«مەكىت» نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى

yipek-yoli

	«مەكىت» نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە رىۋايەتلەر 1 رىۋايەتلەردە ئېيتىلىشىچە، بۇرۇنقى زاماندا تەكلىماكاندا ناھايىتى باياشات، گۈزەل،روناق تاپقان،ھەممە يېرى ئالتۇن-كۈمۈشلەر بىلەن تولغان شەھەرلەر بار ئىكەن.   زامانلارنىڭ ئۆتىشى بىلەن كىشىلەرنىڭ تائەت-ئىبادىتى ئاجىزلاپ،ئىمانى سۇسلىشىپ،ئۆز-ئارا جېدەل-ماجىرا كۆپىيىپ، ئىنساپ يوقىلىشقا باشلاپتۇ. ئەتراپنى بۇلاڭ-تالاڭ ،ئۆلۈم ۋەھىمىسى قاپلاپ كەتكەن بىر كۈنى كېچىسى، ئۇشتۇمتۇت ئاسماندىن قۇم-بوران چىقىپ،نەچچە كېچە-كۈندۈز قۇم يېغىشقا باشلاپتۇ. مۇشۇ ۋاقىتتا ئاشۇ شەھەرنىڭ بىرىدە ئېتىدادىنى يوقاتماي، تائەت-ئىبادەت بىلەن شۇغۇللانغان، ئادەملىرى تولىمۇ ئاق كۆڭۈل بىر قوۋۇم بولۇپ، ئۇلار ئاللاھتائاللاھ دىن بۇ بالا-قازادىن قۇتۇلۇشقا مەدەت تىلەپتۇ. ئۇلارنىڭ ئالدىدا شۇ ئان ئاپئاق ساقاللىق بىر بوۋاي پەيدا بولۇپ:«ئاللاتائالا بۇ ئۆز نېسىۋىسىگە شۈكۈر قىلمىغان  ئاسىي بەندىلەرگە غەزەپلىنىپ، قۇم ياغدۇرۇش جازاسى بەردى. سىلەر بولساڭلار ئۆز نېسىۋىلەرگە شۈكۈر  قىلىپ،ئاللاھتائاللاھنى ئەستىن چىقارمىغىنىڭلار ئۈچۈن، ئاللاتائالا سىلەرنى بۇ بالا قازادىن ساقلاپ قېلىشقا ئەمىر قىلدى»-دەپ،قولىدىكى ھاسىسىنى يەرگە سانجىپ، ئۇنىڭ ئەتراپىنى چۆرگىلەشنى، ھاسا چۆكۈپ كەتسە يەنە تارتىپ چىقىرىپ يىقىلىپ چۈشمەستىن داۋاملىق چۆرگىلەشنى، قۇم يېغىش توختىغاندىن كېيىن كۈن پېتىشقا قاراپ مېڭىپ، سۈيى ئەلۋەك،يېرى مۇنبەت بىر جايغا ئورۇنلىشىۋېلىشنى بۇيرۇپتۇ.   شۇنداق قىلىپ بۇ قوۋۇمدىكى كىشىلەر قول تۇتۇشۇپ،ھېلىقى بوۋاي بەرگەن ھاسا تاياق ئەتراپىنى چۆرگىلەپ يەتتە كېچە-كۈندۈز نى ئۆتكۈزگەندىن كېيىن، قۇم يېغىش توختاپتۇ. لېكىن ئەتراپنى پۈتۈنلەي قۇم بېسىپ،شەھەرلەردىن ھېچقانداق ئەسەرمۇ قالماپتۇ. چۆرگىلەۋېرىپ يىقىلىپ چۈشكەن  نۇرغۇن كىشىلەرمۇ قۇم ئاستىدا قېلىپ، پەقەت يەتتە ئادەملا ساق قېلىپ، كۈن پېتىشقا قاراپ مېڭىپ، ئاران دېگەندە بىر دەريانىڭ بويىغا يېتىپ كەپتۇ. بۇ يەردە ياشايدىغان كىشىلەر ناھايىتى  مېھماندوست،مەرد كىشىلەر ئىكەن. ئۇلار ئاۋۋال بۇ مۇساپىرلارغا ئوزۇق-تۈلۈك بېرىپتۇ، كېيىن ئۆزلىرىنىڭ ئۆي-ماكانلىرىنى بوشىتىپ بېرىپ  كۆچۈپ كېتىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن بۇ جاي «مەرتلەر كۆچكەن جاي»دېگەن نامنى بىلدۈرىدىغان «مەر تېگىن»نامى بىلەن ئاتىلىشقا باشلاپتۇ.   ئۇزاق يىللارنىڭ ئۆتۈشى بىلەن بۇ نام ئاستا-ئاستا «مەرگېت»،«مەكىت»،«مەكىت» دېگەن ناملارغا ئۆزگىرىپ،كىشىلەر تەرىپىدىن  «مەكىت» دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپتۇ. «مەكىت» دېگەن نام ئەنە شۇ رىۋايەتتىن قالغان ئىكەن. 2   مەكىت خەلقى مۇنداق رىۋايەت قىلىدۇ: چىڭگىزخان غەربكە يۈرۈش قىلغان ۋاقىتتا  چىڭگىزخان قوشۇننىڭ  سانغۇنى چىن دەيخان  ئۆز قۇشۇننى باشلاپ كېلىپ مەكىت ناھىسىنىڭ «ھاڭغىتلىق» دېگەن جايغا چۈشكۈن قىلىپتۇ. بۇ جاينى مەكىت خەلقى «قالماق جىلغىسى»دەپ ئاتاپتۇ.     چىن دەيخان قوشۇنى «قالماق جىلغىسى»نى تايانچ بازا قىلىپ، مەكىت خەلقىنى بۇلاڭ-تالاڭ قىلىپ،نۇرغۇن بىگۇناھ  ئاممىنى تۇتقۇن قىلىپ ئېغىر ئەمگەككە ساپتۇ ۋە ۋەھشىيلەرچە ئۆلتۈرۈپ،خوتۇن-قىزلارنى ئاياق-ئاستى قىلىپتۇ،مال-كالىلارنى بۇلاپ-تالاپ ئۆلتۈرۈپ يەپ، مەكىت زىممنىنى قۇرتىۋىتىپتۇ. چىن دەيخان قوشۇننىڭ زۇلۇمىغا چىدىمىغان ئەل-يۇرت پالۋان يىگىت مەكىت گېۋىرنىڭ  باشچىلىقىدا  جەڭگە ئاتلىنىپ، چىن دەيخان قۇشۇنىغا قاقشاتقۇچ زەربە بېرىپتۇ. جەڭ ئىنتايىن كەسكىن،مۈشكۈل ۋە جاپالىق بولۇپتۇ. نۇرغۇن ياشلارنىڭ قېنى دەريا بولۇپ ئېقىپتۇ. شۇ قېتىمقى جەڭدە مەكىت گېۋىر ئىنتايىن باتۇرلۇق كۆرسىتىپتۇ. مەكىت گېۋىر نەچچە يىل خەلقنى باشلاپ  جەڭ قىلىش ئارقىلىق ،ئاخىرى چىن دەيخان قوشۇنلىرىنى مەغلۇپ قىلىپتۇ. چىن دەيخاننى ئۆلتۈرۈپ،كۆمگەن جاينى «مازارى چىن»،«چىن دەيخان مازىرى»دەپ ئاتاپتۇ.   چىن دەيخان قوشۇنى مەكىت گېۋىر تەرىپىدىن يوقىتىلغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ نامى ئەل ئىچىدە شۆھرەت قازىنىپ،«دولاننى مەكىت ئاپتۇ،دولان مەركىتنىڭ شەھىرىگە ئايلىنىپتۇ» دېگەن سۆز-چۆچەكلەر تارقىلىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن خەلق مەكىت گېۋىرنىڭ  باتۇر ۋە خەلق سۆيەر ئوبرازىنى  مەڭگۈ خەلق قەلبىدە  ئابىدە قىلىپ تىكلەش ئۈچۈن، بۇ جاينىڭ نامىنى «مەكىت »دەپ ئاتاپتۇ. مەكىت گېۋىرى ئۆلگەندىن كېيىن ، كىشىلەر بۇ قەھرىماننى مەكىت بازىرىنىڭ شىمالىدىكى «داۋزا قۇم » غا دەپنە قىلىپ ، گۈمبەز ياساپتۇ. بۇ گۈمبەز يېقىنقى يىللارغىچە ساقلىنىپ، «مەكىت گېۋىر »گۈمبىزى دەپ ئاتىلىپتۇ.     يىللار ۋە زاماننىڭ ئۆتۈشى بىلەن خەلق بۇ مىللىي قەھرىماننى مەڭگۈ ياد ئېتىپتۇ. «مەكىت»دېگەن بۇ نام ئېغىزدىن-ئېغىزغا كۆچۈپ،تىللاردا داستان بولۇپ كۈيلىنىپ،كېيىنچە «مەكىت»دېگەن نامغا ئۆزگىرىپتۇ. مەكىت  ناھىسىنىڭ نامى ئەنە شۇ رىۋايەتتىن قالغان ئىكەن. مەنبە:«مىراس »ژۇرنىلى،2005-يىللىق 2-سان توپلىغۇچى:  مۇتەللىپ سېيىت  مەنزىل-http://qaynam.blogbus.com/logs/33706166.html

xamxarka

	مەكىت ناھىيسى- شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنىنىڭ غەربى جەنۇب، قەشقەر ۋىلايتىنىڭ شەرقى، تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربى، زەرەپشان دەرياسىنىڭ تۆۋەنكى ئېقىمى بىلەن تىزناپ دەرياسىنىڭ تۆۋەنكى ئېقىمى كېسىشكەن قىسمىغا جايلاشقان.     ناھىيىنىڭ غەرب تەرىپى يەركەن ناھىيسى بىلەن، شىمال تەرىپى زەرپشان دەرياسىنى چىگرا قىلىپ مارالبېشى ناھىيسى بىلەن چىگرىلىنىپ تۇرىدۇ. جەنۇپ تەرىپى قاغىلىق ناھىيسىگە تۇتشىدۇ، شەرق تەرىپى خوتەن گۇما ناھىيسى قۇم بەلبىغى بىلەن تۇتشىپ تۇرىدۇ. شەرقتىن غەربكە 160 كىلومىتىر، جەنۇبتىن شىمالغا 136 كىلومىتىر بۇلۇپ، ئۇمۇمى يەر كۆلىمى 15200 كۇۋادىرات كىلومىتىر، تېرىلغۇ يەر كۆلىمى 530 مىڭ مو.   ناھىيىدە 9 يىزا، 1 بازار، 4 دىھقانچىلىق مەيدانى 4 ھەربىي پولك بار بۇلۇپ، ئۇيغۇر، خەنزۇ، خۇيزۇ، ئۆزبىك قاتارلىق 13 مىللەت توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان. ئۇمۇمى نۇپۇسى 174 مىڭ، ئاھالىسى ئىچىدە %90 ىدىن كۆپرەكى ئۇيغۇرلاردۇر.     ناھىينىڭ تۆت پەسلى ئىنىق، تىپىك قۇرۇقلۇق كېلىماتىغا تەۋە. پاختا، بۇغداي، قۇناق، قۇغۇن، قاتارلىق مەھسۇلاتلارنى تېرىشقا ماس كىلىدۇ. چارۋىچىلىق مەھسۇلاتلىرىدىن <<دولان قۇيى>> ئاپتۇنۇم رايۇن ئىچى-سىرتىغا داڭلىق بۇلۇپ، قوينىڭ تېنى چوڭ، جۈپ قوزىلاش نىسپىتى يۇقىرى، گۆشى يىيىشلىك بۇلۇش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە.     ناھىيىدە جەمئىي 20 مىڭ مودىن كۆپرەك تەبىئي توغراقلىق، 6700 مودىن كۆپرەك بەرپا قىلىنغان ئورمانلىق بار بۇلۇپ <<قۇملۇقتىكى يىشىل مەرۋايىت>>دەپ تەرىپلىنىدۇ.     ناھىينىڭ قاتنىشى قۇلايلىق، ھەر تەرەپكە تۇتىشىدۇ. مەكىت زەرەپشان كۆۋرىكى ناھىيىدىن 6 كىلومىتىر يىراقلىقتا بۇلۇپ، ئۇزۇنلىقى 936 مىتىر ، ئۆلكە 2962 نۇمۇرلۇق قاتناش يۇلىدىكى ئەڭ ئۇزۇن تاش يول كۆۋرۈكى ھىساپلىندۇ. بۇ كۆۋرۈك مارالبىشى بىلەن يەركەن تاشيۇلىنىڭ تۇتۇشۇش تۈگۈنىگە جايلاشقان.     2003-يىلى 10-ئايدا سېلىنغان مەكىت مەدەنىيەت مەيدانى ناھىيە مەركىزىگە جايلاشقان بۇلۇپ، كۆلىمى 102 مو، تۆت تەرەپلىك شەكىلدە. مەيداننىڭ ئوتتۇرسىغا ئادىللىقنىڭ سىموۋلى بۇلغان تۈۋرۈك تۇرغۇزۇلغان، خەلىق مەيدانىغا قۇيۇلغان چاسا داڭقاننىڭ ئىگىزلىكى 2.6 مىتىر، ھەر بىرىنىڭ ئېغىرلىقى 2 توننا كىلىدۇ. مەيداننىڭ ئىككى تەرىپىدە ئارام ئېلىش ئورنى، مۇزىكىلىق فونتان، ئالتۇن بېلىق كۆلچىكى ۋە كۆكەرتلگەن يىشىللىق بەلبىغى بار . ناھىيىنىڭ مەدەنىيەت، ساياھەت بايلىقى مول بۇلۇپ، ئۇيغۇر ناخشا-ئۇسۇلىنىڭ ئانىسى<< 12 مۇقام>> نى رەتلىگۈچى ئاماننىساخاننىڭ يۇرتى. بۇ يەردە بارلىققا كەلگەن دولان مەدەنيتى بىر تۈركۈم تەتقىقاتچى، مۇتەخەسىس ۋە ئىكىسپىدىتسىيچىلەرنى جەلىپ قىلدى.مەدەنىيەت پائالىيتنىڭ موللىقى، كەڭ تارقىلىشى بۇ ناھىيسىنى مەدەنىيەت خىزمىتىدە ئىلغار ناھىيە دىگەن گۈزەل نامغا ئىرىشتۈردى. بۇ يەردە قۇيۇق مىللىي پۇراققا ۋە مىللىي ئالاھىدىلىككە ئىگە تەنتەربىيە پائالىيەتلىرى بۇلۇپ، ناھىيىنى مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەت تەنتەربىيسىدە ئىلغار ناھىيە ۋە ئاپتۇنۇم رايۇن بۇيىچە تەنتەربىيىدە ئىلغار ناھىيە دىگەن شەرەپلىك ناملارغا ئىرىشتۈردى.     ناھىينىڭ يانتاق (3-يىزا) ، قۇمقىسار (7-يىزا)، تۆمەنتال (4-يىزا)، غازكۆل (5-يىزا) يىزىللىرى ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق مەدەنىيەت نازارىتى تەرىپىدىن دولان ئۇسۇل ماكانى ، مىللىي رەسساملار يېزىسى ، مىللىي سەنئەت يىزىسى قاتارلىق ناملارغا ئىرىشىتى.     مەكىت قۇمقىسار يىزىسى تەكلىماكان قۇملۇقىغا 13 كىلومىتىر ئارلىقتا بۇلۇپ، 1993-يىلى جۇڭگۇ ئەنگىلىيە بىرلەشمە تەكشۈرۈش ئەتىرىتى مۇشۇ يەردىن قۇملۇققا كىرگەن. قۇملۇق ئەتراپىدا پارچە-پارچە ئىتىدائي توغراقلىق، سۆگەتلىك ۋە يۇلغۇنلۇق بار بۇلۇپ، ئىكىسپىدىتسىيچىلەرنىڭ تەكلىماكان قۇملۇقىغا سەپەر قىلىشىنىڭ باشلىنىش نوقتىسى ھىساپلىنىدۇ. ھازىرغىچە نۇرغۇن تەكشۈرۈش ئەتىرىتى مۇشۇ يەردىن قۇملۇققا كىرىپ قەدىمي توغراقلىق، قەدىمي دەريا قېنى ۋە قەدىمىي شەھەر ئىزلىرنى تاپقان.

تارىم

	yipek-yoli ۋە xamxarka... ھەر ئىككىڭلارغا تەشەككۈر! بىلمىگەننى بىلىۋالدۇق [s:166]  [s:173]

ئىسىل

	يۇرتىمنىڭ كىلىپ چىقىشىنى بۇرۇنمۇ بىلەتتىم ،يەنە بىر ئەسلەپ چىقتىم ،رەھمەت ......

sargarda

	مەكىتنى  ھېچقانداق  يۇرىتقا  تەڭ  قىلمايمەن ...     تىما  يوللىغۇچىلارنىڭ  خالىس  ئەجرىگە  تەشەككۈر...  قۇرۇق  بولسىمۇ  ژىگىمە  بەش  كوي  مۇنبەر  پۇلۇم   بىلەن تارتۇقلاي... [s:180]