېزىپ كەتمىسەڭلا بولغىنى! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( M4 @( w/ u* S3 x5 x    - تەخەللۇستا ئېزىپ كەتسەڭ بولۇۋېرەمدىكەن، - قىزىشتى مۇئەللىم، - تەخەللۇس قويغۇڭ كەلسە تۈزۈك قويۇشۇڭ كېرەكتە! «چېچەك»، «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەندەك تېپىشماقتەك بىر نېمىلەرنى قويۇۋالساڭ ئۇنىڭ كىملىكىنى بىلگىلى بولمىسا، يازغانلىرىنى كۆرۈپ، نائىنىق بولۇپ قالغان بىر قىسىم يەرلىرىنى ئۆزىدىن سوراپ باقاي دېسەك مۈكۈشمەك ئوينىغاندەك ئۇنىڭ مۈكتۈرۈپ قويغان ئىسمىنى تاپالمىسا نېمە پايدىسى؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- a. o7 n/ o( q  G2 X( X8 u  Q    بۇ ئىككىيلەننىڭ بەس - مۇنازىرىسى ئەتراپتىكىلەرنىڭمۇ دىققىى تارتتى. ئۇلارمۇ «شۇرا» ژۇرنىلىنى قوللىرىغا بىردىن ئېلىشتى. تەكچىدىكى ژۇرنال كۆپ ئەمەس ئىدى. شۇڭا بىردەمدىلا «شۇرا» شۇرنىلى قويۇلغان جاي قۇرۇقدىلىپ قالدى. شۇ كۈنى تەكچە قۇرۇقدىلىپ قالغان بىلەن ژۇرنالنى سېتىۋالغۇچىلارنىڭ غۇلغۇلا، مۇنازىرىسى توختاپ قالمىدى. بەلكى كىچىككىنە كىتابخانىدىن باشلانغان ئەشۇ ئەرزىمەس مۇنازىرە ھايال ئۆتمەي پۈتكۈل ئالمۇتىغا يېيىلدى. ئاندىن يەتتە سۇنىڭ ھەممە جامائىتىگە تارالدى. «ئۇيغۇر بالىسى» دېگەن بۇ نام شۇنچىلىك تېز سۈرئەتتە ئېغىزدىن - ئېغىزغا، ئۆيدىن - ئۆيگە، مەھەللىدىن - مەھەللىگە يېتىپ، خۇددى تاشتىن - تاشقا ئۇرۇلۇپ ئاقىدىغان تاغ سۇلىرىغا ئوخشاش شاۋقۇن - سۈرەن پەيدا قىلىپ، بارغانسىرى شىددەتلىك ئېقىنغا ئايلانماقتا ئىدى. بۇ ئېقىن ھەممە يەرگە يامرىماقتا، ھەممە يەرگە سىڭىپ كىرمەكتە، كىرگەنلا جاينى داۋالغۇتماقتا ئىدى. شۇ كۈنلەردە يەتتە سۇنىڭ ھەرقانداق بىر جايىنىڭ تۆت ئادەم توپلاشقان يېرىدە «ئۇيغۇر» ھەققىدە گەپ بولىدىغان بولدى. بۇنداق گەپلەر ئاخىرى بېرىپ مۇنازىرگە ئايلىناتتى. توي - تۆكۈن، چاي، ئولتۇرۇشلاردىمۇ شۇ گەپ ئەڭ قىزىق پاراڭنىڭ بىرىگە ئايلانغانىدى. ھەتتا نەزىر - چىراقلاردىمۇ «ئۇيغۇر» ھەققىدە تالاش - تارىش ئەۋجىگە چىقاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ {$ W6 i. v" a; u6 f    — «ئۇيغۇر» دەپ نېمە قىلىدۇ، بىر ئامدان تارانچى تۇرساق!     — «ئۇيغۇر» دېسە دەۋەرمەمدۇ، ئالتە شەلىكلەرنى ئۇيغۇر دېمەي نېمە دەيتىڭ؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 ?4 s4 F# k3 H2 X    — بولدى قىلىڭلار، نېمە دېگەن تۈگىمەيدىغان غاژ - غۇژ بۇ. تارانچى بولامدۇ، ئۇيغۇر بولامدۇ، ئالتە شەھەرلىك بولامدۇ ھەممىسى مۇسۇلمان. ئەلھەمدۇلىللاھ مۇسۇلمان. دۇنيادىكى مۇسۇلمانلارنىڭ ھەممىسىئۇرۇق - تۇغقان، قەۋم - قېرىنداش، شۇڭا «مۇسۇلمان» دېسەڭلار ئىش پۈتىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' G2 `. j$ D6 t: K. A# {/ Q    — ئۇنداق دېگەن بىلەن مۇسۇلمانلارمۇ ئەرەب، پارس، ئوردۇ دەيدىغان نۇرغۇن مىللەتلەرگە، توپلارغا ئايرىلىدۇ. بىز نېمە ئۈچۈن مىللىتىمىزنىڭ نامىنى ئېيتساق بولمايدىكەن؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 Q' P: g+ G7 b    — توغرا بىز نېمە ئۈچۈن ئۆزىمىزنىڭ مىللىتىنىڭ نامىنى ئېيتساق بولمايدىكەن؟! دەپ بېقىڭلار قېنى، نېمە ئۈچۈن بولمايدىكەن؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% W( f; E/ t  V5 [* C, o- z    مۇنازىرىچىلەر بۇنداق سۇئالغا دۇچ كەلگەندە بىردەم پەسكويغا چۈشەتتى، دىلىغۇل بولاتتى، ئويلىنىپ قالاتتى. شۇنداق سورۇنلاردا يەنە بىرسى خۇددى مۇنازىرىچىلەرنى كېلىشتۈرمەكچى بولغاندەك ئوتتۇرىغا چىقىپ ھەر ئىككى تەرەپكە ماس كېلىدىغان ئۇلۇغ پىكىردىن بىرنى ئوتتۇرىغا تاشلايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! r* B* o8 P# u5 x4 W    — بىزمۇ ئۆز مىللىتىمىزنىڭ نامىنى ئېيتساق بولىدۇ، قوللانساقمۇ بولىدۇ. بۇنىڭغا ھېچكىم قارشى چىقمايدۇ. بىز يىراقتىكى ئەرەب، پارس، ئوردۇلارغا كەيمەيلا ئەتراپىمىزدىكى ئورۇس، بىلىرۇس، كازاكلارغا قارساقلا بولىدۇ، ئۇلارمۇ ئۆز مىللىتىنىڭ نامىنى قوللىنىۋاتىدىغۇ، ئۇلارغا كىم چىقىپ «پالان» دەپتۇ؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 h- x1 A9 \8 ~; a9 E6 u    — شۇنداق، راست دەيسەن، گەپنى جايىدا قىلىدىغان دېگەن باشقىچە - دە! مانا قالتىس گەپ بولدى. ئۆزىمىزنىڭ مىللىتىنىڭ نامىنى قوللىنىۋېرىشىمىز كېرەك. بۇنىڭغا كىم  بىر نېمە دېيەلەيدىكىن قېنى، خەقنىڭ بۇنىڭ بىلەن نېمە كارى؟ بۇ دېگەن ئۆزىمىزنىڭ ئىختىارىدىكى ئىش تۇرسا؟! ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: d7 K3 f# {+ P    — ئۇنداق بولسا دەپ باقە، بىزنىڭ مىللىتىمىزنىڭ نامى نېمە؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ l2 g8 N+ k; W    — نېمە بولاتتى تارانچى - دە!     — ياق، ئۇيغۇر ...     — ياق، تارانچى دېدىم تارانچى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ f& z7 a, v$ v! [, x5 S' j6 S+ m    — شۇنداق قىلىپ پەسكويغا چۈشۈپ قالغان مۇنازىرە «تارانچى» بىلەن «ئۇيغۇر» نىڭ ئوتتۇرىغا تاشلىنىشى نەتىجىسىدە قايتىدىن باشلىنىپ كېتەتتى. ۋاقىراش، جارقىراش يەنە ئەۋجىگە چىقاتتى. مۇنازىرىچىلەر قىزىرىشىپ، تاتىرىشىپ قوللىرىنى شىلتىشىپ، كۆزلىرىنى ئالايتىپ، چىرايلىرىنى ھەرخىل تۈسلەرگە كىرگۈزۈپ، ئېغىزلىرىدىن تۈكرۈكلىرىنى چاچرىتىپ ئۆزىنىڭ دېگەنلىرىنىڭ راستلىقىنى دەلىللەشكە ئۇرۇناتتى، ھەتتا ياقا سىقىشىشقىچە بېرىپ يېتەتتى.     — ئەستاغپۇرۇللا! — دەيتتى بىرسى بەس - مۇنازىرىنىڭ جىدەلگە ئايلانغانلىقىنى كۆرۈپ غەزەپتىن يېرىلغۇدەك بولۇپ، — «ئۇيغۇر» دېگەن بۇ بالا - قازانى كىم تېرىدۇ؟ زادى قايسى پىتنىچى تېرىدى، ئېيتىپ بېقىڭلار؟ ئەشۇ بالانىڭ پەيدا بولۇشى بىلەن تارانچىلار بىر - بىر بىلەن «مەن تارانچى»، «سەن ئۇيغۇر» دەپ بۆلۈنۈپ كېتىۋاتىدۇ! ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. |4 x6 L4 }2 K    — شۇنى دەيمىنا، توۋا .... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 A: A5 Y& }) a" A    ئەنە شۇ «بالا - قازا» نى بىرىنچى بولۇپ تېرىغان كىشى دەل نەزەر خوجىنىڭ ئۆزى ئىدى. ئۇ بۇ قېتىم غالجاتتىن ناھايىتى زور ھەم مۇھىم بولغان قوليازما تەييارلاپ كەلگەنىدى. بۇ قوليازما ئۆزىنىڭ ئىلگىرىكى «كۆچۈرمىلىرى» بىلەن قوشۇلۇپ ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى زاماندىن تارتىپ تاكى يېقىنقى زامانغىچە بولغان تۇرمۇش پائالىيىتىنى ۋە قىسمەت - كەچمىشلىرىنى رەتكە سېلىپ بەرگەن ئىدى. ئۇ ئۇلارنى بىرلەشتۈرۈپ كۆرۈپ پۈتكۈل ئۇيغۇر تارىخىنى بىلىۋالغاندەك تەسراتقا كەلگەنىدى. شۇڭا ئۇ ئۇلارنى قازانغا كېلىپلا مەتبۇئاتلارغا «غاچ - غۇچ» لا قىلىپ جامائەتكە، خەلققە ھەتتا پۈتكۈل دۇنياغا ئېلان قىلىۋەتمەكچى ئىدى. ئۇ دەل شۇنداق نىيەتتە قولىغا قەلەم ئالغاندا، قەلىمى زادىلا راۋان ماڭماي قالدى! چۈنكى ئۇنىڭ قولىدىكى ماتېرىياللار تېخى كەمچىل ئىدى. ئۇ بۇ ھەقتە يەنە نۇرغۇن ئەمگەك قىلىشى، ئەجىر سىڭدۈرۈشى، پىداكارلىق كۆرسىتىشى زۆرۈر ئىدى. ئۇ قازان ئۇنىۋېرسىتېتىغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن مىڭ بىر مۇشەققەتتە يېزىپ چىققان ماقالىسىنى «شۇرا» ژۇرنىلىغا تاپشۇردى. ئۇ ئەنە شۇ ماقالىسىغا تەخەللۇس قىلىپ، «ئۇيغۇر بالىسى» دېگەن نامنى قويغانىدى. ئۇ ماقالە ژۇرنالدا ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن ئۇنىۋېرسىتېتتا، قازان زىيالىيلىرى، قەلەمكەشلىرى ئارىسىدا ھېچقانداق شاۋقۇن پەيدا قىلمىدى، ھېچكىمنىڭ دىققىتىنى قوزغىمىدى. ئۇلار «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەن ئىمزانى كۆرۈپ، «ھە، بۇ ژۇرنالدا نەچچە ۋاقىتتىن بېرى رۇسلار، تاتارلار، تۈ*ركلەر ۋە باشقا مىللەت قەلەمكەشلىرىنىڭ ماقالىلىرى ئېلان قىلىنىپ كەلگەچكە، مۇئەللىپ ئۆزىنى ئۇلاردىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن قويغان ئىسىمكەن - دە!» دېگەننى خىيالىغا كەلتۈرۈشكەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭدا شۇنىڭدىن باشقا ھېچقانداق ئالاھىدىلىكلەرنى بايقىمىغانىدى.     نەزەر خوجا «شۇرا» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان، خېلى زور ئەمگەك سەرپ قىلىنغان ماقالىسىنىڭ خۇددى ھاڭغا چۈشۈپ كەتكەن يىڭنىدەك ھېچقانداق تىۋىش چىقارمىغانلىقىغا، مىڭ تەستە زور غەيرەت - جاسارەت كېلىپ قويغان «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەن تەخەللۇسنىڭمۇ كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى تارتمايۋاتقانلىقىغا پەرۋا قىلمىدى. ئۇنىڭ خۇشال بولۇشىدىكى يەنە بىر سەۋەبى «شېئىر» بىلەن «ماقالە» ئوتتۇرىسىدىكى زور پەرقنى بايقىغان ئىدى. شۇڭا ئۇ «شۇرا» ژۇرنىلىدىكى ماقالىسى ئۈستىدە ئۆزى مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ، «شېئىر» بىلەن «ماقالە» سىنى باھالاۋاتاتتى. شېئىردا پىكىر بوغۇلۇپ قالىدىكەن، — دېدى ئۇ ئۆزىگە - ئۆزى، — ئەگەر مەن مۇشۇ ماقالىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان، بايان قىلىنغان پىكىرلەرنى بىرسى ماڭا شېئىر ئارقىلىق بايان قىلىپ بەر، دېگەن بولسا ھەرگىز ئۇنىڭ ھۆددىسىدىن چىقالمايتتىم. ماقالە دېگەن ناھايىتى كەڭ دائىرىلىك پىكىر قىلغىلى بولىدىغان ئوبدان قورال ئىكەن. بولۇپمۇ تارىخنى ئىپادىلەشتە ماقالىنىڭ رولى ئالامەتكەن، مەن نېمە ئۈچۈن بۇرۇنراق مۇشۇ يولنى تۇمىغاندىمەن ... ھەتتىگنىەي ...     نەزەر خوجا دىمىنى ئىچىگە تارتىپ، پۇشايمان قىلغاندەك خۇرسىنىپ قويدى. ئاندىن ئۇ قولىدىكى ژۇرنالنى يېيىپ نېرىغا ئېلىپ قويۇپ ئالدىغا قەغەزنى تارتتى. قەلەمنى قولىغا ئېلىپ ئويلىنىپ تۇرۇپ قالدى. ئۇ ئەمدى يازىدىغان نۇرغۇن نەرسىلەرنى پىلانلاپ قويغانىدى. ئۇ يەتتە سۇ تارىخىنى، يېقىنقى تارىخنى، ئۆزىنىڭ تارىخىنى، باشقىلارنىڭ تارىخىنى ... ھەممە نەرسىنىڭ تارىخىنى يازماقچى ئىدى. ئۇنىڭ پىكىرى ئەمدى بوغۇلۇپ قالمايتتى. ئەمدى ئۇ شېئىر يېزىش ئۈچۈن ئىلھامنىڭ كېلىشىنى كۈتۈپ تۇرمايتتى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; y: a1 h6 B" {: g$ d( T    ئۇنىڭ قەلىمى قەغەز ئۈستىدە يېنىك يۈگۈرۈپ كەتتى. ئۇنىڭ ئەمدى بىر مىنۇت ۋاقتىمۇ بىكار ئۆتمەيۋاتاتتى، ئۇ بىر ماقالىسىنى پۈتتۈرۈپ ئىككىنچىسىگە تۇتۇش قىلاتتى. ئىككىنچىسىنى پۈتتۈرۈپ ئۈچىنچىسىگە تۇتۇش قىلاتتى.     نەزەر خوجا ئۆزىنىڭ ئارقا - ئارقىدىن بېسىلىپ چىقىۋاتقان ماقالىلىرىنى كۆرۈپ ھاردۇقى چىققاندەك تېخىمۇ بەك روھلىنىپ كېتەتتى - دە، يەنە يېڭى -يېڭى نەرسىلەرنى يېزىشقا كىرىشەتتى. ئۇ ئەنە شۇنداق ئىشلەپ «ئىلى ۋىلايىتى توغرىسىدا»، «ئىلىدا جۇڭغارلار ھاكىمىيىتىنىڭ تىكلىنىشى»، «غۇلجا سۇلتانلىقىنىڭ تىكلىنىشى ھەققىدە»، «تارانچىلارنىڭ يەتتە سۇغا كۆچۈشى»، «مىللىي تارىخقا دائىر تۈرلۈك مەسىلىلەر»، «قەشقەر ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلىشى ۋە قەدىمكى كىتابلار»، «ئۈچتۇرپان شەھىرىدىن ئالتە مىڭ ئائىلىنىڭ غۇلجىغا كۆچۈرۈلۈشى»، «مۇسۇلمانلار ئارىسىدا ئىلىم تارقىتىش ھەققىدە مۇلاھىزىلەر» دېگەن ماقالىلارنى يېزىپ، ئۆزى ئوقۇۋاتقان قازان شەھىرىدە چىقىدىغان  «شۇرا»، «تىل يارىش» قاتارلىق ژۇرناللارنىڭ مۇھىم ھەم ھۆرمەتلىك مۇئەللىپلىرىدىن بىرى بولۇپ قالدى. ئۇنىڭدىن باشقا ژۇرنال ھەم گېزىتلەرنىڭ مەسئۇللىرى، مۇھەررىرلىرىمۇ ئۇنى پات - پات ئىزدەپ كېلىدىغان ھەم ئۇنىڭغا ئۆز ژۇرنىلى، شۇنداقلا گېزىتلىرىنىڭ تەلەپ - ئېھتىياجى بويىچە ئۇنىڭغا ماقالە ئۇيۇشتۇردىغان بولدى. نەزەر خوجا ئۇلارنىڭ تەلىپىنىمۇ رەت قىلمايتتى. بەلكى ئۇلارنىڭ ئالاھىدە ئىزدەپ كەلگەنلىكىگە تەشەككۈرىنى بىلدۈرۈش يۈزىسىدىن ئامال بار شۇلارنىڭ تەلەپ - ئېھتىياجىغا ماس كېلىدىغان ماقالىلەرنى يېزىپ بېرەتتى.     «بىزنىڭ تۇرمۇش»، «بۇغراخان»، «يۈسۈپ ساككاكى ھەققىدە» ناملىق ماقالىلىرى ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن ئۇنىڭ كاللىسىغا «ئالتە شەھەر تارىخى»نى يېزىش ئىستىگى تۇغۇلۇپ قالدى. چۈنكى شۇ چاغدا ئۆزىنىڭ ماقالىلىرىنى توختىماي ئېلان قىلىپ تۇرۇۋاتقان ژۇرنال مۇھەررىلىرىدىن بىرى ئۇنىڭغا: «ئالتە شەھرلىكلەر ھەققىدە يازسىڭىز بولاتتى. بىزدە ئالتە شەھەرنىڭ ئەھۋالىغا قىزىقىدىغانلار نۇرغۇن» دېگەنلىرى ئېسىگە كەلگەنىدى. بۇ ئواا شەھىرىدىكى بىر يىغىلىشقا بارغاندا بولۇنغان گەپ ئىدى. نەزەر خوجا بۇ گەپكە ئۇ چاغدا ئانچە ئېرەن قىلمىغانىدى، مانا ئۇ ھازىر سىنىپتا ئولتۇرۇپ شۇ ئىش ئۈستىدە ئويلانماقتا ئىدى.      ئوتتۇزدىن ئارتۇق ئوقۇغۇچى پۈتۈن دىققىتى بىلەن لېكسىيە ئاڭلاۋاتاتتى. نەزەر خوجىمۇ شۇلارغا ئوخشاش پۈتكۈل زېھنىنى يىغىپ، دىققەت بىلەن لېكسىيە سۆزلىگۈچىنىڭ ئېغىزىغا ھەم تۇرۇپ - تۇرۇپ ئۈچ قاتار پارتىلار قويۇلغان سىنىپنىڭ بوش ئارىلىقلىرىدا، تۇرۇپ - تۇرۇپ - دوسكا بىلەن پارتىلار ئارىسىدىكى بوش جايدا ئۇيان - ئۇيان مېڭىپ قوللىرىنى ھەرىكەتلەندۈرۈپ تۇرغان لېكسىيە سۆزلىگۈچىنىڭ ھەرىكەتلىرىگە قادىلىپ تۇرغان بولسىمۇ، ئەمما خىيالى باشقا جايدا، ئالتە شەھەر ھەققىدە بىر نەرسە يېزىشتا ئىدى. بۇ خىيال ئۇنىڭ كاللىسىنى قانچىلىك چىرمىۋالغانلىقىدىن قەتئىينەزەر ئۇنىڭ كاللىسىغا ئالتە شەھەر ھەققىدە يازىدىغان يېڭى بىر نەرسە كەلمەيۋاتاتتى. بولۇپمۇ ژۇرنال مۇھەررىرلىرى ھەم جامائەتچىلىكنىڭ قىزىقىشىنى تارتقۇدەك بىر نەرسە يېزىش ئۈچۈن ئۇنىڭ قولىدا يېتەرلىك ماتېرىيال يوق ئىدى. ئۇ ھەقتە بىلىدىغانلىرىنى بولسا ئاللىقاچان يېزىپ بولغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- j2 }! |  S  {4 Z, a; d    «ئۆزۈم بارايمىكىن يە!» نەزەر خوجىنىڭ كاللىسىغا قۇيۇندەك تۇيۇقسىز كەلگەن بۇ خىيال ئۇنىڭ ئېسىگە  دادىسىنىڭ سۆزىنى سالدى: < سەن تارانچىلار ھەققىدە، قاشقالىقلار ھەققىدە، ئۇيغۇرلار ھەققىدە بىر نەرسە بىلەي دېسەڭ ئىلى توققۇز مىڭ ئالەمگە بار، بىز ئوق ئاتقان جايلارغا، بىز قان - تەر تۆككەن يەرلەرنى كۆر، قاشقالىقلارنى كۆر ...». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 [* i: V  l, U6 u( T2 M' k    بىراق ئۇ يەرگە بارىمەن دەپلا بارغىلى بولمايتتى. ئۇ خۇددى ئالەمنىڭ نېرىقى چېتىدەك تولىمۇ يىراق بىر جاي ئىدى. ئۇ يەرگە بارىدىغان تەتقىقاتچىلار نەچچە يىل تەييارلىق قىلىپ، دۆلەتتىن نۇرغۇن ياردەم ئېلىپ، ئوزۇق - تۆلۈك، ئات، ھارۋا، مۇھاپىزەتچى ۋە باشقا لازىمەتلىكلەرنى تەق قىلىپ، بىر مەھەل ئالاھىدە تەربىيىلەنگەندىن كېيىن ئاندىن يولغا چىقاتتى ...     شۇ قېتىمقى دەرس نەزەر خوجىنىڭ كاللىسىغا زادى كىرمىدى. قېرىشقاندەك كاللىسىغا كىرىۋالغان «ئالتە شەھەرگە بېرىش» خىيالىمۇ كاللىسىدىن زادى چىقىپ كەتمىدى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" m# j% f! O9 p3 G    يېرىم كېچە بولاي دەپ قالغان بولسىمۇ نەزەر خوجىنىڭ كۆزىدىن ئۇيقۇ قاچقان ئىدى. ئۇنىڭ قازان ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى يەنە بىر ئوقۇش يىلى تۈگەشكە ئاز قالغانىدى. ھەر يىلىدىكىدەك يىللىق ئوقۇش ئاخىرلىشاي دېگەندە ھەممە ئوقۇتقۇچىلار، ھەممە سىتودېنتلار تېخىمۇ جىددىيلىشىپ كېتەتتى. تەكرار قىلىشقا تېگىشلىك دەرسلەرنىڭ كۆپلۈكى، يىل ئاخىرىسىدا ئېلىنىدىغان ئىمتىھاننىڭ ۋەھىمىسى مۇئەللىملەر بىلەن ئوقۇغۇچىلارنى كىتاب - ماتېرىياللاردىن باش كۆتۈرەلمەيدىغان قىلىۋەتكەنىدى. شۇنداق بولسىمۇ، كەچكىچە سىنىپتا، باغچىدا كىتاب ئوقۇپ، دەرس تەكرارلاپ چارچاپ كەتكەن بالىلار كەچتە يوتقىنىغا كىرىشى بىلەنلا قېتىپ ئۇخلاپ كېتەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" F4 G$ c0 C2 z( w. X8 C$ C    مانا ھازىرمۇ ياتاقتىكى بالىلارنىڭ ھەممىسى ئۇخلاپ كەتكەن بولۇپ، كېچە جىمجىتلىقىدا ئۇلارنىڭ يېنىك پۇشۇلداشلىرى، ئارىلاپ - ئارىلاپ تارتىپ قالىدىغان خورەكلىرىدىن باشقا ھېچقانداق تىۋىش ئاڭلانمايتتى. بىراق نەزەر خوجىنىڭ ئۇيقۇسىنى قاچۇرغان نەرسە ئوقۇش، ئىمتىھان، پروفېسسورلارنىڭ سۈرلۈك سۇئال - سوراقلىرى ئەمەس ئىدى. سەۋەبى ئۇ ئىمتىھانلاردىن بۇرۇنقىدەك قورقۇپ كەتمەيتتى، بەلكى ئويناپ - كۈلۈپ ئۆتۈپ كېتەتتى. ئۇنىڭ ئۇيقۇسىنى قاچۇرغان، كۆزىنى يۇمدۇرمايۋاتقان نەرسە ئۇنىڭ كاللىسىغا كىرىۋالغان «ئالتە شەھەرگە بېرىش» خىيالىمۇ ئەمەس ئىدى. چۈنكى ئۇ بۇ ئىشنى ئاللىقاچان كاللىسىدىن چىقىرىۋەتكەنىدى. بۇنداق بولۇشىدىكى سەۋەب، ئۇ بۇ يەردىن ئالتە شەھەرگە بېرىشنىڭ يولىنى تاپالمىغاچقا، پەقەت ئۆز كۈچىگە تايىنىپلا ئالتە شەھەرگە بېرىشنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى چوڭقۇر تونۇپ يەتكەنىدى. شۇ تاپتا ئۇنىڭ كاللىسىنى پاراكەندە قىلىۋاتقىنى ئالمۇتىدىن كەلگەن بىر پارچە خەت ئىدى. ئۇ خەتنى  ياش شائىر ھەم مۇئەللىم بولغان بىر يېقىن ئاغىينىسى يازغانىدى. ئۇنىڭ خېتى مۇنداق باشلانغانىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 L( I; V( e: t( t    « سېنىڭ ‹ئۇيغۇر ئوغلى› دېگەن تەخەللۇسۇڭ بىزگە بىر بالا بولدى. ھازىر بۇ يەردىكى تارانچىلار ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتتى. بۇنداق بۆلۈنۈشكە سەن، يەنە كېلىپ تەخەللۇسۇڭ سەۋەبچى بولۇپ قالدى. سەن نېمە دەپ ئۆزۈڭنىڭ تارانچى ئىكەنلىكىڭنى ئۇنتۇپ، ئۇيغۇر بولۇشقا ھەۋەس قىلىپ قالدىڭ؟ تارانچىلارنى پارچىلاپ ياقا سىقىشىشقا سېلىش، بىر - بىر بىلەن ‹كاللا سوقۇشتۇرۇش›، ئۈچۈنمۇ؟ ئۇنداق قىلىپ يۈرمىسەڭمۇ ‹ئۇ يەرلىك›، ‹بۇ يەرلىك›، ‹سەن گاداي›، ‹مەن باي› دەپ جار سېلىۋاتقانلار ئازمىدى؟ سېنى نەزەر دائىرىسى كەڭ، قابىلىيەتلىك شائىر، ئۇنىۋېرسىتېتنى تۈگىتىپ كەلسە، بىزگە يولباشچىلىق قىلىدىغان بەرباب بولىدۇ، دەپ پەخىرلىنىپ يۈرەتتۇق. ئەمدى كېلىپ سېنىڭ ئەشۇنداق ئىشلارنى قىلىپ يۈگىنىڭنى ھېچ چۈشىنەلمەي قالدۇق. ئېيقتىنا، نېمە قىلغىنىڭ بۇ ؟! ... ». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* L1 {- p9 ^9 j" h    نەزەر خوجىنىڭ كاللىسىغا بىر نەرسە كىرىۋالسا زادى چىقىپ كەيمەيتتى. نەزەر خوجا ئۇ خەتنى تاپشۇرۇپ ئالغاندىن كېيىن ئۆزىنى قويىدىغان يەر تاپالماي قالدى. چۈنكى خەت ناھايىتى ئۇزۇن يېزىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا ئالمۇتىدا، يەتتە سۇدا جامائەت ئارىسىدا بولۇۋاتقان گەپ - سۆزلەر، بەس - مۇنازىرىلەر، تالاش - تارتىشلار، جىدەل - ماجرالارغىچە بايان قىلىنغانىدى. ھەتتا ئۇ ئىشلارنى يىغىشتۇرغىلى بولمايدىغان دەرىجىدە ئېغىرلاپ كېتىۋاتقانلىقى مەلۇم قىلىنغانىدى.     «ما ئىشنى قاراڭلار» پىچىرلىدى ئۇ يەنە بىر ياققا ئۆرۈلۈپ قولىنى بېشىنىڭ ئاستىغا قويۇۋېتىپ. ئۇ «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەن تەخەللۇسىنى بەزىلەرنىڭ ياقتۇرمايدىغانلىقىنى ئاللىقاچان پەملىگەن بولسىمۇ، بىراق «تەخەللۇس» نىڭ بۇنچىلىك غەۋغاغا سەۋەب بولىدىغانلىقىنى قىلچىمۇ خىيالىغا كەلتۈرۈپ باقمىغانىدى.     — «توخۇ داڭگال چۈشەپتۇ، ئۆچكە جاڭگال» دېگەندەك مەن نېمە ئويدا، ئۇلار نېمە كويدا؟ ھەي ... ئادەم بالىسىغا بىر نەرسىلەرنى ئۇقتۇرماق نېمە دېگەن تەس - ھە! - ئويلىرىنى داۋاملاشتۇردى نەزەر خوجا، ئوڭدىسىغا رۇسلىنىپ يېتىۋالغاندىن كېيىن ئىككى قولىنى بېشىنىڭ ئاستىغا گىرەلەشتۈرۈپ قاراڭغۇ تورۇسقا قاراپ يېتىپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 l" d, Z2 q! A+ @7 D# a) w    نەزەر خوجا شۇ كېچىنى ئۇيان - بۇيانغا ئۆرۈلىۋېرىپ ئۇيقۇسىز ئۆتكۈزدى.     يازنىڭ قىسقا تۈنى ھەش  - پەش دېگۈچە ئاخىرلىشىپ دېرىزىلەردىن ئەتىگەنلىك قۇياشنىڭ نۇرلىرى چۈشۈشى بىلەنلا نەزەر خوجا ئورنىدىن تۇرۇپ كەتتى. ئۇ يوتقان - كۆرپىلىرىنى يىغىپ بولغاندىن كېيىن مەكتەپ قورۇسىغا چىقتى. باغچىدىكى توختىماي ئېقىپ تۇرىدىغان ئۆستەڭگە بېرىپ مۇزدەك سۇدا يۈزىنى يۇيدى. باغچىنىڭ ئەتىگەنلىك ھاۋاسى شۇ قەدەر سالقىن ھەم ساپ بولۇپ، رەڭگارەڭ گۈللەر تاڭ شەپىقىنىڭ قىزغۇچ نۇرىدا تولىمۇ يېقىملىق كۆرۈنەتتى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 t! Y7 |% j8 ]    نەزەر خوجا بۇنداق سېھىرلىك مەنزىرىنى كۆپ قېتىم تاماشا قىلغان، ئىلھاملانغان، شۇنداقلا ئاجايىپ چىرايلىق ھەم گۈزەل شېئىرى مىسرالاردىن تۈزۈلگەن شېئىرلارنى يازغانىدى. بىراق ھازىر ئۇ يۈز - كۆزىنى  قول ياغلىقى بىلەن ھاپلا - شاپلا سۈرتۈپ سىنىپقا يۈگۈردى. ئۇ كېچىچە ئۇخلىماي چىقىش جەريانىدا كاللىسىغا كەلگەن پىكىرلەرنى باشقىلار تۇرغۇچە بولغان ئارىلىقتا جاۋاب خەتكە يېزىپ پوچتىغا سېلىۋەتمەكچى ئىدى. ئۇ بۇ خەتنى دەرھال يېزىۋەتمىسە، كاللىسىغا ھەرگەىز دەرس چۈشمەيتتى. گېلىدىن غىزامۇ ئۆتمەيتتى. شۇنداقلا يەنە بىر كېچىنى ئۇخلىماي ئۆتكۈزىدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. ئۇنىڭ مىجەزى شۇنداق جاھىل بولۇپ، كۆڭلىگە  كەلگەن پىكىرنى ئەمەللگە ئاشۇرۇشنىڭ كويىدىلا بولاتتى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ W- z$ L( |  b9 A    ئۇ بىر توپ بالىلار سىنىپقا دۈكۈرلۈشۈپ كىرىپ كەلگەندىلا پارتىدىن بېشىنى كۆتۈردى. سىتۇدېنىتلار ئورۇنلىرىغا ئولتۇرۇشقا ئۈلگۈرمەيلا مۇئەللىم كىرىپ كەلدى ۋە ئوقۇغۇچىلار بىلەن سالاملىشىپ بولغاندىن كېيىن مۇنبەرگە چىقتى - دە، ئەتىگەنلىك لېكسىيىنى باشلىۋەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 u3 t7 `3 c- I, v4 H    كېچىلىك ئۇيقۇ بىلەن ئەتىگەنلىك تاماقنى قولدىن بېرىپ قويغىنىغا قارىماي، نەزەر خوجىنىڭ كۆڭلى كۆتۈرۈلۈپ كەتكەنىدى. شۇ تاپتا مېڭىسىمۇ ئاجايىپ ئېچىلىپ كەتكەن بولۇپ، ھەدىسىلا قىڭغىراقتەك بۇرنى ئۈستىگە قوندۇرۇلغان كىچىك كۆز ئەينىكىنى ئۈستىگىرەك سۈرۈپ قويىدىغان ئادىتى بار بۇ مۇئەللىمنىڭ ھەر بىر سۆزى مېڭىسىگە قوغۇشۇندەك قۇيۇلۇپ كېتىۋاتاتتى. بۈگۈنكى لېكسىيە تارىخ ھەققىدە ئىدى. دوسكىغىمۇ «جاھان تارىخىدىن لېكسىيە» دېگەن تېما يېزىپ قويۇلغانىدى.     مۇئھەللىم جاھاننىڭ قەدىمكى دەۋرلىرىدىن تارتىپ ھازىرغىچە بولغان پۈتكۈل تارىخىنى ئىخچام ۋە ئىدىتلىق سۆزلىمەكتە ئىدى. ئۇ جاھان تارىخىنى كۆپەيتىش جەدۋىلىنى يادلىۋالغاندەك تولۇق يادلىۋالغان ئىدى. ئۇ ئۆزى بىلەن بىللە بىر نەچچە توم، قاتتىق مۇقاۋىلىق قېلىن كىتابلارنىڭ ئېلىپ كىرگەن بولسىمۇ لېكىن ئۇلارنى ئېچىپ، بىر قېتىممۇ قاراپ باقمايتتى. دەۋرلەرنىڭ يىلنامىلىرى، ئەسىرلەر، تارىختىكى زور ۋەقەلەر ھەتتا مەشھۇر شەخىسلەرنىڭ تۇغۇلغان، ۋاپات بولغان يىللىرى ھەققىدە توختالغاندىمۇ كىتابلارنى ۋاراقلاپ سالمايتتى. بۇ كىشى شۇ قەدەر ئاجايىپ ناتىق ئىدىكى، نەزەر خوجا ئۇنىڭ ئورۇق گەۋدىسىگە، ئكزى بىلەن تەڭ دېگۈدەك بوي - تۇرقىغا، پۈتكۈل ۋۇجۇدى، جان - جەھلى بىلەن بېرىلىپ سۆزلەشلىرىگە قاراپ ئىچ - ئىچىدىن قايىل بولاتتى. ئۆزىنىڭمۇ كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئەشۇنداق سۆزگە ماھىر بولۇپ چىقىشنى ئۈمىد قىلاتتى. ئۇ كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئۆزىنىڭ ئەتراپىدىكى كىشىلەرنىمۇ خۇددى ھازىر لېكسىيە سۆزلەۋاتقان مۇئەللىم ئۆزىگە قانداق قارىتىۋالغان بولسا شۇنداق قارىتىۋېلىشنى ئويلايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 T5 j# I  i0 B" o/ m" J    بولۇپمۇ نەزەر خوجا كۆك كۆز، سېرىق چاچ، ئاق يۈزلۈك رۇس تارىخ مۇئەللىمىنىڭ ئېغىزىدىن ئالتاي تاغلىرى، تەڭرىتاغلىرى، تارىم، ئىلى ، ئورخۇن دەريالىرى ھەققىدىكى تارىخنى ئاڭلىغاندا، ئۇ يەردە ياشىغان خەلقلەرنى «ئۇيغۇر» دەپ ئاتىغاندا بۆلەكچە سۆيۈنۈپ، مەغرۇرلانغان ھالدا ئەتراپقا قاراپ قويدى. بىراق سىنىپتىكىلەر گويا ئۇنىڭ ھەرىكىتىنى سەزمىگەندەك ئۇنىڭغا دىققەتمۇ قىلماي ئولتۇراتتى. ئۇلارنىڭ پۈتكۈل دىققىتى لېكسىيىچىنىڭ ئېغىزىغا، ئۇنىڭ ئېغىزىدىن چىقىۋاتقان گەپلەرگە ئەسىر بولۇپ كەتكەنىدى. شۇڭا ئۇلارنىڭ ھېچقايسىسى ئۆز سىنىپىدىمۇ شۇ جايلاردا ياشىغان قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىر ئەۋلادى بىللە ئولتۇرغانلىقىنى زادىلا بىلمەيتتى. توغرىسى، ئۇلار ئۆزلىرى بىلەن بىللە ئولتۇرغان ساۋاقدىشى نەزەر خوجىنىڭ ئەشۇ قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەۋلادى ئىكەنلىكىنى تېخى تونۇپ يەتمىگەنىدى. بۇ تەرىپى نەزەر خوجىغا ئەلەم قىلاتتى. لېكىن بۇنى ئۇلارغا بىلدۈرۈش كېرەك ئىدى. بىراق نەزەر خوجا ئۇنداق قىلمىدى. كۆڭلىدە شۇنداق ئويلىغان، ئۇلارغا ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈشكە ئىنتىلگەن بولسىمۇ، ئەمما ھازىرچە، بۇ يەردە، يەنە كېلىپ سىنىپتا چۈشەندۈرۈپ ئولتۇرۇشنىڭ قىلچە ئورنى يوق ئىدى. چۈنكى ئەشۇ قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەۋلادلىرى ئۆزلىرىنى «ئۇيغۇر» دەپ ئەمەس «تارانچى» دەپ بىلەتتى. بۇنى ئۇنىڭغا كەلگەن خەت مانا مەن دەپ ئىسپاتلاپ تۇراتتى. شۇڭا ئۇ ئالدى بىلەن ئەتراپىدا ئولتۇرغانلارنى ئەمەس، ئۆزىنى «تارانچى» دەۋالغانلارنى قايىل قىلىش كېرەك ئىدى. ئاۋۋال ئۇلارنى «ئۇيغۇر» قىلىش كېرەك! شۇڭا ئۇ ئاغىينىلىرىگە ئەۋەتىدىغان جاۋاب خېتىدە: «ھەربىرىمىز بىر ئومۇمىي مىللەتنىڭ ۋاكىلى بولۇش سۈپىتمىز بىلەن ئۆزىمىزنىڭ مىللىي تارىخىمىزنى بىلىشىمىز لازىم. ھازىرقى ۋاقىتتا بىزگە خۇددى نان بىلەن چايدەك زۆرۈر. بىز ئەزەلدىن تونۇمايدىغان، بېرىش - كېلىش قىلمايدىغان، ناگان - ناگانلاردا ئۇلاردىن بىرەرسىنى ئۇچرىتىپ قالساق «ناسارا»، «ئالۋاستى»، «ئەجنەبىي»، «غەيرىي» دەپ ئاتايدىغان، بىزگە يات خەلقلەرنىڭ ئىداراكلىق پەرزەنتلىرى بىزنىڭ تارىخىمىزنى، ئەھۋاللىرىمىزنى ئېچىش يولىدا ئىلى، تارىم دەريالىرىنى بويلاپ، تەكلىماكان قۇملۇقلىرىنى ئاختۇرۇپ، ئالتە شەھەر چۆللىرىنى كېزىپ، ئورخۇن، يەنسەي دەريالىرىنى قىدىرىپ، دەلىل - ئىسپاتلارنى توپلاپ، قۇمۇل خارابىلىرىنى كولاپ يەر تېگىدىن، قەدىمكى گۆرلەردىن چىققان تاش، كېسەك ۋە باشقا يوچۇن بويۇملارنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى، نېمىگە ئىشلىتىلىدىغانلىقىنى، قاچان ئىشلەنگەنلىكى، كىملەر ئىشلەتكەنلىكى، ئۇلارنىڭ قانچىلىك قىممىتى بارلىقىنى ئېنىقلاپ، ئۇلارنى پۈتكۈل ئالەمگە ئېلان قىلىپ تۇرغان يەردە، ئۇلارنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىلىگەنلىكىنى ئىسپاتلاپ تۇرغان يەردە، شۇ جايلاردا قەدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچە بىز ھازىر «تارانچى» دەۋالغان، بىز ھازىر «ئالتە شەھەرلىك» دەۋالغان ئۇيغۇرلارنىڭ ياشاپ كېلىۋاتقانلىقىنى دەلىللەپ تۇرغان يەردە، بىز ئۇلارنىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرىنى كۆرمەي، ئۆگەنمەي، ئۇلار تەرىپىدىن كىتاب قىلىنىپ، گېزىت قىلىنىپ نەشر قىلىنغان، دۇنياغا ئاشكارىلانغان، ھەتتا قول سۇنساق يېقىنلا يەردە تۇرغان ئەشۇ مەلۇماتلاردىن خەلقىمىزنى خەۋەردار قىلىش، ئۇنى ئەل - جامائەتكە تونۇشتۇرۇش، چۈشەندۈرۈش ھىممىتىمىز، غەيرىتىمىز بولمىسا بىز بۇنى ئۆزىمىزنىڭ ھورۇنلۇقى، بوشاڭلىقى، نادانلىقى، ھەتتا ئۆزىمىزنى جاھالەت ئىچىدە قالدۇرۇۋاتقانلىقىمزدىن كۆرمەي كىمدىن كۆرىمىز؟!     مەن ئۆزۈم كۆرۈپ چىققان دۇنياۋى شۆھرەتكە ئىگە ئالىملارنىڭ تەتقىقاتلىرىدىن شۇنى ناھايىتى ئېچىنىش ھەم چۆچۈش ھېسىياتى بىلەن تونۇپ يەتتىمكى، قەدىمكى دەۋرلەردە زور شان - شۆھرەتنىڭ، مەرد - مەردانىلىقنىڭ سىماسى بولغان «ئۇيغۇر» دېگەن بۇ يېقىملىق نام ھازىر پەقەت تۇرپان ھەم گەنسۇدىكى بۇددېست ئۇيغۇرلار ئارىسىدىلا ساقلىنىپ قاپتۇ. بۇ نېمە دېگەن پاجىئەلىك ئەھۋال - ھە؟! ئەگەر  بىز يەنە ئۆزىمىزنى - ئۆزىمىز جاھالەت پەردىسىگە چۈمكەپ «ئويغانمىساق» ئۆزىمىزنىڭ ئەزەلدىن دۇنياغا تونۇلغان مىللەت نامىمىز بولغان «ئۇيغۇر» دېگەن پەخىرلىك ئىسىمنى قۇتقۇزۇشقا ئاتلانمىساق، ئۇ نام بىزنىڭ كۆزىمىز يۇمۇلغىچە دۇنيادىن ئىز - دېرەكسىز ئۆچۈپ كېتىدۇ. بىز ھېلىمۇ ئۇيقۇمىزنى ئاچماي، «ئالتە شەھەرلىك»، «تارانچى» ۋە يەنە ئاللىقانداق يەرلىك دېيىشىپ خۇددى ھازىرقىدەك ساناقسىز پارچىلارغا بۆلۈنۈپ كەتسەك، بىز شەكسىز كەلگۈسىدىكى ئەۋلادلىرىمىزنىڭ قارغىش لەنىتىگە قالىمىز. شۇڭا بىز «تارانچىلار» ئۆزىمىزنىڭ مەرت - مەردانىلىقىمىز، جاسارەتلىكىمىزنى ئەمدى «ئۇيغۇر» نامىنى قۇتقۇزۇشقا ئاتىشىمىز كېرەك. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 |+ Z& O* F0 W9 `" _* s    گېپىم شۇنچىلىك بولغاندۇ؟ مېنىڭ «تارانچى» لىقتىن نېمە ئۈچۈن ۋاز كەچكەنلىكىم، نېمە ئۈچۈن «ئۇيغۇر ئوغلى» نى تەخەللۇس قىلغانلىقىمنىڭ سەۋەبى ئەمدى ئايان بولغاندۇ؟ ...     نەزەر خوجىنىڭ جاۋاب خېتى ئۇ تاپشۇرۇپ ئالغان خەتتىنمۇ ئۇزۇن بولۇپ كەتتى. ئۇ تاپشۇرۇۋالغان خەتتىكى ھەربىر سۇئال، كىنايە، تاپا - تەنە، ئاچچىق ھەم دوقلارغا نەزەر خوجا ناھايىتى ئەستايىدىل جاۋاب بەرگەن ئىدى. ئۆزىنىڭ ئاساسلىرىنى دەلىللەپ بىرمۇ بىر كۆرسىتىپ ئۆتكەنىدى. شۇنداق بولسىمۇ ئۇ يەنىلا قانائەتلەنمىگەندەك خەتنى تېخىمۇ كۈچلۈك ئىبارىلەر بىلەن مۇنداق ئاخىرلاشتۇردى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 `/ {. ]( G' I9 S    مەن بۇرۇنقى زاماندا ئۇيغۇر دەپ ئاتالغان بۇ نامدىن ناھايىتى پەخىرلىنىمەن، مەن ئۇنى ھەممىمىزنىڭ، يەنە تارانچىلارنىڭ، ئالتە شەھەرلىكلەرنىڭ، قاشقالىقلارنىڭ ئورتاق مىللەت نامى قىلىپ قوللىنىشنى خالايمەن. دېمەك، مەن ئەمدى ئەسلىدىنلا بىر بولغان خەلقلەرنىڭ ئۆزلىرى بىلگەنچە نەدىكى بىر ناملارنى قوللىنىپ، قۇمدەك چېچىلىپ يۈرۈشىنى خالىمەيمەن. بەلكى ئۇنىڭغا قارشى كۈرەش قىلىمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: u$ L: N9 f! I5 W: h    نەزەر خوجىنىڭ ئىرادىسى قەتئىي ئىدى. ئۇ پۈتكۈل خەلقنىڭ ئىناق - ئىتتىپاق، ئۆملۈكنى ئويلاپ ئەشۇنداق قەتئىي نىيەتكە كەلگەنىدى. ئۇ بۇ ئارقىلىق ئۆزى دېگەن «ھەممىنى ئۆزىدىن باشلاش» نىيىتىنى ئىشقا ئاشۇرماقچى ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  d8 m- \( m% ~; x1 S1 t& {; p  V    ئۇ دوستىغا يېزىلغان خەتنى ماڭدۇرۇۋېتىپ، روھلۇق بىر قىياپەتتە مەكتەپكە قايتقاندا چۈشلۈك ئۇيغۇ ۋاقتىمۇ ئۆتۈپ كەتكەن ئىدى. ئۇ ئەمدى چۈشتىن كېيىنكى لېكسىيىگە ئۈلگۈرۈپ بارمىسا بولمايتتى. ئۇ كۆيدۈرگۈچ نۇر تارقىتىۋاتقان قۇياشنىڭ تەپتىنى سەزگەن ھالدا قەدىمىنى تېزلەتتى ...     ھەش - پەش دېگۈچە ياز ئۆتۈپ قىش كەلدى، قىش ئۆتۈپ يەنە ياز كەلدى. ئۆيىگە قايتىپ كەلگەن نەزەر خوجا بۇ پەسىللەردە جامائەت ئىشلىرىغا ئارىلىشىشقا باشلىغانىدى. ئۇ جامائەت ئارىلىشىش داۋامىدا ئۆزىنىڭ تەتقىقاتلىرىنى، ماقالىرىنى، ئوي - پىكىرلىرىنى قانداق قىلىپ ھەممە ئادەمگە بىلدۈرۈش ئۇسۇلى، ئامال - چارىلىرى ھەققىدە ئويلىنىشقا باشلىغانىدى. شۇنداقلا ئۇنىڭ ئۇيغۇر تارىخى ھەققىدىكى ماقالىلىرى ئېلان قىلىنغانسىرى ئۇنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك ئالىملار بىلەن بولغان خەت ئالاقىسى قويۇقلاشقانىدى. ئۇ كۈندە دېگۈدەك خەت يېزىشقا، ئۆزىگە كەلگەن خەتلەرنى كۆرۈپ ئۇنىڭدىكى تەلەپ، تەكلىپلەرگە ئاساسەن يەنە قولىغا قەلەم ئېلىشقا توغرا كېلەتتى. ئۇ نېمە ئۈچۈندۇر خەت ئالاقىسى قىلىشتىن، ماقالە يېزىشتىن يالتىيىپ قالدى. ئۇ شۇ كەمگىچە ئۇيغۇرلار ھەققىدە، تارانچىلار ھەققىدە كۆپلىگەن ماقالىلەرنى يازغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ ھەممىسى كىتابلاردىكى، باشقىلار يازغان تەتقىقات نەتىجىلىرىدىن ئالغان تەسراتلاردىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى. شۇڭا ئۇنىڭ خىيالىغا ئۇيغۇرلارنى، تارانچىلارنى ئەتراپلىق ئۆگىنىپ بېقىش ئىستىگى كەلدى. بۇ ئىستەك قوزغىلىشى بىلەن ئۇ ئىلگىرى «مۇمكىن ئەمەس» دېگەن خىيال بىلەن كاللىسىدىن چىقىرىۋەتكەن ئالتە شەھەرگە بېرىش ئارزۇسى يەنە قوزغالدى. ئۇ ئالتە شەھەرگە بېرىش ئىمكانىيىتىنى تاپالىسىلا ئىلى دەرياسى بويىدىكى تارانچىلارنىڭ ئەھۋالىنى ئۆگىنىشكىمۇ پۇرسەت تۇغۇلاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 p1 Y  i7 Q0 T9 q. O. u: P    ئەشۇ كۈنلەردە دادىسىنىڭ غۇلجىدىن كېلىدىغان ھارۋىكەش ئاغىينىسى يەنە كېلىپ قالدى. ئۇ ئادەم ئىككى يىلنىڭ ئالدىدا غۇلجىدىن بېنەم بۇغدىيى ئەكىلىپ بەرگەندىن بۇيان ھەر يىلى كېلىدىغان بولغانىدى. ئۇ ھەر قېتىم كەلگەندە نەزەر خوجىلارنىڭ غۇلجىدىكى، جاغىستايدىكى ئۇرۇق - تۇغقانلىرىدىن خەت، خالتا دېگەندەك نەرسىلەرنى ئالغاچ كېلەتتى. قايتقاندا بۇلاردىنمۇ غۇلجىدىكى، جاغىستايدىكى ئۇرۇق - تۇغقانلارغا ھاياتلىق نىشانى بولغان خەت، خالتا، سوۋغا - سالاملارنى ئېلىپ كېتەتتى.     — بۇ نۆۋەت سىلەرنىڭ خەت، خالتىلىڭلارنى ئالغاچ كېتەلەيمەن، - دېدى ھارۋىكەش پاراڭ ئارىلىقىدا نەزەر خوجىنىڭ ئاتا - ئانىسغا ئوڭايسىزلىق بىلەن قاراپ قويۇپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' J' j+ E  B& C/ S7 J# `6 L    — ۋىيەي، نېمەدەيسىز ئەمدى، بىز ئۇرۇق - تۇغقانلارنىڭ نەرسىلىرىنى ئېلىپ ئۇلارغا ئۆزىمىزنىڭ خەت - خەۋىرىمىزنى بېرەلمىسەك ئۇيات بولمامدۇ، — ھەيرانلىق بىلەن ئالدىراپ ئېغىز ئاچتى نەزەر خوجىنىڭ ئاپىسى، — جىق بولمىسىمۇ ئازراق نەرسە ئالغاچ كېتىڭ، خالتىلار ئېغىر كېلىدۇ دېسىڭىز قېپقالسۇن ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  C- a; G3 v3 f8 p7 \; w1 {    — شۇنداق قىل، ئازراق بولسىمۇ ئالغاچ كەت، قۇرۇق كەتسەڭ بولمايدۇ. بىزنى ئاران تۇرۇۋاتقان ئوخشايدۇ، دەپ ئويلاپ قالمىسۇن ئۇلار. ھال - ئوقىتىمىز ئىنشائاللاھ، ئۆزۈڭ كۆرۈپ تۇرۇپسەن ھەر ھالدا ياخشى. بىر نەرسىمىز كەم ئەمەس، ئاز - تولا ئېشىنچىمىزمۇ بار، — ئايالىنىڭ گېپىگە ئۇلاپلا ئۆتۈندى نەزەر خوجىنىڭ دادىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! R) V" g7 X+ `& h# U    — ئېلىپ كەتكۈدەك ئىمكانىيەت بولسا ئېلىپ كەتمەي نېمە قىلىمەن، — دېدى ھارۋىكەش يېڭى يېشىل بۆكىنى بېشىدىن ئېلىپ، بېشىنى بىرنى سىيلىۋەتكەندىن كېيىن، — مەن بۇ يەردىن قايتىپ غۇلجىغا بارمايمەن. مۇشۇ ماڭغانچە ئۇدۇل ئالتە شەھەرگە چۈشىمەن. شۇ ياقتىن بۇياققا يۆتكەيدىغان مال بار. كۈزگىچە شۇياققا قاتنايمەن.     — ئالتە شەھەرگە چۈشەمسىز، مۇشۇ يەردىن چىقىپلا ئالتە شەھەرگە ماڭامسىز؟     نېرىقى ئۆيدە غۇلجىغا ئەۋەتىلىدىغان سوۋغا - سالاملارنى خالتىغا قاچىلاپ تەييارلاۋاتقان نەزەر خوجا ھارۋىكەشنىڭ گېپىنى ئاڭلاپ قولىدىكى ئىشىنى قويۇپ ئىتتىك كىرىپ سورىدى.     — ھەئە، — دېدى ھارۋىكەش، — بۇقېتىم ھارۋىلارنىڭ ھەممىسى ئالتە شەھەرگە ماڭىدۇ. ئالتە شەھەرنىڭ يولى ئۇزۇن، شۇڭا ئالمۇتىدا يەنە بىر ھەپتە تۇرۇپ تەييارلىق قىلىمىز. چاقلارنى مايلاپ ئۇلتاڭلايمىز، ئاتلارنى تاقىلىتىمىز، ئوزۇق - تۈلۈكنى غەملەيمىز ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ e4 o9 S' P2 q7 E! v    — ئالتە شەھەرگە قايسى يول بىلەن ماڭدىۇ؟ — يەنە سۇئال بەردى نەزەر خوجا.     — شۇ بۇرۇنقى كونا يول بىلەن، مۇزات ئارقىلىق چۈشۈپ كېتىمىز، — پەرۋاسىزلا جاۋاب بەردى ھارۋىكەش. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  n$ b9 v; a# }2 N3 X    — بۇ يەردىن قەشقەرگە قانچە كۈندە بارغىلى بولار؟ — سورىدى نەزەر خوجا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* @& i  J2 `- l5 u+ a8 g/ g' y1 s0 c    — ئات، ھارۋا ياخشى بولسا بىر ئايغا قالمايلا بارغىلى بولىدۇ، — جاۋاب بەردى ھارۋىكەش ۋە گۇمان بىلەن نەزەر خوجىغا تىكىلىنىپ قوشۇمچە قىلدى،      — بەك ئىچكىرىلەپ سوراپ كەتكىنىڭگە قارىغاندا سېنىڭمۇ بارغۇڭ كېلىۋاتامدۇ نېمە؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# i, i  e* K. u    — شۇنداق، باراي دېگەنتىم، بىراق قانداق بېرىشنى بىلەلمەي بېشىم قېتىپ تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# x* G: K+ f8 j5 h& W    — ئەمىسە تەييارلىق قىل، ئۆزۈم ئايلاندۇرۇپ كېلەي سېنى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 o% {/ ~6 d4 t* C5 H    ئۇ چاغلاردا مۇزات داۋىنى ئىككى دۆلەتنى ئايرىپ تۇرىدىغان ئۇزۇن چېگرالاردىكى يەنە بىر مۇھىم ئۆتەڭ، شۇنداقلا چېگرا ئېغىزى ئىدى. بۇ خۇددى قورغاس ئېغىزىغا ئوخشاش كارۋانلار توختىماي ئۇياق - بۇياققا قاتناپ تۇرىدىغان ئاۋات ئېغىزلاردىن بىرى ئىدى. ئۇنىڭ قورغاس ئېغىزىغا ئوخشىمايدىغان يېرى مۇزات داۋىنىنى چېگرا پاسىلى قىلاتتى.  ئۇ تەڭرىتاغلىرىنىڭ تارماق تىزمىلىرى ئىچىدىكى بىر داۋان ئىدى. ئۇ يول تاغ ئىچىدىكى ئەگرى - بۈگرى سوزۇلۇپ كەتكەن، ماڭغانسىرى ئېگىزلەپ ئاندىن ئاندىن پەسلەيدىغان، كىشىگە تاغقا ئاستا - ئاستا چىقىپ ئەڭ ئېگىز يېرىگە يەتكەندىن كېيىن يەنە ئاستا - ئاستا تۆۋەنگە قاراپ تۈزلەڭلىككە ئۇلىشىدىغان تاغلىق يول ئىدى. قورغاس ئېغىزى بولسا قورغاس دەرياسىنى پاسىل قىلاتتى. ئۇ دەريانىڭ ئىككى دۆلەتكە تەۋە ھەر ئىككىلا تەرىپى تۈزلەڭلىك ئىدى. قورغاس ئېغىزىدا يىلنىڭ تۆت پەسلىدە كارۋانچىلىق داۋام قىلاتتى، يول توسۇلۇپ قالمايتتى. شۇڭا بۇ يولدا غۇلجا بىلەن ئالمۇتىغا قاتنايدىغانلار نۇرغۇن ئىدى. شۇڭا غۇلجا بىلەن ئالمۇتا ئىككى دۆلەتنىڭ مۇھىم چېگرا شەھىرىگە، پورت شەھىرىگە ئايلانغان ئىدى. موزات يولى تاغلىق بولغاچقا، قىشتا يول ئېتىلىپ قالاتتى. توڭ تېشىلىپ، قارلار ئېرىشكە باشلىغاندا موزات يولىدا كارۋانچىلىق باشلىناتتى. ياز پەسلىگە كەلگەندە ئۇياق - بۇياققا ئۆتىدىغانلار كۆپىيىپ بو يول تېخىمۇ ئاۋاتلىشىپ كېتەتتى. موزات يولى ئاساسەن باي بىلەن ئالمۇتىنى بىر - بىرىگە باغلاپ تۇراتتى. شۇڭا ئالتە شەھەرگە بارىدىغانلار مۇشۇ يول ئارقىلىق موزات داۋىنىدىن ھالقىپ ئاۋۋال بايغا باراتتى. ئاندىن ئاقسۇغا، ئاندىن قەشقەرگە، كېيىن خوتەنگە يول ئالاتتى. بۇ يول يەنە قەشقەر بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيانى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئەڭ يېقىن يول ئىدى. موزات چېگرىسىدا ھەر ئىككى تەرەپنىڭ چېگرا قوغدىغۇچىلىرى يوق ئىدى. شۇڭا بۇ ئېغىز باشتىن - ئاخىر ئوچۇق ئىدى. ئالتە شەھەرگە بارىدىغان يەنە بىر يولمۇ بار ئىدى. ئۇ ئوش شەھىرىدىن يولغا چىقىپ تېرەك داۋىنىدىن ئۆتۈپ قەشقەرگە بارىدىغان يول ئىدى. ئۇ يول پەرغانە بىلەن ئالتە شەھەرنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان يول ئىدى. ئەينى يىللاردا بۇخارادا، «ئۆلىما - ئەۋلىيا» دېگەن شۆھرەتكە ئىگە بولغان خوجا مەخدۇم ئەزەم مۇرتلىرىنى باشلاپ قەشقەرىيىگە مۇشۇ يول بىلەن كەلگەن ئىدى. ئۇنىڭدىن كېيىن قوقەن خانلىقىنىڭ يارلىقىنى ئېلىپ 500 لەشكەر بىلەن قەشقەرىيگە خان بولۇش ئۈچۈن جۆنىگەن ياقۇپبەگمۇ مۇشۇ يول بىلەن ماڭغانىدى ...     ئون بەش ھارۋىدىن تەشكىل تاپقان بۇ سودا كارۋىنى ئىككى تەرىپى تىك تاغ، ئوتتۇرىسى تاشلىق بولغان تارغىنە تاغ يولى بىلەن تاغ ئىچىگە كىرگەندە، تاغ كەينىدىن كۈلۈپ چىققان قۇياش تاغ ئىچىنى يورۇتۇشقا باشلىغانىدى. چاقلىرى يېڭى قېلىن تۆمۈردىن ئۇلتاڭلانغان، شوتىلىرى قايتىدىن ياسالغان، ئاتلىرى ئوبدان دەم ئالدۇرۇلغان ھەم ياخشى تاقىلانغان بولغاچقا ئۇلار ھەربىر ھارۋىغا بېسىلغان ئېغىر يۈكلەرنى ناھايىتى يەڭگىل تاپاسلاپ، بارغانسىرى ئېگىزگە قاراپ كېتىۋاتقان تاغ يولىدا، بېمالال تارتىپ كېتىۋاتاتتى. ھارۋىلارغا ئالتە شەھەردىكى سودىگەر، كارۋان باشلىرىنىڭ بۇيرۇتمىسى بويىچە ئورۇسنىڭ ئۆي جابدۇقلىرى، ئالمۇتا - تاشكەنتنىڭ ئاياغ كىيىملىرى، مەسە - كالاچلىرى بېسىلغانىدى. ھارۋا شوتىسىدىن خېلى ئېگىز كۆتۈرۈلۈپ، ئۈستى كېگىز ھەم پالازلار بىلەن چۈمكەلگەن، ئاندىن ئىرماش - چىرماش قىلىپ ئۈستىدىن يۇڭ ئارقاندا باغلانغان بۇ ھارۋىلارنى بەش ھارۋىكەش باشقۇراتتى. ئۇلار ھازىر ھەممىسى بىر بوش ھارۋىغا چىقىپ ئولتۇرۇۋالغانىدى. ئۇلارنىڭ چىقىۋالغىنى زاپاس ھارۋا بولۇپ، ئۇنىڭغا ھېچقانداق يۈك بېسىلمىغانىدى، ئۇ ھارۋىنى باش ھارۋىكەش ھەيدەيتتى ھەم شۇ يول باشلايتتى. ئۇلارنىڭ نان، چاي، تۇز قاتارلىق ئوزۇق - تۈلۈكلىرى بېسىلغان يەنە بىر مەخسۇس ھارۋىسىمۇ بار ئىدى. ئۇ ھارۋىلارنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا بولۇپ، ئۇنى نازارەتچى ھەرۋىكەش ھەيدەپ كېلەتتى. ئۇلاردىن باشقا يۈك بېسىلغان ئون ئىككى ھارۋىغا قالغان ئۈچ ھارۋىكەش مەسئۇل ئىدى. ئۇلار ئادەتتە مالغا مەسئۇل ھارۋىكەشلەر دەپ ئاتىلاتتى. شۇ تاپتا باش ھارۋىكەشمۇ، نازارەتچى ھارۋىكەشمۇ، باشقا مەسئۇل ھارۋىكەشلەرمۇ ئەشۇ بىر ھارۋىغا چىقىۋېلىشقان بولۇپ، ئاستىغا قېلىن كېگىز سېلىنغان ھارۋىدا ھارۋا شوتىسىغا يۆلەنگىنىچە يولنىڭ ئىككى قاسنىقىدىكى ئاسمان پەلەك تاغلارنى ھەيرانلىق ئىچىدە تاماشا قىلغاچ پاراڭلىشىپ كېلىشەتتى. شۇ ئارىدا شوتىدا پۇتىنى ساڭگىلىتىپ باش ھارۋىنى ھەيدەپ كېلىۋاتقان باش ھارۋىكەش بار ئاۋازى بىلەن ناخشا ئېيتىشقا باشلىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 s$ M( E* ^5 K- A0 L& A بۇ تاغلار ئېگىز تاغلار، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! r2 U  A& w# x3 [; X1 c. [غېرىب يولىنى باغلا. غېرىب ئۆلسە كىم يىغلار، غېرىبقا غېرىب يىغلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, }1 ?* I" G. ^, b# U... ... ... ...     ناخشا ناھايىتى مۇڭلۇق ھەم جاراڭلىق ئىدى. باش ھارۋىكەشنىڭ ئاۋازىمۇ تەبىئىي، جاراڭلىق ھەم ساپ بولۇپ، بۇنداق جاراڭلىق ئاۋاز ئىككى تەرەپتىكى ئېگىز تاغلاردا ئەكس سادا پەيدا قىلىپ، تاغ ئىچىنى تېخىمۇ جانلاندۇرۇۋەتتى.     — ھۇششەرە، مانا بارىكاللا، ئېيتە ناخشاڭنى، — دېدى ھارۋىدا ئولتۇرغان بىر ھارۋىكەش ناخشىدىن سۆيۈنگەن ھالدا بۆكىنى قولىغا ئېلىپ، ئۇ نەزەر خوجىنىڭ دادىسىنىڭ دوستى، نەزەر خوجىنى ئالتە شەھەرنى كۆرسىتىپ كېلىشكە ئېلىپ كېتىۋاتقان ھېلىقى ھارۋىكەش ئىدى، — بىزمۇ جۆر بولايلى، ھە قېنى! : تەكلىنىڭ داۋانىدىن، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 q6 y; S% p. cكارۋان توختىماي ئۆتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 w" q; C' [/ C' o: ]6 Qسۇلايمان يىغلىغان بىلەن، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 x) E# J5 {1 J# e" c. Z/ ?! l; I5 `ئىلاخۇن يىغلىماي ئۆتتى. ... ... ... ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 r7 }2 r& |9 G- E    ھارۋىكەشلەرنىڭ بىرلىرى قولىدا تۇتۇۋالغان بۆلىرىنى داپنى ئۇرغاندەك يېنىك ئۇرۇپ، بىرلىرى ئۆتۈڭ، چورۇقلىرىنىڭ قونچىلىرىغا قامچىنىڭ دەستىسى بىلەن تەڭكەش ناخشىغا قوشۇلدى. تاغ ئىچى ئۇلارنىڭ ئاۋازىدىن تېخىمۇ گۈزەل سادالارغا چۆمدى.     ھارۋىلار توپى ئېگىزلىگەنسىرى پەستىكى رەڭگارەڭ گىلەمدەك ۋادا، ئۇ ۋادىغا خۇددى سىماپتەك لىغىرلاپ ئېقىۋاتقان تارام - تارام سۇلار، ئېرىق - ئۆستەڭ بويلىرىدا زىچ ئۆسكەن بۈك - باراقسان دەرەخلەر، ئاسمانغا نەيزىدەك بوي تارتقان قاپاق تېرەكلەر بارغانسېرى يېيىلىپ خۇددى ھارۋىلارغا ئەگىشىپ كېلىۋاتقاندەك تۇيۇلاتتى. تاغ باغرىنى بويلاپ كېتىۋاتقان بۇ ھارۋا يولىنىڭ ئىككى قاسنىقى يېشىل قارىغايلار بىلەن قاپلانغان بولغاچقا ئۇلار خۇددى غايەت كەڭ يېشىل مەخمەل بىلەن يېپىپ قويۇلغان ئۆركەش ئىدىرلارغا ئوخشايتتى. ئىككى تاغ كىرىشكەن جايلار قىيان سۇلىرى ئاقىدىغان جىلغىلار بولۇپ ئۇ جىلغىلاردا ياۋا ئالمىلار شاخ - شېخىنى كۆتۈرەلمەي خىجىل بولغاندەك پەسكە ساڭگىلىشىپ تۇراتتى. تاغنىڭ ئەڭ چوققلىرىدىكى ئاپئاق قارلار كۈن نۇرىدا خۇددى ئەينەكتەك كۆزنى قاماشتۇراتتى. ئۇلارنىڭ كۈن نۇرى چۈشمەيدىغان تەسكەي جىرالىرىدىن شارقىراپ چۈشۈۋاتقان سۇلار تاشتىن - تاشقا، جىرادىن - جىراغا توختاۋسىز سەكرەپ، سان - ساناقسىز مەرۋايت تامچىلىرىنى يېشىل ئوت - چۆپلەر ئۈستىگە توختىماي سىپەتتى. تاغلارنىڭ ئۇچلۇق چوققىلىرىنىڭ ئۈستىدە ئاپئاق، بۈدرە - بۈدرە بۇلۇتلار كۆپكۆك ئاسمانغا چېكىلگەن گۈلدەستىلەردەك خىلمۇ خىل شەكىللەرگە ئۆزگىرىپ تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* `- W  q5 y" x6 F* t4 T+ x    ھارۋىكەشلەردىن ئىككى ھارۋا كەينىدە قارا تورۇق ئاتقا مىنگەن نەزەر خوجا بۇ گۈزەل مەنزىرىلەرگە تويماي قاراپ، شائىرانە ھېسلارغا ئەسىر بولماقتا ئىدى. ئۇ ئۆزىدە ئۇزاقتىن بېرى غايىپ بولۇپ كەتكەن بىر خىل لەززەتلىك ھېسىياتنىڭ يۈرىكىنىڭ،قەلبىنىڭ ئەڭ چوڭقۇر يەرلىرىدىن چىقىپ، پۈتكۈل ۋۇجۇدىغا يامراۋاتقانلىقىنى تۇيۇپ تۇرۇۋاتاتتى. ئۇ بۇ ھېسىياتنى ئاللىقاچان ئۇنتۇپ كەتكەن ئىدى. توغرىسى كاللىسىدىن چىقىرىۋەتكەن، ئۇنى قەستە چۆرۈۋەتكەن، ئۇنىڭ ئوي - پىكىرىنى، تەپەككۈرىنى، ئۇلۇغراقراق ئىشلارغا تۇتۇش قىلىش ئارزۇسىغا كاشىلا بولماسلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭدىن ۋاز كەچكەن ئىدى. بىراق ئۇ ئۇزاقتىن بېرى چۆرۈۋەتكەن، تاشلىۋەتكەن، ۋاز كەچكەن، قول ئۈزگەن ئەشۇ ھېسىيات، ئەشۇ تۇيغۇ ھازىر ئۆزىنىڭ كارامىتىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. ئۇنىڭ يۈرىكىنى دولقۇنلاندۇرماقتا، ئۇنىڭ قەلبىنى لەرزىگە سالماقتا ئىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 u4 P6 `/ V2 m. v% vنېمە بۇ؟ باغۇ - بوستانمۇ ۋەيا لالە گۈلىستانمۇ؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' d% w1 s2 S4 P" ^% @2 Z0 H! gتونالماي كۆزلىرىم تالدى ۋەيا فىردەۋسى ئەدنانمۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- m8 L0 ^5 K6 C9 U# u چۆرەم ئەتراپ كۆكۈل مەيدىغان پۇراق چاچار گۈلىستانلار، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( V- V3 P! z$ dھەم ئاسمان بويلىغان تاغلار ياشارمىش زوقلۇق بوستانلار.     ئۇنىڭ ئېسىغا قاچاندۇر بىر ۋاقىتلاردا يازغان لىرىك شېئىرلىرى كەلدى. ئۇ بۇ شېئىرلىرىنىڭ ئۆزى ھازىر كۆرۈۋاتقان گۈزەل مەنزىرلەرگە ئاجايىپ ماس كېلىپ قالغانلىقىدىن ھەيران قېلىۋاتاتتى. نەزەر خوجا كۆكسىنى تولدۇرۇپ نەپەس ئېلىپ خۇددى سەھنىدە كۆپچىلىككە، ئۆزىگە قاراپ تۇرغان سان - ساناقسىز كىشىلەرگە ئاڭلانغۇدەك قىلىپ ئاۋازىنى كۆتۈرۈپ ئاشۇ شېئىرلىرىنى ئوقۇشقا باشلىدى. ئۇ ئوقۇش بىلەن تەڭ قوللىرىنى كەڭ ئېچىپ ھەم يېيىپ ھەرىكەتلەندۈرەتتى. ككزلىرىنى، ھاياجانغا تولغان كۆزلىرىنى گاھ ئۇياققا، گاھ بۇياققا تىكەتتى. بىراق ئۇ ھازىر سەھنىدە ئەمەس ئاتنىڭ ئۈستىدە ئىدى. قارا تورۇق ئات ئۇنى ئۈچەيدەك ئەگرى - بۈگرى تاغ يولى بىلەن يۇقىرى ئېلىپ كېتىۋاتاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# N" ~& [! I( Q4 n    نەزەر خوجا تۇيۇقسىز ئالدىغا مۈدۈرۈپ كەتتى. ئۇ ئىتتىك ئىككى قولى بىلەن ئىگەرنىڭ ئالدى قېشىنى غىجىملىدى ئات تاشقا پۇتلىشىپ كەتكەنىدى. نەزەر خوجا دەرھال ئېسىگە كېلىپ، قولىدىن چۈشۈپ كەتكەن چۇلۋۇرنى قولىغا ئالدى. ئۇ ئۆزىنىڭ ھېلىلا قىلغان قىلىقلىرىنى ئويلاپ خىجىل بولۇپ كەتتى. ئۇ بۇ قىلىقلىرىنى ھارۋىكەشلەرنىڭ كۆرۈپ قېلىپ مازاق قىلىشىدىن ئەنسىرەپ، ئكزىنى شۇ دەرىجىدە يوقۇتۇپ قويغانلىقىدىن بەكمۇ ئۇيالدى. بەختىگە يارىشا ھارۋىكەشلەرنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭغا ئارقىسىنى قىلىپ باشلىرىنى لېڭىشتىپ، تىزلىرىغا ئۇرۇشقىنىچە ناخشا ئېيتىش بىلەن مەس بولۇپ كېتىشكەنىدى. «ئەگەر شېئىر يېزىشنى تاشلاپ قويمىغان بولسام بۇ چاغقىچە نۇرغۇن شېئىر يېزىۋېتەتتىمكەن - دە!... ». ئۇ يەنە ھېلىلا ئىلھامنىڭ تەسىرىدە ئوقۇغان شېئىرىنى ئەسلىدى - دە، پۇشايمان قىلغاندەك بولدى ھەمدە ئۆزىنىڭ سەھنىدە شېئىر ئوقۇش ئۈچۈن ئەمەس، بەكلى ئالتە شەھەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەھۋالىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈش ئۈچۈن كېتىۋاتقانلىقىنى ئېسىگە ئالدى.     ئۇنىڭغا بۇ سەپەر ئاسان چۈشمىگەنىدى. ھېلىقى كۈندىكى تاسادىپىي  پاراڭدىن كېيىن ئۇ راستىنلا ئالتە شەھەرگە بېرىشقا جابدۇندى. ئۇ قەتئىي نىيەتكە كەلگەنىدى. نەزەر خوجىنىڭ راستىنلا قەشقەرگە ماڭماقچى بولغانلىقىغا ھەقىقىي ئىشەنگەندىن كېيىن بىرىنچى بولۇپ ئاپىسى ئاچچىق بىلەن ۋارقىراپ كەتتى. ئۇ «قاشقالىق»، «قاشقا» دېسە تكت پۇتى ئۆرىلا قالىدىغان ئايال ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ S& C/ @) R2 {* Z0 T4 k- e! f    — يەنە قانداق جىن تەگدى ساڭا، بىردەم ئوقۇيمەن دېدىڭ، بۇ يەردىكى مەكتەپ يېتىشمىگەندەك قۇلاق ئاڭلىمىغان، كۆز كۆرمىگەن ئورۇسلارنىڭ يۇرتىدا نەچچە يىلنى ئۆتكۈزۈۋەتتىڭ، ھە بوپۇت دېدۇق، ئەمدى بولدى قىلار، يېنىمىزدا دەرقەمدە يۈرەر دەپ باشلىق، ئۇچلۇق قىلىپ قويدۇق. ئەمدى تېنچ ئۆيۈڭنى تۇتماي، يەنە نېمىگە قاشقا؟! ساڭا ئۇ دىۋانىلارنىڭ يۇرتىدا سوۋۇتۇپ قويۇپتىمۇ؟ يا ئۇ ئاغزى بەزەپ، قىلىقى سەتلەردىن بۆۋەكلىكنى ئۆگىنىپ كېلەي دەمسەن؟ بولمايدۇ، بارغۇزمايمەن، ھېچنەگە بارغۇزمايمەن. «باري - يوقى بىر بالام، باش - كۆزى تاز بالام» دەپ مېنىڭ ئون بالام يوق ئۇنداق ئاتام كۆرمىگەن، ئانام كۆرمىگەن ياقلارغا ئەۋەتىدىغانغا ... ھۈ ... ھۈ ... ھۈ ... — ئەلەمگە چىدىماي يىغلىۋەتتى ئاپىسى.     نەزەر خوجا يولغا چىقىدىغان كۈننىڭ ئالدىنقى كۈنى ئۆيدە چوڭ جېدەل چىقتى. ئەمدىلا ئىككى جۈمەلىك بولغان كېلىنمۇ نەزەر خوجىنى جىملىدى:     — راست ئەمەسمۇ؟ ئاپامنى ئۇنچىۋېلا قاقشىتىپ قانداق كارامەتلەرنى تېپىپ كېلەتتىڭىز ئۇ يەردىن. بولدى قىلىڭە، بارماڭ، ھېچبولمىغاندا بىر نەچچە جۈمە ئۆتسۇن، ئۇ ياققا بېرىش بەك مۇھىم بولسا كېلەر يىلى بارسىڭىزمۇ بولىدىغۇ! ئۇنىڭغىچە ئاپام نەۋرە كۆرۈپ قالسا، نەۋرىسى بىلەن كۆڭلى مېلكە بولۇپ كېتىدۇ ... سىزمۇ خاتىرجەم كېتىۋېرسىز. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 p2 v; _+ V+ i8 t. S6 R    — بولمايدۇ، بۇ قېتىمقى پۇرسەتنى قولدىن بېرىپ قويسام زادى بولمايدۇ. مەن كەتكەندىن كېيىن سەنمۇ ئاتا - ئاناڭنىڭ يېنىغا كېتىۋالمىغىن - يەنە. ئاپامدىن زادى ئايرىلما، بولمىسا رەنجىپ قالىمەن. مېنىڭ خاپىلىقىم بەك قاتتىق، بىرلاپ خاپا بولسام زادى يانمايمەن ...     نەزەر خوجف ئاخرى مېڭىپ كەتتى. ئۇزىتىشقا چىققاندا دادىسى، ئاپىسى، ئايالى ھەم قىيىئاتا - قىيىنئانىلىرى بولۇپ خېلى جىق ئادەم ئۇنى يولغا سالدى. كۆپچىلىكنىڭ ئۇزىتىش دەبدەبىسىنىڭ تەسىرىدە ئاپىسى ئۆتكەن چاغدىكىدەك ئاچچىقلاپ كەتمىگەن بولسىمۇ، ئەمما كۆزلىرىدىن توختىماي قۇيۇلۇۋاتقان ياش قارىدىغان، قورۇق باسقان مەڭزىلىرىنى بويلاپ، ئېڭەكلىرىنى ھۆل قىلىپ سەلكىن شامالدا تىترەپ تۇرغان چىت كۆينىگىنىڭ ياقىسىغا چۈشەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 E, k  B3 I3 q3 ~& @, [: _    بولدى قىل، بالاڭ جەھەننەمگە كېتىۋاتمايدىغۇ، بىز ۆكرمىگەن يۇرتلارنى كۆرۈپ كېلىشكە، بىز تۇرغان جايلارنى زىيارەت قىلىشقا كېتىۋاتىدۇ. ئۇرۇق - تۇغقانلارنى يوقلاپ كېلىشكە كېتىۋاتىدۇ. بىز بۇ ئەلپازىمىز بىلەن يىراققا بارالمىغاندىن كېيىن، بالىمىز بولسىمۇ بېرىپ كەلسۇن. خۇدادىن ئامانچىلىقىنى تىلەيلى. ئاللاھنىڭ توغرا بالا - قازالاردىن ساقلىشىنى تىلەيلى، قېنى دۇئاغا قول كۆتۈرەيلى! ...     نەزەر خوجىنىڭ دادىسى ھەممىسىنى دۇئاغا دەۋەت قىلىپ قول كۆتۈرگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ كۆزلىرىمۇ ياشقا لىققىدە تولغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 L+ K8 J' m+ h9 `; @    نەزەر خوجا پەقەت شۇ چاغدىلا بىر - بىرىگە يۆلىنىپ دېگۈدەك تۇرغان دادىسى بىلەن ئاپىسىنىڭ قېرىپ مۈكچىيىپ كەتكەنلىكىنى، ئۇلارنىڭ پۇت - قوللىرىنىڭ بىلىنەر - بىلىنمەس تىترەۋاتقانلىقىنى ھەقىقىي سەزگەن ئىدى! ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  {: A9 i/ a/ g9 `$ T# s8 i8 s5 C    نەزەر خوجا بۇنىڭدىن بىر ھەپتە بۇرۇن غالجاتتا ئەھلى جامائەت ئالدىدا، ئۆزىنىڭ ئىشىگى ئالدىدا بولغان ئەشۇ خوشلىشىش مەنزىرىسىنى قايتا ئېسىگە ئېلىپ كۆڭلى بىر قىسما بولۇپ كەتتى. دۇرۇس، ئۇ يولغا چىققاندىن تارتىپ ئەشۇ ئىشلارنى ئۇنتۇپ كەتمىگەن، ئاتا - ئانىسىنى ھەر كۈنى دېگۈدەك ئويلاپ تۇرغان بولسىمۇ، ئەمما ھازىرقىدەك چوڭقۇر ئويلاپ كەتمىگەنىدى. ئاتا - ئانىسىنىڭمۇ ئۇ دەرىجىدە قېرىپ مۈكچىيىپ كەتكەنلىكىنى تۇيمىغانىدى. ئۇ دادىسىنى ھەرقانداق خېيىم - خەتەر، جەڭگى - جىدەلدىن قورقمايدىغان، ھەر قانداق بىرىنى تۇتۇۋالسا ئون چامدام نېرىغا پىرقىرىتىپ ئېتىۋېتىدىغان، ئورغاقنى قولىغا بىر ئېلىۋالسا ھەش - پەش دېگۈچە بىر پتمان يەرنىڭ بۇغدىيىنى ئورۇپ يىقىتىۋېتىدىغان ئادەم سۈپىتىدە كۆز ئالدىغا كەلتۈرەتتى. ئۇنىڭ خاتىرىسىدە دادىسى ئەنە شۇنداق كۈچتۈڭگۈر، ئىشچان، ئېسىل ئادەم بولۇپ ساقلىنىپ قالغانىدى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. b' L, o7 \  S, l) S( G* x" z    ئۇ ئاپىسىنىڭ قاچان تۇرۇپ قاچان ياتىدىغانلىقىنى ئەزەلدىن بىلمەيتتى. نەزەر خوجا ئورنىدىن تۇرغاندىلا ھويلا - ئاراملار پاكىز سۈپۈرۈلۈپ سۇ چېچىلغان، قازانلار قايناپ، داستىخاندا ئەتكەن چاي، ئىسسىق تاماقلار ھازىرلانغان بولاتتى. ئاپىسى ئەزەلدىن چۈشتە ياكى كەچتە نان ياقمايتتى. تاڭ سەھەردە كىشىلەر بامداتتىن كىرگۈچە ھېلىلا تونۇردىن قومۇرۇلغان ئىسسىق نان شېرەگە تىزىلىپ بولاتتى. ھەش - پەش دېگۈچە نەچچە ئارغامچا كىرلارنى يۇيۇپ يېيىۋېتەتتى. تاماق ئېتىش، كىر - قات يۇيۇش، ئۆي - ھويلىلارنى تازىلاش ئاپىسى ئۈچۈن ھېچقانچە ئىش ئەمەس ئىدى. ھەتتا خۇلۇم - خوشنا ياكى يۇرتنىڭ توي، نەزىر ئاشلىرىنى ئاپىسى ئېتەتتى. ئۆيگە قانچىلىك مېھمان كېلىشىدىن قەتئىينەزەر ئۇلارنى ئاپىسى بىر قوللۇق، ھېچقانچە قىينالمايلا ئۇزىتاتتى، مانا ئەمدى بۈگۈنگە كەلگەندە! ... ھەي ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* e/ e" \3 x  l) w$ O    «ھېلىمۇ توي قىلىۋالغىنىم ئوبدان بوپتىكەن ... دە!» نەزەر خوجا ئەمدى بۇغداي ئۆڭ، قوي كۆز، ئۇزۇن ئۆرۈمە چاچلىق، يېشى ئەمدىلا ئون سەككىزگە ئۇلاشقان ئىنچىكە بويلۇق قىزنى ئويلاپ كەتتى. ئۇ قىز دادىسىنىڭ يەنە بىر ئاغىيىنىسىنىڭ قىزى ئىدى. ئۇنىڭغا ئادەت بويىچە چاي ئىچۈرۈلۈپ قويغانغا خېلى بولغان بولسىمۇ ئەمما نەزەر خوجىنىڭ تەتۈرلۈك قىلىشى بىلەن توي كېچىكىپ كەتكەن ئىدى. نەزەر خوجا بۇنداق ئاتا - ئان تېپىشتۇرىدىغان تويغا قارشى تۇرغۇچىلاردىن ئىدى. بىراق ئكزىنىڭ شۇ كەمگىچە ئۇ ھەقتە ئويلىشىپ بىرەر قىزنى كۆڭلىگە پۈكمىگەنلىكى ئۇنى ئاتا - ئانىسى ئالدىدا ئوسال قىلىپ قويدى. ئۇ ساق يىگىرمە ئالتە ياشقا كىرگەندە ئامالسىزلىقتىن ئاتا - ئانىسىنىڭ دېگىنىگە كۆندى ...     — ھاي، بۇ ياققا كەل، ھاي نەزەر بايۋەچچە بۇياققا ...     ئۇنى ھېلىقى ھارۋىكەش چاقىرغان ئىدى. ئۇ ھارۋىكەشنى ھەمراھلىرىنىڭ «قېرى» دەپ ئاتايدىغانلىقىنى كېيىن بىلدى. ئۇلاردىن بەزىلىرى ھارۋىلارنى توختىتىپ، ئاتلارنى ھارۋىدىن چىقىرىشقا باشلىغانىدى. ھېلىقى ھارۋىكەش بولسا شىرىلداپ ئېقىۋاتقان ئۆستەڭ بويىغا بېرىۋالغان بولۇپ، ئۇ يەردە بىر نەچچە يوغان تاشنى بىر يەرگە يىغىپ قازان ئاسىدىغان ئوچاق تەييارلاۋاتاتتى.     —قورساق ئاچتى، بۈگۈن يولىمىز ئوبدان ئاۋۇدى، مۇشۇ يەردە قورساقنى ئوبدان تويغۇزۇۋالايلى، دېيىشتۇق، — دېدى ھارۋىكەش ئاتتىن چۈشۈپ ئېتىنى يېتەكلىگەچ كېلىپ توختىغان نەزەر خوجىغا، — بىزنىڭ كۈنىمىز مانا شۇنداق. «ھارۋىكەش، ئاۋارىكەش» دېگەننى ئاڭلىمىغانمىدىڭ؟ سەپەردە ھەممىنى ئۆزىمىز قىلىمىز ھەم ھارۋىكەشلىك قىلىدىغان ئاۋارىكەشكە، بىردەم يوقنى بار قىلىدىغان ئەرگە، بىردەم قازان بېشىدا چۆرگىلەپ تاماق ئېتىدىغان خوتۇنغا ئايلىنىمىز ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& ^" ^/ A  l) c/ V( P3 ^4 K  p    نەزەر خوجا بۇنداق سەپەر تۇرمۇشىغا زادىلا كۆنەلمەيۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما ئامال يوق ئىدى. يولغا چىققاندىن بېرى ئاندا - ساندا ئىككى - ئۈچ ئاتلىق ئۇچراپ قالغانلىقىنى ھېسابقا ئالمىغاندا تۈزۈكرەك بىر نەچچە ئادەم ئۇچرىمىغان ئىدى. يولبويى ھېچقانداق يەردە پۇتىنى سوزۇپ ياتقۇدەك قونالغۇمۇ ئۇچرىمىدى. ئۇلار كېچىسى ھارۋىلارنى بىر تۈزلەڭگە غۇژمەك قىلىپ يىغىپ ئاتلارنى ھارۋىلارنىڭ شوتىسىغا باغلاپ ئالدىغا بېدە سېلىپ، تۇمشۇقىغا يەم سېلىنغان تاغا كىيدۈرۈپ قويۇپ ھارۋىنىڭ ئاستىغا كىرىپ ئۇخلىشاتتى ياكى كۈندۈزى ئۇخلاپ كېچىسى يول يۈرەتتى، كىيىم - كېچەك ئالماشتۇرۇش، يۇيۇش ھازىرچە ھېچكىمنىڭ ئېسىگە كەلمەيۋاتاتتى. نەزەر خوجىمۇ شۇلارنى دوراپ «پۈتۈن يېتىپ، پۈتۈن قوپۇۋاتقىنىغا» بۈگۈن ساق بىر جۈمە بولغانىدى. شۇنداق بولغىنىغا قارىماي ھارۋىكەشلەرنىڭ ھەممىسى تەقۋادارلاردىن ئىدى. بەش ۋاخ نامازنى قازا قىلمايتتى. ھارۋىكەشلەر ئىچىدىكى ھەممىسىدىن قېرىسى ئەشۇ ھارۋىكەش ئىدى. قالغانلىرى ساپلا ئوتتۇرز - قىرىق ياشلاردىكى كۈچتۈڭگۈر، قاۋۇل كىشىلەر ئىدى. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ھەممىدىن كىچىكى شۇنداقلا ھەممىدىن مەلۇماتلىقى نەزەر خوجا ئىدى. ئۇنى ھارۋىكەشلەر: «نەزەر بايۋەچچە، نەزەر ئەپەندىم» دېگەن ھۆرمەتلىك نام بىلەن چاقىرىشاتتى. قالغان ھارۋىكەشلەرنىڭ ھەممىسى ئوقۇمىغان ساۋاتسىزلاردىن ئىدى. باش ھارۋىكەش باشقىلاردىن پەرقلىنىدىغان چالا ساۋات كىشى بولۇپ، ھېساب - كىتاب ئىشلىرىغا پىششىق ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) Q- H) B9 u4 A    — قازاننى ئېسىپ قويدۇم، — دېدى قېرى ھارۋىكەش، — ئەمدى بىر نەچچىڭلار ئوتۇن تېرىپ كېلىڭلار. ھوي، سەن قازانغا سۇ قۇي، سەن مىلتىقنى ئەپكەل، مىلتىقنى داۋاتىمەن ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: R6 n& J" y# m/ g$ }& V    ئۇ «قېرى» ھەر قېتىم چۈشكۈن قىلغاندا ھەممە ئىشقا باش بولاتتى. شۇڭا ھازىرمۇ تۆت ھارۋىكەشنى ئىشقا بۇيرۇپ، ئۆزى قوش ئاتار مىلتىقنى ئېلىپ بۈك قارىغايلىق ئىچىگە كىرىپ كەتتى. ئارىدىن كۆپ ۋاقىت ئۆتمەي تاغ ئىچىدە گۆمبۈرلىگەن مىلتىق ئاۋازى ياڭرىدى. ھەممە چۆچۈپ ھېلىقى ھارۋىكەش كىرىپ كەتكەن قارىغايلىققا كۆز تىكىشتى ...     — ئامەت بارمۇ نېمە؟ — نېمىدۇر بىر نەرسىنى پەملىگەن باش ھارۋىكەش نەزەر خوجىنىڭ بايىلا تېخى باغلاپ قويۇلغان ئېتىنى يېشىپ مىندى - دە، قارىغايزارلىق ئىچىگە چاپتۇرۇپ كىرىپ كەتتى.      بوغۇزلىنىپ ئاتقا ئارتىپ كېلىنگەن يوغان تاغ تېكىسى چۈشكۈن قىلىنغان جايغا ئەكىلىپ تاشلانغاندا، ھەممەيلەن قېرى ھارۋىكەشنى ماختىشىپ كەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% ?1 U" A# T/ I+ Q- _9 c, k1 c    — پاھ، پاھ، پاھ، ئەجەپ سېمىزكەن، تايىنچىدەكلا ئىكەن، كاساپەت. ئەمدى ئۈچ كۈن تازا بىر ھوزۇرلىنىپ شورپا ئىچىدىغان بولدۇق - دە! ھەممە يېرىمىزنى ماي قاپلاپ كېتىدىغان بولدى بىزنىڭ ...     — كۆزۈڭەە ئېلىغاننى تىك چۈشۈرۈسەن - دە! سادىر پالۋاننىمۇ شۇنداق مەرگەن دېيىشىدىكەن، مېنىڭچە ساڭا يەتمەيدۇ جۇمۇ.     — سادىر پالۋان سېپىلغا دورا كۆمگەندە پېلىكنى سەن تۇتاشتۇرۇپتىكەنسەن، بۇ ەەپ راستمۇ؟     — ھەي، بولدى، گۆشنى پۈتۈنلا سالىۋەر، پىشقاندىن كېيىن پارچىلىساقمۇ بولىۋېرىدۇ. ئىككى پۇت گۈرۈچ پاتىدىغان قازان - بۇ، نېمىگە قورقاتتىڭ؟ ئەكەل، كاۋاپنى ئاۋۋال ئەپەندىمگە بەر، گەپ قىلمىسام ئاغزىڭغا سېلىۋاتىسىنا ...     — ۋاي پىشتىمىكىن دەپ يەپ باقتىم. ئەپەندى دېگەن نازۇك كېلىدۇ، چالا پىشقان كاۋاپ زىيان قىلىپ يېقىلىپ قالسا، بۇ چۆلدە نەدىن تېۋىپ ئىزدەيمىز.     — يوق گەپنى قىلىشمىغىنا، سادىرنى نەدىن بىلىدۇ - بۇ؟ خوتۇندىن قورقۇپ ھازىرغىچە بويتاق يۈرگەن ئادەم سادىرغا پىلىك تۇتاشتۇرۇپ بېرەلەمدا؟! ئەگەر شۇنداق قىلغان بولسا سادىر مىڭ بېشى بولغاندا ھېچبولمىغاندا ئەللىك بېشىلىك مەرتىۋىسى تەگمەسمىدى؟ قېرىغاندا ھارۋىكەشلىك قىلىپ بۇنداق جاپا تارتىپ يۈرەرمىدى؟ ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, C& \6 w4 ^- o# H    — سادىر دېگەن ئىككى خوتۇن ئالغان ئەركەك ئۇ، بۇ دېگەن قېرى ھارۋىكەش - شۇ ! ...     ھارۋىكەشلەر قېرى ھارۋىكەشنى ھەم ماختاپ ھەم تېرىكتۈرۈپ تىۋىلغىغا ئۆتكۈزۈپ كاۋاپنى ھوزۇرلىنىپ يېيىشكە باشلىدى. بىراق ئۇلارنىڭ چاقچاق ھەم ماختاشلىرىغا ھېچقانداق پەرۋا قىلماي قازاندىكى شورپىنىڭ تەمىنى تەڭشەش بىلەن بولۇپ كەتكەن قېرى ھارۋىكەش شورپىنى ئاۋۋال نەزەر خوجىغا، ئاندىن ئۆزىگە بىر قاچىدىن ئۇسۇپ ئالدىغا قويدى. ئاندىن ئۇنىڭغا قېتىپ تاراقلاپ كەتكەن ناننى سالغاچ ئېغىز ئاچتى - دە، يەنە بېشىنى چايقاپ توختاپ قالدى.

barnawul

	ئۈچ چېكىم ناسۋال بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ {5 _" b' k$ B     — ھېلى پاراڭ قىلىدىغاندەك ئاغزىڭنى ئۆمەللەۋاتاتتىڭ، يەنە جىمىپ قالدىڭغۇ؟! — دېدى قولىدىكى پاچاقنى غاجىلاۋاتقان باش ھارۋىكەش تۆمۈر قاچىدىكى شورپىنى بوش پۈۋلەپ ئىچىۋاتقان قېرى ھارۋىكەشكە قاراپ. باش ھارۋىكەشنىڭ گېپى شورپا ئىچىۋاتقان، گۆش يەۋاتقان باشقا ھارۋىكەشلەرنىمۇ ئۆزىگە جەلپ قىلدى. چۈنكى بۇنداق ئۇزۇندىن - ئۇزۇن سەپەردە ھەممەيلەن پاراڭ ئاڭلاشقا تەقەززا بولۇپ كېتەتتى. شۇڭا ئۇلار ئۈچۈن قانداق پاراڭ بولسا بولىۋېرەتتى. بىرەرسىنىڭ كۆرگەن، بىلگەنلىرى بولامدۇ، ئاڭلىغانلىرى بولامدۇ، يەنە ئاڭلىغانلاردىن ئاڭلىغانلىرى بولامدۇ ... ھەممىسى برىبىر ئىدى. ئۇ ھارۋىكەشلەر ئۆزلىرى بىلەن بىر نەچچە قېتىم غۇلجىدىن ئالمۇتىغا كەلگەن، مانا ئەمدى يەنە سەپەرداش بولۇپ ئالتە شەھەرگە كېتىۋاتقان قېرى ھارۋىكەشنىڭ بويتاقلىقىنى، ھازىرغىچە ئۆيلۈك، ئوچاقلىق بولمىغانلىقىنى، خوتۇن - بالىلىرى تۈگۈل بىر مۈشۈكچىلىك ھەمراھىنىڭمۇ يوقلۇقىنى، شۇڭا ھارۋىكەشلىك قىلغاچ يۇرت كۆرگە كۆڭلىنى ئاۋۇندۇرۇپ يۈرۈۋاتقانلىقىنى بىلەتتى. بىراق ھارۋىكەشلەر بۇ قېرى ھارۋىكەشنىڭ ئالمۇتىغا كەلگەندە ماللارنى ئۆتكۈزۈپ باشقا ھارۋىكەشلەرگە ئوخشاش تېگىشلىك پۇللىرىنى ئالغاندىن كېيىنلا يوقاپ كېتىدىغانلىقىنى، پۇللىرىنىمۇ خەجلەپ تۈگىتىدىغانلىقىغا دىققەت قىلغان ئىدى. ئۇنىڭدىن بۇ ھەقتە سورىغانلار «ئاغىينىلىرىمنىڭ ئۆيىگە باردىم» دېگەن بىر ئېغىز جاۋابنىلا ئاڭلىشاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 n% U, G& n8 d  Y8 m* u' B& C    قېرى ھارۋىكەش باش ھارۋىكەشنىڭ گېپىنى ئاڭلاپ قاچىسىنى چۆپلۈككە قويدى. مايلاشقان ئېغىز - بۇرنىنى قاداق بولۇپ يېرىلىپ كەتكەن قوللىرىنىڭ ئارقىسى بىلەن سۈرتۈپ، ئاقارغان كالتە ساقىلىنى سىيپاپ ئۆزىگە تىكىلىپ تۇرغان ھارۋىكەشلەردىن سورىدى:     — دەپ بېقىڭلار، مەن قانچە ياشقا كىرگەندىمەن؟     — جىق بولسا ئەللىك بەشلەرگە كىرگەنسەن، — تېزلا جاۋاب بەردى بىرى قولىدىكى ئۇستىخاننى نېرىغا پىرقىرىتىپ تاشلاپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( p6 {7 J1 R% N$ C    — نېمە دەيسەنوي، — دېدى يەنە بىرى قوشۇلماي، — كۆپ بولسا ئەللىككە كىرگەندۇ - بۇ، قارىمامسەن چىرايىغا، تاجى خورازدەك تۇرمامدۇ؟ ئۇنىڭ چىرايىدىكى قان بۇ يەردىكى ھېچقايسىمىزدا يوق ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. T! f4 _( J1 b. s" `    قېرى ھارۋىكەش مىيىقىدا كۈلۈپ قويدى - دە: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! F$ X' v' m/ w# K# u9 a# L0 a5 x5 t    — خاتا، ھېچقايسىڭلار تاپالمىدىڭلار، مەن بۇ يىل خۇدا بۇيرىسا ئاتمىش توققۇز ياشقا كىردىم، دېدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) E. `: i" [  y    — ۋاھ، شۇنداقمۇ؟ بىزنىڭ سېنى «قېرى» دېگىنىمىز بىكار ئەمەسكەن - دە. خۇددى خىزىردەكلا لەقەم قويۇپتىمىز بىز! — دېدى بىر ھارۋىكەش، قېرى ھارۋىكەشكە باشقىدىن نەزەر سېلىپ، — يەتمىش ياشقا كىرەي دەپ قالغان بولساڭمۇ قىران يىگىتلەردەك ئوۋ قىلىپ، ھارۋا ھەيدەپ يۇرت كېزىپ يۈرگىنىڭگە قارىغاندا خۇدايىم بەرگەن ئادەم ئىكەنسەن. مېنىڭ دادام تېخى ئاران ئاتمىشقا كىرگەن بولسىمۇ يۆتىلىپ - قېقىلىپ ئۆيىمىزنىڭ يېنىدىكى مەسچىتدىن نېرىغا بارالمايدۇ ...     يەنە بىر ھارۋىكەش قېرى ھارۋىكەشنىڭ قىپ - قىزىل مەڭزىلىرىگە، بېجىرىم بەستىگە، كۈلكىدىن قىسىلىپ كەتكەن كۆزلىرىگە ھەيرانلىق بىلەن تىكىلىپ يەنە سۆز ئاچتى:     — ئۇنى - بۇنى دەيسىلەر، بۇنىڭ دېگەن «ئائىلە ۋە تىنى» مۇقىم تۇرالغۇسى، خوتۇن بالا - چاقىسى يوق -تە، خوتۇن باقىمەن، بالا باقىمەن دەپ ۋايىم يىمەيدۇ - دە ... شۇڭىچۇ، مۇشۇنداق ساغلام تۇرغان گەپ، بولمىسا بۇمۇ مۇشۇ كەمگىچە مۈكچىيىپ، سويمىدەكلا بولۇپ قالاتتى - بۇ؟! ...     — مەن ھازىر نۇرغۇن ئىشلاردىن قالدىم، — دېدى قېرى ھارۋىكەش، ئۇلارنىڭ چاقچاقلىرى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، — ئۆز ۋاقتىدا مەن ئوتتۇز ئوغۇلنىڭ بىرى ئىدىم. «ئەۋرىشىم» نى ئېيتىدىغان بولسام، پۈتۈن مەھەللىنىڭ ئادەملىرى، يەنە كېلىپ خوتۇن - قىزلىرى ناخشامنى مۇڭلىنىپ تىڭشايتتى. ئاۋازىم جاغىستايدىن ھالقىپ قاينۇق، قوغۇنچىغىچە يېتەتتى ...     — پاھ، پو دېگەننى ئالامەت ئېتىپ قويىدىكەنسەن جۇمۇ! — دېدى قارى ھارۋىكەشنىڭ ئالدىدا زوڭزۇيۇپ ئولتۇرغان بىرى سۆزنى تېخىمۇ قىزىق مەزمۇنغا يۆتكەش مەقسىتىدە. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ I' D1 i0 N5 H    — مەيلى ئاتسا ئېتىۋەرمەمدۇ، ئۇنىڭ ئۈچۈن بىزدىن سېلىق ئالمىغاندىكىن. بولدى گەپنى بۆلمىگىن، ئاران بىر ئېغىز ئېچىۋاتىدۇ بۇ قېرى ... قاراڭلار، ناخشا ئېيتالايدىغانلىقىنى شۇ شۇ كەمگىچە بىزگە بىلىندۈرمىگىنىنى؟! نېمە دېگەن ئىچى پىششىق قېرى بۇ!     — شۇ ئەمەسمۇ، — دېيىشتى باشقىلار ھەمراھىنىڭ گېپىنى تەستىقلاپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' K& D! o2 }8 f1 W: k2 ^    — بىر كۈنى، — دەپ گېپىنى داۋام قىلدى قېرى ھارۋىكەش، — قاينۇقنىڭ بىر چوڭى تويغا چاقىرتىپ ئادەم ئەۋەتىپتۇ، چوڭ ئوغلىنىڭ تويىنى قىلماقچى ئىكەن. ئۇ تويغا چاقىرغان كۈنى بىزنىڭ مەھەللىدىمۇ بىر نەچچە يەردە توي بار ئىدى. ئۇلارغىمۇ قاتناشمىسام بولمايتتى. قانداق قىلاي، شۇنچە يىراق يەردىن ئالايىتەن ئادەم ئەۋەتكەندىن كېيىن باراي دەپ قاينۇققا مېڭىپ كەتتىم. پاھ، ئۇنداق يۇرت چوڭلىرىنىڭ تويى دېگەن كارامەت بولىدىكەن، ئىلى توققۇز مىڭ ئالەمنىڭ ھەممىسىنى چىللىغاندەك خاماننىڭ ئورنىدەك كېلىدىغان قورۇنىڭ ئىچى - تېشىغا ئادەملەر تولۇپ كېتىپتۇ. ئۆمرۈمدە كۆرۈپ باقمىغان پەيتۇنلارنى شۇ يەردە كۆردۈم. شۇنچىۋالا جىق خوتۇن - قىزلارنىمۇ شۇ يەردە كۆردۈم. دەرۋازا ئالدىغا كېلىپ ئاتتىن چۈشۈشۈم بىلەنلا «كەلدى، كەلدى، جاغىستاينىڭ ئەۋرىشىمچىسى كەلدى» دەپ مېنى قورۇغا باشلىدى. قورۇدا يۈگۈر - يېتىم ئىشلارنى قىلىۋاتقان قىز - جۇۋانلار چىرقىرىشىپ يۈزلىرىنى ئالقانلىرى بىلەن توسۇۋېلىشقىنىچە پىشايۋانغا چىقىپ كېتىشىتى. ئۇ چاغلاردا مېنىڭمۇ بۆكۈمنى قىيپاش كىيىپ، ئاق كۆينىكىمنىڭ ئۈستىدىن قارا پوتا باغلاپ ئۆتۈكۈمنى پارقىرىتىپ يۈرىدىغان چاغلىرىم ئىدى. مەن ئۇلارنىڭ مېنڭدىن قېچىپ پىشايۋانغا چىقىشىۋالغىنى بىلەن ماڭا كۆز ئۈزمەي قاراپ تۇرغانلىقىنى سېزىپ تۇراتتىم. بىراق مېنىڭ كۆزۈم چۈشۈپ قالغان قىزلار ئانچە چىرايلىق ئەمەس ئىدى. شۇڭا پەرۋا قىلماي مېنى باشلاپ ماڭغان يىگىتلەر بىلەن ئاۋۋال توي ئىگىسى بولغان ھېلىقى يۇرت چوڭىنىڭ يېنىغا كىرىپ سالام بەردىم. تويىنى مۇبارەكلىدىم. ئۇ ئادەم يۇرت چوڭى بولغىنى بىلەن خۇشچاقچاق، قارا بۇرۇتلۇق، يۈزلىرى دۈگلەك، قاملاشقان، ناخشا - سازغا ئىشقى بار ئادەم ئىكەن. توۋا دېسە بولىدۇ. ئۇ ئادەم «ئەۋرىشىم» نى ئاڭلاپ - ئاڭلاپ زېرىكمەيدىغان كىشىكەن دېسە. ئۇ ئادەم مېنىڭ «ئەۋرىشىم» نى ئالامەت ياخشى ئېيتىدىغانلىقىمنى باشقىلاردىن ئاڭلىغان ئىكەن. شۇڭا ئوغلىنىڭ تويىغا مېنى ئالايىتەن چاقرىتىپ «ئەۋرىشىم» نى ئۆز قۇلىقى بىلەن ئاڭلىماقچى بولغانىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# C7 |! r2 U1 t6 h5 g: p    ئەتىگەندىن - كەچكىچە جامائەت، ئەلە - مەھەللە شەھەردىن چىققان كاتتىلارغا ئاش تارتىلدى. نەچچە ئون داشقازان پولو تۈگىدى. تويغا ئىككى تۆگە سويۇلۇپتۇ دەپ ئاڭلىدىم. كەچكىچە دۇتار، تەمبۈر، نەغمە - ناۋا ساداسى ئۈزۈلمىدى. كەچتە يەنە چوڭ ئۆيگە يىغىلغانلارغا باشقىدىن داستىخان سېلىنىپ بەزمە قىلىندى. پەقەت شۇ چاغدىلا ماڭا ئۆزۈمنى كۆرسىتىش پۇرسىتى تۇغۇلدى. چۈنكى تويغا چاقىرىلغان ناخشىچى يالغۇز مەنلا ئەمەس ئىدىم. ناخشىچى، سازەندە دېگەننى قالدۇرماي چاقىرىپتۇ. ئەمما مېنىڭ ناخشام ھەممىسىگە بەك ياراپ كەتتى. ئاياللارنىڭ تەلىپى بىلەن بىز ئولتۇرغان ئۆينىڭ دېرىزىسىنى ئېچىپ قويدى. شۇنداق قىلىپ قىز - ئاياللار ناخشامنى سىرتتا تۇرۇپ ئاڭلىدى. كېيىن چوڭلارنىڭ تەلىپى بويىچە يۇرت چوڭلىرىنىڭ سورۇنىغا كىرىپ بەزمە قىلىپ بەردۇق. مەنمۇ ناخشىنى ھارماي ئېيتتتىم، چوڭلار توختىماستىن ماڭا ئاپرىن ئوقۇشتى. ھاسىبخان ماڭا بىر قۇر ئۈستىۋاش تارتۇق قىلىدى. مەن ناخشىنى شۇ كۈنى ئېيتىپ تۈگەتكەن ئوخشايمەن دەپ قالىمەن. شۇ كۈنى تۈن يېرىم بولۇپ كەتتى. باش توخۇ چىللىغاندىلا كۆزىمىزنى ئازراق يۇمۇۋالدۇق. ماڭا چۈشكەن ئۆرۈملەرنى دېسەم ئىشەنمەيسىلەر، شۇ يەردە چۈشكەن پۇللارغا ئۈچ ئېغىز ئۆي سېتىۋالدىم. بىلەمسىلەر، بورا، چەڭزە قىلىپ، خۇددى بايلارنىڭ ئۆيىدەك قىلىپ ئۈچ ئېغىز ئۆي سالدىم. شۇنداق بولسىمۇ ئۇ پۇللارنى خەجلەپ بولالماپتىمەن.     قېرى ھارۋىكەش سۆزدىن توختاپ، بېشىنى ساڭگىلىتىپ ئويغا پاتتى.     — شۇنىڭ بىلەن تۈگىدىما؟ - تاقەتسىزلەنگەن بىرى سورىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) }2 Z# ]8 |' S7 l; a3 Z: r    — ئۇ ئۆيىنى ئەمدىلا سېلىۋاتسا، قانداقسىگە تۈگەيدۇ؟ گەپنىڭ بېلىگە تەپمەي تۇرغىنا! — دېدى يەنە بىرى.     — ئېغىزىمنى تاتىلاپ قويدۇڭلار - دە، — دېدى قېرى ھارۋىكەش قوينىدىن قىپقىزىل ناسۋال قاپىقىنى چىقىرىپ، ئاندىن ئۇنىڭ خۇرۇمدىن پۆپۈكلىك قىلىپ ياسالغان ئاغزىنى ئاچتى. سول ئالقىنىغا بىر چىمدىم ناسۋالنى تۆكتى - دە، كاپ ئېتىپ كالپۇكىنىڭ ئاستىغا باستى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' k6 f: a" [. H8 Y    — شۇ كۈنى ئۇ يەردىن قايتىپ كېتەلمەي قونۇپ قالغانىدىم. ئەتىگەندە يەنە ھەممىدىن بۇرۇن تۇتۇپ تالاغا چىقتىم. يوغان قوش قاناتلىق دەرۋازا ئىچىدىن قۇلۇپلاقلىق تۇراتتى. كۈن چىقىش قىزىرىشقا تەييارلانغان بولسىمۇ كۈن تېخى چىقمىغانىدى. مەن تۆنۈەۈندىن بېرى ئېتىمنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئالمىغان بولغاچقا، ئېغىلغا كىرىپ تۆت - بەش ئاتنىڭ ئارىسىدىكى ئۆزۈمنىڭ ئېتىنىڭ يېنىغا باردىم. ئات مېنى تونۇغاندەك قىسقا كىشنەپ قويدى. ئوقۇردا توغرالغان بېدىلەرنىڭ ئېشىپ قالغان قىسمى تۇراتتى. «ھە، قورسىقىڭ خېلى ئوبدان تويۇپتۇ - دە!» دېگىنىمچە ئېتىمنىڭ بوينىغا شاپىلاقلاپ قويدۇم. ئاندىن ئېگەرنىڭ قەيەرگە قويۇلغانلىقىنى بىلەلمەي ئېغىلنىڭ ئىچىنى ئاختۇرۇپ چىقتىم. چۈنكى مەن تۆنۈگۈن ئاتنى ئۈستىدىكى ئېگەر بىلەنلا مالاي بالىغا تۇتقۇزغانىدىم. باشقا ئاتلارنىڭ ئېگىرى كەڭ ياغاچ ئوقۇرنىڭ بېرىقى گىرۋىكىگە مىنگەشتۈرۈپ قويۇلغانىدى. ئۇلارنىڭ ئارىسدا مېنىڭ ئېتىمنىڭ ئېگىرىلا يوق تۇراتتى. شۇنىڭ بىلەن بېشىمغا بىر قاپاق سوغۇق قۇيۇلغاندەك ئەندىكىپ كەتتىم. چۈنكى مېنىڭ ئېگىرىم ناھايىتى پۇختا ھەم ياخشى ئېگەر ئىدى. ئۇنى تېخى باشقىلاردىن بىر نەچچە كۈنلۈك ئارىيەتكە ئېلىپ تۇرغانىدىم. بالدۇرراق تۇرغان بىرەرسىدىن سوراي دېگەن نىيەت بىلەن ئېغىلدىن چىقتىم. ئېغىل كۆتۈرۈپ سېلىنغان پىشايۋانلىق ئۆيلەرنىڭ يان تەرىپىدە ئىدى. ئېغىلدىن چىققاندا ئاۋۋال ئالدى ئوچۇق چايخانا، ئاندىن تۆنۈگۈن مېھمانلار ئولتۇرغان قاتار ئۆيلەرنىڭ ئالدىدىن ئۆتۈشكە توغرا كېلەتتى. مەن ئۆيلەرنىڭ كەڭ پەنجىرىلىرىگە قاراپ كېتىۋېتىپ، پىشايۋاندا تۇرغان ئېگىرىمنى كۆرۈپ قالدىم. مەن ئېگەرنى ئەمدىلا كۆتۈرۈشمگە بىرى «قارا» دېگەندەك قىلدى. بېشىمنى كۆتۈرۈپ ئۇدۇلدىكى ئۆينىڭ دېرىزىگە قارىسام ئۆي ئىچىدە ماڭا قاراپ بىرسىنىڭ ئىشارە قىلىۋاتقانلىقىغا كۆزۈم چۈشتى. پەنجىرىدىن يۇمىلاق يۈزلۈك، كىرپىكلىرى ئۇزۇن، قاپقارا كۆزلىرى كۈلۈپلا تۇرىدىغان بىر قىز ماڭا قاراپ ھەم ئېگەرنى كۆرسىتىپ بىر نېمىلەرنى ئىشارە قىلاتتى. مەن ئۇنىڭغا قاراپ يۈرىكىم «جىغ» قىلغىنىچە ئېگەرنى تۇتقان پېتىم قېتىپ تۇرۇپ قاپتىمەن. مېنىڭ ھاڭ - تاڭ بولۇپ تۇرۇپ قالغانلىقىمنى پەملىگەن قىز ۋىلىقلاپ كۈلدى. ئۇ كۈلگەندە، ئىككى مەڭزىدە ئالمىنىڭ ئويمانچىسىدەك زىناق پەيدا بولۇپ ئۇنى تېخىمۇ چىرايلىق كۆرسىتىۋەتتى. مەن نېمە قىلارىمنى بىلەلمەي، يا ئۇ قىزنىڭ ئىشارىسىنى چۈشەنمەي بىر ھازا تۇرۇپ قالدىم. ئاندىن ئېگەرنى قويۇپ، مەنمۇ قىزغا ئىشارە بىلەن بېشىمنى ئېگىز - پەس قىلىپ، «نېمە - دەيسىز؟» دېگەننى بىلدۈردۈم. ئۇ قىز ماڭا ئىشارىسىنى چۈشەندۈرەلمىگەندىن كېيىن پەنجىرىنى ئۇلۇغ ئېچىۋەتتى - دە، ئىككى قولىنى ئېغىزىغا كاناي قىلىپ، «ئېگەر قاراڭ، كۆرپىنىڭ ئاستىغا» دېدى. مەن ئېگەرنىڭ كۆرپىسىنى قايرىپ قاراپ چىقتىم. بىر نەرسە باردەك قىلمايتتى. مەن بېشىمنى كۆتۈرۈپ پەنجىرىگە قارىدىم. پەنجىرە يەنە ھىم يېپىلغان بولۇپ، ئۇ يەردىمۇ ھېچكىم يوق ئىدى. مەن يەنە پەنجىرىگە خېلىغىچە قاراپ تۇردۇم - دە، ئاندىن ئېگەرنى كۆتۈرۈپ ئېغىلغا كىرىپ ئۇنىڭ ئۈستىدىكى تۆت قاتلانغان ئېگەر كۆرپىسىنى ئاچتىم. شۇ چاغدا يەرگە بىر نەرسە چۈشكەندەك قىلدى. يەرگە قارىسام نېمە تۇرىدۇ، دېمەمسىلەر؟ مانا مۇنۇ تۇرىدۇ، — قېرى ھارۋىكەش قوينىدىن مايلىشىپ قاپقارا بولۇپ كەتكەن، شۇنداق بولسىمۇ ئۇنىڭ قىزىل شەلپەر ئىكەنلىكىنى بىلگىلى بولىدىغان بىر بولاقنى چىقاردى. ئاندىن ئۇنىڭ ئۈستىدىكى چېگىشنى ئاۋايلاپ ئاچتى -  دە، چوڭلۇقى ئالقانچىلىك كېلىدىغان، خۇددى ھېلىلا سېتىۋالغاندەك يىپيېڭى قارا نەرسىنى چىقىرىپ، ھارۋىكەشلەرگە كۆرسەتتى.     ئۇ قارا مەخمەلدىن تىكىلگەن تاماكا خالتىسى ئىدى. ئۇ خالتىنىڭ ئىككى يۈزىگە قىزىل - يېشىل يېپەك يىپلاردىن كەشتە ئىشلەنگەن بولۇپ، بىر تەرىپىگە بۇلبۇلنىڭ سۈرىتى چۈشۈرۈلگەن، يەنە بىر تەرەپكە بىرى سەل يوغان، بىرى كىچىكرەك ئەتىرگۈل كەشتىلەنگەنىدى. تاماكا خالتىسىنىڭ غاڭزا ياكى قەغەز سالىدىغان ئەپچىل يانچۇقىمۇ بار ئىدى. قېرى ھارۋىكەش ھېلىقى تاماكا خالتىسىنى ھەربىر ھارۋىكەشنىڭ ئالدىغا يېقىن ئاپىرىپ كۆرسىتىپ چىقتى - دە، ناھايىتى تېزلىك بىلەن قاتلاپ يەنە ھېلىقى شەلپەرگە ئورىدى ھەم ئاۋايلاپ چىگىۋالغاندىن كېيىن ئۈستىنى سىيلىق قېقىشتۇرۇپ قوينىغا سالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 E1 a2 |. ]  J+ k% R; l0 p    — ئەنە شۇنىڭدىن تارتىپ يۈرىكىمگە بىر ئوت تۇتاشتى، — ھېكايىسىنى داۋام قىلدى قېرى ھارۋىكەش، — ئۆزۈمنى قەيەرگە قويۇشنى، نېمە قىلىشنى بىلمەي قالدىم. مەن بىر باھانە - سەۋەب بىلەن قاينۇققىلا پاچاتتىم. ئۇ يەردە توي - تۆكۈن، نەزىر - چىراغ بولسا ئاڭلاپلا قالسام ئېيتسا - ئېيتمىسا بېرىۋېرەتتىم. ھەر قېتىم بارغاندا «تويغا چىقىۋېدىم، سىلەرنى يوقلاپ ئۆتەي دېدىم» دەپ ئۇلارنىڭ ئۆيىگە كىرەتتىم. ئۇ قىز مېنىڭ كەلگىنىمنى كۆرۈپ يەر تېگىدىن ماڭا سىنچىلاپ قاراپ قوياتتى. لېكىن زادىلا پاراڭلىشىدىغان ئەپلىك پۇرسەتنى تاپالمايۋاتاتتىم، كۈنلەر شۇ تەرىقىدە كېتىۋاتاتتى. ئاخىر بى كۈنى مەن ئۇنىڭغا ئىككى ئېغىز سۆز قىلغۇدەك پۇرسەت تاپتىم. مەن ھاپىلا - شاپىلا ئۇنىڭغا سىرتتا دەرەخلىكتە ساقلايدىغانلىقىمنى - دېدىم - دە، سىرتقا چىقىپ دەرەخلىكنىڭ ئارىسدا ئۇنىڭ چىقىشىنى كۈتۈپ، يىراقتا قالغان دەرۋازىسىغا كۆزۈمنى ئۈزمەي قاراپ تۇردۇم. دۇنيادا ئادەم ساقلىماقتىن تەس ئىش بولمىسا كېرەك. ئۇنىڭ ئۈستىگە كۈن ئىسسىق ئىدى. چىۋىنلار ئارام بەرمەيتتى. شۇ ئارىلىقتا ئورمانلىقنىڭ پاشىلىرى چېقىپ يۈز - كۆزلىرىمنى قاپارتىۋەتتى. كۈن قايرىلىشقا باشلىغاندا ئاخىرى دەرۋازىنىڭ كىچىك ئېچىلدى. يۈرىكىم دۆپۈلدەپ سوقۇپ كەتتى.     — مەن سىزنىڭ مۇشۇ يەردىلىكىڭىزنى بىلگەنتىم، — دېدى ئۇ يېنىمغا كېلىپ، — قارىسام ئېتىڭىز مۇشۇ يەرگە باغلاقلىق تۇرىدۇ ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( P2 B3 G2 s7 I- f    مەن ئۇنىڭ قولىنى تۇتۇپ سايىگە باشلىدىم. ئۇنىڭ ئاۋازى شۇنداق يېقىملىق ئىدىكى بۇنداق يېقىملىق ئاۋاز دۇنيادا يوق. مېنىڭ نەچچە ۋاقىتتىن بېرى ئويلاپ يۈرگەن، كۆرۈشسەملا دەيمەن دەپ يېنىش - يېنىشلاپ يادلىۋالغان گەپلىرىم ئاللىقاياقلارغا قېچىپ كەتكەنىدى. تىلىم تۇتۇلۇپ قالغاندەك ھېچبىر گەپكە كەلمەيتتى. مەن ئۇنىڭ ھېچقاچان مەن كۆرۈپ باقمىغان ئاپئاق چىرايىغا، بۇلاقتەك كۆزلىرىگە، چىمدىپ قويغاندەك كۆرۈنىدىغان بۇرنى ئاستىدىكى قاپقارا مېڭىگە، كۈلسە پەيدا بولىدىغان زىنىقىغا، ئۇزۇن ئۆرۈمە چاچلىرىغا، نازۇك، سىيلىق ھەرىكەتلىرىگە مەست بولۇپ خۇدۇمنى يوقىتىپ قويغان ئىدىم. «بىزنىڭ كۆرۈشىمىكىمىز بەك تەسكەن» دەپ غودۇڭشىدىم مەن ئاخرى. مەن سىزنىڭ ماڭا بەرگەن يالدامىڭىزنى يۈرىكىمنىڭ قېتىدا ساقلاۋاتىمەن، ئىشەنمىسىڭز مانا قاراڭ، — دەپ قوينۇمدىن ئۇ بەرگەن تاماكا خالتىسىنى چىقىرىپ كۆرسەتتىم     — ئۇ قانچىلىك ئىشتى، مەن سىزگە كېيىن يەنە كانۋا باسقان كۆينەك ئىشلەپ بېرىمەن، — دېدى ئۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" u8 U, |4 Q1 |4 c8 x- d& M/ z- }    شۇنىڭ بىلەن ئارىمىزدا سەل ئەركىن - ئازادىلىك پەيدا بولدى.     — مەن سىزنى كۆرگەن ئەشۇ كۈندىن بېرى سىزنى كۈندە كۆرۈپ تۇرمىسام چىدىيالمايدىغان دەرىجىدە سىزگە مەپتۇن بولۇپ قالدىم، — دېدىم مەن دۇدۇقلاپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 |7 l( }( k1 o, ^# v. e( X    شۇ گەپلەرنى دەۋاتقاندا پۈتۈن بەدىنىم ئوت ئېلىپ يېنىپ كەتكەندەك، خۇددى چوغ يۇتۇۋالغاندەك قىپقىزىل بولۇپ كەتتىم. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- b% g& a3 n  n( V' @5 O    — مەنمۇ، — دېدى ئۇ چېچىنىڭ ئۇچىنى ئويناپ تۇرۇپ بېشىنى تۆۋەن سېلىپ ئىنتايىن بوش ئاۋازدا. بىراق ئۇ گەپ مېنىڭ تومۇر - تومۇرلىرىمغا ئورناپ كەتتى. ئىختىيارسىز ئۇنىڭ نازۇك قوللىرىنى تۇتۇپ ئۆزۈمگە تارتتىم ...     بىز كېلەركى قېتىم كۆرۈشىدىغان كۈننى بەلگىلەپ ئايرىلغاندا كۈن ئولتۇراي دەپ قالغانىدى. ئەنە شۇنىڭدىن تارتىپ مېنىڭ ھاياتىمدا ئاجايىپ گۈزەل ۋاقىتلار باشلاندى. ھەممە ئىشلىرىم ئوڭغا تارتتى. مەن خۇددى قاناتلانغاندەك، مېڭىپ ئەمەس ئۇچۇپ يۈرۈۋاتقاندەك ئىدىم. بىز ئۇچراشقان ۋاقتىمىزنى خۇددى بىر جۈپ كىيىكتەك قاينۇقنىڭ بېدىلىكلىرىدە، دەرەخلىكلىرىدە، ئېرىق بويلىرىدا، قوناقلىقلاردا، بۇغدايلىقلاردا قەيەر خالى بولسا شۇ يەرلەردە قىيغىتىپ ئۆتكۈزىدىغان بولدۇق. بىزنىڭ ئىزلىرىمىز قالغان يەرلەرنى، بىز سەيلە قىلغان كېچىلەرنى دەپ كەلسەم تۈگىمەيدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ K* g0 b; f, u" F ئاقمۇ ئايدىڭ كېچىلەر، ئاپئاقمۇ ئايدىڭ كېچىلەر. گۈل بىلەن رەيھان پۇرايدۇ، يار بىلەن يۈرگەن كېچىلەر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  N; E7 Y* {8 O+ O6 ?* ~/ I( V2 ?     دېگەن ناخشىنى ئاڭلىغان بولغىيدىڭلار؟ ئەشۇ ناخشىنى مەن توقۇغان. سىلەرگە دېسەم ئىشەنمەيسىلەر ئۇنىڭ پۈتۈن جىسمى ئەتىرگۈل پۇرايتتى، ئۇنىڭ تىنىقلىرىدىن رەيھان تۆكۈلەتتى. ئۇ كۈلسە ئالەممۇ تەڭ كۈلەتتى. ئۇنىڭ بىلەن ئۇچراشقاندا مېنىڭ بېشىم ئاسمانغا تاقاشقاندەك بولۇپ كېتەتتىم. ئىشقىلىپ ئاجايىپ بولۇپ كېتەتتىم، ئاجايىپ ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 Z5 z  j$ e. u( ~( p3 B" s$ T    قېرى ھارۋىكەش يەنە سۈكۈتكە چۆمدى. قوينىدىن يەنە ناسۋال قاپىقىنى چىقىرىپ ناسۋال چەكتى. ئۇ شۇچاغدىكى شېرىن ئەسلىمە قوينىغا كىرىپ كەتكەن بولسا كېرەك، ھاياجاندىن ئورنىدىن تۇرۇپ كېتەتتى، يەنە ئولتۇراتتى، سۆزلىگەندە كۆزلىرى خۇددى ياشلارنىڭ كۆزلىرىدەك يېنىپ كېتەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( o0 ^# e: y1 t8 e8 s7 @7 i    مەن ئۆزۈمنىڭ قىلغان بىر ئەخمەقلىقىمنى ئويلىسام، ھازىرمۇ يۈرىكىمنىڭ بېغىشى «تارس» سىدە ئۈزۈلۈپ كەتكەندەك ئۆزۈمنى قويىدىغان جاي تاپالماي قالىمەن، — شۇ ھامان قېرى ھارۋىكەشنىڭ چىرايىدىن چوڭقۇر بىر قايغۇلۇق ھالەت لاپ قىلىپ ئەكىس ئەتكەندەك بولدى، — كۈنلىرىمىز مۇشۇنداق ئۆتۈپ كېتىدىغان ئوخشايدۇ، دەپ ئويلاپتىمەن. بۇرۇنراق ئىشنىڭ ئېپىنى قىلماپتىمەن. ئاخىرقى قېتىم كۆرۈشكەندە ئۇ ماڭا تۇيۇقسىز «ماڭا شەھەردىكى بىرىگە چاي ئىچۈرۈپ قويدى، بىز قېچىپ كېتەيلى» دېدى. مەن ئۇ گەپنى ئاڭلاپ كۈلۈپ كەتتىم - دە، «ياق، بولمايدۇ، مەن ئىككى تۆگە سويۇپ يۇرتقا ئوچۇق - ئاشكارە چوڭ چاي بېرىپ توي قىلىمەن. تويۇمداق ئۆزۈم ‹ئەۋرىشىم› نى خالايىققا ئېيتىپ بېرىمەن» دېدىم. مېنىڭ دېگىنىم راست ئىدى، مەن شۇنىڭغا ئەسلى - ۋەلىمنى تىكىپ قويغانىدىم. مەن ئويلىرىمنىڭ ھەممىسىنى بىرىنىمۇ قالدۇرماي ئۇنىڭغا دەپ بەردىم. شۇ كۈنى بەك ئۇزۇن پاراڭلاشتۇق، بىر - بىرىمىزدىن زادىلا ئايرىلغۇمىز كەلمەيتتى. ئامال يوق ئاخىرى ئۈچ كۈندىن كېيىن كۆرۈشىدىغانغا كېلىشىپ ئايرىلدۇق. شۇ كۈنكى ئايرىلىشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئايرىلىش بولۇپ قېلىشىنى كىم ئويلىغان دەيسىلەر ... راستىنى ئېيتقاندا، بۇنى ھەر ئىككىمىز سەزمەپتىمىز. سەۋەبى ئۇمۇ يەنە بىر كۆرۈشكىچە ھېلىقى چاينى قەتئىي رەت قىلىپ ياندۇرۇۋېتىدىغانلىقى ھەم ئەلچىلىككە كىملەرنى ئەۋەتسەم ئۇنىڭ ئاتا - ئانىسىنىڭ دىتىغا ياقىدىغانلىقىنى ئېيتىپ بەرمەكچى بولغانىدى.     مەن تۆت كۆزۈم بىلەن كۈتكەن كۈن ئاخىرى يېتىپ كەلدى. مەن يەنە جابدۇنۇپ ئېتىمنى - توقۇدۇم - دە، بىز كۆرۈشىدىغان جايغا بالدۇرلا كېلىپ ئۇنىڭ دەرۋازىسىغا قاراپ ئولتۇردۇم. خىيالىمدا بىز كۆرۈشكەندە قىلىشىدىغان پاراڭلار بىر - بىرلەپ گەۋدىلەنمەكتە ئىدى. ۋاقىت ئاستا - ئاستا ئۆتۈۋاتاتتى. مەن چۇلۋۇر بىلەن ئېتىمنى چۈشەپ قويۇپ، ئېغىزدۇرقىنى چىقىرىپ چۆپلۈككە قويۇۋەتتىم. يىراقتا بىر نەچچەيلەننىڭ قارىسى كۆرۈنگەندەك قىلدى - دە، يەنە يوقاپ كەتتى. ئېچىلغان ئېڭىزلارنىڭ ئۇ يەر - بۇ يەرلىرىدە ئوتلاپ يۈرگەن كالا، قويلار كۆزگە چېلىقىپ قالاتتى. كۈن قىيىلغاندا شامالنىڭ ئەكسى كەلدى. شامال بىلەن تەڭ بىر خىل نەم ھاۋا دىماققا ئۇرۇلدى. تاغ تەرەپكە قارىسام خۇددى بىر توپ قوي پادىسىدەك قارامتۇل بۇلۇتلار شامال بىلەن تەڭ مەن تەرەپكە سۈرۈلۈپ كېلىۋاتقاندەك ئىدى. بۇ يازغى بۇغدايلارغا تېخى ئورغاق تەگمىگەن، كۈزگىلەر ئورۇلۇپ بولۇنغان چاغ ئىدى. مەن تۇرۇپ - تۇرۇپ دەرۋازىغا قارايتتىم. لېكىن دەرۋازا ھىم تاقالغان پېتى تۇراتتى. ئادەتتە قىيا ئوچۇق تۇرىدىغان كىچىك ئىشىكمۇ ھىم ئېتىكلىك تۇراتتى. كۈن ئولتۇرۇشقا ئازا قالغاندا يامغۇرنىڭ شەپىسى كەلدى. بىر نەچچە يامغۇر تامچىسى قولۇمغا چۈشكەندەك بولدى. مەن ئەمدى رەسمىي تىت - تىپ بولۇشقا باشلىدىم. كۆز باغلىنىپ مەن تۇرغان ئورمانلىققمۇ قاراڭغۇلىشىپ كەتكەنىدى. يېقىنلا بىر يەردە بىر نەرسە شالدىرلىغاندەك قىلدى. مەن ئېتىم چىقارغان ئاۋاز ئوخشايدۇ، دەپ ئورنۇمدىن تۇردۇم. ئالدىمدا مەن تونۇمايدىغان بەستلىك ئىككى ئادەم تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  O+ `# X& _# y1 n% k* P& o+ F% z; N    — بېگىمنىڭ رىسقىغا چۈشكەن چېۋىن سەن شۇمۇ؟ — دېدى ھېلىقىلارنىڭ بىرى ئالدىمغا دېۋەيلەپ كېلىپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; _+ u- g3 ?8 R2 a- S    — ئەمدى بېگىم بىلەن ئويناشقاننىڭ ئاقىۋىتى قانداق بولىدىغانلىقىنى كۆرىسەن، — دېدى يەنە بىرسى. ئۇمۇ بەستىلىك، قاۋۇل ئادەم بولۇپ، ئاۋازى گۆلدۈرمامىدەك چىقاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# I0 L& E7 T+ |+ n    — قايسى بېگىم، مەن ھېچقانداق بەگنى تونۇمايمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- Q* |7 o$ D& i; ~    — تونۇمىساڭ ئەمدى تونۇتۇپ قويمىز. ماڭ بۇياققا، — ئۇلار شۇنداق دېدى - دە، گەجگەمدىن كۈچ بىلەن ئىتتىردى. ئاندىن ئارقامغا ئۆتۈكى بىلەن قاتتىق تەپتى. مەن مۆدۈرۈپ بېرىپ ئالدىمغا «گۈپ» قىلىپ يىقىلغىلى تاس قالدىم. ئاغرىق ھەم غەزەب كۆزۈمگە قان تولدۇرغان ئىدى، مەن ئۆزۈمنى ئوڭشاپ كەينىمگە بۇرالدىم - دە، يەنە ئالدىمغا ئېتىلىپ كەلگەن بەستىلىكنىڭ يۈزىگە بېشىم بىلەن بىرنى سالدىم. ئۇ «ۋاي» دېگىنىچە تۇمشۇقىنى چاڭگاللاپ جايىدا ئولتۇرپ قالدى.     ئارقىدىن يۈگۈرۈپ كەلگەن يەنە بىرسىنى پەشۋا بىلەن ئېڭەككە كەلتۈرۈپ بىرنى تېپىۋېدىم، ئوڭدىسىغا ئۇچۇپ كەتتى.     — بولۇڭلار، ئۇنى قاچۇرۇۋەتمەڭلار، — دەپ ۋارقىراشتى بىر كىملەر. بىردەمدىلا ماڭا ئالتە - يەتتەيلەن يوپۇرۇلۇپ كەلدى. بىرلىرى قولۇمغا يېپىشتى، يەنە بىرلىرى ئىككى پۇتۇمنى قۇچاغلاپ تۇتۇۋالدى ...     كۆزۈمنى ئاچسام ئايدالادا يېتىپتىمەن. قاتتىق يامغۇردا ئەزايى بەدىنىم چىلىق - چىلىق ھۆل بولۇپ كەتكەنىدى. ئۆزۈم پاتقاققا پېتىپ كەتكەن ئىدىم. خۇددى ماڭا ئوخشاشلا چىلىققىدە ھۆل بولۇپ كەتكەن ئېتىم يېنىمدا پۇشقۇرۇپ تۇراتتى. مەن ئورنۇمدىن تەسلىكتە تۇرۇپ ئېتىمنىڭ چۈشۈگىنى يەشتىم ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 q# _4 A0 X7 g: K8 @: c. `    ئۆيگە كېلىپ ساق بىر ھەپتە ئورنۇمدىن تۇرالماي ياتتىم. ئاندىن بولغان ئىشنى مانا مۇنۇنىڭ دادىسىغا دەپ بەردىم، — قېرى ھارۋىكەش يېنىدا پۈتۈن زېھنى بىلەن ئۆزىنىڭ گېپىنى تىڭشاپ، يېيىشنىمۇ، ئىچىشنىمۇ ئۇنتۇپ قالغان نەزەر خوجىنى قولى بىلەن  تۇتۇپ كۆرسەتتى، — بۇنىڭ دادىسى بىلەن مەن يېقىن ئاغىنە ھەم بىر مەھەللىلىك ئىدۇق. ئۇ قاينۇققا چىقىپ ھەممە ئەھۋالنى ئۇقۇپ كەپتۇ. مېنى ئۇرۇپ ئەشۇنداق ھالغا چۈشۈرۈپ قويغانلار شەھەردىكى بىر بەگنىڭ غالچىلىرى ئىكەن. ئۇ ئۆزى چاي ئىچۈرۈپ قويغان قىزنى مېنىڭ قايمۇقتۇرۇپ يۈرۈۋاتقانلىقىمنى ئېنىقلاپ، مېنى كۆزدىن يوقاتماقچى بولۇپ، ئەشۇ غالچىلىرىغا مېنى ئۇرۇپ ئۆلتۈرۈۋېتىشنى ئورۇنلاشتۇرغان ئىكەن. بۇنىڭ دادىسى ماڭا ئۇ قىزنىڭمۇ «ئەگەر مېنى ئۇنىڭغا بەرمىسەڭ بۇ دۇنيادىن ئۆلۈپلا تۈگىشىمەن» دەپ نەچچە قېتىم ئېسىلىپ ئۆلۈۋالماقچى بولغان يېرىدىن قۇتۇلدۇرۇۋالغانلىقىنى، ئۇنىڭ يېنىكى يوشۇرۇن ساقلاپ يۈرگەن پىچىقىنى تارتىۋالغانلىقىنى، ئۇنى قورۇدىن تالاغا چىقارماي، نەچچە خوتۇن كېچە - كۈندۈز يېنىدىن ئايرىلماي ساقلاۋاتقانلىقىنى، ئۇ قىز ھاجەتكە بارسىمۇ ئىككى ئايالنىڭ ھەمراھ بولۇپ بارىدىغانلىقىنى ئېيتىپ بەردى. ھېلىقى بەگنىڭ ئىچۈرگەن چېيى بىكار كەتكەنلىكىگە ئىشەنگەندىن كېيىن شەھەرنىڭ چوڭلىرىغا ئېيتىپ ئۇ قىزنىڭ دادىسىنىڭمۇ مەنسىپىنى ئېلىۋېتىپتۇ ھەم ئۇلار ئۈستىدە، قىزى ئۈستىدە گەپ تارقىتىپ ئۇلارنى قاينۇقتا تۇرغۇسىز قىلىۋېتىپتۇ. شۇڭا ئۇلار بىر كېچىدىلا ھېچكىمگە تىنماي قورۇ - جايلىرىنى تاشلاپ كۆچۈپ كېتىپتۇ. قاياققا كەتكەنلىكىنى ھېچكىم بىلمەيدىكەن. كېيىن بۇ ئىشتىن مېنىڭ ئاتا - ئانم خەۋەر تاپتى ھەم مېنى دەرھال ئۆيلۈك - ئوچاقلىق قىلىپ كۆڭلۈمنى تىندۇرۇش ئۈچۈن ئەلە مەھەللىنىڭ قىزلىرىغا ئادەم كىرگۈزۈپ ماڭا لايىق ئىزدىدى. بىرنى بولمايدۇ دېسەم، ينە بىرىنى، يەنە بىرىنى بولمايدۇ دېسەم يەنە بىرىنى ... ئىشقىلىپ تېپىۋەردى. يۇرتىنىڭ چوڭلىرىنى، ئاقساقاللىرىنى، ئاغىنىلىرىنى كىرگۈزۈپ ماڭا نەسىھەت قىلدۇردى. لېكىن مەنە ھېچقايسىسىنىڭ گېپىنى ئاڭلىمىدىم. ئاخىرى دادام بىلەن ئاپام ئۆزى مېنى ئولتۇرغۇزۇپ قويۇپ، «ئوغۇلنى ئۆي - ئوچاقلىق، قىزنى تالالىق قىلىشنىڭ ئاتا - ئانىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەجبۇرىيىتى ھەم قەرزى» ئىكەنلىكىنى، بۇنى ئادا قىلمىسا قىيامەتتە قاتتىق ئازابقا قالىدىغانلىقىنى ئېيتتى. شۇ چاغدا مەنمۇ بۆرە تېرەمنى تەتۈر كىيدىم: «ئەگەر يەنە مۇشۇنداق دەپ مېنى زورلايدىغان بولساڭلار، بېشىمنى ئېلىپلا چىقىپ كېتىمەن - دە، ئۆمۈرۋايەت قايتىپ كەلمەيمەن» دېدىم. مەن ھەقىقەتەن شۇنداق قىلىش نىيىتىگە كەلگەن ئىدىم. ماڭا تاپقان قىزلارنىڭ ھېچقايسىسىغا قارىغۇم كەلمەيتتى. ئاخىرى ئىنى - سىڭىللىرىم ئۆيلۈك - ئوچاقلىق بولۇپ كەتتى. دادام جان ئۈزىدىغان چاغدا: «بالام، ساڭا ئىشىق سەۋداسى يېپىشىپتۇ. بىز بۇنى بىلگەندىن كېيىن، سەندىن يوشۇرۇنچە سېنى موللىغا ئوقۇتۇپمۇ بۇ نىيەتتىن ياندۇرالمىدۇق ... بەندىنىڭ قولىدىن نېمە كېلىدۇ دەيسەن، بىز بۇنىڭغا ئاجىزلىق قىلىپ قالدۇق. مەندىن رازى بولغىن» دېدى. ئۇنىڭدىن كېيىن ئاپام ئالەمدىن ئۆتتى. ئاپام ئېغىر كېسەل بولۇپ يېتىپ قالغاندا، سەللا ئېسىگە كەلسە مېنى مېنى چاقىرىپ: «مەندىن كېيىن سەن دۇنيادا تىكەندەكلا يالغۇز قالىدىغان بولدۇڭ، كۆزۈم يۇمۇلمايدىغان بولدى» دەيتتى. ئىشىنەمسىلەر، ئاپام تىنىقتىن قالىدىغان چاغدا كۆزى خۇددى ماڭا تىكىلىپ تۇرغاندەك ئوچۇق پېتىلا جان ئۈزدى. ھېچكىم ئۇنىڭ كۆزىنى ھەر قانچە قىلىپمۇ يۇمدۇرالمىدى ... — قېرى ھارۋىكەش گېپىنى توختىتىپ، ئۈچىنچى قېتىم قوينىدىن ناسۋال قاپىقىنى چىقىپ يەنە ناسۋال چەككەندىن كېيىن سۆزىنى داۋام قىلدى. ئۇنىڭ ئاۋازى ئاستا - ئاستا كۆتۈرۈلۈپ كېتىۋاتاتتى، — كېيىن قوزغىلاڭ بولدى. مەن قوزغىلاڭغا قاتنىشىشىم، ئوجا ئېلىش، مەڭسەپ تۇتۇش ياكى مىڭ بېگى بولۇش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى شېھىت بولۇپ ئۈچۈن ئىدى. بىرەر غايىپ ئوق تېگىپ شېھىت بولۇپ كەتسەم، بۇ دۇنيادىن بىراقلا قۇتۇلسام، دەپ ئويلاپ قاتناشقان ئىدىم. قوزغىلاڭ بولغۇچە مەن دائىم قاينۇققا چىقىپ بىزنىڭ ئىزىمىز قالغان جايلارنى چۆرگىلەپ، كۈننى شۇياقتا ئۆتكۈزۈپ، قاراڭغۇ چۈشۈپ كۆز باغلانغاندىلا قايتاتاتتىم. ھەتتا ئۆلگۈدەك تاياق يەپ يامغۇردا قالغان يەردىمۇ تۈننى ئوڭدا يېتىپ ئۆتكۈزگەن كۈنلىرىممۇ ئاز ئەمەس ...     مەن قوزغىلاڭغا ھېچكىمگە تۇيدۇرمايلا قاتنىشىپ، شەھەردىكى توپقا قوشۇلدۇم. قەيەردە ئەڭ قاتتىق سوقۇش بولسا شۇ يەرگە باردىم. سادىر ئاكام بايانداي، كۈرە سېپىللىرىنى پارتىلىتىش ئۈچۈن لەخمە كولاشقا ياشلارنى تاللىغاندا مەن لەخمە كولاشقا قاتنىشى، كېچە - كۈندۈز ئەمگە قىلدىم. مېنىڭ ھارماس - تالماس ھەم چەبدەسلىكىمنى كۆرگەن سادىر ئاكام مېنى ئۆزى قەيەرگە بارسا شۇ يەرگە ئېلىپ بارىدىغان بولدى. ئەگەر ھازىر يەنە شۇنداق قوزغىلاڭ بولۇپ، سېپىل پارتلىتىدىغان لەخمە كولاش توغرا كېلىپ قالسا مەن گەپ يوق يۈز ئادەمنى نۆۋەت بىلەن لەخمە كولاشقا سېلىپ، ھەر قانداق زور سېپىللارنىمۇ پارتلىتىۋېتەلەيمەن. دورىغا تۇتاشتۇرۇلغان پىلىك ماينى ياخشى سۈمۈرىدىغان پاختىدىن ئېشىلمىسە بولمايدۇ. بايانداي سېپىلىنى ئېلىشتا پىلىككە ئوت يېقىلىپ بىر كېچە - كۈندۈز ئۆتۈپ كەتكەن بولسىمۇ، سېپىل پارتلىمىدى. شۇ چاغدا سادىر ئاكام لەخمىنىڭ ئېغىزىنى ئېچىپ كۆرۈپ بېقىشقا مېنى چۈشۈردى. لەخمىگە كىرىپ تۆت چامدام يەرگە بارسەم ھېلىقى پىلىكنىڭ ئوتى ئۆچۈپ قاپتۇ. شۇنىڭ بىلەن پىلىككە باشقىدىن ماي سۈمۈرتۈپ چىقتۇق. سادىر ئاكام پىلىكنىڭ ئۇچىنى ئۆز قولى بىلەن كۆتۈرۈپ، ماڭا مەشئەلنى يېقىپ ئەكىلىشكە ئوت تۇتاشتۇرۇشقا بۇيرىدى. پىلىك راسا تۇتىشىپ ۋاژىلداپ كۆيۈشكە باشلىغاندا بىز لەخمىدىن يېنىپ چىقتۇق ... ئۇ قوزغىلاڭمۇ ئۆتۈپ كەتتى. ماڭا ھېچقانداق ئوقمۇ تەگمىدى. ئۇنىڭغىچە مېنىڭمۇ ئەقلىم تولۇپ ھېلىقى شەھەرلىك بەگنى، ئۇنىڭ دەستىدىن يۇرتىنى تاشلاپ كېتىشكە مەجبۇر بولغان مېنىڭ مەشۇقىمنىڭ ئاتا - ئانىسىنىڭ دېرىكىنى قىلدىم. ئۇلار شۇ چاغدا ئالمۇتا تەرەپكە كۆچۈپ كەتكەن ئىكەن. مەن ھېلىقى بەەنىڭ كىملىكىنى ئېنىقلاپ ئۇنىڭ بىلەن يۈزمۇ - يۈز سۆزلىشىشكە بەل باغلاپ ئۇنىڭ ئۆيىگە بارغىنىمدا دەل ئۇنىڭ يەتتە نەزىرىسىگە ئۈلگۈرۈپتىمەن. مەن ئۇنىڭ ئۆلگەنلىكىنى، بىزدەك بىر - بىرىمىزنى ياخشى كۆرۈشىدىغان بىر جۈپلەرنىڭ بەختىنى ۋەيران قىلغان بالا - قازادىن قۇتۇلغانلىقىمىزنى ھەم مېنىڭ بۇ دۇنيادا بىردىنبىر يۈرەك پارەمنىڭ ئالمۇتا تەرەپكە كۆچۈپ كەتكەنلىكىنى بىلىپ، شۇياققا چىقىپ ئۇنى ئىزدەپ تېپىشقا بەل باغلىدىم. ھارۋىكەش بولدۇم. ئالمۇتىنى مەن تېخى بىزنىڭ جاغىستاي ياكى قاينۇقتەكلا يەر چېغى دەپ ئويلاپتىمەن. ئۇ يەرمۇ خۇددى ئىلى توققۇزمىڭ ئالەمدەك پايانسىز زېمىن ئىكەن. ھارۋىكەشلىك قىلىپ يۈرۈپ ئالمۇتا، يەركەت، بېشكەك، قاراقول، بەيرەمئەلى، تاشكەنت دېگەن يەرلەرنى ئاختۇرۇپ چىقتىم، لېكىن ئۇلارنى تاپالمىدىم. شۇنداق بولسىمۇ ئۇنى ئىزدەشنى زادىلا توختىتىپ قويمىدىم.بۇ ئىشنى زادىلا بولدى قىلغۇم كەلمەيدۇ. ئىچىمدە بىر غايىۋى كۈچ مېنى توختىماي ئىزدە، ئىزدە دەپلا تۇرىدۇ. مەن شۇنچە يىللاردىن بېرى شۇ كۈچتىن مەدەت ئېلىپ، ئەشۇ كۈچتىن لەززەتلىنىپ، ئەشۇ كۈچتىن ھوزۇر ئېلىپ ياشاۋاتىمەن. ئاڭلىسام ئالتە شەھەرلەردە غايىبنى سۆزلەيدىغان، غايىپنى بېلىدىغان، موللا تاپقاقلار تولا دەيدۇ. بۇدا قېتىم ئالتە شەھەرگە بارغاندا، خۇدا بۇيرۇسا شۇلارنى تېپىپ قانچىلىك ئاقچا كەتسىمۇ، كۈمۈش كەتسىمۇ بىر رەم ئاچقۇزۇپ باقاي دەيمەن. خۇدا ئۇلارنىڭ دىلىغا سېلى، مەشۇقىمنى قەيەردىن تاپالايدىغانلىقىمنى ئېيتىپ بېرىۋېتىپ قالسا مۇرادىم ھاسىل بولدى، دېگەن شۇ ... ھى، ھى، ھى ...     قېرى ھارۋىكەش ئاۋازىنى چىقىرىپ كۈندلى. بىراق ئۇنىڭ كۈلكىسى ئۇنىڭ ئەترپىدا ئۇنىڭغا تىكىلىپ ئولتۇرغان باشقا ھارۋىكەشلەرنى كۈلدۈرەلمىدى. نىمىنى كۆرسە شۇنى، نىمە گەپ ئاڭلىسا شۇ گەپنى شاڭخو قىلىدىغان شاڭخوچىلارنىمۇ كۈلدۈرەلمىدى. ئۇلار قېرى ھارۋىكەشنىڭ مۇھەببەت پاجىئەسىگە قاتتىق ئېچىندى، ھەسرەتلەندى، شۇنداقلا قېرى ھارۋىكەشنىڭ مۇھەببەتكە بولغان ساداقەتمەنلىكىدىن قاتتىق تەسىرلەندى. قېرى ھارۋىكەشنىڭ ھېكايىسى تۈگىگەن ئىدى. ئۇ ھېكايىسىنى تۈگەتكەنلىكىنىڭ بىشارىتىدەك قوينىدىن يەنە ناسۋال قاپىقىنى چىقىرىپ ئۈچىنچى قېتىم ئالقىنىغا بىر چىمدىم ناسۋال قويۇپ ئاغزىغا «كاپ» ئەتتى ...     ئۇنىڭ ئەتراپىدا ئولتۇرغان ھارۋىكەشلەرنىڭ خىيالىدا ھېلىلا قېرى ھارۋىكەش سۆزلەپ بەرگەن ئاددى ؟؟؟؟!!!! چىن، پاجىئەلىك ئەمما قەيسەر ئۆتمۈش تەكرار ئۆتمەكتە ئىدى. ئۇلار قېرى ھارۋىكەشنى شۇ تاپتاھەقىقىي تونۇغان ئىدى. ئۇلار ئەنە شۇندىن تارتىپ قېرى ھارۋىكەشنى چىن كۆڭلىدىن ھۆرمەتلەيدىغان، ئۇنىڭ ھازىرقى ئەھۋالىدىن قەتئىي كۈلمەيدىغان، ئۇ ھەقتە چاقچاق ياكى شاڭخولۇق قىلمايدىغان بولۇشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ ^0 T/ j3 U9 y- p بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! R+ ?: ~, G$ Q4 ]6 k  h

babur99

	داۋامىغا ئىنتىزارمىز

barnawul

	قەشقەرىيە ئەھلىگە قىلىنغان سۆز       ھارۋىكەشلەر بىلەن نەزەر خوجا ساق يىگىرمە كۈن يول يۈرۈپ «ئالتە شەھەر»گە يېتىپ كەلدى ۋە بىر دەڭگە چۈشتى. ئەتىسى ھارۋىكەشلەر ماللىرىنى ئۆتكۈزىدىغان جايغا ماڭدى. نەزەر خوجا بولسا قويۇن دەپتىرىدىكى ئادرېسلار بويىچە ئۇنى كۈتۈۋالىدىغان، ئىگە بولدىغان ئادەملەرنىڭ ئۆيلىرىنى ئىزدەپ كەتتى.       ئۇ بۇ ئۇزۇن سەپەردە ئاغلارنى، چۆللەرنى، چوڭ - كىچىك شەھەرلەرنى كۆردى، بايلار، كەمبەغەللەر بىلەن ئۇچراشتى. نەزەر خوجا ئىلگىركى «ئالتە شەھەر» نېمە ئۈچۈن «قەشقەرىيە» دەيدىغانلىقىنى ئاڭقىرالمايتتى. ئۇ ھە دېگەندە شۇنى ئايدىڭلاشتۇردى. ئۇ چاغدا «ئالتە شەھەر» دەپ ئاتالغان شەھەرلەر «ئالتە» بولماستىن بەلكى قەشقەر، يېڭىسار، يەركەن، خوتەن، ئاقسۇ، ئۈچتۇرپان، باي، كۇچا، تۇرپان، كورلا قاتارلىق «ئون شەھەر» ئىكەنلىكى، بۇ ئون شەھەر ئاساسلىق ئون مەمۇرى رايوننىڭ مەركەزلىرى بولۇپ، ئۇ مەركەزلەرگە يەنە مارالبېشى، كەلپىن، ئۇلۇغچات، قاغىلىق، تاشقورغان . . . دەيدىغان ئاساسلىق رايونلار قارىغاندىن سىرت ھەربىر رايوندا بىردىن چوڭ شەھە، ئۇ شەھەرنىڭ قارمىقىدا نۇرغۇنلىغان چوڭ - كىچىك مەھەللە، يېزىلارنىڭ بولىدىغانلىقى، مەسىلەن، قەشقەر رايونىنىڭ ئۆزىدىلا سەمەن، توققۇزاق، قوغان، قاراقىر، بەشكېرەم، ئاۋات، قىزلبۇي، ياندۇما، شاپتۇل، ئاقيار، يامانيار، تۆۋەنكى ياندۇما، بايتوقاي، قوشئاۋات، پەيزىۋات، كۆپسەڭگى، تۇپراقلىق، قاراباغ، پاراچ، بورا خىتاي، ناچوق، دۆلەتباغ، قىزىل دۆۋە قاتارلىق جايلارنىڭ بارلىقىنى بىلدى. ئۇ بىر قەشقەرنىڭ ئۆزىدىلا 23 تىن ئارتۇق جاينىڭ بارلىقىنى، تىزىملاپ چىقتى. قالغان توققۇز رايوندىكى جايلارنى تەخمىنەن ھېسابلاپ بىر نەچچە يۈز ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ، ھەيران قالدى. ئاندىن ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ قەشقەرگە قارايدىغانلىقىنى، شۇڭا «قەشقەرىيە» دېگەندەك بىرلا شەھەر، بىرلا يۇرت ئەمەس پايانسىز بىر ئەلنىڭ كۆزدە تۇتۇلىدىغانلىقىنى چۈشەندى. كېيىن قەشقەرىيەنىڭ ئومۇمىي ئاھالىسىنى تەخمىنەن ھېسابلاپ چىقتى. نەزەر خوجىنىڭ ھېسابىچە قەشقەرىيىدە تۆت مىلىيونغا يېقىن ئاھالە بار ئىدى. ئۇ يەنە ئىلى تارانچىلىرىنىڭ غۇلجىدىن باشقا يەرلەردىن كەلگەنلەرنىڭ ھەممىسىنى قەيەرلىك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر «قاشقالىق»دەپ ئاتايدىغانلىقىنىڭ ئاساسسىز ئەمەسلىكىنىمۇ تونۇپ يەتتى. ئەڭ مۇھىمى ئۇ «قەشقەرىيە»نىڭ شىمالىدا ئۈرۈمچىدىن تارتىپ جەنۇبتا خوتەنگىچە، جەنۇبتا بايدىن تارتىپ شەر*قتە قۇمۇلغىچە بولغان جايلارنى كۆرسىتىدىغانلىقىنى، بۇ جايلاردا ئەينى يىللادا «خوجىلار» پائالىيەت ئېلىپ بارغانلىقى، ھاكىمىيەت تىكلىگەنلىكى، كېيىن ئاپاق خوجا ئۇ جايلارغا ئون تۆت يىل ھۆكۈمرانلىقنى قىلغانلىقىنى ھەم ئۇلارنىڭ ئىزلىرىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆردى. ئۇ ئەشۇ زېمىنلارنىڭ بىر قىسمىنى كېزىپ چىققان بولسىمۇ، يەنە بىر زور قىسمىنى كېزىپ چىقالمىدى. ئۇ كەزگەن جايلاردا ياقۇپبەگ زامانىدا بەلگىلەنگەن مەلۇم قوش ياكى مەلۇم بىر يېزىنىڭ ئاقساقىلى «توقسابا» ياكى «دورغا» دەپ ئاتىلىدىغانلىقى، مەلۇم ئادەم توقسابا ياكى دورغا مەنسىپىگە ئېرىشكەندىن كېيىن قوتاز قۇيرۇقى بېكىتىلگەن ئۇزۇن دەستەك كۆتۈرۈپ يۈرۈش ھوقۇقىغا ئىگە بولىدىغانلىقى، بۇنداق دەستەك ھەربىي ئۇنۋان بەلگىسى ھەم ئەشۇ ئەمەلدارلارنىڭ مەنسىپىنى كۆرسىتىدىغان بايرىقى بولىدىغانلىقىنى، شۇنداقلا «پەنسات» دەيدىغان ئەمەلنىڭ بەش يۈز ئادەمگە باشلىق بولدىغان كىشىگە بېرىدىغانلىقىنى، ئۇلاردىن باشقا يۈز بېشى، ھاكىم، دېگەندەك ئەمەللەرنىڭ بارلىقىنىمۇ بىلدى. قەشقەرىيىدە ئەمەلدارلارنىڭ بىۋاستە يىغىۋالىدىغان «خىراجەت»، «تاناپ»، «زاكات» دەيدىغان سېلىقلار بار ئىدى. ئۇلاردىن باشقا ئوت - سامان پۇلى، «كەپسەن» يەنى ئاشلىقىتىن ئېلىنىدىغان «تەرى قارا» يەنى يەرلىك ئاھالىدىن بىرسى ئۆلۈپ قالغاندا ئۇنىڭ بارلىق مال - مۈلكى باھاغا سۇندۇرۇلۇپ شۇ باھانىڭ ئىككى يېرىم پىرسىنىدىن بەش پىرسىنىگىچە خەزىنىگە تاپشۇرۇلىدىغان سېلىقلارنىڭ بارلىقى، قەشقەرىيىگە كەلگەن ياكى قەشقەرىيىنىڭ ئۆتەڭلىرىدىن ئۆتكەن چەت ئەللىكلەرنىڭ ھەم ئۇلارنىڭ ئەلچىلىرىنىڭ ئېھتىياجىنى قامداش ئۈچۈن ئاھالىدىن نەق پۇل ئېلىنىدىغانلىقىنى، ئاھالە يەنە ئۇرۇشقا كېرەكلىك ماددىي نەرسىلەرنى يەتكۈزۈپ بېرىشى، لەشكەرلەرنى ئۆي بىلەن ھەقسىز تەمىنلىشى، دۆلەت ۋە جامائەت ئۆيلىرى، مەھكىمىلىرىنى ئىسسىتىش ئۈچۈن ئاھالە ئوتۇن يەتكۈزۈپ بېرىشى ئۇنىڭ سىرتىدا ھۆكۈمەتنىڭ خىلمۇ خىل ئەمگەكلىرىنى ھەقسىز قىلىپ بىرىشنىڭ شەرت ئىكەنلىكىنى بىلدى

uighur~biz

	بۇ ئەسەرنى ئوقۇپ ھەقىيقى تارىخنى ھەم تارىخنىڭ ھەقىقىتىنى كۆرگەندەك بولدۇم ئاخىرىنى تىزرەك يوللىۋىتەرسىز ھەممىنى ساقلىۋالاي.

rasheed

	ساقلىۋىلىپ ئوقۇپ چىقسام بولغۇدەك. نەزەر غوجا ئابدۇسەمەت ئۇيغۇر ئوغلى ھەققىدە قەلەم تەۋرىتىش ھەقىقەتەنمۇ زۆزۈر ئىدى دەپ قارايمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 E' c7 n. F, v) Z5 gقەلىمىڭىزغا قۇۋۋەت يار بولسۇن!

tawpik02tatt

	ئوقۇپ ئۈچىنچى بەتكە كەلدىم.ئەجرىڭىزگە رەھمەت ،جاپاچىكىپسىز.چەنتۇ دىگەن نىمە دىگەن گەپكىن دىسەم...ئۇيۇشقۇر–ئۇيغۇر.مانا بىز ئۇيغۇر!بەزى ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا «ئوف»قۇشۇلىدىكەن.سۇپاخۇن سۈۋۇروف ئابدۇكېرىم ئابباسوف دەپ ،نىمىشقىدۇ؟ياكى روسلارنىڭ تەسىرىدىنمۇ؟بۇ روسلار بىزگە كۆپ «ياخشىلىق»ئەكەلگەن خەق ئۇ.

xajarim

	ئەسسالام تورداشلار بۈگۈن مەن سەلەرگە ئىنتىرنېت تورىدىكى بارلىق ناخشا كېنو فىلىملەرنى بىمالال چۈشۈرۈش دىتالىنى سىلەرگە تەۋسىيە قىلماقچى پەقەت ئىزدىمەكچى بولغان نەرسىڭىزنىڭ ئىسمىنى كىرگۈز سىڭىزلام بىمالال چۈشۈرەلەيسىز بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 g* b  E: f5 p4 N2 l" fھەسىز  چۈشۈرۈش ئادىرسى: http://share.weiyun.com/f9769bcd7fe8de5052d8987005b63709

barnawul

	نەزە خوجا يەنە قەشقەرىيىدە تۆۋەندىكىلەردىن خەۋەردار بولدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" ?* v% H0 E) P8 w$ z, x      ھاكىملارنىڭ قول ئاستىدا ئۇنىڭغا بىۋاستە خىزمەت قىلىدىغان بىر سەركار يەنە نازارەتچى، يەنە بىر قانچە مىرزا يەنى پۈتۈكچى بولىدىكەن. ئۇلار ئۆزىگە تەۋە ئۆلكە ياكى ۋىلايەتنى باشقۇرىدىكەن. ئەرز، دەۋا ئىشلىرىنى قازىلار سورايدىكەن. ھەربىر قازىغا بىردىن مۇپتى يەنى قانۇنىي شەرھىيلىەۈچى ، قوشۇپ بېرىلىدىكەن. ھەربىر مەھەللىگە كەم دېگەندە بىردىن رەئىس قويۇلىدىكەن. رەئىسلىككە شۇ مەھەللىدىكى ئاھالە ئىچىدىكى ئەڭ ئەخلاقلىق، ئەڭ تەقۋادار ئادەملەر شاللىنىدىكەن. رەئىسلەر ئۆز ھوقۇقىنىڭ سىمۋولى بولغان بىر تال توقۇناق ئارغامچىنى بوينىغا ئېسىۋېلىپ، مەيلى كۈندۈز كېچە بولسۇن، خالىغان ۋاقىتتا ئۆيمۇ - ئۆي كىرىپ نازارەت قىلىدىكەن. مەيلى ئەر، مەيلى ئايال بولسۇن، رەئىسنىڭ بۇيرۇقىغا ئتائەت قىلىدىكەن. رەئىسلەر ھېچقانداق ئائىلىدە جىدەل - ماجرانىڭ چىقىشىغا يول قويۇلمايدىكەن. ھەر بىر ئادەمنى نامازنى قازا قىلماسلىققا بۇيرۇيدىكەن. ئاتا - ئانىلارنىڭ بالىلىرىنى مەكتەپلەرگە ئەۋەتىشىگە ھەيدەكچىلىك قىلىدىكەن. سودىگەرلەرنىڭ سودىدا ئادىل بولۇشىنى، سۈپەتلىك بولۇشىنى، سۈپەتلىك ماللارنى سېتىشىنى تەلەپ قىلىدىكەن. خوتۇن - قىزلارنىڭ چۈمبەلسىز سىرتقا چىقىشىنى چەكلەيدىكەن. ئاھالىنىڭ خۇپتەندىن كېيىن ئۇخلىشىغا نازارەتچىلىك قىلىدىكەن.       قەشقەرىيىدىكى ھەربىر رايوننىڭ ھۆكۈمەت مەھكىمىسدە يەنە يۇقىرىقىدەك ئەمەلدارلاردىن باشقا يەنە ئەسكەرلەرنىڭ ئىشلىرىنى تەكشۈرۈپ بىر تەرەپ قىلىدىغان «قازى ئەسكەر» پۇقرالارنىڭ ئىشلىرىنى تەكشۈرۈپ بىر تەرەپ قىلىدىغان ئالاھىدە ئىمتىيازلىق «قازىلان» يەنى قازىلارنىڭ قازىسى، «قازى رەئىس» يەنى رەئىسلەرنىڭ رەئىسى بولىدىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: L$ ]$ A6 g+ `5 d0 L      قەشقەرىيىدە سودىگەرلەر ئات، تۆگە، خېچىر ئارقىلىق رايونلار ئارا، چەت دۆلەتلەر ئارا سودا قىلىدىكەن. قەشقەرىيە بىلەن ئالمۇتا ئوتتۇرىسىدا قاتنايدىغانلار كارۋانلار ئاتلارنى ئىجارىگە ئېلىپ ئىشلىتىدىكەن. بويالغان بۆز رەخىت ، شاتىۋا، چەكمەنلەر ئاتۇش بىلەن توققۇزاقتىن كۆپرەك چىقىدىكەن. ئۇلار كۆك، قىزىل، قارا ھەم يېشىل رەڭلەردە بويىلىدىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% d# y+ g, S" @$ ]$ f1 [/ J      پەيزىۋاتتا توقۇلغان بۆز رەخىتلەرنى نىل بوياق ۋە سەندەل قاتالىقلار ئارقىلىق كۆك قىلىپ بوياپ چىقىدىكەن. بۇنداق رەخىتلەر يەرلىك ئاھالىنىڭ ئېھتىياجىنى قاندۇرۇپلا قالماي باشقا دۆلەتلەرگىمۇ چىقىرىلىدىكە.       قەشقەرىيىدە پۇقرالار بەقەسەم دەپ ئاتىلدىغان بىر خىل يوللۇق رەخىتتىن ھەر خىل تون كىيىشىدىكەن. قەشقەرىيىدە توقۇلغان رەخىتلەرنىڭ ھەممىسى شەھەرلەردىكى چوڭ - كىچىك بوياقخانلاردا بويىلىدىكەن. ئۇ يەرلەردە ئونغىچە ئادەم ئىشلەيدىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; D& J+ N, L4 S* ~4 a      خوتەننىڭ يېپەكچىلىكى ناھايىتى تەرەققىي تاپقان ئىكەن. ئۇ يەرنىڭ يېپەك رەخىتلىرى ئۆزلىرىنى قامداپ چەتكىمۇ چىقىرىلىدىكەن. خوتەن گېلىمىمۇ ناھايىتى كۆركەم ئىشلىنىدىكەن. خوتەننىڭ يېپەكلىرى، يەركەننىڭ نەشىسى، ئاقسۇنىڭ ئۆچكە تىۋىتى ھىندىستاندىن كىرگەن ماللارغا ئالماشتۇرۇلىدىكەن. نەزەر خوجا قەشقەرىيىدىكى ھاكىمىيەت مەھكىمىلىرىدە، بازار - رەستىلەردە ئۇزۇن بىر تال ئۆرۈمە چاچلىق مانجۇ ئەمەلدارلىرىنىمۇ كۆردى. ئۇلار بۇ يەردە خۇددى بۇرۇنقىدەك يەنى نەزەر خوجا تارىخ كىتابلىرىغا كىرگۈزۈلگەن سۈرەتلەردە كۆرگەندىكىدەك تەقىيە كىيىپ، ئۇزۇن ئۆرۈمە چاچ قويۇپ يۈرۈشىدىكەن. شۇڭا كىشىگە مانجۇ خانلىقىنىڭ ئاغدۇرۇلغانلىقى ھەققىدىكى خەۋەرلەرمۇ بۇ يەرگە تېخى يېتىپ كەلمىگەندەك تۇيغۇ بېرىدىكەن. بىرەر ئامبال ياكى ھاكىم شەھەرنى كۆزدىن كەچۈرۈشكە چىققاندا پۇقرالار تاكى ئامبال ياكى ھاكىم ئۆتۈپ كەچۈرۈشكە كەتكەنگە قەدەر يەردە تىزلىنىپ، بېشىنى ئىگىپ ئولتۇرىدىكەن . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" a# H/ p: ~1 N% m) C5 m      يەرلىك ئاھالىلەر تولىمۇ ئېھتىياتچان ئىكەن. كاتتىلارنى بەكمۇ ئىززەتلەيدىكەن. ئۇلار بەكمۇ يۇۋاش - يۇمشاق كېلىدىكەن. خوتۇن - قىزلار ناخشا - ئۇسسۇلغا ماھىر ئىكەن. خىلمۇ خىل ئويۇنلار ئىچىدە موللاق ئېتىش، توم ئارغامچا تارتىلغان دارغا چىقىپ ئوينايدىغان كارامەت ئىكەن.       قەشقەرىيىدە مۇشتۇمزورلار يەرلىك خەلقنى بوزەك قىلىدىكەن. بەگلەر تولىمۇ ئاچكۆز، زومىگەر كېلىدىكەن. شەھەر ئاھالىسى ناھايىتى زىچ ئولتۇراقلاشقان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە بايلار ئاز، كەمبەغەللەر كۆپ ئىكەن. بۇ يەردىكى ئادەملەر ئارىسىدا شەھۋەتپەرەسلىك، بەچچىۋازلىقتەك قىلىقلار كۆپ ئىكەن.       بازارلاردا ماللار خوددى تاغدەك دۆۋىلىنىپ كېتىدىكەن. بازارغا كەلگەن ئادەمنىڭ كۆپلىكىدىن دەسسىگۈدەك يەر تاپماقمۇ تەس بولۇپ قالىدىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- U$ S+ x- B. A7 [1 x  p9 G      قەشقەرىيىدىن ئىلىغا ماتا، مىس، گۈڭگۈرت يۆتكەيدىكەن. ئىلىدىن چاي كىرگۈزىدىكەن. نەزەر خوجىنىڭ قەشقەرىيدە كۆرگەنلىرى يالغۇز شۇلا ئەمەس ئىدى. ئۇ قەشقەرىيە ئاھالىسى يېزا ئىگىلىكى بىلەن شۇغۇللىنىپ بوغداي، ئارپا، كۆممىقوناق، تېرىق، شال، كېۋەز تېرىيدىغانلىقى، يەرلەر ئومۇميۈزلۈك ئېرىق - ئۆستەڭلەر بىلەن سۇغرىلىدىغان بولغاچقا، ناھايىتى ياخشى ھوسۇل ئالدىغانلىقى، چارۋىچىلار چارۋا باققاندىن سىرت دانلىق ئاشلىقلاردىن ئارپا ئىشلەپچىقىرىدىغانلىقى، ماتا، چەكمەن، كىيىم - كېچەك، مەيسە - كەش، گىلەمچىلىك، يىپەكچىلىك، ئۇنىڭدىن قالسا مېتال ئېرىتىش، تاۋلاش، تۇرمۇشقا كېرەكلىك يۇڭ مەھسۇلاتلىرى، دېھقانچىلىق سايمانلىرى، قورال - ياراق، ئوق - دورا، مىلتىق، زەمبىرەك، تېرە، كۆن - خۇرۇم قاتارلىقلارنى ئىشلەيدىغانلىقى ھەم چەتئەللەرگە چىقىرىدىغانلىقىنى بىلىپ ناھايىتى سۆيۈندى. روھلاندى، پەخىرلەندى. روسىيىدىن چىت، سەتىن، كىمخاپ، تەتىللا، تۆمۈر - چۆيۈن بويۇملىرى، ھەم چاي، قەنت، شېكەر، سەرەڭگە، ئىگەر - جابدۇق، تاسما، يەر يېلىمى، مېۋە - چېۋە، تاماكا كىرگۈزىدىغانلىقىنىمۇ بىلدى. بۇلار نەزەر خوجىنى سودا - تىجارەتتىن خەۋەردەر قىلدى.       قەشقەرىيىدە نەزە خوجىنى كۆڭۈلسىزلەندۈرگەن ئىشلارمۇ ئاز ئەمەس ئىدى. ئۇ مازايى - ماشايىقلارنى زىيارەت قىلغاندا، كوچا - رەستىلەرنى ئايلانغاندا، قەدەمدە بىر ئۇچرىغان تىلەمچى، دىۋانىلەرگە سەدىقە بېرىپ ھېرىپ كېتەتتى - دە، دادىسى بىلەن ئاپىسىنىڭ «قاقشالىق دېگەن دىۋانە خەق، تارانچىلاردا دىۋانە چىقمايدۇ، جۇمۇ ئوقۇپ قوي» دەپ قەشقەرلىكلەرنى كۆزىگە ئىلمايدىغانلىقى ئېسىگە كېلەتتى. ئاھالىلەرنىڭ خام كېسەكتىن قويۇرۇلغان ياكى سوققان تاملار، كۇمىلاچ تامالردىن قويۇلغان، دېرىزىسىز ، توپا ھەم قاراڭغۇ ئۆيلەردى ئولتۇرىدىغانلىقى، ئۇ ئۆيلەرنىڭ ئىچىمۇ - تېشىمۇ ئاقارتىلماي لاي - لاي پېتىچە، سۇۋاق سۇۋاق پېتىچە تۇردىغانلىقى شەھەرلەر، بازارلار ، ھويلا قورۇلاردىن پاسكىنىچىلىق چىقىپ توپا يېغىپ تۇرىدىغانلىقى ئۇنىڭ كۆڭلىنى يەنىمۇ غەش قىلدى.       نەزەر خوجا قەشقەريىنىڭ يېرىمىنى دېگۈدەك ئايلىنىپ چىقىپ، ئۇ يەرلەردە مەسچىت - خانىقالار ئاز بولمىسىمۇ، ھېچقانداق يەردە باسمىخانا، كىتابخانا ئۇچراتمىغانلىقى، گېزىت - ژۇرنال دېگەننى ئۇلارنىڭ ئاڭلاپمۇ باقمىغانلىقىغا ھەيران قالدى. نىكاھ ئىشلىرىدا ھېچقانداق ئەدەب - قائىدىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىماي خوتۇنلارنى خالىغانچە تالاق قىلىۋېتىدىغانلىقىنى كۆڭلىگە زادىلا سىغدۇرالمىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 w. |+ S0 J0 \7 Q  e. Y      بولۇپمۇ نەزەر خوجا ئوقۇغان تارىخ كىتابلىرىدا: «ھونلار غەربكە سۈرۈلگەندە ئۇششاق كۆچمەن قەبىلىلەرنى ئالدىغا سېلىپ ماڭغان ھەمدە ئۇلارنىڭ ياردىمى بىلەن 4- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا رىم ئىمپېرىيىسىگە باستۇرۇپ كىرگەن. 5- ئەسىىگە كەلگەندە گېرمانلار زېمىنىغا باستۇرۇپ كىرگەن بۇ ھونلار «ئۇيغۇر، ئۇگرا، ھونگىرا» دېگەن ناملار بىلەن ياۋروپاغا يېتىپ بارغان. ھازىر ۋېنگىرلار ياكى ۋېنگىرىيىلىكلەر دەپ ئاتالغانلار دەل شۇلارنىڭ پۇشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ r* Q$ {6 y9 c% g0 G      شۇنداق قىلىپ ھونلار ياكى كېينچە «ئۇيغۇر» دەپ ئاتالغانلار مىلادىنىڭ بېشىدىلا تەڭرىتاغلىرىنىڭ جەنۇب - شىمالىغا ماكانلاشقان ئېرىقلار بىلەن ئارىلىشىپ كەتكەن. ئۇ ئۇيغۇرلار ئەسىرلەر داۋامىدا بۇ يەرلەردىكى تاغلىق جايلارنى، ۋادىلارنى ۋە چۆل - باياۋانلارنى ئاستا - ئاستا ئۆزلەشتۈرۈپ گۈللەندۈرگەن. شۇنىڭ بىلەن قەشقەرىيىنىڭ قەدىمكى تارىخىدا ئۆز مىللىتىنى <ئۇيغۇر> . . . دەپ يېزىلغان بولسىمۇ، «ئۇيغۇر» دېگەن نامنى دۇنيا تونۇمىسىمۇ، ئەمما قەشقەرىيىدە «ئۇيغۇر» دېگەن نام قوللىنىلماي قەشقەرلىك، خوتەنلىك، يەركەنلىك، ئاقسۇلۇق، كۇچالىق . . . دەپ ئاتىلىدىغانلىقىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ، ئۆز قۇلىقى بىلەن ئاڭلاپ بەكمۇ ئۈمىدسىزلەندى.       نەزەر خوجا قەشقەرىيىدە توختىماي يۇرت كېزىپ، خىلمۇخىل كىشىلەر بىلەن سۆھبەتلىشىپ، خۇددى سەيياھلاردەك تەپسىلىي خاتىرە يېزىش بىلەنلا قالماي يۇرت چوڭلىرى، ئۆلىمالار، زىيالىيلار بىلەنمۇ پىكىر ئالماشتۇرۇپ، ئۇلارغا ئۆزىنىڭ تەسىراتلىرىنى بايان قىلاتتى. ئۇلارنىڭ ئوي - پىكىرلىرىنى ئاڭلايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& X( C) h  Z" Z4 q4 b. ]% a" k' ^      - مەن كۆرگەن يۇرتلارنىڭ ھەممىسىدە، - دېدى بىر كۈنى نەزەر خوجا ئۆزى بۇ يەرگە كەلگەندىن بېرى ياخشى كۈتۈۋالغان، ھەمدەم بولغان، ھەمراھ بولغان بىر قىسىم مۆتىۋەلەرگە داستىخان سالغان سورۇندا تەسىراتىنى بايان قىلىپ، - مازارلارغا تاۋاپ قىلىش، ئەۋلىيا - ئەنبىيا دەپ ئاتالغانلارغا قول بېرىپ مۇرت بولۇش بەكمۇ ئومۇمىي ئىكەن. شەيىخلەر، دىۋانىلەر، دەرۋىشلەر، مۇرت - مۇخلىسلار ھەممە يەرنى قاپلاپ كېتىپتۇ. قارىغاندا، ئۇلار ئاللادىن غەيرىگە سېغىنىشنىڭ دۇرۇس بولمايدىغانلىقىنى چۈشەنمىسە كېرەك . . . - نەزەر خوجا ناھايىتى سىيلىق سۆزلەر بىلەن ئۆزىنىڭ گېپىنى شۇنداق باشلىدى. ئاندىن سورۇندا بەدەشقان قۇرۇپ، غىزالىنىپ ئولتۇرغانلارغا بىر قۇر قاراپ چىققاندىن كېيىن، - يېڭىچە مەكتەپلەرنىڭ ناھايىتى ئاز ھەم ئاجىزلىقىنى بايقىدىم. سەنئەت سورۇنلىرى، ئاۋمغا ئىلىم - ھېكمەتلەر ھەققىدە تەلىم بېرىدىغان، ھۆكۈمەت ئاچقان مەكتەپلەرگە كىرىپ ئوقۇيدىغان پەرزەنتلەرنىڭ بارماق بىلەن سانىغۇدەكلا ئىكەنلىكى مېنى تولىمۇ ئەپسۇسلاندۇردى، - دېدى.       نەزەر خوجىنىڭ گېپىنىڭ سالمىقىنى چۈشەنگەن سورۇن ئەھلى ئۇزاققىچە جىمجىت كەتتى. ۋە بىر ئازدىن كېيىن:       - ئېيتقانلىرى بەرھەق، - دېدى شۇلارنىڭ ئارىسىدىكى يۇرت چوڭلىرىدىن بىرى چىنە - قاچىدىكى چاينى بىر يۇتۇم سۈمۈرۈپ، ئۇ قاچىنى داستىخاندا قويغاندىن كېيىن ئالدىرىماي، دانىمۇ دانە سۆزلەپ، - سېلى ئورۇس يۇرتىدىن كەلگەن، بۇ يەردىكى ئەھۋال ئۇياقتىكى ئەھۋاللارغا ئوخشىمايدۇ. بۇ يەردە بۇرۇندىن قىپقالغان مەزھەپلەر تولا، ھەربىرىنىڭ ئۆزىنىڭ تۇتقان يولى، ئادەتلەنگەن خۇيى، جان ساقلاش ئۇسۇلى بار. ئۇلار ئۆز يولىنى ئۆزگەرتىشكە باشلايدىغان ھەر قانداق ۋەز - نەسىھەتكە قۇلاق سالمايدۇ.       - بىزدە ھاكىمىيەت يېڭى ئالماشتى. ھازىر يېڭى ھاكىمىيىتىنىڭ بىزنى قانداق يولغا باشلايدىغانلىقىنى بىلەلمەي تېڭىرقاپ قىېلىۋاتىمىز. شۇڭا يەنىلا كونىچە ئۇسۇلدا ياشاۋاتىمىز. ئۆزىمىزدە يېڭىچە مەكتەپلەرنى ئېچىپ خەلقنى يېڭىلىققا باشلىغۇدەك كۈچ يوق، سەرمايە يوق، - دېدى يەنە بىرى.       - كارىۋانچىلار بىلەن سېلىگە ئوخشاش ساياھەتچىلەرنىڭ ئېغىزىدىن، كىتابپۇرۇشلار ئېلىپ كەلگەن بەزىبىر كىتابلاردىن ئالمۇتا تەرەپلەردە يېڭىچە مەكتەپلەرنىڭ كۆپلىكى، ئەدەبىيات - سەنئەت ئورۇنلىرىنىڭ بارلىقى، ئۇلار خەلقنىڭ ئاڭ - سېزىمىنى ئېچىش ئۈچۈن ئاشكارە پائالىيەت قىلىدىغانلىقىنى ئۇقۇپ تۇرۇۋاتىمىز. بىراق بىز ئۇنداق قىلايلى، دېسەك كېيىن ھۆكۈمەتنىڭ دېتىغا ياقماي قالسا بېشىمىزغا بالا تېپىۋالمايلى، دەپ ئەنسىرەيمىز. ئورۇسلارغا ئوخشاش بۇ ئىشنى ھۆكۈمەت باشلاپ بەرگەن بولسىدى. ئۇ چاغدا بىزنىڭ بۇ يەر قايناپ كېتەتتى، - دېدى ياشراق كەلگەن، تۇرقىدىن  ئىلمىيلىكى چىقىپ تۇرىدىغان ئاقيۈزلۈك بىرى.       سورۇندىكىلەر شۇ تەرىقىدە پاراڭلىشىپ قىزىپ كېتىشتى. ھەممەيلەننىڭ ئۇ ھەقتە بولغان قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغۇسى كېلەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" a) k! ?$ y! J: \+ _: s      ئۇلارنىڭ ئارىسىدىن يېڭىچە مەكتەپلەرنى كۆپلەپ ئېچىش تەرەپدارلىرىمۇ چىقتى، يېڭى مەكتەپلەر بىلەن دىننى قارشى قويغۇچىلارمۇ چىقتى. بەزىلەر بىر قىسىم يەرلىك بايلاردىن مەبلەغ توپلاپ يېڭىچە مەكتەپ ئېچىنى ئوتتۇرغا قويدى. بەزىلەر: «مەدرىسلەر، مەسچىتلەرنىڭ قارمىقىدا ئېچىلغان قازىخانىلارنى ئۆزگەرتىپ يېڭىچە مەكتەپ قىلىش كېرەك» دېسە يەنە بەزىلەر: «ئۇلارمۇ بالا ئوقۇتۇۋەرسۇن، يېڭىچە مەكتەپنى ھۆكۈمەت ئاچسۇن» دېيىشتى. بەزىلەر موللىلار ئوقۇۋاتقان بالىلارغا يېڭىچە تەلىم بېرىش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويسا، بەزىلەر يېڭىچە ئوقۇتۇشنى بىلىدىغانلار يېڭىچە مەكتەپ ئاچقىنى ياخشى دېگەننى تەكىتىلىدى.       نەزەر خوجا ئۇلارنىڭ گەپلىرىگە ئەستايدىل قۇلاق سېلىپ، زېھىن قويۇپ ئاڭلايتتى ھەم ئۇلارنىڭ گەپ - سۆزلىرىنى كۆلىدە دەڭسەپ كۆرەتتى. لېكىن ئۇلارنىڭ كېيىنكى كۈنلەردە قانداق قىلىدىغانلىقىنى بىلمەيتتى. ئۇ بۇ گەپ - سۆزلەرنىڭ پەقەت مۇشۇ سورۇندىلا قېلىپ قالىدىغان - قالمايدىغانلقىغا تېخىمۇ كۆز يەتكۈزەلمەيتتى.       - مەن بۇياققا كەلگەندىن كېيىن نۇرغۇن نەسىلەرنى كۆردۈم، ئۆزۈم بىلمەيدىغان، كۆرۈپ باقمىغان ئاجايىپ ئىشلاردىن خەۋەردار بولدۇم. قەشقەرىيىدىكى ئۇيغۇرلار ھەقىقەتەن تارىخچىلار بايان قىلغاندەك قەدىمىي مىللەت ئىكەنلىكىگە شەكسىز ئىشەندىم، - دېدى نەزەر خوجا ھەممە جىم بولغان پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، ئۆزىنىڭ كۆڭلىدىكى يەنە مۇھىم تۈگۈننى يەشمەكچى بولۇپ، ھەم «قەشقەرىيىدىكى ئۇيغۇرلار» دېگەندەك ئاۋازىنى قەستەن يۇقىرى كۆتۈرۈپ.       سورۇن ئەھلى يەنە نەزەر خوجىنىڭ ئېغىزىغا دىققەت بىلەن قاراشتى: - بىراق بۇ يەردىكى جامائەت ئەزالىرىدىن مەن مىللىتىڭ نېمە؟ دەپ سورىسام «ئۇيغۇر» دېمەي ئۇ يەرلىك، بۇ يەرلىك دەپ جاۋاب بەردى. بۇ يەردە ئۇيغۇر دېگەن مىللەت نامىنى ئىشلەتمەيدىكەن، بۇ زادى قانداق ئىش؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 p- k: X' T! c( D* h: L      نەزەر خوجا بۇ سۇئالغا دەرھال جاۋاب بولالمىدى. ھەممە ھەيران بولغاندەك بىر - بىرىگە قارىشىپ نېمە دەپ جاۋاب بېرىشنى بىلەلمەي قېلىشتى. ئارىنى خېلىغىچە جىمجىتلىق باستى.       - ئا، بۇنىڭ نېمە كارايتى دەيلا، - دېدى بىرى ئاخىرى ئارىدىكى جمجىتلىقنى بۇزۇپ، ھەممىمىز بىر قەۋم بولغاندىن كېيىن نېمە دېسە دەۋەرمەمدۇ؟       - ئۇيغۇر دەيدىغانلارمۇ بار، سىلىگە ئۇلار يولۇقماپتۇ - دە، - دېدى يەنە بىرى سىپايىلىك بىلەن.       - نەزەر خوجا ئەپەندىمنىڭ گېپىمنىڭ تېگىدە گەپ بار، - دېدى سورۇندىكىلەرنىڭ ئىچىدىكى گەپنى ئالدىرىماي قىلىدىغان، ئەمما ھەر قانداق گەپنىڭ تېگىگە چۆكۈپ ئاندىن كۆز قارىشىنى ناھايىتى جايىدا بايان قىلىدىغان، بۇرۇتى يېڭىدىن خەت تارتقان ياش يىگىت، - نەزەر خوجا ئەپەندىم بىز بىر قەۋم بولغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ ئۈستىگە تارىختىمۇ بىز ئۇيغۇر دەپ تونۇلغان بولغاندىكىدىن، «ئۇيغۇر» دېگەننى ھەممىمىز تەڭ قوللانساق، بالىلىرىمىزمۇ، نەۋرە - چەۋرىلىرىمىزمۇ قوللانسا، بۇ يەردىكىلەرمۇ، باشقا يۇرتتىكىلەرمۇ، باشقا ئەللەردىكى قېرىنداشلىرىمىزمۇ شۇنداق دەپ قوللانسا جاھان بىزنى تېخىمۇ بەلەن تونۇيدىغان بولىدۇ. دۇنيانىڭ ھەممە يېرىدىكى قەۋملىرىمىزنى بىر نام ئاستىغا جەم قىلغىلى بولىدۇ، ئەۋلادتىن - ئەۋلادقا نامىمىز ئۆچمەيدۇ، دېمەكچى.       - بىزنىڭ بۇ قاراپايىم ئادەملىرىمىزگە ئۇنى چۈشەندۈرۈپ بولغىلى بولامتى، مىڭ دېگەن بىلەن ئۇلار يەنە ئۆزى بىگەننى قىلىۋېرىدۇ.       - بۇ ئۆزىمىزگە باغلىق ئىش، باشقا ئىشنى قىلالمىساقمۇ مىللەت نامىنى قوللىنىشنى قىلغىلى بولار؟!       - ئۇنىڭغا چوڭ ئادەمدىن بىرى باش بولۇپ، «ئۇيغۇر» دەپ قوللىنىڭلار دېسە قانداقكى، بولمىسا ئۇنىڭ ھېچقانداق ئۈنۈمى بولمايدۇ.       - مەسچىتلەردە جامائەتكە چۈشەندۈرۈش كېرەك، خەلق ئىمامىنىڭ گېپىنى ئوبدان ئاڭلايدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% P: k( t- d0 X" r      سورۇن باشقىدىن جانلىنىپ كەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! U. I2 h! [1 \% A       - بىز ھەممىمىزنىڭ ئۇيغۇر ئىكەنلىكىنى باشقا مىللەتلەر، يات تائىپىلەر بىلىدۇ. ئۇلار بۇ ھەقتە كىتابلىرىغا پۈتۈپ، ماقالىلىرىدا بايان قىلىپ جاھانغا ئېلان قىلىۋاتىدۇ، - دېدى نەزەر خوجا ھەممىگە تەكشى قاراپ، - بىراق، بىزنىڭ ئۆزىمىزدىن چىققان ئۆلىمالار، كاتتىلار، ئاغزىدا ئىلمى بار، قولىدا ئەمىلى بارلار ئۆزىمىزنىڭ تارىخىنى ئۆگەنمىگەچكە «ئۇيغۇر» دېگەن نامىمىزنى ئۇنتۇپ. كېتىۋاتىمىز، - نەزەر خوجا ھەممىنىڭ دىققىتى مەركەزلەشكەندىن كېيىن ئۆزى ئۆگەنگەن ئۇيغۇر تارىخىنى كۆپچىلىككە سۆزلەپ بەردى. چەتئەل ئالىملىرىنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرىدىن سورۇندىكىلەرنى خەۋەردا قىلدى.       - ئۇلار كۇپپار ( دىنسىز دېمەكچى)، ناسارا بولسىمۇ ھەق گەپ قىپتۇ، - دېدى نەزەر خوجىنىڭ تونۇشتۇرۇشلىرىدىن تەسىرلەنگەن بىرى ھاياجانلىنىپ، - ئەمما بىززە . . . ھەي . . . - ئېچىنغان ھالدا بېشىنى چايقىدى ئۇ.       - بىز تەرەپلەردە، - دېدى نەزەر خوجىمۇ ئەپسۇسلانغانلىقىنى ئوچۇق ئىپادىلەپ، - ئۆزىنى «تارانچى» دەۋالىدىغانلار كۆپ، قەشقەرىيىدە ئۇ يەرلىك، بۇ يەرلىك دەۋالىدىغانلار كۆپكەن . . .       - يەتتە سۇدىمۇ تارانچىلار كۆپما؟ - ھەيران بولۇپ سورىدى بىرى نەزەر خوجىدىن.       - ھە، مۇنداق دېسىلە، - دېدى ئۇ كىشى نەزەر خوجىنىڭ يەتتە سۇ تارانچىلىرىنى ھەققىدىكى تونۇشتۇرۇشلىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن، - «ئۇيغۇر» دېگەننى ئومۇميۈزلۈك قوللىنىش توغرا كەلسە، ئاۋۋال تارانچىلارنى ماقۇل قىلىش كېرەك. ئىلىنىڭ تارانچىلار بەك يامان. بەدۆلەت جاھاننى ئېلىپ، قەشقەرىيە قۇرغان چاغدىمۇ ئىلى تارانچىلىرى بەدۆلەتكە قوشۇلماي ئۆزلىرى سۇلتان تىكلىگەن. ئەمدى ئۇلارغا يەتتە سۇ تارانچىلىرى قوشۇلغان بولسا ئىش تېخىمۇ چىڭىغا چىقىپتۇ . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% S& ]- W' v  U. _      نەزەر خوجىنىڭ يېنىغا پىشىندىن كېيىن يىغىلغان سۆھبەتداشلار گەرچە ناماز شام بولۇپ كەتسىمۇ ھېچ تارقىلاي دېمەيتتى. ھېچكىمنىڭ بۇ سورۇننى ئاخىرلاشتۇرغۇسى كەلمەيتتى. بىر مۇنچىلىرى شۇ ئۆيدىلا شام نامىزىنى ئوقۇشتى . . .       - مېنىڭ دېمەكچى بولغىنىم، - دېدى نەزەر خوجا سورۇندىكى گەپ - سۆزلىرىنى خۇلاسە قىلغاندەك كەسكىن ئاھاڭدا بايان قىلىپ، - قەشقەرىيىدە ئۆزلىرىنى قەشقەرلىك، خوتەنلىك، يەركەنلىك، ئاقسۇلۇق، تۇرپانلىق، كۇچالىق، ياكى چەنتۇ دەۋالىدىغانلار بولسىمۇ ياكى ئىلى تەرەپلەردە، يەتتە سۇدا ئۆزلىرىنى تارانچى دەۋالىدىغانلار بولسۇن ھەممىسى بىر مىللەت، ھەممىسى «ئۇيغۇر مىللىتى». شۇڭا بىز بىر مىللەتنى تېرىقتەك چېچىۋىتىدىغان سەۋەب بولىدىغان ئەشۇنداق ناملارنى قاراق قويۇق قوللىنىۋەرمەي «بىز ئۇيغۇر مىللىتى» دەپ قوللىنىشنى ئاۋۋال ئۆزىمىزدىن باشلىشىمىز ئۇنى ئادەتكە ئايلاندۇرغىنىمىز ياخشى. ئاندىن پۇرسەت يارىتىپ بۇ ھەقتە ھۆكۈمەتكە ئىلتىماس سۇنۇپ ھۆكۈمەتنىڭ «ئۇيغۇر» دېگەن مىللەت نامىنى ئومۇميۈزلۈك قوللىنىش توغرىسىدا يارلىق چۈشۈرۈپ بېرىشنى تەلەپ قىلىش كېرەك. مۆلچەرىمچە قەشقەرىيىدە ھازىر تۆت مىليونغا يېقىن ئۇيغۇر بار ئىكەن. ئۇلار نامىنى «ئۇيغۇر» دەپ بىرلىككە كەلتۈرسىلا ئىلى، يەتتە سۇ تەۋەسىدىكى ئىككى مىلىيونغا يەتمەيدىغان تارانچىلارغا «ئۇيغۇر» دېگەن نامنى قۇبۇل قىلدۇرۇش ئاسانغا چۈشىدۇ . . .       بۇ نەزەر خوجىنىڭ ئالتە شەھەرنى ئارىلاپ چىققاندىن كېيىن قەشقەرىيىگە ئەھلىگە قىلغان رەسمىي سۆزى ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 f8 }7 O! q: K6 J6 T' @4 E       بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ T. n) s# l" ]& y8 E) b& V

barnawul

	تېڭىر قاپ قېلىش بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* M+ G  E& h& O0 m) l. o( l/ x       نەزەر خوجا غالجاتقا قايتىپ كەلگەندە پۈتۈن مەھەللە ئەھلى، يۇرت جامائىتى، ئۇرۇق - تۇغقانلار خۇددى مۇقەددەس مەككىنى تاۋاب قىلىپ كەلگەن ھاجىنى كۈتۈۋالغاندەك كۈتۈۋالدى. ئەھۋال سوراپ كىرگەنلەرنىڭ ئايىقى نەچچە كۈنگىچە ئۈزۈلمىدى. نەزەر خوجىنىڭ ئاتا - ئانىسىمۇ شۇنچە ئۇزۇن سەپەردىن ساق - سالامەت قايتىپ كەلگەن ئوغلىنىڭ دىدارىغا تويماي قاراپ بىر سۆيۈنسە، ئوغلىنىڭ كىشىلەرگە سۆزلەپ بەرگەن قەشقەرىيە ھەققىدىكى سۆزلىرىدىن ئۇنىڭ يىراققا سەپەر قىلىپ توغرا قىلغانلىقىنى چوڭقۇر چۈشىنىپ تېخىمۇ سۆيۈنەتتى. نەزەر خوجىنىڭ قەشقەرىيىنى ئايلىنىپ كەلگەنلىكىدىن خەۋەر تاپقان ئالمۇتىدىكى زىيالىيلار ھەتتا يەركەنت ۋە باشقا جايلاردىكى شائىر ئۈلپەتلىرى، مۇئەللىملەر، دوست يارەنلەر، شۇنداقلا قازان ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى تەتقىقاچىلارمۇ ئۇنى زىيارەت قىلىشىتى.       - سەن بىزنىڭ قەشقەرىيىدە ئىلمىي تەكشۈرۈش يۈرگۈگەن بىردىنبىر كىشىمىز، - دېدى ئالمۇتىدىن كەلگەن تارانچى زىيالىيلىرىدىن بىرى نەزەر خوجىنىڭ يەلكىسىگە ئۇرۇپ تۇرۇپ، - ئۆزىمىزنىڭ تەكشۈرۈشى دېگەن باشقا گەپتە. سەن ھەقىقەتەن ناھايىتى كەڭ، جانلىق ھەم نۇرغۇن مەلۇماتلارنى ئېلىپ كەپسەن، مەن قاشقالىقلار بىلەن تارانچىلارنى بىر كېچىككە كەلتۈرۈشنىڭ مۇھىملىقىنى چۈشەندىم. «ئۇيغۇر» دېگەن نامنى قەشقەرىيىدىمۇ، تارانچىلار ئىدىچىدىمۇ ئومۇملاشتۇرۇش كېرەك. مەن سېنىڭ «ئۇيغۇر ئوغلى» دېگەن تەخەللۇسۇڭدىن ئەمدى بۈگۈندىن تارتىپ كۈلمەيمەن، بەلكى قوللايمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. w: E7 A7 k  g* ~7 v      نەزەر خوجا قەشقەرىيىدىن قايتىپ كەلگەندىن كېيىنكى ئاتا - ئانىسى، ئۇرۇق - تۇغقانلىرى بىلەن جەم بولۇش شادلىقلىرى، دىدارلىشىش خۇشاللىقى ۋە باشقا خۇشاللىقلارنىڭ ھەممىسىدىن ئەشۇ زىيالىيلارنىڭ نەزەر خوجىغىغا بەرگەن خۇشالىقى ئېشىپ چۈشتى. ئوچۇقىنى ئېيتقاندا، نەزەر خوجا قەشقەرىيىدىن ناھايىتى كۆڭۈلسىز قايتقانىدى. چۈنكى ئۇ قەشقەرىيىدە كۆرگەن ئەھۋاللاردىن، بولۇنغان سۆھبەتلەردىن ئۇ يەردە «ئۇيغۇر» ئاتالغۇسىنى ئومۇملاشتۇرۇش ئۈچۈن بىرەسىنىڭمۇ كۆكرەك كېرىپ ئوتتۇرىغا چىقمىغانلىقىدىن مەيۈسلەنگەنىدى. شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ئۇيغۇر ئاتالغۇسىنى ئومۇملاشتۇرۇشتا تارانچىلارنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنى بىلىپ بەكمۇ ئۈمىدسىزلەنگەنىدى. مانا ئەمدى بۇ يەردىكى تارانچىلاردىن بولغان ئىناۋەتلىك بىر زىيالىينىڭ كۆكرەك كېرىپ ئوتتۇرىغا چىققانلىقىدىن ئالەمچە خۇشاللىققا چۈمگەنىدى. بۇ ئۇنىڭغا ناھايىتى زور ئىلھام بولدى. ئۇ كۈتمىگەن يەردىن قوللاشقا ئېرىشكەنىدى. شۇڭا ئۇ قايتىدىن روھلىنىپ قولىغا قەلەم ئالدى. ئۇ ئالدى بىلەن «ئالتە شەھەرگە سەپەر» ناملىق ساياھەت خاتىرىسىنى يېزىپ، ئالتە شەھەرگە كۆرگەن، ئاڭلىغانلىرىنى، ئىگەللىگەن ئەھۋاللىرىنى تەپسىلى بايان قىلىپ، يەتتە سۇدىكى ئوقۇرمەنلەرگە، زىيالىيلارغا، مۇئەللىملەرگە ھەم جامائەتكە ئالتە شەھەردىكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەھۋالىنى تونۇشتۇردى.       «بۇرۇنقى زاماندا، ‹ئۇيغۇر› دەپ ئاتىلىپ، ھازىر ئاتىسىز قالغان ئالتە شەھەر خەلقىنىڭ تۇرمۇش مەنزىرىسى ناھايىتى ئېچىنىشلىق ۋە بىچارىدۇر. بىز بۇنى 1913- يىلى ئاقسۇغا قىلغان سەپىرىمىز جەريانىدا كۆرۈپ يەتتۇق. مەسىلەن ئۇ يەردە ئون بەش سوم قەرزىنى بېرەلمەي قالغان ئۇيغۇرنىڭ ئەزىز بالىسىنى بىر مانجۇ سودىگىرىگە ساتقانلىقىنى، ئىككى - ئۈچ مۇسۇلمان ئايالنىڭ يات تائىپىدىن بولغان بىرى بىلەن ئائىلە تەشكىل قىلغانلىقىنى . . . ئۇلارنىڭ ئۆتكەن - كەچكەن ئۇيغۇرلارنى مەسخىرە قىلىپ كۈلۈشۈپ ئولتۇرۇشقانلىقىنى، سارايلاردا مۇسۇلمانلارنىڭ پاھىشىۋازلىق قىلىشىۋاتقانلىقىنى، تەپسە ئۈزگىدەك ياش يىگىتلەرنىڭ توپ - توپ بولۇپ سىرتقا چىقىپ ۋارقىرىشىپ بىر پارچە نانغا زار بولۇشۇپ، دىۋانىلىك قىلىشىپ «يا ھەق، يا دوست، يا ئاللاھ» دەپ جەررە - ساما سېلىشقىنىچە ئۆتكەن - كەچكەنلەرنىڭ ئېتەكلىرىگە ئېسىلىپ يۈرۈشكەنلىكىنى كۆردۇق . . . ». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' c2 k; F& ^$ l4 N/ o  I! Y      نەزەر خوجا ئالتە شەھەر ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئەھۋالىنى تونۇشتۇرۇش بىلەنلا قالماي يەنە بۇ يەردىكى كەڭ جامائەتچىلىكىنىڭ دىققىتىنى قوزغاش، ئۇلارنىڭ ھېسىداشلىقىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ مۇلاھىزىسى ھەم كۆز قاراشلىرىنىمۇ ئوچۇق ئوتتۇرىغا قويۇپ مۇنداق يازدى: «ئالتە شەھەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىستىقبالى بەك قاراڭغۇ، تومانلىق ھەم ۋەھىمە ئىچىدە قالغانلىقىنى سەزدىم. ئاقسۇدا ئەھۋال ئەشۇنداق بولسىمۇ باشقا ياقلاردا ئۇنداق ئەمەستۇ. قەشقەر خەلقى خېلى تەرەققىي قىلغان بولسا كېرەك. ئۇ يەردە تەرەققىپەرۋەر مۇسابايوفلار، ئابدۇقادىر داموللىلار بورغۇ، دەپ ئۆزىمىزگە تەسەللى بەرگەنىدۇق. لېكىن بىزنىڭ بۇ ئۈمىدلىرىمىزنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى كۆردۇق . . . دېمەك ئۇ يەرنىڭ ھەممە يېرىدە ئەھۋال ئوخشاش. بىز ئالتە شەھەر ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئاۋۋال ‹ئۇيغۇر› ئاتىلىپ، كېيىن ئاتسىز قالغان دېگەنىدۇق. بۇ نېمە ئۈچۈن؟ يەرلىك بىر ئۇيغۇردىن سەن كىم؟ دەپ سورىساڭ، ئۇ قىلچە ئىككىلەنمەستىن ‹قەشقەرلىك› ياكى ‹خوتەنلىك› دەپ جاۋاب بېرىدۇ. ئۇ دېگەن يەر - جاي نامىغۇ، دېسەڭ، ئۇ دەرھال مەن مۇسۇلمان دەيدۇ. ياق، مەن سېنىڭ دېنىڭ نىمە؟ دەپ سورىمىدىم، دېسەڭ ھودۇقۇپ تۇرۇپ، ‹مەن چەنتۇ› دەيدۇ. قازاق، قىرغىزلارغا ئارىلاشقان يەرلىكلەر ‹بىز سارت› دەيدۇ. دېمەك ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى بىلمەيدۇ. مانا بۇ جاھالەت!». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. U4 w6 o1 V) }- }* ]) L5 S      نەزەر خوجا ئۆزىنىڭ نەچچە يىلىدىن بېرى ئۆگەنگەن تارىخ بىلىملىرىنى، باشقا مىللەتلەردىن چىققان ئاتاقلىق ئالىملار، تارىخشۇناسلار، ئۇيغۇرشۇناسلاردىن بولغان مالوف. غالىمجان ئىبراھىموۋ ۋە نۇشرىۋان يائوشېۋلارنىڭ ئۇيغۇر تارىخى ۋە ئۇيغۇر مىللىتى توغرىسىدىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىنى تەكرار - تەكرار سۆزلەپ يېزىپ، باشقا مىللەت قىدىرغۇچىلىرى، ئىزدەنگۈچىلىرى رادلوف، ستەيىن، پېرژىۋالىسكىي، چوقان ۋەلىخانوفلارنىڭ ئىزىدىنىش جاسارىتى ھەم رولىنى مەدھىيلەيدۇ. ئاندىن ئۆزىمىزدىكى بوشاڭلىق، ھورۇنلىقلارغا قارىتىپ ئۆتكۈر پىكىر بىلەن مۇنداق كۆرسىتىدۇ:       «باشقا خەلقلەرنىڭ بىزنىڭ تارىخىي ئەھۋالىمىزنى بىلىش يولىدا ئالتە شەھەر چۆللىرىنى كېزىپ، تۇرپان ۋە قومۇل خارابىلىرىنى كولاپ، يەر تېگەىدىن چىققان تاش، كېسەك ۋە باشقا يوچۇن بويۇملارنى تېپىش ئارقىلىق تارىخىي مەلۇماتلارنى يىغىپ، پۈتكۈل ئالەمگە ئېلان قىلىپ تۇرغان يەردە بىزنىڭكىلەرنىڭ ئۆتكەنلەر تەرىپىدىن نەشىر ئېتىلىپ مەيدانغا چىققان مەلۇماتلارنى يىغىپ بېرىش قاتارلىق ھىممەت ۋە غەيرەتلىرى بولمىسا بۇنى ئۆزىمىزنىڭ ھورۇنلىقىدىن كۆرىمىز!». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! g  J+ H8 S3 y" W      نەجەر خوجىنىڭ ماقالىلىرى، سۆزلىرى يەتتە سۇ جامائەتچىلىكى، جۈملىدىن تارانچىلار ئارىسىدا تەرسىر كۆرسىتىشكە باشلىدى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە بىر مۇنچىلار نەزەر خوجىنىڭ مۇددىئاسىنى چۈشىنىشكە باشلىدى. يەتتە سۇنىڭ ئۇ يەر، بۇ يەرلىرىدە ئۇنىڭ تەشەببۇسىنى ئېتىراپ قىلىشقا، ئۇنىڭغا مايىل بولۇشقا دەۋەت قىلىدىغان سادالار كۆتۈرۈلدى. بىراق ئۇ ئومۇمىي ئېقىمغا ئايلىنشىتىن تېخى يىراق ئىدى. چۈنكى نەزەر خوجىنىڭ تىرىشچانلىقلىرىنى خەلق ئارىسىغا يايىدىغان، ئۇنى يەتتە سۇدا ئاساسى كۈچ ھەم ئاساسىي قوشۇن بولۇپ تۇرۇۋاتقان تارانچىلارنىڭ قوللىشىغا ئېتىشتۈرۈش ئۈچۈن ئىزچىل پائالىيەت ئېلىپ بارىدىغان سورۇن، تەشكىلەت، شۇنىڭدەك مەتبۇئات يوق ئىدى. شۇڭلاشقا نەزەر خوجىنىڭ ماقالىلىرىنىڭ، سۆزلىرىنىڭ ئەمەلىي ئۈنۈمى ئانچە روشەن كۆرۈنمەيۋاتاتتى، بۇنى نەزەر خوجا ئۆزىمۇ سەزگەن ئىدى. شۇڭا ئۇ تەرەپ - تەرەپكە قاتراپ پىكىرداشلىرى بىلەن مەسلىھەتلىشىپ مەتبۇئات تەشكىللەش، ئاممىۋى تەشكىلات قۇرۇش يولىدا ئەستايىدىل ئىزدىنىشكە كىرىشتى. نەزەر خوجا بۇ ئىشنى ۋۇجۇدقا چىقىرىش يولىدا كۆپ يول ماڭغان، ھۆكۈمەت تارماقلىرى، ئىلىم مۇئەسسەسەلىرى، ئىلىم - پەن تەتقىقات ئورۇنلىرىغا نۇرغۇن قېتىم دوقۇرغان بولسىمۇ، مەخسۇس ئۇيغۇر تىل - يېزىقىدا بىرەر مەتبۇئات تەسىس قىلىدىغان ھېچقانداق يول ۋە ئىمكانىيەت تاپالمىدى. چۈنكى بۇ دەل 1- دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلى بولۇپ، چار ھۆكۈمىتى پۈتۈن زېھنى كۈچىنى ئۇرۇشقىلا مەركەزلەشتۈرگەنىدى. ئۇرۇشنىڭ سوزۇلۇپ كېتىشى جايلاردا، يەرلىك ئاھالىلەر ئارىسىدا، ئومۇمىي خەلق ئارىسىدا تەمىنلەش جىددىيلىشىش، ئاشلىق، كېيىم - كېچەك، يېمەك - ئىچمەك يېتىشمەسلىك ئەھۋاللىرى كۆرۈلۈشكە باشلىغانىدى. چار ھۆكۈمىتى مەملىكەت ئىچىدە يۈز بېرىۋاتقان بۇ ئىشلرنى ئوڭشاشنىڭ ئورنىغا ھەدەپ ئوق - دورا، قورال - جابدۇق ئىشلەپچىقىرىشنى كۈچەيتىپ، توختىماي ئەسكەر ئېلىش يارلىقى چۈشۈرۈپ، ھەممىنى ئەنسىزلىككە سېلىپ قويۇۋاتاتتى. روسىيىدىكى بىر مۇنچە يەرلەردە ئورۇسلارمۇ قوراللىنىپ ئۇرۇشقا قارشى تۇرۇش، ئەسكەرلىككە بېرىشىقا قارشى تۇرۇشنى ئوچۇق كۆتۈرۈپ چىقىپ، قوزغىلاڭ كۆتۈرۈشكەنىدى. شۇ ئارىلىقتا يەنە بۇ قوزغىلاڭنى بولشىۋىكلار تەشكىللەپتۇ، دېگەن گەپمۇ ئاۋۇشقا باشلىدى. رۇسلارنىڭ قوزغىلاڭلىرى ھەر قايسى شەھەرلەردە كۈچەيمەكتە ئىدى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 q; X! e' X" W0 U9 x7 ?  o9 q      يەتتە سۇدىمۇ ئانچە ياخشى ئەمەس بولۇپ، يەنىلا غۇلغۇلا چىقىپ تۇرۇۋاتاتتى. شۇڭا يەتتە سۇ ھۆكۈمەتنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسى، تارانچىلار مەسىلىسىنى ئويلىشىدىغان ۋاقتى يوق ئىدى. ئۇنى ھەتتا خىيالىغىمۇ كىرگۈزۈپ قويمايتتى. دەل ئەشۇنداق ھەممە ئادەم ياۋرۇپادا بولۇۋاتقان ئۇرۇشتا كىمنىڭ غەلبە قىلىشىغا كۆز تىكىپ تۇرغان كۈنلەردە چار پادىشاھ ھۆكۈمىتىدىن يەتتە سۇ گوبېرنىسىگە يارلىق كەلدى. ئۇ يارلىق چار ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ قېتىمقى ئۇرۇشتا غەلبە قىلغانلقى توغرىسىدىكى يارلىق ئەمەس ئىدى. يەتتە سۇدىكى تارانچىلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ نامىنى بىرلىككە كەلتۈرۈش توغرىسىدىكى يارلىقىمۇ ئەمەس بەلكى يەتتە سۇدا ياشاۋاتقان يەرلىك خەلقتىن، ئۇلارنىڭ مىللىتى قانداق بولۇشى، ئۆزلىرىنى نېمە دەپ ئاتىشىدىن قەتئىينەزەر ياشلارنى ئەسكەرلىككە سەپەرۋەر قىلىش، ھەربىر ئائىلىدىن، ھەربىر يېزىدىن، ھەربىر ئاۋۇلدىن، ھەربىر قىشلاقتىن، شۇنىڭدەك ھەربىر شەھەردىن ئەسكەر ئېلىش توغرىسىدىكى يارلىق ئىدى. چۈنكى بۇ كەمگە كەلگەندە چار ھۆكۈمىتى ئۇرۇشتا چىقىم بولغان ئەسكەرلىرىنىڭ ئورنىنى رۇسىيىدىكى رۇسلاردىن تولدۇرۇش ئىمكانىيىتىنى تاپالماي باشقا مىللەتلەردىن ئەسكەر تولۇقلاش ئارقىلىق غەلبە قىلىشنى پىلانلىغانىدى ۋە رۇسىيە تۈ*ركىسىتاندىن ئەسكەر ئېلىشقا جىددىي ئېھتىياجلىق بولۇپ قالغانىدى. كۆپ ئۆتمەي چار پادىشاھ ھۆكۈمىتىنىڭ يارلىقى بويىچە تۈ*ركۈم - تۈ*ركۈملەپ قوراللىق گۇرۇپپىلار قۇرۇلۇپ، ئۇلار يەتتە سۇنىڭ ھەربىر يېزىسىغا، ئاۋۇل - قىشلاقلىرىغا دەبدەبە بىلەن ماڭدۇرۇلدى. نەزەر خوجا ئەسكەر ئېلىش ئىشىنىڭ تېززەك ئاخىرلىشىپ، يەتتە سۇ ھۆكۈمىتىنىڭ تېزرەك نورمال خىزمەت مۇھىتىغا ئىگە بولۇشىنى كۈتۈپ تۇرۇشقا مەجبۇر بولدى. ئۇ بۇ ئىش ئاخىرلاشسا، يەتتە سۇ ھۆكۈمىتىنىڭ يەرلىك خەلقلەرنىڭ ئىشىغا مەسئۇل مەھكىمىلىرى بىلەن سۆزلىشىپ بېقىش نىيىتىگە كەلدى. ئۇ ئەنە شۇنداق نىيەت بىلەن ئۇلار بىلەن كۆرۈشكەندە دەيدىغان گەپلىرىنى ئويلاپ، ئۇلارنى «تەلەپنامە» تەرىقىسىدە يېزىپ چىقتى. ئۇ «تەلەپنامە»دە، «ئۇيغۇر» ئاتالغۇسىنى بىرلىككە كەلتۈرۈشنىڭ ئەھمىيىتى، زۆرۈرلىكى، شۇڭا ئۇنى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئىشىنى قول سېلىپ ئىشلەيدىغان مەخسۇس بىر ئاممىۋى تەشكىلات قۇرۇش لازىملىقى ھەققىدە يازدى. ئۇ ئۆزى يازغان تەلەپنامىدىن مەمنۇن بولۇپ، ئۇنى ھۆكۈمەت مەھكىمىسىگە تېزرەك سۇنۇشىنى كۈتۈپ تۇرغاندا، ئۇنىڭ قولىقىغا تېخىمۇ ئەنسىز خەۋەرلەر ئاڭلىنىشقا باشلىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ y; r2 `; H3 M: b) O      - پادىشاھنىڭ ئەسكەر ئالغىلى چىققان ئادەملىرنى خەلق توپى قورشىۋاپتۇدەك. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- A6 F( c( E$ u      - ئاۋۋۇل، قىشلاقلاردىكى قازاقلار قوزغىلىپ، ئەسكەرلەر ئالغىلى چىققانلارنى ئۆلتۈرۈۋېتىپتۇدەك.       - قازاقلار بىلەن يېزىلاردىكى تارانچىلارنىڭ پادىشاھنىڭ ئەسكەر ئالغىلى كەلگەن ئەمەلدارلىرىنى قىرىپ تاشلاپتۇدەك. ئاۋۇل، قىشلاقلاردىكى پادىشاھ ئەمەلدارلىرىنىڭ ئۆيلىرىگە ئوت قويۇپ، ئۇلارنىڭ بىرەسىنىمۇ قويماي ئۆلتۈرۈۋېتىپتۇدەك. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ o1 u" S. H- n- z  E      نەزەر خوجىنىڭ قۇلىقىغا يەتكەن بۇ خەۋەرلەرنىڭ راستلىقىنى ئىسپاتلىغاندەك، ھايال ئۆتمەي پۈتكۈل يەتتە سۇدا ئەسكەر ئېلىشقا، چار پادىشاھقا قارشى چوڭ قوزغىلاڭ كۆتۈرۈلدى. قوزغىلاڭدا ئامان قالغان پادىشاھ ئەمەلدارلىرى ئالاقزادىلىك بىلەن قېچىشقا باشلىدى. ئۇزۇن ئۆتمەي يەتتە سۇغا ئۇزۇن مىلتىق، ھەم قىلىچ ئاسقان، بۇرۇتلۇق ئەسكەرلەر تۈ*ركۈم - تۈ*ركۈملەپ كېلىشكە باشلىدى. ئۇلار ئۆزلىرى بىلەن توپ - زەمبىرەكلەرنى، ساندۇق - ساندۇق ئوق - دورىلارنى ئېلىپ كەلگەنىدى. بۇلار پادىشاھ يەتتە سۇدا پارتىلغان قوزغىلاڭنى باستۇرۇش ئۈچۈن ئەۋەتكەن جازالاش ئەترەتلىرى ئىدى. يەتتە سۇ چوڭ مالىمانچىلىققا پېتىپ قالدى. ئاخىرى قوزغىلاڭ باستۇرۇلدى. جازالاش ئەترەتلىرى رەھىمسىزلىك بىلەن قوزغىلاڭچىلاردىن ئۆچ ئېلىشقا باشلىدى. يېڭىلگەن قوزغىلاڭچىلار ئوت قويۇلغان، بۇلاڭ - تالاڭ قىلىنغان ئاۋۇل، قىشلاقلارنى تاشلاپ ئىلىغا قاچتى. يەتتە سۇنىڭ ۋەزىيىتى كۈندىن - كۈنگە ئەنسىزلىشىپ كەتتى. ئارقىدىن مەجبۇرى ئەسكەر ئېلىش كۈنسىرى ئەۋىج ئالدى. پادىشاھ ئەسكەرلىرى قىرغىنچىلىقنى، بۇلاڭ - تالاڭنى توختاتىمىدى. ئۇلار بىر تەرەپتىن تەرەپ - تەرەپتە يۈز بېرىۋاتقان قوزغىلاڭلارنىڭ باشچىسى لېنىن ھەم ئۇنىڭ رەھبەرلىكىدىكى بولشىۋېكلار، دەپ تونۇشۇپ بولشىۋېكلارغا قارشى باستۇرۇش، تۇتۇش، قاماش ۋە جازالاشنى كۆچەيتسە يەنە بىر جەھەتتىن دۇنيا ئۇرۇشىدا غەلبە قىلىش ئۈچۈن پۈتۈن كۈچىنى ئىشقا سالدى.       خەلق ئارىسىدا، يەتتە سۇدىمۇ ئەمدى ھەممەيلەن لېنىننى، بولشىۋىكلار پارتىيىسىنى بىلىدىغان بولۇپ كەتتى. خەلق يەتتە سۇدىلا ئەمەس رۇسىيىدىمۇ زور بىر ئۆزگىرىشنىڭ يۈز بېرىشىنى، ھاكىمىيەتنىڭ يېڭىلىنىشىنى ئۈمىد قىلىشقا كىرىشتى ھەمدە رۇسىيىدە بولۇۋاتقان ۋەقەلەرگە سەگەكلىك بىلەن كۆز تىكىپ، ئۇ يەرگەن كەلگەن ھەر قانداق خەۋەرنى دىققەت بىلەن ئاڭلايدىغان بولۇپ كەتتى. ئەنە شۇنداق كۈنلەردە رۇسىيىدىن ھەممىنى ھاڭ - تاڭ قالدۇرىدىغان، ھەتتا چۆچۈتىۋېتىدىغان بىر خەۋەر تارقالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 b, y2 C% s7 K% l      - چار پادىشاھ ئاغدۇرۇلۇپتۇ!       - چار پادىشاھ ھاكىمىيىتى گۇمران بوپتۇ!       نەزەر خوجا بى خەۋەرنى ئاڭلاپ ئورنىدىن لىككىدە تۇرۇپ كەتتى. ئۇ بۇنى قازاندىكى بىر كەسىپدىشىدىن كەلگەن خەتتە ئوقۇغانىدى. ئۇ خەتتىكى ھاياجانلىق خۇش خەۋەرنى ئوقۇۋېتىپ، چۆچۈپ كەتكەنىدى. ئۇ بۇنىڭغا دەرھال ئىشەنمىدى. سەۋەبى ئۇ ھەر قانچە زور قوزغىلاڭ بولسىمۇ چار پادىشاھنى ئاغدۇرۋېتەلمەيدۇ، دەپ قارايتتى. چۈنكى ئۇ تارىخچى ئىدى. ئۇ ئۇيغۇر تارىخنىلا ئەمەس، ھەتتا رۇس تارىخىنىمۇ ئوبدان ئۆگەنگەنىدى. بولۇپمۇ ئۇ چار پادىشاھنىڭ تارىخىنى پىششىق بىلەتتى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 X8 ]6 h2 l% H4 e3 t  ~" m! t$ z      ياۋرۇپادا ياشايدىغان رۇسلار 9- ئەسىرگە كەلگەندە كىيىۋ شەھىرىنى مەركەز قىلغان فېئودال خانلىق قۇرغانىدى. كىيۋنى مەركەز قىلغان، كىېيىن يەنە كىيىۋ خانلىقىغا قارايدىغان ئەتراپتىكى كېنىزەكلەر قوشۇلۇپ، «رۇسىيە» دەپ ئاتالغانىدى. 14- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە غەربكە يۈرۈش قىلغان موڭغۇل قوشۇنلىرى كىيىۋ خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئۇنىڭ ئورنىغا موڭغۇللارنىڭ «ئالتۇن ئوردا» خانلىقىنى تىكلىگەنىدى. بىراق ئۇ چاغدا موڭغۇللار موسكۋا كېنەزلىكىنى يوقاتمىغانىدى. بۇنىڭ بىلەن موسكۋا كېنەزلىكى ئەتراپىدىكى ئۇششاق كېنەزلىكلەرنى بويسۇندۇرۇپ قايتىدىن بىرلىككە كەلگەن ئىدى. ئاندىن ئۇلار ئومۇميۈزلۈك قوزغۇلۇپ كۈرەش قىلىپ موڭغۇللارنىڭ  ھۆكۈمرانلىقىدىن قۇتۇلدى. موسكۋانى مەركەز قىغان «موسكۋا كېنەزلىكى» 1547- يىلىغا كەلگەندە كېنەزلىككە ئولتۇرغان ئىۋان Ⅳ ئۆز نامىنى تارىختا سىپارتاك قوزغىلىڭىنى باستۇرۇپ، رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ شۆھرىتىنى ئاشۇرغان يولى تىسىزادەك پادىشاش بولۇشنى نىشان قىلىپ، ئۆزىنى «چار پادىشاھ» دەپ ئېلان قىلدى. «چار» دېگەن سۆز لاتىنچە «تىسىزار» دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. شۇڭا «چار پادىشاھ» دېگىنى «تىسىزاردەك پادىشاھ» دېگەنلىك بولاتتى. پادىشاھ ئىۋان يالغۇز نامىنى يۆتكەش بىلەنلا چەكلىنىپ قالمىدى، بەلكى تەسىرىنى كېڭەيتىپ ئورال، سىبىرىيە، بالتىق دېڭىزى، قارا دېڭىز بويلىرى ۋە ئوتتۇرا ئاسىياغىچە يېتىپ باردى.       1721- يىلىغا كەلگەندە پادىشاھلىق پېتىر Ⅰ نىڭ قولىغا ئۆتتى. ئۇ ئۆز پادىشاھلىقى قارمىقىدىكى رۇسىيىنى «رۇس ئىمپېرىيىسى» دەپ جاكارلىدى. شۇنداق قىلىپ كېيىنكى تەخت ۋارىسلىرى يېڭىدىن تەختكە ئولتۇرغاندىن كېيىن ئىلگىرىكى پادىشاھنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قلىپ، زېمىنىنى كېڭەيتىشىنى مۇھىم ئورۇنغا قويدى. ئىمپېرىيىنى مىسلىسىز قۇدرەت تاپقۇزدى. چار پادىشاھلىق نىكولاي Ⅲ نىڭ دەۋرىگە كەلگەندە چار پادىشاھنىڭ زېمىنى بۇرۇنقى موسكۋا كېنەزلىكى، كىيۋنى مەركەز قىلغان «رۇسىيە» دەۋرىدىكى 29 مىڭ كىۋادرات كىلومېتىردىن 22 مىلىيون 370 كىۋادرات كىلومېتىرغا يەتكەنىدى. ھەمدە «چار پادىشاھ»لىق ھاكىمىتى يولغا قويۇلغاندا 360 يىل بولغانىدى! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, P. M: X1 u! r- M. n      - قانداق ئىشلار بولۇپ كېتىۋاتىدۇ - ھە؟! نەزەر خوجا ئەشۇ تارىخلارنى بىرمۇ بىر ئەسلەپ ئۆز - ئۆزىگە سۇئال قويدى.       نەزەر خوجىنىڭ تارىخ بىلىمى مول بولغىنى بىلەن سىياسىي بىلىمى تولىمۇ كەمچىل ئىدى. ئۇ تارىختىكى خانلىقلارنىڭ ئالمىشىشى ئۇنداق ئاسان بولمايدىغانلىقىنى، بولۇپمۇ چار رۇسىيىدەك بۇنداق قۇدرەتلىك ئىمپېرىيىنى ئاغدۇرۇشنىڭ ئۇنداق ئاسان ئەمەسلىكىنى بىلگەچكە قولىدىكى خەتكە يېنىش - يېنىشلاپ قاراپ، سىياسىنىڭ تارىخقا قارىغاندا ناھايىتىمۇ ئۆزگىرىشچان بولىدىغانلىقىغا ھەيران قىلىۋاتاتتى. راست دېگەندەك، سىياسىي بەك ئۆزگىرىشچان ئىدى. نەزەر خوجا چار پادىشاھنىڭ راس ئاغدۇرۇلغان ياكى ئاغدۇرۇلمىغانلىقىنى ئۆزى بىۋاستە ئېنىقلاپ بېقىشقا تۇتۇنغاندا، پېتىربۇرگدا يېڭى «ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت» قۇرۇلغانلىقى ھەققىدە خەۋەر كەلدى. ئارقىدىنلا يەنە رۇسىيىدە ئىككى خىل ھاكىمىيەتنىڭ بىرلا ۋاقىتتا تىكلەنگەنلىكى، ئۇنىڭ بىرى كىرىنىسكى رەھبەرلىكىدىكى ۋاقىتلىك ھۆكۈمەت، يەنە بىرى بولشىۋېكلار رەھبەرلىكىدىكى ئىشچى - دېھقانلارنىڭ سوۋېت ھاكىمىيىتى ئىكەنلىكىنى بىلدى. ئەمدى بولشىۋېكلار بىلەن ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت ئوتتۇرىسىدا ھاكىمىيەت تالىشىش كۈرىشى باشلاندى. كۈرەشتە ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت تەرەپدارلىرى ئاشكارا پائالىيەت يۈرگۈزەتتى. ئۇلار چار پادىشاھنىڭ قوشۇنىنى قايتىدىن تەشكىللەپ بىر بۆلۈكنى ياۋرۇپادىكى ئۇرۇشنى داۋام قىلىشقا سالدى. يەنە بىر بۆلۈكنى بولشىۋېكلار ھاكىمىيىتىنى يوقۇتۇشقا قاراتتى. بۇ چاغدا ئۇرۇشتىن جاق تويغان، تىنچ تۇرمۇش كەچۈرۈپ گادايلىقتىن قۇتۇلۇشقا ئىنتىلگەن خەلق «ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت» تەرەپكە ئەمەس بولشىۋېكلار تەرەپكە ئۆتتى. بولشىۋېكلارنى، لېنىننى ھىمايە قىلىش، بولشىۋېكلارنىڭ، لېنىننىڭ چاقىرىقىغا قىزغىن ئاۋاز قوشتى. ئۇلار بولشىۋېكلار رەھبەرلىكىدىكى ئىشچىلار، دېھقانلاردىن قىزىل ئارمىيە تەشكىل قىلدى. بۇ قىزىل ئارمىيە كىرنىسكىي ۋاقىتلىق ھۆكۈمىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلىدى. چار پادىشاھتىن كېىين ئاران بىر نەچچە ئايلا ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقىتلىق ھۆكۈمەتنىڭ ئورنىغا «سوۋېت ھاكىمىتى» تىكلەندى . . .       ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئۆزگىرىشلەر ناھايىتى تېز بولۇپ كەتتى. بولشىۋېكلار ئاشكارە ئوتتۇرىغا چىقتى. ئۇلار يەتتە سۇدىمۇ سوۋېت ھاكىمىيىتىنى قۇردى. پارتىيە تەشكىلاتلىرىنى ھەر مىللەت خەلقى ئارىسىغا كېڭەيتتى. كومپارتىيە، پولشىۋېكلار، قىزىللار، قىزىل گۋاردىيە، كوممۇنىزىم، مىنىشىۋېكلار، ئاقلار، ئاق گۋاردىيە، كولاكلار، مۇشتۇمزۇرلار، پومىشچىكلار دېگەن ئاتالغۇلار پەيدا بولدى. ئاتالغۇلار بىلەن تەڭ ئىلگىرىكى ھاكىمىيەتمۇ ئاستىن - ئۈستىن بولۇپ كەتتى. نامراتلار، گادايلار، كەمبەغەللەر يەرلىك «سوۋېت»لەرگە كىرىپ يۇرت سوراشقا باشلىدى. ئىلگىرىكى بولۇس، ئاقساقال، قازى، مۇپتىلار بىراقلا ئەمەلدىن قالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% k' v( H$ ^* K9 m* P      نەزەر خوجا كۆز ئالدىدىكى، ئۆزى تۇرۇۋاتقان غالجات يېزىسىدىكى، ئالمۇتىدىكى، ئومۇمەن يەتتە سۇدىكى ئۆزگىرىشلەرنى كۆرۈپ ھەقىقەتەن ئاسمان - زېمىن ئۆزگىرىش بولغانلىقىغا، چار پادىشاھنىڭ تۈپ يىلتىزىدىن قۇمۇرۇپ تاشلانغانلىقىغا ئىشەندى. بۇنداق قۇدرەتلىك كۈچ قەيەردىن كەلدى؟ نەزەر خوجا بۇنى نېمە ئۈچۈن بايقىماي قالدى؟ نەزەر خوجا بىر مەھەل نىېمە قىلارىنى بىلمەي تېڭىرقاپ قالدى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, ]$ }5 ], s. ]1 {