 |
ئەڭ ئاخىرقى دەرس
ئالفونسە دائۇدىت
(مەنبە: ئىزدىنىش تورى)
ئاشۇ كۇنى ئەتىگەندە، مەكتەپكە ناھايتى كىچىكىپ باردىم، كۆڭلۇمدە خەنمەير ئەپەندى تىللايدىغان بولدى، دەپ ناھايتى قورۇقتۇم، ئۇنىڭ ئۇستىگە ئۇ بىزدىن پىلنىڭ تۇرلىنىشىنى سورايدىغانلىقىنى ئىيتقانىدى،لىكىن مەن ھىچنىمە دەپ بىرەلمەيتتىم. شۇڭا مەكتەپكە بارماي، دالاغا چىقىپ ئويناپ كىلەيچۇ، دىگەن نىيەتكە كەلدىم.
ھاۋا شۇ قەدەر ئىللىق، شۇ قەدەر سۇزۇك ئىدى! بۇلبۇللار ئورمان چىتىدە يىقىملىق، چاڭ- چاڭ سايرايتتى؛ تاختاي تىلىش زاۋۇتىنىڭ كەينىدىكى چىملىقتا پروسىيە [پرۇسىيە- شۇ چاغلاردا گىرمانيە تەۋەسىدىكى ھەربىي مۇستەبىت دۆلەت ئىدى. ئۇ پرۇسىيە- فرانسىيە ئۇرۇشى(1870-1871) دا فرانسىينى مەغلۇپ قىلىپ، گىرمانىيىنى ئاخىرقى ھىسابتا بىرلىككە كەلتۇردى.] ئەسكەرلىرى مەشىق قىلىۋاتاتتى. بۇ مەنزىرلەر پىل تۇرلىنىشىنىڭ ئىشلىتىلىشىگە قارىغاندا خىلىلا قىزىقارلىق ئىدى؛ لىكىن مەن يەنىلا ئۆزۇمنى تۇتۇپ، شۇ ھامان مەكتەپكە قاراپ يۇگۇردۇم.
بازار مەھكىمىسىدىن ئۆتۇپ كىتىۋىتىپ، نۇرغۇن ئادەملەرنىڭ ئىلان تاختىسى ئالدىدا تۇرغانلىقىغا كۆزۇم چۇشتى. يىقىنقى ئىككى يىلدىن بۇيان، ئۇرۇشتىكى مەغلۇبيەت، سىلىنغان ئالۋان- ھاشارلار، قوماندانلىق شىتابنىڭ ھەرخىل بۇيرۇقلىرى قاتارلىق يامان خەۋەرلەرنىڭ ھەممىسى ئاشۇ يەردىن تارقىلاتتى. مەن توختىماي يۇگۇرۇپ كىتىۋىتىپ ئىچىمدە : «يەنە نىمە ئىش بولغاندۇ» دەپ ئويلىدىم.
تۆمۇرچى خۇئاشىتمۇ شاگىرتى بىلەن بىللە كىشىلەر ئارىسىغا قىستىلىپ كىرىپ ئىلاننى كۆرىۋاتاتتى. ئۇ مىنىڭ مەيداندا يۇگۇرۇپ كىتىۋاتقىنىمنى كۆرۇپ، ماڭا ۋاقىردى:
- ئۇنچىۋالا تىز يۇگۇرشىڭنىڭ ھاجىتى يوق، ئوغلۇم، سەن بەرىبىر مەكتەپكە ھامان ناھايتى بالدۇر بارىسەن!
مەن، ئۇ ماڭا چاقچاق قىلۋاتسا كىرەك، دەپ ئويلاپ، ھاسىرغىنىمچە يۇگۇرۇپ خەنمەير ئەپەندىنىڭ كىچىككىنە ھويلىسىغا يىتىپ كەلدىم.
ئادەتتىكى كۇنلەردە، مەكتەپتە دەرس باشلاش ۋاختىدا ھامان بىر پەس ۋاراڭ- چۇرۇڭ بولاتتى، بۇ كوچىغىمۇ ئاڭلىناتتى. پارتىنى ئاچقان ۋە ياپقان ئاۋازلار، ۋاراڭ- چۇرۇڭدىن قۇلىقىنى ئىتىۋىلىپ كۆپچىلكنىڭ ۋارقىراپ دەرس يادلاشلىرى... ئۇنىڭ ئۇستىگە مۇئەللىمنىڭ قولىغا تۆمۇر پالاقنى ئىلىپ، پارتىغا تاقىلدىتىپ ئۇرۇپ: «تىنىچ ئولتۇرۇڭلار، پەسرەك ئاۋازدا ئوقۇڭلار...» دەپ ۋارقىراشلىرى ئاڭلىنىپ تۇراتتى.
مەن ئەسلىدە ئاشۇ ۋاراڭ- چۇرۇڭدىن پايدىلنىپ ئۆز جايىمغا غىپپىدە ئۆتۇۋالارمەن، دەپ خىيال قىلغانىدىم؛ لىكىن ئاشۇ كۇنى ھەممە يەكشەنبە كۇنى ئەتىگەنكىدەك جىمجىتلىققا چۆككەنىدى. مەن ئوچۇق دىرىزىدىن ساۋاقداشلارنىڭ ئۆز ئورنىدا ئولتۇرغانلىقىنى كۆردۇم؛ خەنمەير ئەپەندى بولسا ئۇياقتىن- بۇياققا مىڭىپ يۇرەتتى، قولتۇقىدا كىشىنى چۇچىتىدىغان ھىلىقى تۆمۇر پالاق بار ئىدى. مەن نائىلاج ئىشىكنى ئىچىپ ھەممەيلەننىڭ كۆزىچىلا جىمجىتلىققا چۆككەن سىنىپقا كىردىم. سىلەر شۇ چاغدا مىنىڭ يۇزۇمنىڭ قانچىلىك قىزىرىپ كەتكەنلىكىنى، ھۇدۇققانلىقىمدىن يۇرىكىمنىڭ قانچىلىك دۇپۇلدەپ كەتكەنلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلىشڭلار مۇمكىن!
لىكىن ھىچقانداق ئىش بولمىدى. خەنمەير ئەپەندى مىنى كۆرۇپ، ناھايتى مۇلايىملىق بىلەن:
- تىز جايىڭغا ئولتۇر شاكىچىك فىرانىس، دەرىسنى باشلايمىز، سىنى كۇتمىدۇق، - دىدى.
مەن بەندىڭنى ئاتلاپلاجايىمغا ئولتۇردۇم. يۇرىكىم بىر ئاز جايىغا چۇشۇپ تىنىچلانغاندىن كىيىنلا، مۇئەللىمىمىزنىڭ بۇگۇن ھىلىقى ناھايتى چىرايلىق بايراملىق مايسىرەڭ كىيمىنى كىيىپ، بوينىغا گىرۋەك چىقىرىلغان گالىستۇك تاقاپ، بىشىغا چۆرىسى كەشتىلەنگەن كىچىككىنە قارا يىپەك شىلەپە كىيىۋالغانلىقىنى بايقىدىم. ئۇ بۇ كىيىملىرىنى مۇپەتتىش مەكتەپكە كىلىپ كۆزدىن كەچۇرگەن ياكى مۇكاپات تارقاتقان كۇنلەردىلا كىيەتتى. ئۇنىڭ ئۇستىگە بۇگۇن پۇتكۇل سىنىپنى ئادەتتە كۆرۇلمەيدىغان ئاجايىپ جىددىيلىك قاپلىغانىدى. مىنى ھەممىدىن بەك ھەيران قالدۇرغىنى، ئارقا تەرەپتىكى ھامان بوش تۇرىدىغان بىر نەچچە بەندىڭلەردە بازاردىكى بىر مۇنچە ئادەملەر ئولتۇراتتى، ئۇلارمۇ بىزگە ئوخشاش سۇكۇتكە چۆككەنىدى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئۇچ قىرلىق قالپىقىنى كىيىۋالغان خاۋسۇ بوۋاي، ئىلگىرىكى بازار باشلىقى، ئىلگىرىكى پوچتىكەش، يەنە بەزى باشقا ئادەملەرمۇ بار ئىدى. ھەممەيلەننىڭ چىرايىدىن غەم- قايغۇ چىقىپ تۇراتتى. خاۋسۇ بولسا باشلانغۇچ مەكتەپنىڭ چەتلىرى يىرتىلىپ كەتكەن بىر ئوقۇش كىتابىنىمۇ ئالغاچ كەلگەنىدى. ئۇ كىتابنى ئىچىپ تىزىغا قويۇۋالغان، كىتابنىڭ ئۇستىدە ئۇنىڭ چوڭ كۆزەينىكى توغرسىغا ياتاتتى.
مەن بۇ ئەھۋاللارنى كۆرۇپ ھەيران بولۇپ تۇرغىنىمدا خەنمەير ئەپەندى ئورۇندۇققا ئولتۇرۇپ، بايا ماڭا سۆزلىگەندىكىدەك، مۇلايىملىق ۋە جىددىيلىك بىلەن بىزگە سۆزلەشكە باشلىدى:
- بالىلىرىم، بۇ سىلەرگە ئۆتۇۋاتقان ئاخىرقى دەرسىم. بىرلىندىن ئىلزاس ۋە لوتارنگىيىدىكى مەكتەپلەردە نىمىس تىلىنى ئۆتۇشكىلا روخسەت قىلىنىدىغانلىقى توغرسىدا بۇيرۇق كەلدى. (بىرلىندىن...نىمىس تىلىنى ئۆتۇشكىلا روخسەت قىلىنىدىغانلىقى توغرسىدا بۇيرۇق كەلدى- بىرلىن شۇچاغدا پرۇسىيىنىڭ پايتەختى ئىدى. پرۇسىيە- فىرانسىيە ئۇرۇشىدا فرانسىيە مەغلۇپ بولۇپ، فرانسىينىڭ ئىلزاسۋا لوتارنگىيە ئوبلاستلىرى" ئىككىسىلا ياۋروپانىڭ غەربىي قىسىمىدىكى پولات- تۆمۇر ئىشلەپچىقىرىش رايونى" نائىلاج پروسىيىگە بۆلۇپ بىرىلدى، پرۇسىيە بۇ ئىككى ئوبلاستىكى مەكتەپلەردە نىمىس تىلىنى ئۆتۇشكىلا رۇخسەت قىلىنىدىغانلىقى توغرسىدا بۇيرۇق چۇشۇرگەنىدى).
يىڭى ئوقۇتقۇچى ئەتە يىتىپ كىلىدۇ. بۇگۇن سىلەرگە ئاخىرقى بىر سائەتلىك فرانسۇز تىلى دەرسى ئۆتىمەن، سىلەرنىڭ كۆپرەك كۆڭۇل قويۇپ ئۆگىنىشىڭلارنى ئۇمىد قىلىمەن.
بۇ سۆزلەرنى ئاڭلاپ، ئىچىم سىيىرىلىپ كەتتى. ئاھ، ھىلىقى ئەبلەخلەر (ھىلىقى ئەبلەخلەر- ئىلزاس ۋە لوتارنگىينى ئىشغال قىلىۋالغان پرۇسىيە قوشۇنلىرى نەزەردە تۇتۇلىدۇ) نىڭ بازار مەھكىمىسىنىڭ ئىلان تاختىسىغا چاپلىغىنى مۇشۇ گەپ ئىكەن-دە!
مىنىڭ ئاخىرقى بىر سائەتلىك فرانسۇز تىلى دەرسىم ئىكەن بۇ! مەن تىخى ماقالە يىزىشنىمۇ تۇزۇك ئۇقمايمەن! ئەمدى مىنىڭ فرانسۇز تىلىنى ئۆگىنىشىمگە ئىمكانىيەتمۇ يوق ئىكەن- دە! بۇنىڭغا بوپتىلا دىيىشكە بولامدۇ؟ مەن بۇرۇن ئوبدان ئۆگەنمەي، دەرىستىن قىلىپ قۇشقاچ ئۇۋىلىرىنى ئىزدەپ يۇرگەن، سائار دەرياسىغا بىرىپ سۇ ئۇزگەنىدىم... مۇشۇلارنى ئەسلەپ، قاتتىق پۇشايمان قىلدىم! مەن تىخى ھىلىلا گىرامماتىكا، تارىخ قاتارلىق دەرىسلىكلىرىمنى كۆتۇرۇپ يۇرۇشنى ئىغىر كۆرۇپ، بىزار بولغانىدىم. ئەمدىلىكتە، بۇلار خۇددى قەدىناس دوسىتلىرىمدەك بۇلاردىن ئايرىلغۇم كەلمەيۋاتىدۇ، خەنمەير ئەپەندىگە نىسبەتەنمۇ شۇنداق. ئۇ كىتىدىغان بولدى، ئۇنى يەنە قايتا كۆرەلمەيمەن! مۇشۇلارنى خىيال قىلىپ، ئۇنىڭ ماڭا بەرگەن جازالىرىنى، پالاقتا يىگەن تاياقلىرىمنى ئۇنتۇدۇم.
بىچارە- بايقۇش!
ئۇ مۇشۇ ئاخىرقى دەرىسنى خاتىرىلەش ئۇچۇن بايراملىق چىرايلىق كىيىملىرىنى كىيىپتىكەن! بازاردىكى بوۋايلارنىڭ نىمە ئۇچۇن سىنىپقا كىلىپ ئولتۇرغانلىقىنى مانا ئەمدى چۇشەندىم. بۇ ماڭا ئۇلارنىڭمۇ ئۆز ۋاقتىدا مەكتەپكە پات- پات كىلىپ تۇرمىغانلىقىغا ئۆكۇنگەنلىكىنى ئۇقتۇرغاندەك بولدى. ئۇلار گويا مۇشۇ ئۇسۇل بىلەن مۇئەللىمىمىزنىڭ سەمىمىي- ساداقەتلىك بىلەن 40 نەچچە يىل ئىشلىگەن خىزمىتىگە تەشەككۇر ئىيتىۋاتقاندەك، قولدىن كىتىش ئالدىدا تۇرغان زىمىنىمىزغا بولغان ئىززەت- ئىھتىرامىنى بىلدۇرۇۋاتقاندەك قىلاتتى.
مۇشۇلار خىيالىمدىن كىچىۋاتقاندا، بىردىنلا مۇئەللىم مىنى چاقىرىپ قالدى. يادلاش نۆۋىتى ماڭا كەلگەنىدى. ئاھ خۇدا، ئەگەر قىيىنلىقتا داڭق چىقارغان پىل تۇرلىنىشىنىڭ قوللىنىلىشىنى جاراڭلىق، ئىنىق ۋە قىلچە خاتاسىز ھالدا باشتىن- ئاخىر ئىيتىپ بىرەلەيدىغان بولسام، بۇنىڭ بەدىلىگە ھەرقانداق نەرسىنى قۇربان بىرەتتىم، لىكىن باشتىلا بىرنەچچە سۆزنى ئارىلاشتۇرۇپ قويۇپ گاڭگىراپ قالدىم، مەن نائىلاج ئۇياقتىن- بۇياققا ئىرغاڭلاپ، كۆڭلۇم قاتتىق بىئارام بولۇپ، بىشىمنىمۇ كۆتۇرەلمىدىم.
خەنمەير ئەپەندىنىڭ ماڭا سۆزلەۋاتقانلىقىنى ئاڭلىدىم:
- مەن سىنىمۇ ئەيىبلىمەيمەن، شاكىچىك فىرانىس، ئۆزۇڭمىغۇ خىلىلا بىئارام بولۇۋاتىسەن، شۇمۇ كۇپايە، ھەممەيلەن ھەر كۇنى: «ۋاي بولدىلا، ۋاقىت بارغۇ، ئەتە ئۆگەنسەممۇ كەچ ئەمەس» دەپ ئويلىشىدۇ. ئەمدى نەتىجىمىزگە قاراپ باقايلىچۇ. ھەي، ئۆگىنىشىنى دائىم ئەتىگە قالدۇرۇش ئىلزاسلىقلارنىڭ ئەڭ چوڭ بەختىسىزلىكى. ئەمدى ھىلىقى ئەبلەخلەر بىزگە: «قانداق؟ سىلەر ئۆزۇڭلارنى تىخى فرانسۇز دەيسىلەر، ھەتتا ئۆزۇڭلارنىڭ تىل- يىزىقىنى ئۇقمايسىلەر!...» دىسە، ھەقلىق. بىراق، بىچارە شاكىچىك فرانىس، بۇ سىنىڭلا سەۋەنلىكىڭ ئەمەس، بىز ھەممەيلەننىڭ ئۆزىمىزنى ئەيىبلەشكە تىگىشلىك نۇرغۇن جايلىرىمىز بار.
- سىلەرنىڭ ئاتا- ئاناڭلار ئۆگىنىشىڭلارغا ئانچە كۆڭۇل بۆلمەيدۇ. ئۇلار كۆپرەك پۇل تىپىش ئۇچۇن، سىلەرنى كىتابلىرىڭلارنى تاشلاپ، ئىتىزغا، ئىگىرىش فابركىسىغا بىرىپ ئىشلەشكە ئەۋەتىدۇ. مەنچۇ، مىنىڭ ئۆزۇمنى ئەيىبلەشكە تىگىشلىك جايلىرىم يوقمۇ؟ مەن سىلەرنى پات- پاتلا دەرىسىڭلارنى تاشلاپ گۇللىرىمنى سۇغىرىشقا سالمىدىممۇ؟ مەن بىلىق تۇتۇشقا چىققان چاغدا، سىلەنى بىراقلا بىر كۇن قويۇۋەتمىدىممۇ؟... ئارقىدىن، خەنمەير ئەپەندى ئۇ ئىش- بۇ ئىشلارنى سۆزلەپ كىلىپ، فرانسۇز تىلى ئۇستىدە توختالدى. ئۇ مۇنداق دىدى: فرانسۇز تىلى ھەممىدىن چۇشىنىشلىك، ھەممىدىن توغرا، دۇنيا بويىچە ئەڭ چىرايلىق تىل؛ ئۇ يەنە مۇنۇلارنى ئىيىتتى: بىز ئۇنى قەلبىمىزدە ساقلىشىمىز. ئۇنى مەڭگۇ ئۇنتۇماسلىقىمىز لازىم، دۆلىتى مۇنقەرز بولۇپ، قۇل قىلىنغان خەلق ئۆزلىرىنىڭ تىلىنى يادىدا چىڭ ساقلىسىلا، تۇرمە دەرۋازىلىرىنى ئاچىدىغان ئاچقۇچقا ئىگە بولغاندەك بولىدۇ. ئۇ مۇشۇلارنى دەپ بولۇپ، كىتابىنى ئىچىپ گرامماتىكىنى ئۆتتى. ئاجايىپ ئىش، بۇگۇن ئۇنىڭ ئۆتكەن دەرسىنى تولۇق چۇشەندىم. ئۇنىڭ سۆزلىگەنلىرى ناھايتى ئاسان، بەكمۇ ئاساندەك تۇيۇلدى. مەن ئۆزۇمنى دەرىسنى ھىچقاچان مۇنچىلىك كۆڭۇل قويۇپ ئاڭلىمىغاندەك، ئۇمۇ ھىچقاچان مۇنچىلىك سەۋرچانلىق بىلەن چۇشەندۇرمىگەندەك ھىس قىلدىم. بۇ بىچارە ئادەمنىڭ ئۆزى بىلىدىغان نەرسىلىرىنىڭ ھەممىسىنى ئايرىلىشتىن ئىلگىرى بىزگە ئۆگىتىپ قويغۇسى، مىڭىمىزگە بىراقلا قۇيۇپ قويغۇسى كىلەتتى.
گىرامماتىكا دەرسى ئۆتۇلۇپ بولغاندىن كىيىن، بىزگە خەت يىزىش مەشىقى دەرسسىمۇ ئۆتۇلدى، شۇ كۇنى، خەنمەير ئەپەندى بىزگە يىڭى خۇش خەت ئۇلگىسى تارقىتىپ بەردى. ئۇلگىدە «فرانسىيە»، «ئىلزاس»، «فرانسىيە»، «ئىلزاس» دىگەن چىرايلىق دۇگىلەك شەكىللىك خەت (دۇگىلەك شەكىللىك خەت- فرانسۇز يىزىقى يازما شەكىلنىڭ بىر تۇرۇئى بولۇپ، خەتنىڭ ئەگىلىدىغان يىرى ياي شەكىلدە يىزىلىدۇ) لەر بار ئىدى. بۇ خەت ئۇلگىلىرى پارتىمىزنىڭ تۆمۇر دەستىسى (پارتىنىڭ تۆمۇر دەستىسى- بۇنداق پارتىنىڭ ئۇستى يانتۇ بولۇپ، نوتا قويىدىغان جازىغا ئوخشاپراق كىتىدۇ. ئۇنىڭ ئۇستىدە توغرسىغا ئورنىتىلغان بىر دانە تۆمۇر دەستە بولۇپ، ئۇنىڭغا خەت ئۇلگىلىرىنى ئاسقىلى بولىدۇ) گە ئىسىلغان بولۇپ، خۇددى نۇرغۇنلىغان دۆلەتلەرنىڭ كىچىك بايراقلىرى سىنىپتا لەپىلدەۋاتقاندەك كۆرۇنەتتى. ھەممەيلەن شۇنچىلىك دىققەت بىلەن بىرىلىپ خەت مەشىقى قىلاتتى، سىنىپ ئاجايىپ جىمجىتلىققا چۆككەن! قەلەمنىڭ قەغەز ئۇستىدە شىتىرلىغان ئاۋازىلا ئاڭلىناتتى. بەزىدە ئالتۇن قوڭغۇزلار ئۇچۇپ كىرسىمۇ، ئۇلارغا ھىچكىم پەرۋا قىلمايتتى، ئەڭ كىچىك بالىلارمۇ دىققىتىنى بۇزمايتتى، ئۇلار تاياق سىزىقلارنىمۇ خۇددى بۇلار فرانسۇز خىتى ھىسابلىنىدىغاندەك ئىخلاس بىلەن زىھنىنى قويۇپ سىزاتتى. ئۆگزىدىكى كەپتەرلەر گۇ- گۇلاپ پەس ئاۋازدا سايرايتتى. «ئۇلار بۇ كەپتەرلەرنىمۇ نىمىس تىلىدا سايراشقا مەجبۇرلىماس!» دەپ ئويلىدىم ئىچىمدە.
مەن ھەر قىتىم بىشىمنى كۆتۇرۇپ قارىساملا، خەنمەير ئەپەندىنىڭ ھامان ئورۇندۇقتا قىمىر قىلماي ئولتۇرۇپ، بۇ كىچىككىنە سىنىپتىكى نەرسىلەرنىڭ ھەممىسىگە كۆزى قىيماي، ئۇلارنى ئىلىپ كەتكۇسى كىلىۋاتقاندەك تىكىلىپ قاراپ تۇرغانلىقىغا كۆزۇم چۇشەتتى. 40 يىلدىن بۇيان ئۇ ئىزچىل ھالدا مەشەدە ياشىدى، دىرىزە سىرتىدا ئۇنىڭ كىچىككىنە ھويلىسى، كۆز ئالدىدا ئۇنىڭ ئوقوغۇچىلىرى؛ ئۇزۇن يىللار ئىشلىتىلگەن پارتا- ئورۇندۇقلارنى سۇركىلىپ پارقىراپ ۋە ئۇپراپ كەتكەن؛ ھويلىدىكى ياڭاق دەرىخى ئىگىز ئۆسكەن؛ ئۇ ئۆز قولى بىلەن تىككەن پىچەك گۇل بۇگۇنكى كۇنلۇكتە دىرىزىنى ئايلىنىپ ئۆگزىگىچە ياماشقانىدى. بىچارە ئادەم مانا مۇشۇلارنىلا ئويلىغاندا، ئەمدى مۇشۇلارنىڭ ھەممىسىدىن ئايرىلىش ئالدىدا تۇرغاندا قانداقمۇ ئۇنىڭ كۆڭلى بۇزۇلمىسۇن؟ ئۇنىڭ ئۇستىگە، ئۇنىڭ سىڭلىسىنىڭ ئۇستۇنكى قەۋەتتە ئۇياقتىن- بۇياققا مىڭىپ يۇك- تاقلارنى يىغىشتۇرۋاتقانلىقى ئاڭلىنىپ تۇراتتى! ئۇلار ئەتە بۇ يەردىن مەڭگۇگە ئايرىلاتتى.
لىكىن، ئۇنىڭ بۇگۇنكى دەرىسلەرنى ئاخىرغىچە كتۇپ بولۇشقا چىدايدىغان غەيرىتى بار ئىدى. خەت مەشىقى دەرسى تۇگىگەندىن كىيىن، ئۇ يەنە بىر سائەت تارىخ ئۆتتى. ئارقىدىن باشلانغۇچ سىنىپلارغا «با، بى، بو، بۇ » بوغۇملىرىنى قوشۇپ ئوقۇشنىمۇ ئۆگەتتى. سىنىپنىڭ ئارقا قاتارىدىكى ئورۇندا ئولتۇرغان خاۋسۇ بوۋاي كۆزەينىكىنى تاقاپ، ئىككى قولىدا باشلانغۇچ مەكتەپ ئوقۇش كىتابىنى تۇتۇپ، بۇ ھەرپلەرنى ئۇلارغا ئەگىشىپ قوشۇپ ئوقۇيتتى. ئۇ ھاياجانلانغانلىقتىن ئاۋازىمۇ تىترەپ چىقاتتى. ئۇنىڭ غەلىتە ئاۋازىنى ئاڭلاپ، ئۇنىڭغا ھەم كۇلگۇمىز كىلەتتى، ھەم كۆڭلىمىز يىرىم بولاتتى.
- ئاھ! بۇ ئاخىرقى دەرىسنى مەن ھەقىقەتەن مەڭگۇ ئۇنتۇمايمەن!
بىردىنلا چىركاۋنىڭ سائىتى 12 قىتىم سوقتى، ئىبادەت قىلىش ۋاقتىنىڭ قوڭغۇرىقىمۇ جاراڭلىدى. تاشقىرىدىن پرۇسىيە ئەسكەرلىنىڭ كاناي ئاۋازىمۇ ئاڭلاندى- ئۇلار مەشىقتىن چۇشكەنىدى. خەنمەير ئەپەندى ئورنىدىن تۇردى، ئۇنىڭ چىرايى تاتىرىپ كەتكەنىدى، ئۇ ماڭا ھىچقاچان مۇنداق بەستلىك- گىگانىت كۆرۇنمىگەنىدى.
-مىنىڭ دوستلىرىم، - دىدى ئۇ ، - مەن ... مەن ... ، - لىكىن ئۇ دىمى سىقىلىپ سۆزلىيەلمەي قالدى.
ئۇ بۇرۇلۇپ قارا تاختىغا قاراپ، قولىغا بور ئىلىپ، پۇتۇن كۇچى بىلەن چوڭ- چوڭ قىلىپ:
- ياشىسۇن فرانسىيە! -دىگەن خەتلەرنى يازدى
شۇنىڭدىن كىيىن، ئۇ بىشىنى تامغا يۆلەپ، شۇ جايىدا تۇرۇپ قالدى، لام- جىم دىمەي، بىزگە قول ئىشارىسىلا قىلدى:
- دەرس تۇگىدى، سىلەر قايتىڭلار!
تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ ئەدەبىيات 1- قىسىم كىتاپتىن ئېلىندى.
خەنزۇچە-ئېنگىلىزچە:
I WAS very late for school that morning, and I was terribly afraid of being scolded[责骂], especially as Monsieur[法语:先生] Hamel had told us that he should examine us on participles[分词], and I did not know the first thing about them. For a moment I thought of staying away from school and wandering about the fields. It was such a warm, lovely day. I could hear the blackbirds whistling on the edge of the wood, and in the Rippert field, behind the sawmill[锯木厂], the Prussians going through their drill. All that was much more tempting to me than the rules concerning participles; but I had the strength to resist, and I ran as fast as I could to school.
那天早晨，我去上学，去得非常晚，我好害怕被责骂，特别是，阿麦尔先生跟我们说过，他要考一考分词规则，而我连头一个字都不会。这时，在我的头脑里冒出了逃学、去田野跑一跑的念头。天气是那么暖和，那么晴朗！我听见乌鸦在小树林边鸣叫，普鲁士人正在锯木厂后面的里贝尔草地上操练。所有这一切都比分词规则更吸引我，但我还是顶住了诱惑，加快脚步向学校方向跑去。
As I passed the mayor’s office, I saw that there were people gathered about the little board on which notices were posted. For two years all our bad news had come from that board—battles lost, conscriptions[征兵], orders from headquarters; and I thought without stopping:
“What can it be now?”
从村政府门前经过的时候，我看见许多人站在小布告栏前。这两年来，所有的坏消息，诸如吃败仗啦，征兵征物啦，还有普鲁士占领军司令部发布的命令啦，都是从那里来的。我边跑边想：“又有什么事吗？”
Then, as I ran across the square, Wachter the blacksmith, who stood there with his apprentice[学徒], reading the placard[布告], called out to me:
“Don’t hurry so, my boy; you’ll get to your school soon enough!”
I thought that he was making fun of me, and I ran into Monsieur Hamel’s little yard all out of breath.
当我跑着穿过广场的时候，正在布告栏前和徒弟一起看布告的瓦克特尔铁匠朝我高喊：“小家伙，不用赶得那么急；你去得再晚也不会迟到的！”我以为他在跟我开玩笑，便上气不接下气地跑进阿麦尔先生的小教室。
Usually, at the beginning of school, there was a great uproar[喧嚣] which could be heard in the street, desks opening and closing, lessons repeated aloud in unison[一致], with our ears stuffed in order to learn quicker, and the teacher’s stout ruler beating on the desk:
“A little more quiet!”
往常，开始上课的时候，总是一片乱哄哄的嘈杂声，斜面课桌的开关声，同学们一起捂住耳朵高声背诵课文的声音，街上都听得见。先生的大戒尺敲打着课桌：“安静一点！”
I counted on all this noise to reach my bench unnoticed; but as it happened, that day everything was quiet, like a Sunday morning. Through the open window I saw my comrades already in their places, and Monsieur Hamel walking back and forth[向前] with the terrible iron ruler under his arm. I had no open the door and enter, in the midst of that perfect silence. You can imagine whether I blushed[羞愧] and whether I was afraid!
我打算趁这片嘈杂声，偷偷地溜到我的座位上去。可是，这一天不同于往常，一切都很安静，就像是星期天的早晨。透过敞开的窗户，我看见同学们已经整整齐齐地坐在他们的座上，阿麦尔先生腋下夹着那把可怕的铁戒尺，来回地踱着步子。必须推开教室门，在这一片静谧中走进教室。你们想一想，当时我是多么尴尬，多么害怕！
But no! Monsieur Hamel looked at me with no sign of anger and said very gently:
“Go at once to your seat, my little Frantz; we were going to begin without you.”
可是，没有。阿麦尔先生看着我，没有生气，而是非常温和地对我说：“快点回到座位上，我的小弗朗茨；我们就要开始上课了。”
I stepped over the bench and sat down at once at my desk. Not until then, when I had partly recovered from my fright, did I notice that our teacher had on his handsome blue coat, his plaited ruff, and the black silk embroidered breeches, which he wore only on days of inspection or of distribution of prizes. Moreover, there was something extraordinary, something solemn about the whole class. But what surprised me most was to see at the back of the room, on the benches which were usually empty, some people from the village sitting, as silent as we were: old Hauser with his three-cornered hat, the ex-mayor, the ex-postman, and others besides. They all seemed depressed; and Hauser had brought an old spelling-book with gnawed edges, which he held wide-open on his knee, with his great spectacles askew.
我跨过凳子，马上坐到座位上。我从惊慌中稍稍定下神来，这才注意到，我们的老师穿着他那件漂亮的绿色常礼服，领口系着折迭得很精致的领结，头上戴着那顶刺绣的黑绸小圆帽，这套装束，只有在上头派人来学校视察或学校发奖时他才穿戴的。此外，整个教室也有一种不同寻常的庄严的气氛。但是，最使我吃惊的是，看到教室面，那些平常空着的凳子上，坐着一些跟我们一样默不作声的村里的人，有头戴三角帽的奥泽尔老人，有前任镇长，有以前的邮递员，另外还有其他人。所有这些人都显得很忧伤；奥泽尔老人还带了一本边角都已破损的旧识字课本，摊放在膝头上，课本上横放着他那副大眼镜。
While I was wondering at all this, Monsieur Hamel had mounted his platform, and in the same gentle and serious voice with which he had welcomed me, he said to us:
“My children, this is the last time that I shall teach you. Orders have come from Berlin to teach nothing but German in the schools of Alsace and Lorraine. The new teacher arrives to-morrow. This is the last class in French, so I beg you to be very attentive.”
正当我对这一切感到惊诧莫名时，阿麦尔先生在椅子上坐下，用刚才对我说话的那种既温和又庄重的声音，对我们说道：“孩子们，我这是最后一次给你们上课了。柏林来了命令，阿尔萨斯和洛林两省的学校只准教德语……新的老师明天就到。今天是你们最后一堂法语课，所以我请你们一定专心听讲。”
Those few words overwhelmed me. Ah! the villains! that was what they had posted at the mayor’s office.
这几句话使我惊呆了。啊！这些坏蛋，他们贴在村政府布告栏上的就是这个消息。
My last class in French!
And I barely knew how to write! So I should never learn! I must stop short where I was! How angry I was with myself because of the time I had wasted, the lessons I had missed, running about after nests, or sliding on the Saar! My books, which only a moment before I thought so tiresome, so heavy to carry—my grammar, my sacred history—seemed to me now like old friends, from whom I should be terribly grieved to part. And it was the same about Monsieur Hamel. The thought that he was going away, that I should never see him again, made me forget the punishments, the blows with the ruler.
我的最后一堂法语课！……我只是刚刚学会写字！今后永远也学不到法语！法语就到此为止了！我现在是多么悔恨自己蹉跎光阴啊！悔恨自己从前逃课去掏鸟窝，去萨尔河溜冰！我的那些书，我的语法课本，我的神圣的历史书，刚才背在身上还觉得那么讨厌，那么沉重，现在却像老朋友一样，让我难舍难分。还有阿麦尔先生。一想到他就要走了，再也见不到了，我就忘记了以前的处惩和挨打。
Poor man! It was in honour of that last lesson that he had put on his fine Sunday clothes; and I understood now why those old fellows from the village were sitting at the end of the room. It seemed to mean that they regretted not having come oftener to the school. It was also a way of thanking our teacher for his forty years of faithful service, and of paying their respects to the fatherland which was vanishing.
可怜的人！他身着漂亮的节日盛装，为的是庆贺这最后的一堂课。现在，我明白了为什么村里的老人都坐在教室后面。这好像在说，他们后悔从前不常来学校。这也像是对我们的老师四十年的优秀教学，对今后不属于他们的国土表示他们的敬意的一种方式……”
I was at that point in my reflections, when I heard my name called. It was my turn to recite. What would I not have given to be able to say from beginning to end that famous rule about participles, in a loud, distinct voice, without a slip! But I got mixed up at the first words, and I stood there swaying against my bench, with a full heart, afraid to raise my head. I heard Monsieur Hamel speaking to me:
我正限于沉思之中，突然我听见叫我的名字。轮到我背分词规则了。要是我能把这条重要的分词规则大声、清晰、准确无误地从头背到尾，有什么代价我不愿付出呢？但是，我连开始的那些词都搞不清楚。我站在凳子前面，左摇右晃，心里难受极了，不敢抬头。我听见阿麦尔先生说话：
“I will not scold you, my little Frantz; you must be punished enough; that is the way it goes; every day we say to ourselves: ‘Pshaw! I have time enough. I will learn to-morrow.’ And then you see what happens. Ah! it has been the great misfortune of our Alsace always to postpone its lessons until to-morrow. Now those people are entitled to say to us: ‘What! you claim to be French, and you can neither speak nor write your language!’ In all this, my poor Frantz, you are not the guiltiest one. We all have our fair share of reproaches to address to ourselves.
“我不责备你，我的小弗朗茨，你可能受够了惩罚……事情就是如此。每天，我们都对自己说：算了吧！我有的是时间。我明天再学。现在，你知道出了什么事……唉！我们阿尔萨斯人的最大不幸就是把教育拖延到明天。现在，那些人有权利对我们说：‘怎么！你们声称自己是法国人，可你们即不会说也不会写你们的语言！’……我可怜的弗朗茨，造成所有这一切，责任最大的并不是你。我们每个人都有许多应该责备自己的地方。
“Your parents have not been careful enough to see that you were educated. They preferred to send you to work in the fields or in the factories, in order to have a few more sous. And have I nothing to reproach myself for? Have I not often made you water my garden instead of studying? And when I wanted to go fishing for trout, have I ever hesitated to dismiss you?”
“你们的父母没有尽心让你们好好读书。他们宁愿把你们打发到田里或纱厂里去干活，为的是多挣几个钱。我自己呢，难道我一点也没有应该责备自己的地方吗？我不也是经常让你们到我的花园浇水以此代替学习吗？当我想钓鳟鱼的时候，我不是随随便便就给你们放假吗？”
Then, passing from one thing to another, Monsieur Hamel began to talk to us about the French language, saying that it was the most beautiful language in the world, the most clear, the most substantial; that we must always retain it among ourselves, and never forget it, because when a people falls into servitude, “so long as it clings to its language, it is as if it held the key to its prison.” Then he took the grammer and read us our lesson. I was amazed to see how readily I understood. Everything that he said seemed so easy to me, so easy. I believed, too, that I had never listened so closely, and that he, for his part, had never been so patient with his explanations. One would have said that, before going away, the poor man desired to give us all his knowledge, to force it all into our heads at a single blow.
阿麦尔先生从一件事谈到另一件事，然后开始给我们讲法语，他说，法语是世界上最优美的语言，是最清晰的语言，最严谨的语言，我们应该掌握它，永远也不要忘记，因为，当一个民族沦为奴隶时，只要它好好地保存自己的语言，就好像掌握了打开监牢的钥匙……然后，他拿了一本语法书，我们开始朗诵课文。令我吃惊的是，我竟理解得这么透彻。他所讲的一切对我都显得很容易，很容易。我同样觉得，我还从来没有这么认真听讲过，他也从来没有这样耐心讲解过。这个可怜的人，仿佛想在离开这里以前，把他全部的知识都灌输给我们，让我们一下子掌握这些知识。
When the lesson was at an end, we passed to writing. For that day Monsieur Hamel had prepared some entirely new examples, on which was written in a fine, round hand: “France, Alsace, France, Alsace.” They were like little flags, waving all about the class, hanging from the rods of our desks. You should have seen how hard we all worked and how silent it was! Nothing could be heard save the grinding of the pens over the paper. At one time some cock-chafers flew in; but no one paid any attention to them, not even the little fellows who were struggling with their straight lines, with a will and conscientious application, as if even the lines were French. On the roof of the schoolhouse, pigeons cooed in low tones, and I said to myself as I listened to them:
“I wonder if they are going to compel them to sing in German too!”
课文讲解完了，我们开始练习写字。这一天，阿麦尔先生为我们准备了许多崭新的字卡样，上面用美丽的圆体字写着：法兰西，阿尔萨斯，法兰西，阿尔萨斯。这些字帖卡片悬挂在我们课桌的金属杆上，就像许多小旗在教室里飘扬。该知道每个人都是那样聚精会神，教室里是那样寂静无声！只听得见笔尖在纸上的沙沙声。有一回，几只金龟子跑进了教室，但是谁也不去注意它们，连年龄最小的也不例外，他们正专心致志地练直杠笔划，仿佛这些笔划也是法语……学校的屋顶上，鸽子低声地咕咕地叫着，我一边听，一边寻思：“他们该不会强迫这些鸽子用德语唱歌吧？”
From time to time, when I raised my eyes from my paper. I saw Monsieur Hamel sitting motionless in his chair and staring at the objects about him as if he wished to carry away in his glance the whole of his little schoolhouse. Think of it! For forty years he had been there in the same place, with his yard in front of him and his class just as it was! But the benches and desks were polished and rubbed by use; the walnuts in the yard had grown, and the hop-vine which he himself had planted now festooned the windows even to the roof. What a heart-rending thing it must have been for that poor man to leave all those things, and to hear his sister walking back and forth in the room overhead, packing their trunks! For they were to go away the next day—to leave the province forever.
我时不时地从书本上抬起眼睛，看见阿麦尔先生一动不动地坐在椅子上，注视着周围的一切东西，仿佛要把这个小小教室里的一切都装进目光里带走……可想而知！四十年来，他一直呆在这个地方，守着对面的院子和一直没有变样的教室。唯独教室里的凳子、课桌被学生磨光滑了；院子里的胡桃树长高了，他自己亲手种下的那棵啤酒花如今爬满了窗户，爬上了屋顶。这个可怜的人听到他妹妹在楼上的卧室里来来回回地收拾行李，想到自己就要告别眼前的一切，这对他来说是多么伤心难过的事啊！因为，他们明天就要动身了，永远离开自己的家乡。
However, he had the courage to keep the class to the end. After the writing, we had the lesson in history; then the little ones sang all together the ba, be, bi, bo, bu. Yonder, at the back of the room, old Hauser had put on his spectacles, and, holding his spelling-book in both hands, he spelled out the letters with them. I could see that he too was applying himself. His voice shook with emotion, and it was so funny to hear him, that we all longed to laugh and to cry. Ah! I shall remember that last class.
他竟然还有勇气把我们的课上完。习字过后，我们上了历史课；接着小家伙们一起唱起了Ｂａ Ｂｅ Ｂｉ Ｂｏ Ｂｕ。教室后头，奥泽尔老人戴上了眼镜，两手捧着识字课本，跟我们一起拼读。我发现他也一样专心，他的声音由于激动而颤抖，听起来很滑稽，叫我们又想笑又想哭。噢！我将永远也不会忘记这最后的一课……
Suddenly the church clock struck twelve, then the Angelus rang. At the same moment, the bugles of the Prussians returning from drill blared under our windows. Monsieur Hamel rose, pale as death, from his chair. Never had he seemed to me so tall.
突然，教堂的钟声敲了十二下，而后是祈祷的钟声。与此同时，普鲁士士兵的操练完回营的号声在我们的窗户下回响……阿麦尔先生从椅子上站了起来，面色十分苍白。他在我的心目中，从来也没有显得这么高大。
“My friends,” he said, “my friends, I—I—”
“我的朋友们，”他说道，“我的朋友们，我……我……”
But something suffocated him. He could not finish the sentence.
Thereupon he turned to the blackboard, took a piece of chalk, and, bearing on with all his might, he wrote in the largest letters he could:
但是，有什么东西堵住了他的喉咙。他没能说完这句话。这时，他转过身子，拿起一截粉笔，使尽了全身力气，在黑板上尽可能大地写下几个字：
“VIVE LA FRANCE!”
Then he stood there, with his head resting against the wall, and without speaking, he motioned to us with his hand:
“That is all; go.”
“法兰西万岁！”
然后，他呆在那里，头靠着墙壁，一句话也不说，只是用手向我们示意：
“课完了……你们走吧”
تۈركچە:
SON DERS
Bir küçük Alsacelının öyküsü
O sabah okula pek geç kalmıştım, azarlanacağım diye de ödüm kopuyordu. Çünkü M. Hamel bizi participe'lerden sözlüye çekeceğini söylemişti. Ben bu konunun daha ilk sözcüğünü bile bilmiyordum. Bir an, okulu asıp dağ tepe dolaşmak aklıma esti.
Hava da öyle sıcak, öyle açıktı ki!
Ormanın bitiminde karatavukların ötüştüğü duyuluyordu, bıçkıevinin arkasındaki Rippert çayından eğitim yapan Prusyalıların sesi geliyordu. Bütün bunlar içimi participe'ler kuralından daha çok çekiyordu; ama yine de şeytana uymadım ve tabanları kaldırıp okula doğru koştum.
Belediyenin önünden geçerken, küçük ilan kafesinin çevresine toplanmış bir kalabalık gördüm. İki yıldan beri, bütün kötü haberleri, yitirilen çarpışmaları, bizler hep oradan öğreniyorduk. Koşmamı kesmeden, kendi kendime:
- Yine ne var? dedim.
Tam hızla alanı geçeceğim sırada, çırağıyla birlikte ilanı okumakta olan demirci Wachter, bana seslendi:
- Hey küçük, o kadar acele etme. Nasıl olsa okuluna yetişirsin.
Benimle alay ediyor sandım ve soluk soluğa M. Hamel'in küçük avlusuna daldım.
Ders başlarken, her zaman ta sokaktan bile duyulan bir curcunadır kopardı. Sıraların kapakları açılır, kapanır; daha iyi akla girsin diye kulaklar tıkanarak, ders hep bir ağızdan avaz avaz yinelenir ve öğretmenin kocaman cetveli sıraların üstüne iner dururdu:
- Biraz susalım!
Öğretmene görünmeden sırama geçivermek için bu gürültüye güveniyordum. Ama, o gün de, bir pazar sabahı gibi, her şey pek dingindi. Açık pencereden, bizim arkadaşların yerlerine oturmuş olduklarını ve M. Hamel'in, o korkunç demir cetveli koltuğunun altında, bir aşağı bir yukarı dolaştığını gördüm. Bana da kapıyı açıp bu derin sessizlik içinde sınıfa girmek düştü. Artık bendeki utanmayı, bendeki korkuyu sormayın!
Ama boşunaymış. M. Hamel hiç kızmadan bana baktı ve pek tatlı bir sesle:
- Koş, yerine otur, küçük Frantzım, dedi; az kalsın sensiz başlayacaktık.
Bir atlayışta hemen sırama oturuverdim. Ancak o zaman biraz kendime gelerek, bizim öğretmenin o güzelim yeşil redingotunu giymiş, göğsüne ince ince kırmalı dantelasını takmış ve ancak denetim ya da ödül dağıtım günlerinde giydiği kara ipekten işlemeli takkesini başına geçirmiş olduğunu fark ettim. Zaten bütün sınıfta olağanüstü bir tören havası vardı. Ama asıl garibime giden şey, sınıfın arkalarında, her zaman bomboş duran sıralarda, köy halkının bizim gibi sessiz oturmasıydı. Üç köşeli şapkasıyla yaşlı Hauser, eski belediye başkanı, eski dağıtımcı, sonra daha başkaları da hep oradaydı. Hepsi de pek üzgün görünüyordu. Hauser, yapraklarının kıyıları yenik, eski bir abece getirmiş, kitabı açıp dizlerine dayamış, kocaman gözlüklerini de sayfaların üzerine koymuştu.
Ben bu duruma şaşıp dururken, M. Hamel kürsüsüne çıktı ve beni karşılarken duyduğum aynı yumuşak ve ağırbaşlı sesiyle:
- Çocuklarım, dedi, size son kez olarak ders veriyorum. Alsace ve Lorraine okullarında Almancadan başka bir dil öğretilmemesi için Berlin'den emir geldi. Yeni öğretmen, yarın burada olacak. Bugün sizin son Fransızca dersinizdir. İyice dikkat etmenizi rica ederim.
Bu birkaç söz, aklımı allak bullak etti. Ah alçaklar, demek belediyeye astıkları ilan buymuş. Son Fransızca dersim!..
Oysa ben yazmasını ancak beceriyordum! Demek artık hiç öğrenemeyecektim! Demek nasibim bu kadarmış! Şimdi yitirdiğim zamana, kuş yuvaları peşinde koşmak ya da Saar'da kızak kaymak için okulu astığıma ne kadar kızıyordum! Daha bu sabah bana pek sıkıntılı, taşıması bile pek ağır gelen kitaplarım, dilbilgisi kitabım, peygamberler tarihim, şimdi, ayrılırsam pek üzüleceğim birer eski dost olmuştu. M. Hamel de öyle. Kalkıp gideceğini, bir daha kendisini göremeyeceğimi düşündükçe, bana verdiği cezaları, yapıştırdığı cetvelleri unutuyordum.
Zavallı adam!
Bu son dersin onuruna güzel pazarlık elbiselerini giymişti. Köyün yaşlıları da neden sınıfın arka sıralarına gelip oturmuşlardı, şimdi anlıyordum. Sanki buraya, şu okula sık sık gelemediklerine yazıklanır gibi bir görünüşleri vardı. Hem bunda kırk yıllık emeğinden dolayı öğretmenimize bir tür teşekkür ve elden giden yurda karşı saygı ve sevgi gibi bir anlam da bulunuyordu.
Ben böyle düşüncelere dalmışken, adımın çağırıldığını duydum. Derse kalkma sırası bana gelmişti. Şu bildiğimiz participe'ler kuralını baştanbaşa, yüksek sesle, tane tane, bir kez bile yanılmadan söyleyebilmek için neler vermezdim ki! Fakat daha ilk sözcüğünde bocaladım; ayakta öylece sallanıp durdum. İçim içime sığmıyor, başımı kaldırmayı göze alamıyordum. Mösyö Hamel'in bana şunları söylediğini duydum:
- Seni azarlamayacağım, küçük Frantzım; nasıl olsa cezanı çekeceksin. Ya, böyle işte. İnsan her gün kendi kendine, adam sen de der; daha zamanım var. Yarın öğrenirim. Sonra, başa neler gelir, gördün. Öğrenimini hep yarına bırakmak, bizim Alsace için büyük yıkım oldu. Şimdi bu adamların bize, nasıl, hem Fransız olduğunuzu ileri sürüyorsunuz, hem de daha dilinizi konuşup yazmasını bilmiyorsunuz, demeye hakları yok mu? Benim zavallı Frantzım, bütün bu işlerdeki en büyük suçlu yine de sen değilsin. Bunda hepimizin ayrı ayrı payı var.
Ana babalarınız bir şeyler öğrenmenize pek kulak asmadılar. Ceplerine birkaç metelik daha girsin diye sizleri tarlalarda, dokuma tezgâhlarında çalıştırmayı yeğlediler. Ben de sanki az mı suçluyum? Çalışacak yerde size sık sık bahçemi sulatmadım mı? Alabalık avına gitmek istediğim zaman okulu erken kapatmaktan çekindim mi?
Söz sözü açtı ve M. Hamel bize Fransızca'dan söz etmeye başladı. Bu dilin dünyanın en güzel, en açık, en sağlam dili olduğunu, aramızda korumamız ve asla unutmamamız gerektiğini söyledi. Çünkü bir ulus tutsaklığa düştüğünde, diline sahip oldukça, zindanının anahtarı kendi elinde demektir (1) ... Sonra dilbilgisi kitabını eline aldı, bize dersimizi okudu. Dersin nasıl aklıma girdiğini görünce şaşırıp kaldım. Her söylediği bana kolay, ama pek kolay geliyordu. Sanırım bugüne dek ne ben böyle can kulağıyla ders dinlemiştim, ne de o, böylesine sabırla ders anlatmıştı. Adamcağız, sanki gitmeden önce, bütün bilgisini bize vermek ve her şeyi bir kezde kafamıza sokmak istiyordu.
Ders bitince yazıya geçildi. O gün M. Hamel, bize üzerlerine güzel bir yuvarlak yazıyla Fransa, Alsace, Fransa, Alsace yazılmış yepyeni örnekler hazırlamıştı. Bunlar, sıralarımızın demir çubuklarına asılmış, bütün sınıfın çevresinde dalgalanan küçücük bayraklara benzemişti. Herkesin kendisini işine vermesi, görülecek şeydi. Hem sonra ne sessizlik! Kâğıt üzerinde kalemlerin gıcırtısından başka bir şey duyulmuyordu. Bir aralık içeriye mayıs böcekleri girdi; ama kimse aldırış etmedi, dahası, yine Fransızcaymış gibi, harfleri can ve gönülden çizmeye çabalayan miniminiler bile... Okulun çatısı üzerinde güvercinler pes perdeden dem çekiyorlardı. Kendi kendime:
- Acaba bunları da Almanca ötmeye mi zorlayacaklar? dedim.
Zaman zaman gözlerimi kâğıttan kaldırıp bakınca, M. Hamel'in, kürsüsünde dimdik, bütün o küçük okul yurdunu bakışında alıp götürmek istiyormuş gibi, çevresindeki şeylere gözlerini diktiğini gördüm. Düşünün, kırk yıldan beri, karşısında avlusu ve hiç değişmeyen sınıfıyla, hep aynı yerdeydi. Yalnızca sıralar ve masalar, sürtünmekten cilâlanmıştı; avludaki ceviz ağaçları büyümüştü ve kendi eliyle diktiği ömür otu, şimdi pencerelerin çevresini sarıp dama değin uzamıştı. Bu zavallı adam için bütün bunlardan ayrılmak ve kızkardeşinin yukarıki odada sandıkları hazırlanırken boyuna gezindiğini duymak, kimbilir, ne yürekler acısıydı! Çünkü ertesi gün yola çıkacaklar, ülkeyi büsbütün bırakıp gideceklerdi.
Ama yine, sonuna dek bize ders verme yürekliliğini gösterdi. Yazıdan sonra, tarihe sıra geldi. Daha sonra miniminiler hep bir ağızdan, makamla, BA BE Bİ BO BU'ya başladılar. Ötede, sınıfın ta dibinde yaşlı Hauser, gözlüklerini takmış, abecesini iki eliyle tutarak, onlarla birlikte, harfleri heceliyordu. O da kendisini derse vermişti. Sesi heyecandan titriyordu. Onun bu hali öyle tuhaftı ki hepimiz hem gülmek, hem de ağlamak istiyorduk. Ah bu son ders hiç aklımdan çıkmayacak...
Birdenbire kilisenin saati öğleyi, sonra da Angelus'u çaldı. Tam o sırada, pencerelerimizin altında, eğitimden dönen Prusyalıların boruları çınladı. M. Hamel, sapsarı, kürsüsünde ayağa kalktı. Kendisini hiç bu kadar uzun boylu bilmezdim.
- Dostlarım, dedi, dostlarım, ben... ben...
Fakat boğazına bir şey tıkanmış gibiydi. Sözünün arkası bir türlü gelmiyordu. O zaman kara tahtaya döndü, bir parça tebeşir aldı ve var gücüyle abanarak, elinden geldiğince kocaman harflerle şu sözcükleri yazdı:
- Yaşasın Fransa!
Sonra, başı duvara dayalı, öylece kaldı ve bir tek söz söylemeksizin, eliyle bize:
- Artık bitti... Haydi gidin! der gibi bir işaret yaptı.
BİLARDO PARTİSİ
İki günden beri çarpıştıkları ve geceyi de, sırtta çanta, sel gibi yağan yağmurun altında geçirdikleri için askerler yorgunluktan bitkindiler; ama yine, ana yolların su birikintileri, sırsıklam olmuş tarlaların çamuru içinde, tam üç saatten beri, elde silah, soğukta beklemekten imanları gevriyordu.
Bundan önceki geceleri de yağmur altında geçirdiklerinden, su içinde ağırlaşan üniformalarının verdiği yorgunlukla, ısınmak için, ayakta durabilmek için birbirlerine sokuluyorlar. Yanındakinin çantasına dayanarak ayakta uyuyanlar bile var. Bu uykuda pörsümüş, sarkmış suratlarda bezginlik ve yoksunluklar daha da belli oluyor. Yağmur, çamur, ateş yok, çorba yok, basık ve karanlık bir gökyüzü, her yandan kokusu gelen düşman. Ne iç karartıcı bir durum!
Burada ne yapıyorlar? Neler olup bitiyor?
Namluları ormana çevrilmiş topların bir şeyler bekler gibi bir hali var. Pusuya yatmış makineli tüfekler, gözlerini ufka dikmiş. Her şey saldırıya hazırlanmış gibi. Neden saldırılmıyor? Ne bekleniyor? Emir bekleniyor ve genel karargâhtan da bir türlü emir gelmiyor.
Şu genel karargâh da, pek uzakta değil. Yağmurla yıkanmış kırmızı tuğlaları, yamaçta yeşillik kümeleri arasında parıldıyan şu XIII. Louis biçemindeki güzel şato da Allah için bir Fransız mareşalinin flamasını taşımaya değer, tam anlamıyla bir saray. Bahçeyi yoldan ayıran geniş bir hendekle taştan bir parmaklığın arkasında çimenler, tek parça ve yemyeşil, kıyıları çiçek açmış saksılarla çevrili dosdoğru sahanlığa kadar çıkıyor. Öbür yanda, şatonun daha sıradan ve kuytu yanında, iki kıyısı taflanlı yollar aydınlık birer gedik açmış, kuğuların yüzdüğü havuz bir ayna gibi uzanıyor, görkemli bir güvenciliğin pagoda biçimindeki çatısı altında tavuslar ve yaldızlı sülünler, tiz perdeden bağrışarak kanat çırpıyorlar ve kuyruklarını yelpaze gibi açıyorlar. Şatonun sahipleri gitmiş ama ortalıkta öyle bir bırakılmışlık durumu, savaşın o koyu adam sendeciliği duyumsanmıyor. Ordu komutanının flaması, çimenlerin en gösterişsiz kır çiçeklerine varıncaya kadar her şeyi korumuş. Savaş alanının bunca yakınında ortalığın düzeninden, yeşillik kümelerinin düzgün sıralanışından, yolu iki yanındaki ağaçlıkların sessiz derinliğinden gelen böyle bir zenginlik, sessizlik ve dinginlikle karşılaşmak, insanı şaşırtıp coşkulandırıyor.
Öte yanda yollara o çirkin çamuru yığan ve tekerlek izlerini bir kat daha oyan yağmur, burada tuğlaların kızıllığını, çimenlerin yeşilliğini canlandıran, portakal ağaçlarının yapraklarını, kuğuların beyaz tüylerini parlatan ince ve kibar bir nisan sağanağından başka bir şey değil. Her şey parıldıyor, her şey dingin. Gerçekten damın üstünde dalgalanan bayrakla parmaklığın önünde nöbet tutan iki asker olmasa, burasının genel karargâh olduğu kimsenin aklına gelmez. Atlar ahırlara çekilmiş dinleniyor. Şurada burada hizmet erlerine raslanıyor; emirerleri kışla kılıklarıyla mutfakların çevresinde dolaşıyorlar ya da kırmızı pantolonlu bir bahçıvan, hiç istifini bozmadan, tırmığını geniş yolun kumları üstünde gezdiriyor.
Pencereleri sahanlığa açılan yemek salonuna bakacak olursanız, yarı yarıya kaldırılmış bir sofra görürsünüz. Buruşmuş bir sofra örtüsü üstünde tıpası atılmış şişeler, buğulu, boş ve bulanık kadehler, bütün bir şölen sonu; çağrılılar gitmiş. Yandaki odadan, haykırışlar, kahkahalar, yuvarlanan bilardo toplarının ve tokuşturulan kadehlerin gürültüsü geliyor. Mareşal, partisine başlamıştır ve işte bu nedenle ordu emir bekliyor. Mareşal, partisine başladı mı, dünya yerinden oynasa, kimse sonunu getirmesine engel olamaz.
Bilardo!
O büyük savaşçının zayıf yönü de bu. O şimdi, savaşırmış gibi ciddi, gösterişli üniforması sırtında, göğsü nişanlarla dolu, yemeğin, oyunun ve içkinin coşkunluğuyla gözleri parlamış, yanakları alev alev oradadır. Yaverler tetik üstünde, saygılı, her ıstaka çekişinde hayran ve kendilerinden geçmiş, çevresini sarmışlar. Mareşal bir sayı yaptı mı, hepsi yazmaya koşuşuyor; mareşalin canı bir şey içmek istedi mi, hepsi kadehini doldurmaya davranıyor. Bir apolet ve sorguç hışırtısı, bir haç ve kordun şıkırtısıdır gidiyor. İnsan, duvarları meşe kaplamalı, bahçelere ve tören avlularına açılan bu yüksek tavanlı salonda, bu kadar şirin gülücükler, bu kadar ince saray reveransları görünce, Compiègne'deki güz âlemlerini anımsıyor ve ötede yollar boyunca titreşip duran ve yağmur altında pek karanlık kümeler halinde bekleşen o ıslak kaputları biraz olsun unutuveriyor.
Mareşalin karşısındaki oyuncu, çakı gibi, kıvırcık, beyaz eldivenli, genç bir kurmay yüzbaşı. Bilardoda üstüne adam yok; dünyadaki bütün mareşalleri alt edecek yetenekte. Fakat saygıyla üstünün arkasında durmasını biliyor. Partiyi kazanmamaya, aynı zamanda kolayca yitirmemeye dikkat ediyor. Yani sizin anlayacağınız, geleceği parlak bir subay...
Aman, delikanlı, dikkat. Gözümüzü dört açalım. Mareşalin on beş sayısı var. Sizinse on. Oyunu sonuna kadar böyle götürmek gerek. Ötekiler gibi dışarıda, ufku boğan seller altında, bir türlü gelmeyen buyrukları bekleyerek, güzelim üniformanızı kirletecek, kordonlarınızın yaldızını karartacak yerde, bunda başarılı oldunuz mu, yükselmenizi çantada keklik bilin.
Gerçekten de pek ilginç bir parti. Toplar seğirtiyor, birbirine değiyor, renkleri birbirini çaprazlıyor. Masanın kıyıları da pek duyarlı, çuha kızışıyor... Ansızın, gökyüzünde bir top mermisinin alevi parlayıp sönüyor. Boğuk bir gürültü camları sarsıyor. Herkeste bir ürperme. Kaygıyla birbirlerine bakışıyorlar. Yalnızca mareşalin ne gördüğü, ne de işittiği var. Masanın üzerine eğilmiş, geri tepmeli, eksiksiz bir vuruş hazırlamaya çalışıyor.
Geri tepmeli vuruşlar, onun aslında en güçlü yanı!
Ama işte bir şimşek daha, arkasından bir daha. Top sesleri, art arda, birbirlerini kovalıyor. Yaverler pencerelere üşüşüyor. Acaba Prusyalılar saldırıya mı kalktı?
Mareşal, ıstakasını tebeşirleyerek:
- Pek iyi, varsın saldırsınlar, diyor. Sıra sizde, yüzbaşı.
Kurmaylar hayranlık içinde. Bir top kundağına yaslanarak uykuya dalmış olan Turenne, tam çarpışma zamanında, bilardosu başında böyle dingin duran şu mareşalın yanında hiç kalır... Bu sırada gürültünün yeğinliği artıyor. Topların sarsıntısına makineli tüfeklerin çatırdayışı ve yaylım ateşlerinin gümbürtüsü karışıyor. Çimenlerin ötesinden, yanları kapkara kızıl bir duman gökyüzüne yükseliyor. Bahçenin dip yanı tutuşmuştur. Ürken tavuslarla sülünler güvercinlikte çığlıklar atmaya başlıyorlar. Arap atları, barut kokusunu duyunca ahırların içinde şaha kalkıyorlar. Genel karargâh telaşa düşmek üzeredir. Haber haber üstüne. Haberleşme atlıları dörtnala geliyor. Maşerali isteyen isteyene.
Ama mareşale yaklaşılabilir mi? Size, hiçbir şey oyununu bitirmesine engel olamaz demedim miydi?
- Sıra sizde yüzbaşı.
Ama yüzbaşının kimi zaman unutkanlığı tutuyor. Eh, ayıplanmaz, gençlik bu! Bakın şimdi büsbütün kendinden geçti, oyununu unuttu ve üst üste iki dizi yaptı. Neredeyse partiyi kazanacak. Bu kez mareşal adamakıllı kızıyor. Erkek yüzünde şaşkınlık ve öfke beliriyor. Tam o sırada karnı yere değercesine hızla gelen bir at, avluya girip devriliyor. Üstü başı çamur içinde bir yâver, emir dinlemeyerek, bir sıçrayışta sahanlığı geçiyor.
- Mareşal! Mareşal!
Nasıl karşılandığını görmelisiniz... Mareşal, öfkeden çatlamak üzere, horoz ibiği gibi kıpkırmızı, elinde ıstakasıyla pencerede görünüyor.
- Ne var? Ne bu durum? Burada nöbetçi yok mu?
- Ama Mareşal...
- Peki, anladık... Biraz sonra... Emir bekleyin, hay canına!
Pencere gürültüyle kapanıyor.
Emir beklensin!
Zaten o zavallıların da bundan başka bir şey yaptıkları yok. Rüzgâr yağmurla kurşunu tam suratlarına yapıştırıyor. Başkaları, elde silah, neden kımıldamadıklarını bile anlamaksızın, boşu boşuna dururken, nice taburlar ezilip gidiyor. Ama ne yapsınlar? Emir bekliyorlar... Fakat ölmek için emre gerek kalmadığından, yüzlerce asker, çalıların arkasında, hendeklerin içinde, o sessiz büyük şatonun tam karşısında can veriyor. Dahası vurulup yere düştüklerinde bile, kurşunlar yine onları didik didik ediyor ve yaralarından Fransa'nın cömert kanı sessizce akıp gidiyor... Yukarıda bilardo salonunda da durum çok sıkışık. Mareşal sayıca yine önde, ama küçük yüzbaşı da kendisini aslanlar gibi savunuyor...
On yedi! On sekiz! On dokuz!
Sayıları yazmaya insan zor yetişiyor. Savaş gürültüsü gittikçe yaklaşıyor. Mareşal, bir tek sayı için oynuyor. Artık mermiler bahçeye düşmeye başladı. İşte bir tanesi, havuzun üstünde patlıyor. Ayna çatlıyor; kanlı bir tüy kasırgası içinde bir kuğu, ürkmüş, yüze yüze kaçıyor. Artık bu son vuruş.
Şimdi; derin bir sessizlik. Ağaçlıklı yolun üzerine düşen yağmurun sesiyle, bir de yamacın altında, ıslak yollardan koşuşan bir sürünün ayak patırtısı gibi gelen karışık bir gürültüden başka bir şey duyulmuyor... Ordu bozguna uğramıştır. Mareşal, oyununu kazandı.
COLMAR YARGICININ
GÖZÜNE GÖRÜNENLER
İmparator Wilhelm'e bağlılık andı içmeden önce, Colmar mahkemesi yargıçlarından Dollingercikten daha mutlu insan yoktu. Başlığını yana eğmiş, kocaman göbeği, sırıtkan dudağı ve bir muslin kurdela üzerine yaslanmış üç katlı gerdanıyla salona geldiğinde, "Oh, şimdi güzel bir şekerleme yapayım da görün'' der gibi bir görünüşü vardı. Onun, o tombul bacaklarını uzatarak, kocaman koltuğuna gömüldüğünü; otuz yıl yargıçlıktan sonra keyfini ve pembe yüzünü borçlu olduğu o serin ve yumuşak meşin mindere yaslandığını görmek, insanın içini açardı.
Talihsiz Dollinger!
Aslında, kendisinin yıkımına yol açan da o minder oldu. Üzerinde öyle rahattı ki, o sahtiyan taklidi mindere öyle iyi yerleşmişti ki, yerinden kımıldanmaktansa Prusyalı olmayı yeğledi. İmparator Wilhelm ona, "Oturduğunuz yerde kalınız, Mösyö Dollinger!'' demişti. Dollinger de oturduğu yerde kaldı. İşte bugün, Colmar Ağır Ceza Mahkemesi üyesi sıfatıyla, Berlin'deki şevketlinin (2) adına canla başla adalet dağıtmaktadır.
Çevresinde de hiçbir şey değişmemiş: Hep aynı soluk ve tek düze mahkeme, cilâlı gibi parlak sıraları, çıplak duvarları, avukat vızıltısıyla hep aynı bekleme salonu; sof perdeli yüksek pencerelerden dökülen hep aynı soluk ışık; başını eğmiş, kollarını uzatmış hep aynı tozlu, büyük İsa heykeli... Colmar Ağır Ceza Mahkemesi, Prusya'ya geçmekle, onurundan bir şey yitirmemişti; salonun dibinde yine bir imparator büstü vardı... Ama ne olursa olsun, Dollinger'in rahatı kaçmıştı. Koltuğuna istediği kadar yaslansın, istediği kadar can havliyle yamansın, boşuna; o eski, cânım şekerlemelerden eser kalmamıştı. Dahası, yargı sırasında uykuya dalıverdiği anlarda da, hep korkulu düşler görmeye başlamıştı.
Bir gün düşünde kendisini, yüksek bir dağın tepesinde, Honeck ya da Alsace tepesi gibi bir yerde gördü... Tek başına, yargıç cüppesiyle, kocaman koltuğuna oturmuş, kavruk ağaçlarla mini mini sinek bulutlarından başka bir şey görülmeyen o ulu yüksekliklerde acaba ne işi vardı? Dollinger bunun ayrımında değil. O, sırtını soğuk bir ter kaplamış, karabasanın sıkıntısı içinde titreye titreye bekliyor. Ren'in öbür yakasından, Kara Orman'ın çamları ardından testekerlek kızıl bir güneş doğuyor ve yükseldikçe de aşağıda Thann ve Münster koyaklarında, Alsace'ın bir başından öbür başına kadar, karışık bir uğultu, bir ayak sesi ve araba gürültüsü duyulmaya başlıyor; büyüyor, yaklaşıyor ve Dollinger'e hafakanlar basıyor. Çok geçmeden, dağın böğürtülerinde döne döne tırmanan upuzun yoldan, Colmar yargıcı, üzünçlü ve sonsuz bir alayın kendisine doğru geldiğini görüyor. Gelenler alayla göç etmek için Vosges dağlarının bu geçidinde sözleşmiş bütün Alsace halkıdır.
Önde, dört öküz koşulmuş uzun arabalar, hani ekin kaldırma zamanında her yanından demetler fışkıran, çevresi parmaklıklı o uzun arabalar, şimdi mobilya, eşya denkleri ve öte beriyle tıklım tıklım dolu, gidiyor. İçlerinde neler yok; kocaman karyolalar, yüksek dolaplar, Hint basmasından süsler, hamur tekneleri, çıkrıklar, küçük çocuk iskemleleri, ataların koltukları, köşeden bucaktan alınarak birbiri üstüne yığılmış, baba ocaklarının o kutsal tozunu yolun yelinde savuran eski emanetler. Bu arabalarda kapı kapamacasına evler göç ediyor. Nitekim gıcırdamadan, inlemeden ilerleyemiyorlar. Öküzler, sanki yol tekerleklere yapışıyormuş gibi, sanki tırmıklarda, sabanlarda, çapalarda ve taraklarda takılı kalmış kuru toprak parçaları yükü bir kat daha ağırlaştırarak, bu gidişi bir kökünden sökülmeye çevirmiş gibi arabaları güçlükle çekiyorlar. Arkadan üç köşeli şapkalarıyla titreye titreye bastonlarına dayanan yaşlılardan tutunuz da, dimi bezinden pantolonları ve askılarıyla o kıvırcık saçlı sarışın yavrulara varıncaya kadar, ağırbaşlı delikanlıların omuzda taşıdıkları kötürüm büyük babadan, annelerin bağırlarına astıkları memedeki çocuklara değin, her kesimden ve her yaştan sessiz bir kalabalık, sıkışık düzende yürüyordu. Hepsi, sağlamları da sakatları da, ertesi yıl asker olacaklar; biten o korkunç yıkımda askerlik edenler, koltuk değnekleriyle sürünen bacağı kesilmiş zırhlı süvariler; yırtık pırtık, paçavraya dönmüş üniformalarından henüz Spandau'daki top yuvalarının küfü gitmemiş solgun benizli, bitkin topçular; hepsi, bir kıyısında Colmar yargıcının oturduğu yoldan gururla geçip gidiyorlardı. Önünden geçerken de her biri, ürkütücü bir öfke ve tiksinti anlatımıyla yüzünü öte yana çeviriyordu.
Ah zavallı Dollinger! Gizlenmek, kaçmak istiyor; ama olanaksız. Koltuğu dağa, meşin minderi koltuğuna, kendisi de meşin minderine kök salmış. O zaman, orada "sergileme direği"ndeymiş gibi olduğunu ve herkes ayıbını ta uzaklardan görsün diye, direğin bu kadar yükseklere dikildiğini anlıyor... İsviçre sınırındakiler büyük sürülerini güderek, Saar'dakiler o okkalı demir gereçlerini doldurdukları maden ocağı arabalarını iterek, geçit töreni, köy köy, sürüyor. Sonra kentler geliyor, bütün iplikevi işçileri, deri işçileri, dokumacılar, çulhalar, kentsoylular, papazlar, hahamlar, yargıçlar, kara cüppeler, kırmızı cüppeler... İşte başta yaşlı başkanıyla Colmar mahkemesi. Dollinger utancından ölecek gibi, yüzünü kapamaya davranıyor, ama ellerine inme gelmiş, kımıldamıyor. Gözlerini yummak istiyor, ama göz kapakları devinimsiz ve dimdik. Onun herkesi, herkesin de onu görmesi, iş arkadaşlarının geçerken attıkları o aşağılama dolu bakışlardan bir tekini bile kaçırmaması alnında yazılıymış...
Böyle bir yargıcın sergileme direğinde olması, ürkütücü bir şey! Ama bundan da korkuncu, kendi çoluk çocuğu bu kalabalığın içinde; hepsi de onu tanımazlıktan geliyor. Karısı, çocukları, başlarını eğerek önünden geçiyorlar. Onlar da utanıyorlar, galiba. Dahası, öylesine çok sevdiği küçük Michel de, yüzüne bile bakmadan, bir daha dönmemek üzere geçip gidiyor. Yalnızca yaşlı mahkeme başkanı, kendisine yavaşça:
- Bizimle birlikte gelin, Dollinger. Burada kalmayın, dostum! demek için bir dakika duruyor. Fakat Dollinger yerinden kalkamıyor ki. Çırpınıyor, "yardım edin" diye bağırıyor ve alay, saatlerce önünden geçiyor. Kalabalık, güneş batarken, artık uzaklaşınca, çan kuleleri ve fabrikalarla dolu bütün o güzel koyaklardan çıt bile duyulmuyor. Bütün Alsace kalkıp gitmiş. Yukarıda, sergi direğine çakılmış oturan, işinden çıkarılamaz Colmar yargıcından başka hiç kimse yok.
... Sahne birdenbire değişiyor. Porsuk fidanları, kapkara haçlar, sıra sıra mezarlar ve yaslı bir kalabalık. Sözü geçen bir kimsenin cenaze gününde Colmar mezarlığının görünümü. Kentin bütün çanları çalınmakta. Ağır ceza mahkemesi üyelerinden Dollinger, "hakkın rahmeti"ne kavuşmuş. Onurun ve saygınlığın yapamadığını ölüm yapmış. O işinden çıkarılamaz yargıcı meşin minderinden söküp ille oturacağım diye tutturan o adamcağızı boylu boyunca yere yatırmış.
Düşünde öldüğünü görmek ve kendi kendisine ağlamak gibi korkunç bir şey olamaz. Dollinger, içi ezgin, kendi cenaze törenini izliyor. Onu, ölümünden de çok üzen şey, çevresine yığılan bu büyük kalabalığın içinde, bir tek dostu, bir tek akrabası olmayışıdır. Colmar'dan kimseler yok; hep Prusyalılar! Cenaze alayının peşi sıra gidenler Prusya askerleri, arabanın yanı sıra yürüyenler Prusya yargıçları, mezarının başında söylenen sözler Prusya söylevleri, üstüne attıkları ve kendisine o kadar soğuk gelen toprak da Prusya toprağı; ne yazık!
Ansızın kalabalık, saygıyla birisine yol veriyor; beyazlar giyinmiş, iri yapılı, bir zırhlı süvari, mantosunun altında, yapraklarını dökmeyen bitkilerden yapılmış büyük bir çelengi andıran bir şeyle yaklaşıyor. Çevreden:
- Bismarck geldi... Bismarck geldi... diyorlar. Colmar yargıcı da içinden üzüntülü üzüntülü:
- Kont cenapları, diyor, bana pek iyi davranıyorsunuz, ama Michelciğimiz de burada olsaydı...
|
 |
يوللىغان ۋاقتى 2010-6-3 09:36:19 PM
