سەلجۇقلار تەزكىرىسى

بايان قىلىنىشىچە، سۇلتان مەلىك شاھ_ لەقىمى سۇلتان جەلال دەۋلى(جەلالىدىنئەددەۋلى)مەغزىدە دۇنيا (دۇنيانىڭ ئاقىلى)، ۋالىدەيىن(ئاتا-ئانا)ئەبۇلقۇتتى نەسەبى مەلىك شاھ بىننى ئالىپ ئارىسلان مەھمۇد بىننى ئەبۇ سۇلايمان جەئىفەر بەگ(چاغرىبەگ)بىننى داۋۇت بىننى مىكائىل بىننى سەلچۇق پادىشاھ ئىدى. («ئىزاھات«37»»گە قاراڭ).ئۇ ھەممىگە قادىر ۋە مەدەتكار خۇداۋەندە ئالەمنىڭ نۇسرىتى بىلەن قۇۋەت تاپقان، قۇدرەتلىك پەرۋەردىگارنىڭ تەۋفىقى(ياردەم، مەدىتى)بىلەن ياخشى نىيەتلىك بولغان؛ ئاتا-بوۋىسى جاھانگىرلىك بىلەن جاھاندارلىق بېغىدا دەرەخ تىكىپ، سايىسىدا سەلتەنەت تەختىنى قويغان ۋە ئۇ دەرەخ بۇ شاھنىڭ (سۇلتان مەلىك شاھنىڭ)دەۋرى باھارىدا كامالىغا يېتىپ مېۋە بەرگەن ئىدى. ئالەم ئۇنىڭغا (سۇلتان مەلىك شاھقا)ئىتائەت قىلغان، كاتتا نامى ئالەمگە يېيىلغان، پۇخرالىرى شاد، شەھەرلىرى مەمۇرچىلىق ئىدى. ئۇ نەچچە زامان جاھان مەيدانىدا ھۆكۈمىرانلىق شوخلۇقى بىلەن جەۋلانلار كۆرسەتتى. مەقسەت كويىنى مۇراد چومىقى بىلەن سوقۇپ، غەرەز ھوسۇلىغا ئىتائەتچان ۋە ئاسان بولماي قالماس ئىدى. ئۇنىڭ نىزامۇل-مۈلۈك(«ئىزاھات«32»»گە قاراڭ)مەسەللىك بىر ۋەزىرى بار ئىدىكى، ئۇ ھەممىدە كامالەتكە يەتكەن. پىشۋايى نەبى(يولباشچى، ئەۋلىيا)ئادەم ئىدى. شۇڭا ئەقلنىڭ زىيادە ۋە مۇكەممەللىكىدىن

(ئەسلى كىتاپ23-بەت)

سەلتەنەت ئۇنىڭغا مۇقەرەر بولدى.

سۇلتان پادىشاھلىق دەۋرىدە ئەنتاكىيە«37»دىن ئۆزگەنىتكە ئىككى مەرتىۋە بارغان ئىدى. كېيىن بارغىنىدا تارىخقا تۆت يۈز سەكسەن بىر ئىدى. دەريا لېۋىگە چۈشۈپ ئىككى رەكەت ناماز ئۆتەپ شۈكرانىلەر قىلدى. مەملىكىتى مەشرىق(شەرقتىكى جايلار)دىن مەغرىپ(غەرپتىكى جايلار)غىچە سوزۇلغان ئىدى. شۇڭا ئۇ خاس كىشىلىرىگە شام«38»ۋىلايەتلىرىنى بەردى. قىسمەدۇللاغا ھەلەب«39»شەھىرىنى بەردى. ئەنتاكىيەنى ئەقسانغا بەردى. قەندىھارنى ئىماد ئەددەۋلىگە بەردى. مۇسۇلنى ھۇكەرمىشكە تەيىن قىلدى. ئۇ يەردىن يېنىپ سەمەرقەنىدكە كېلىپ، سۇلايمان جانبىنى ئەسىر قىلىپ ئۆزگەنىتكە باردى. خوتەندىن تارتىپ ھەر شەھەرگە ئۆزىنىڭ خاس كىشىلىرىدىن بىرنى قويدى. ئاندىن خارەزىم «40»گە باردى. ئاندىن يېنىپ مەرۋى«41»گە كەلدى. بۇ سەپەردە بۇ ئىشلار بىر يىلدا بولۇپ ئۆتتى. ئاندىن ئىسپاھان(ھازىرقى ئىراننىڭ بىر شەھرى)گە كېلىپ، ھەر يەرگە ئۆز كىشىسىنى قويۇپ، رەسىم- قائىدىلەرنى تۈزۈپ بىددەت، يامان ئىشلاردىن خەلقنىڭ كۆڭلىنى ئۈزۈپ، يۇرت-شەھەرلەرنى چوڭقۇر پىكىر يۈرگۈزۈپ تەرتىپلەپ سەرەنجام قىلدى. ئادالەتكى شۇ قاتارلىق ئىدىكى، ئۇنىڭ دەۋرىدە ھېچ يەردە زۇلۇم-پاسات يوق ئىدى. ئېزىلگەن، زۇلۇمغا ئۇچرىغانلار ئۆزى كىرىپ سۇلتانغا ئەرىز قىلىپ، تەلەپ-مەقسىتىگە يېتەتتى. ئۇلار ئۈچۈن ھېچقانداق توسالغۇ يوق ئىدى.

ئۇنىڭ(سۇلتان مەلىك شاھنىڭ)خەيرى-ساخاۋەت، ياخشىلىقلىرىدىن بىرى شۇكى، مەككە يولىدا سەرپ قىلىشقا ھېساپسىز مال بۇيرۇدى. ھاجىلارنى مېھنەت-ئەمگەكتىن ئازات قىلدى. ئەمىرۇل-مۆئىمىنىن شاھ ۋاقتىدا، ھەر بىر ھاجىدىن ۋە بادىيە(سەھرا)، مۇجاۋىرانى كەئبەئى مۇئەززەمە(مەككىدە تۇرغۇن

(ئەسلى كىتاپ24-بەت)

بولغۇچى، مەككىدە ياشىغۇچى ئۇلۇغ)لاردىن يەتتە زىخچە ئالتۇن ئېلىش رەسىمى بار ئىدى. بۇ قائىدىنى يوق قىلدى.

* * *

مەلىك شاھنىڭ ھوزۇرىدا دائىم ئاتلىنىشقا تەييار تۇرىدىغان، ئەمدى بۇرۇتى خەت تارتقان يۈز قىرىق ئالتە مىڭ سەۋارە(ئاتلىق)لەشكەر بار ئىدى. بۇلارغا ھەمىشە مائاش بېرەتتى. بۇنىڭ ئۈچۈن رۇم پادىشاھى كۈنىگە مىڭ دىنار(ئالتۇن ئاقچا)خىراج(ئولپان)تاپشۇراتتى«42».

مەلىك شاھ شىكارنى دوسىت تۇتاتتى. بىر«شىكارنامە»دە بايان قىلىنىشىچە: بىر كۈنى مەلىك شاھ يەتمىش كىيىك سوقتى. ئۇنىڭ شىكارغا چىققاندا، ھەر بىر ئوۋ ئوۋلىغاندا دەۋرىشكە بىر دىنار سەدىقە قىلىدىغان رەسىم-قائىدىسى (ئادەت)بار ئىدى. ئۇ يەنە شىكارەاھ ئۈچۈن ئىراق ۋە خۇراساندا ھەر يەردە كىيىك ۋە قۇلان شىرىسدىن مۇنار قىلدۇرغان؛ ماۋائۇننەھىر، ئەرەپ«43»جۇرجىستان ۋە ئىسپاھان ۋىلايەتلىرىدە ھەر شىكارگاھتا بىردىن نىشان قويغان ئىدى.

بىركۈنى سۇلتان مەلىك شاھ خۇراساندىن ئىراققا كەلگەن ئىدى، تاغىسى قاۋەرد«44»كىرماندىن ئاز بولمىغان لەشكەر ئېلىپ مەلىك شاھقا قارشى ئىراققا يۈزلەندى. ئىككى تەرەپ لەشكەرلىرى بەدرى كۆچتە (مەدىنىڭ غەربىي جەنۇب تەرىپىگە جايلاشقان جاي)قوشۇلدى ۋە ئۈچ كېچە-كۈندۈز جەڭ قىلدى.

قىسسە: قاۋەردنى بىر پالۋىنى لەشكەر سېپىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، سۇلتان لەشكىرىنىڭ ئالدىغا كېلىپ جەۋلانبازلىق قىلغان ئىدى، سۇلتان لەشكىرىدىن دەۋران ئاتلىق بىر پالۋان چىقىپ، ئۇنىڭغا بىر قىلىچ ئۇرماق بىلەن ئىككى پارە قىلىپ، ئېتىنىڭ ساغرىسىنى خۇددى خېمىرنى كەسكەندەك كېسىپ تاشلىدى. قاۋەرد بۇ ھالنى كۆرۈپ:

(ئەسلى كىتاپ25-بەت)

«بۇ يەردە تۇرۇپ بولماس»دەپ قېچىپ ئارقىغا ياندى. بىراق ئۈلگۈرەلمەي مەلىك شاھنىڭ لەشكەرلىرىگە ئەسىر بولدى.

مەلىك شاھنىڭ لەشكەرلىرى ھېساپسىز قورال-ياراق، خەزىنە ۋە مال-ئەشيالار غەنىمەت ئالدى. نەرسىلەرنىڭ ھەددى-ھېساۋبىغا ئەقىل سىغماس ئىدى. مەلىك شاھ لەشكەرلىرىنى ئېلىپ جەڭگاھدىن ھەمىدانغا كەلدى ۋە شۇ جايدا چۈشۈپ ئارام ئالدى. بۇ چاغدا لەشكەرلەر:

«بىز بۇ جەڭدە بۇنداق مۇۋاپىقىيەت ۋە نۇسرەت بىلەن چارچىغان ھالدا ياندۇق. بۇنىڭ ئۈچۈن كۆپرەك ھەق تىلەيمىز»دىيىشىپ نىزامۇل-مۈلۈكنىڭ ئالدىدا ئەرز قىلىشتى. نىزامۇل-مۈلۈك:

«ئەگەر سىزلەر كۆپرەك ھەق ئېلىشنى خالىساڭلار، ئېھتىمال قاۋەردنىڭ گۇناھىدىن ھەم ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇ. مەن بۈگۈن كېچە بېرىپ سۇلتانغا ئىلتىماسىڭلارنى يەتكۈزۈپ، مەقسىتىڭلارنى ھاسىل قىلاي» دېدى، بەس. بۇ كېچىسى نىزامۇل-مۈلۈك قاۋەردگە (ئوغا سېلىنغان)شاراپ بېرىپ، ئوغلىغا مىل(قۇببىلىك تۇغ، ئۈستىگە ئۇچلۇق قۇببە ئورنىتىلغان بايراق)چىقىرشنى بۇيرىدى. ئەتىسى لەشكەرلەر يەنە كەلدى. بۇ چاغدا نىزامۇل-مۈلۈك لەشكەرلەرگە:

«قاۋەرد بەنىدتە قولىنى چايناپ جان بېرىپتۇ. پادىشاھ تاغىسى جەھەتتىن پارىشان بولغاچقا، سىزلەرنىڭ ئىلتىماسىڭلارنى يەتكۈگىلى بولمىدى»دېدى. لەشكەرلەر بۇ سۆزنى ئاڭلاپ خامۇش بولۇپ ھېچقانداق ئۈن چىقىرالمىدى. ئاندىن سۇلتان سەمەرقەنىدكە كەلدى ۋە خان(ئەھمەدخان)«45»نى پىيادە ئالدىغا ئېلىپ چىقىپ ئىسپاھانغا ئەۋەتتى. ئاندىن سۇلتان لەشكىرى جەيھۇن(ئامۇ دەريانىڭ قەدىمكى نامى)دىن ئۆتتى.

خاجە نىزامۇدىدىن(نىزامۇل-مۈلۈك)ئەنتاكىيەگە خەرج پۈتۈپ،

(ئەسلى كىتاپ26-بەت)

ئۇنى سەمەرقەندلىكلەرگە ۋەزىپە قىلدى. ئاندىن سۇلتان ئاتلانغان ئىدى، سەمەرقەنىد ئەھلى:

«بىز قوۋىم دەۋرىشلەردىنمىز. مەئىشىتىمىز پەقەت سۇدىندۇر. ناۋادا بىزنى خەرج ئۈچۈن ئەنتاكىيەگە ئەۋەتسەڭ تەڭلىك تارتىمىز»دەپ پەرياد ۋە پىغانلار قىلىشتى. سۇلتان نىزامۇل-مۈلۈككە:

«ئەي پەدەر، بۇ نېمە گەپ؟ مېنىڭ بۇ دەۋرىشلەر ئىشىنى ئەنتاكىيەگە ھاۋالە قىلماققا قۇدرىتىم يوقتۇر» دېگەن ئىدى. نىزامۇل-مۈلۈك:

«ئەي پادىشاھى ئالەم، ئۇلارنىڭ ئەنتاكىيەگە بارمىقى ھاجەت ئەمەس. ھەرقايسىسىنىڭ خەرجى پۈتۈپ مۇقەرەر قىلىنغان. بىزدىن نەق ئالتۇنغا سېتىۋالسا بولىدۇ. مەن بەندە. بۇ ئىشنى پەقەت پادىشاھنىڭ ئۇلۇغلىقى جەھىتىدىن قىلدىم. تا جاھان ئەھلى پادىشاھنىڭ ھۆكۈمى نەدىن نەگىچە جارى بولىدىغانلىقىنى بىلىپ قويسۇن ۋە ناقىلانى ئەخبار(نەقىل قىلىپ خەۋەر بەرگۈچىلەر)تارىخلارغا بۇنى پۈتسۇن» دېدى.

سۇلتان پايتەخىت قىلىش ئۈچۈن شەھەرلەر ئىچىدىن ئىسپىھاننى ئىختىيار قىلىپ، ئۇ يەرگە ئىمارەتلەر، باغۇ-بوستانلار ۋە راۋاق-گۈمبەزلەرنى بىنا قىلدۇردى. شەھەر سىرتىغا يەنە نۇرغۇنلىغان راۋاق ۋە «باغى- كاران»، «باغۇ بەيتىل-مال» ۋە «باغى ئەھمەد شاھ»قاتارلىق باغ بەرپا قىلدۇردى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە نۇرغۇن ئىمارەت سالدۇردى ۋە ياساتتى. خەزىنە ساقلاش ئۈچۈن«قەلئەيى شەھەر» ۋە «قەلئەيى زەركۇھ»نى سالدۇردى.

نىزامۇل-مۈلىك ناھايىتىمۇ غالىپ ۋە قۇدرەتلىك ئىدى. ئۇنىڭ ئىككى ئوغلى بار ئىدى. ھەر قايسىنى بىر ۋىلايەتكە مەسئۇل قىلغان ئىدى.

(ئەسلى كىتاپ27-بەت)

سۇلتاننىڭ خانىشى تۇركان خاتۇن«46»تامغاچ خان«47»نىڭ قىزى بولۇپ، ئۇ سۇلتانغا غالىپ ئىدى. (تۇركان خاتۇن مەلىك شاھ ئالدىدا ناھايىتى يۇقىرى ھۈرمەت ۋە ئابرويغا ئىگە ئىدى). تامغاچ خاننىڭ تاجىل-مۈلىك ئاتلىق بىر ۋەزىرى بار ئىدى.

سۇلتاننىڭ يەنە بىر خانىشى زۇبەيدە خاتۇن جەئىفەر بەگ بىننى يەئىقۇبنىڭ قىزى، سۇلتاننىڭ نەۋرە سىڭلىسى ئىدى«48».ئۇنىڭدىن بەكيارۇق«49»ئاتلىق بىر ئوغلى بار ئىدى. ئۇ ھەممە پەرزەنتىنىڭ چوڭى ئىدى. تۇركان خاتۇندىن بولسا، مەھمۇد«50»ئاتلىق بىر نارسىدە بار ئىدى. تۇركان خاتۇن دائىم ئوغلى مەھمۇدنى تەخىت ۋارىسى قىلىش نىيىتىدە بولاتتى. ئەمما نىزامۇل-مۈلۈك بەكيارۇققا مايىل ئىدى. شۇڭا ئۇ سۇلتانغا سەلتەنتىگە بەكيارۇقنى ۋارس قىلىشنى تەۋىسيە قىلاتتى. بۇ سەۋەپتىن تۇراكان خاتۇن نىزامۇل-مۈلۈككە ئادەۋەتلىك بولۇپ قالغان ئىدى. سۇلتانغا نىزامۇل-مۈلۈكنى ئەيىپلەپ يامان كۆرسىتەتتى. نىزامۇل-مۈلۈكنى ئۆلتۈرۈپ، تاجىل-مۈلۈكىنى ۋەزىر قىلىش كېرەكلىكىنى ھەر تەرەپتىن دەلىلەيتتى. شۇنداق قىلىپ ئاخىر سۇلتاننى بۇ ئىشقا كۆندۈردى.

بىر كۈنى سۇلتان نىزامۇل-مۈلۈككە:

«سەن مېنىڭ بىلەن پادىشاھلىققا تەڭ شېرىكلىك قىلىۋاتىسەن. ھەتتا ھەر ۋىلايەتكە مەندىن رۇخسەتسىز پەرزەنىتلىرىڭنى قويۇپ، ئۇ جايلارنى ئۆز ئىختىيارىڭغا ئالماقچى بولۇۋىتىپسەن. پەرمانىمنىڭ دەستارىڭنى (سەللە) بېشىڭدىن ئۇچرۋىتىشىدىن قىلچە قورىقمايدىكەنسەن.......»دېگەن مەزمۇن بىلەن خەۋەر ئەۋەتتى. نىزامۇل-مۈلۈك بۇ سۆزلەرنى ئاڭلاپ مەلىك شاھقا:

«مىنىڭ دىينارىم (ئالتۇن ئاقچا) سىنىڭ تاجىڭ بىلەن بارەۋەردۇر، بىراق بۇمۇ ئېيتماققا ئارتۇقلۇق قىلىدۇ» دىگەن جاۋاپنى بەردى، بۇ سۆزدىن سۇلتاننىڭ غەزەپ ئوتى تېخىمۇ ئۆرلىدى.

(ئەسلى كىتاپ 28 – بەت)

نىزامىل- مۈلۈكنى تاجىل- مۇلك«51» تۇتۇپ بەردى.بۇ چاغدا سۇلتان ئىسپاھاندىن باغداتقا بارغاندى، ئۇلار نىھاۋەندكە يەتكەندە تاجىل- مۈلكنىڭ سۆزى بىلەن بىر مەزھەپ (دىننىڭ بىرەر تارمىقى ئىچىدىكى) كىشى نىزامۈل- مۈلىككە پىچاق سالدى.

ئەپسۇس ھېچكىم ئونداق كىشىنى ئۆلتۈرگىلى قەست قىلمىغاي!

ئۇئەمىر سەكسەندىن ئۆتكەن، ئالەمدە ياخشى- ياماننى بىلگەن ۋە كۆپنى كۆرگەن كىشى ئىدى، ئۇنىڭ ھەر بىر سۆزى بال ئىدى، سۇلتان باغداتقا يىتىپ كىلىپ 18 كۈندىن كىيىن نىزامۇل- مۈلۈك ئۆلدى، ئارىدىن بىر ئاي ئۆتمەي سۇلتان ھەم كۆمىلدى، بۇ ھالنى ئەمىر مۇئىزى سۇلتان مەلىك شاھ مەرسىيىسىدىكى مۇنۇ ئىككى بېيىتى ئارقىلىق ئادا قىلغاندۇر:

كى بىر ئاي ئىچرە ئالەمدىن بەقا بوستانىغە-

بۇ تەرىقە شاھ ھەم باردى.

ئانىڭ بايانىدىن قىلدى ناگەھ،

قەھرى يەزدان، ئەجز سۇلتان ئاشكار.

ئەجز سۇلتاننى كۆرۈپ فىكر ئەيلە-

يەزدان قەھرىدىن.

قىسىسە: سۇلتان مەلىك شاھ ئاخىرقى ۋاقىتلىرىدا پىشقەدەم مەنساپدارلارنى يۆتكەپ كىلىپ ئىشلەتكەندى، ئۇ ئالەمدىن ئۆتىشى بىلەن نىزامۇل- مۈلۈكنىڭ ئورنىغا تاجىل-مۈلك ئەبۇل فەتتايىم ۋەزىر بولدى، ۋە يەنە شەرفۇل- مۈلك ئەبۇ سەئىد ھېساپ- كىتاپ ئىشلىرىغا پىششىق ۋە ئىقتىدارلىق، قارى ھەم ئالىيجاناپ كىشى ئىدى، ئۇ ھەم بۇشىتىلىپ، ئورنىغا مۇھەممەدۇل-مۈلك ئەبۇلغازىل ۋەزىر بولدى، شۇ تەرەقىدە يەنە نۇرغۇن

(ئەسلى كىتاپ 29- بەت)

نامۇۋاپىق ئىشلار بۇلۇپ ئۆتتى.

مەلىك شاھ ياخشى سۈرەتلىك ۋە قامەتلىك، ئىگىز بوي، قۇۋۋەتلىك ۋە ساقاللىق، چىرايى ئاق كىشى ئىدى، بىر كۆزىدە قىسىقى بار ئىدى، ئەمما ئۇ قىسىق توغۇلىشىدىن ئەمەس، بەلكى ئادىتىدىن ئىدى، ھەر قانداق قۇرال- ياراقنى ئىشلىتەلەيتى، مەيداندا تۇغ- زەنجىر ئوينىتىشقا تۇلىمۇ چاققانىدى، مۆھىرگە سۈرىتى چۈشۈرىلگەن ئىدى، ئۇ تارىخنىڭ تۆتيۈز قىرىق بەشى، جەمادىيەل- ئەۋۋەل (5-ئاي) دە توغۇلغانىدى، يىگىرمە يىل پادىشاھ بولدى، بۇ دۇنيا بىلەن خوشلاشقاندا ئۆمۈر مۇدىتى ئىككى كەم قىرىقتا ئىدى، ۋەزىرلىرى- نىزامۇل- مۈلۈك، موجىدۇل- مۈلك، سەدىيدۇل- مۈلك ۋە كامالىدۇللاھ ئىدى، ياساۋۇلى- قەماج قەلەم ئىدى.

(ئەسلى كىتاپ 30- بەت)

قىسىسە: بەركىيارۇقنىڭ ئاتاق نامى (ھۆرمەت نامى) سۇلتان روكىددىن ۋە ئەددۇنيا: تەخەللۇسى ئەبۇل مۇزەففەر ئىدى.

سۇلتان مەلىك شاھ ئۆلگەندە بەرىكيارۇق ئاران (ئون) ئۈچ تاشتا ئىدى، ئاتىسى ئۇ دۇنياغا سەپەر قىلىش ئالدىدا يەنىلا سەلتەنەتىنى ئۇنىڭغا (بەكيارۇققا) تاپشۇردى، ئەسلىدە بۇ چاغلاردا ئۇ ئىسپاھاندا ئىدى، شۇڭا توركان خاتۇن مەلىك شاھتىن ئۆز ئوغلى مەھمۇد (ئىككى ئايلا سۇلتان بولغان) نى پادىشاھ قىىلش ۋە نامىغا خۇتبە ئوقۇتىشنى ئىلتىماس قىلغان بولسىمۇ، لېكىن مەلىك شاھ:

«مەھمۇد نارسىدە، كىچىكتۇر، پادىشاھلىققا يارىماس» دەپ توركان خاتۇننىڭ ئىلتىماسىنى رەد قىلغان ئىدى، توركان خاتۇن بۇ خۇسۇستا ھىساپسىز مال سەرپ قىلدى.

ئىسپاھاندىكى بىر خەلپىنىڭ مەلىك شاھنىڭ قىزى مەھمىلىك خاتۇن «52» دىن بولغان جەئىفەر ئاتلىق ئوغلىنى توركان خاتۇن بېقىپ پەرۋىش قىلغان ئىدى، ئاخىر ئۇنى «ئەمىرۇۇل- مۇئىمىنىن»دەپ نام بىرىپ، ئىسپاھاندا خەلپە قىلماققا مەلىك شاھتىن رۇخسەت ئېلىۋالدى، جەئىفەرنىڭ ئاتىسى ئىسپاھاندا ئىدى ئۇنىڭغا:«لەشكەر بازىرى دىگەن يەرنى ئاۋات قىلىپ ، ئۇ يەرنى پايتەخىت قىلغاي ۋە جەئىفەرنى شۇ يەرگە خەلپىلىككە ئولتۇرغۇزغاي» دەپ كىشى ئەۋەتتى، شۇنداق قىلىپ جەئىفەرنى مەھمۇد بىلەن

(ئەسلى كىتاپ 31 بەت)

ئىسپاھانغا ماڭدۇردى، ھەمدە مەھمۇتنىڭ نامىغا خۇتبە ئوقۇتۇپ، جەئىفەرنى خەلپىلىككە ئولتۇرغۇزدى، توركان خاتۇن توغقىنى ئەمىر گۆر بوغانىنى سەردار قىلىپ بىر ھەپتە ئۆتكەندە بەرىكيارۇقنى تۇتۇش ئۈچۈن باغداتتىن ئىسپاھانغا لەشكەر ئەۋەتتى.

قىسىسە: نىزامۇل- مۈلىكنىڭ ئالتە ئوغلى ۋەزىر ئىدى: بۇلاردىن ئۈچى - ئەزىل- مۈلك ئەبۇ ئابدۇللا، فەخرۇل- مۈلك ئەبۇل مۇزەففەر ۋە موۋائىد ئەبۇ نەزەر بەرىكيارۇققا ۋەزىر ئىدى، يەنە بىرى ئىمامۇل- مۈلك ئەبۇلقاسىم ئارىسلان بۇلۇپ، ئۇ سولتان ئەرغاۋانىي ئالىپ ئارىسلانغا ۋەزىر ئىدى.

نىزامۇل-مۈلىكنىڭ ئوغلانلىرى بەرىكيارۇقنى ھىمايە قىلاتتى، ئاخىر لەشكەر بېرىپ، بەرىكيارۇقنى ئىسپاھاندىن قوغلاپ چىقاردى، شۇنىڭ بىلەن بەرىكيارۇق تۇتۇق ئاتىسى ئەتبەكىننىڭ قېشىغا باردى، ئەتبەكىن بەرىكيارۇقنى رەي شەھرىگە ئېلىپ باردى ۋە ئۇ يەردە تەخىتكە ئولتۇرغۇزدى، ئەبۇ مۇسىلىم رەي شەھرىنىڭ سەردارى ئىدى، ئۇ بىر تاج تەييارلاپ كىيدۈردى.

بەرىكيارۇق رەي شەھرىدە 20 مىڭ لەشكەر يىغدى، توركان خاتۇن ھەم ئىسپاھانغا كىلىپ، شەھەرنى مەھكەم قىلغاندى.

سۇلتان بەرىكيارۇق لەشكەر بىلەن ئىسپاھانغا يېتىپ كەلدى،

توركان خاتۇن خەزىنىلەرنى ئېچىپ، ئالتۇن- كۈمۈشلەرنى ئۇمەرالىرىغا چاچقۇ قىلىپ، بەرىكيارۇقنى چىكىندۈرۈش مەقسىتىدە تىرىشچانلىق كۆرسەتتى.

ۋەزىر تاجىل- مۈلك ئەبۇلفەتتايىم بىلەن موجىدۇل- مۈلك تەدبىر ئىگىللىرى ئىدى، ئۇمەرا ۋە سىپەھالار (باش قۇماندانلار) بىلەن مەسلەھەت قىلىپ سۈلىھ تۈزىشنى قارار قىىلشتى،

(ئەسلى كىتاپ 32- بەت)

ھەمدە بەرىكيارۇققا سۈلھىگە ماقۇل قىلىش ئۈچۈن، ئاتىسىنىڭ مىراسىدىن بەشيۈز دىنار چىقىرىپ بەردى، بەرىكيارۇق قوبۇل قىلىپ ھەمىدانغا قايىتتى، بۇ چاغدا توركان خاتۇن ئەمىر يەئىتقۇتنىڭ ئوغلى مەلىك ئىسمائىلغا ھىساپسىز پۇل- مال ۋە ئالتۇن- كۈمۈش تارتۇق قىلىپ:

«ئەگە بەركيارۇقنىڭ لەشكەرلىرىگە شىكەسىت بەرسە مەن ئۆزەمىن ئونىڭغا قوبۇل قىلىمەن»- دەپ، نۇرغۇن قورال - ياراق بىلەن ئادەم ئەۋەتتى.

تارىخقا يۈز سەكسەن ئالتە، يىل بېشى ئىدى، مەلىك ئىسمايىل گورخ دىيارى سەھراسىدا بەرىكيارۇق بىلەن جەڭ قىلىپ شىكەست يەپ، بەرىكيارۇقنىڭ ئانىسى زۇبەيدە خاتۇننىڭ قېشىغا باردى، شۇ يىلى رامىزان ئېيى (9-ئاي) دا سۇلتان ئۇنى ئۈلۈمگە بۇيرۇپ، ئۆزى تاغىسى ئالىپ ئارىسلاننىڭ ئوغلى ئۈستىگە ئاتلىنىپ كۇھىستانغا كەلدى، شۇنداق قىلىپ، سۇلتان مەھمۇد تاقابىل بۇلالماسلىقىنى چاغلاپ بەرىكيارۇقنىڭ ئالدىغا چىقتى ۋە ئات ئۈستىدە كۈرۈشۈپ، شۇ كۈنىلا ئۇنى تەكلىپ قىلىپ ، راۋاققا چۈشۈردى.

سۇلتان مەھمۇتنىڭ بىلگابەگ ئاتلىق بىر خىزمەتكارى بار ئىدى، بەرىكيارۇق ئۇنى ئۆزىگە مايىل قىلىش مەقسىتىدە، ئۇنىڭ بىلەن ئىتتىپاق تۈزمەك بولغان ئىدى، تۇساتتىن سۇلتان مەھمۇد كىسەل بولۇپ قالدى، بونىڭ بىلەن ئەھۋالنىڭ نەگىچە بۇلىشىنى كۆزىتىپ توختاپ تۇردى، شۇ ھەپتە جاھان پىتنىگە تولدى، ئىسپاھان خەلىقى بەرىكيارۇقنى تەخىتكە ئولتۇرغۇزىشتى، بۇ چاغدا مۇۋائىيدۇل-مۈلك (نىزامۇل -مۈلىكنىڭ ئوغلى) خۇراساندىن كەلگەن ئىدى، ئۇنى ۋەزىر قىلدى، ئاندىن بەرىكيارۇق لەشكەر توپلاپ ھەمىدانغا كەلدى، سەپەر ئېيى (2-ئاي) ئىدى، تاغىسى ئالىپ ئارىسلاننىڭ ئوغلى بىلەن

(ئەسلى كىتاپ 33- بەت)

جەڭ قىلدى، جەڭدە ئالىپ ئارىسلاننىڭ ئوغلى شىكەست تاپتى،بۇ ئەسنادا فەخرۇل- مۈلك بىننى نىزامۇل- مۈلك خۇراساندىن ھىساپسىز سوۋغا- سالاملار بىلەن كىلىپ، سۇلتانغا ئەتلەس چادىر (پادىشاھانە چادىر) ۋە قۇرال – ياراق تەييارلاپ بەردى، فەخرۇل مۈلكنى ۋەزىر قىلدى.

مۇلاھىز مۇجادىل ئاتلىق بىر ئادەم بار ئىدى، ئۇ بەرىكيارۇققا قەسىت يەتكۈزدى، ئەمما بەرىكيارۇق بۇ جاراھەتتىن ساقىيىپ، تاغىسى ئارىسلان ئەرغۇكتىن تۇلىمۇ خاتىرجەمسىزلەنگەن ھالدا تاغىسى ئارىسلان ئەرغۇك ئۈستىگە- خۇراسانغا باردى، ئۇ مەرد، پالۋان ئىدى، لەشكىرى ھەم ھىساپسىز ئىدى، بەرىكيارۇق بۇرادىرى سۇلتان سەنجەر بىلەن ئاتابىكنى ئاۋۋال ئەۋەتتى، ئارقىدىن ئۆزى بارلىق لەشكەر بىلەن باردى.

تارىخقا تۆتيۈز سەكسەن توققۇز ئىدى، كۈتۈلمىگەندە ئارىسلان ئەرغۇكنى بىر لەشكەر پىچاقلاپ ئۆلتۈردى، شۇنىڭ بىلەن بەركيارۇق خەزىنە ۋە دەپىنىلەرنى ئۆزئىختىيارىغا ئېلىپ، مەلىك سەنجەرنى تەخىتكە ئولتۇرغۇزۇپ، ئاندىن ئىراق تەرەپكە يۈزلەندى.

قىسىسە: مۇئەببەدۇل- مۈلك ۋەزىرلىكتىن بوشىتىلىش بىلەن بەرىكيارۇق يەنە خۇراسانغا كەلدى، سۇلتان مەلىك شاھنىڭ بىر قۇلى بار ئىدى، ئۇنىڭ قېشىغا باردى، ئۇ بەرىكيارۇققا:

«سىنىڭ توركان خاتۇننىڭ ئوغلى مەھمۇدتىن ھېچ كەملىكىڭ يوق، سىنى سۇلتان ئوغلۇم دەپ ھەممە پەرزەنىتلىرىدىن ئەزىز كۆرەتتى، ھازىر ھەم ئولۇغلۇقۇڭ، ھەيۋىتىڭ ۋە شۇجائىتىڭ خەلقىڭ كۆڭلىدە پادىشاھلاردىن زىيادىدۇر، سەن خەلىققە شەپقەت قىل،

(ئەسلى كىتاپ 34-بەت)

سىنى تەخىتكە ئولتۇرغۇزايلى، ئەگەر بىر نۆۋەت غەلبە قىلساڭ، جاھان ساڭا ھېچ قارىشسىزلىقلا بويسۇنىدۇ» دېدى، بۇ سۆز بىلەن سۇلتاننىڭ غۇرۇرى ئالدىنىپ نەپسى ئۆرلىدى، ئونىڭغا قىزىل سەراپەردە (پادىشاھانە چېدىر) قىلدۇرۇپ، نام بىرىپ، مۇئەببەدۇل مۈلك بىلەن مۇجىدۇل- مۈلكنى خىزمىتىگە تەيىنلىدى، ئاندىن ئىسپاھاندىن رەي تەرەپكە بىللە ئېلىپ يۈردى، مۇئەببەدۇل- مۈلك سادەنىڭ سەھراسىدا مەرھىلەھى ئانچىلا ۋەندكە يەتكەندە باتىنا نەسىف ئاتلىق بىر ئادەمنى پىچاقلاپ ئۆلتۈرۈپ، ھادىسە پەيدا قىلدى ۋە ئۇ بۇ ۋاقىئە سەۋەبى بىلەن ئىراق ۋە خۇراساندا تۇرالماي سۇلتان مەھمۇدنىڭ قېشىدا- كەنجكە باردى。.تارىختا تۆت يۈز سەكسەن ئىككى ئىدى.ئۇنى(سۇلتان مەھمۇدنى)پادىشاھلىققا تەرغىب قىلىپ كەنقىدىن ئازغىنە لەشكەر بىلەن ئىسپاھانغا ئېلىپ كەلدى.بۇ چاغدا سۇلتان بەكيارۇق يېنىپ كوھىستانغا كەلگەن بۇلۇپ، مۇجىدۇل-مۈلك خىزمىتىدە، بارلىق مەملىكەت ئۆز ئىختىيارىدا ئىدى.

ئەمىرلەر پۇرسەت تېپىپ سۇلتانغا قارشى باش كۈتۈرۈپ چىقتى ۋە ھەممىسى سۇلتاندىن مۇجىدۇل-مۈلكنىڭ ئوغلىنى تەلەپ قىلدى.سۇلتان قۇبۇل قىلمىدى.شۇنىڭ بىلەن لەشكەرلەر مۇجىدۇل-مۈلكنىڭ چىدىرىغا يۈگۈردى.موجىدىل-مۈلك قېچىپ سۇلتاننىڭ يېنىغا كىلىۋالدى.لەشكەرلەر يېتىپ كىلىپ سۇلتانغا :

«موجىدۇل-مۈلكنى بىزگە تاپشۇرغىن »دىيىشتى.سۇلتان بەرمىدى.موجىدىل-مۈلك:

«ئەي پادىشاھى ئالەم،ئەگەر لەشكەرلەرنىڭ غەرىزى مەندە بولسا، ئىجازەت بەرگىن، چىقاي.خالىغىنىنى قىلىشسۇن» دېدى.سۇلتان يەنىلا ئىجازەت بەرمىگەنىدى، لەشكەرلەر سۇلتاننىڭ چېدىرىنىڭ يېنىدا سەپ- سەپ بۇلۇپ ئولتۇرۇشتى ۋە ۋە توساتتىن خەزنىلەرنى تالان قىلىپ، سۇلتاننىڭ سەلتەنەت پەردىسىنى يىرتىپ،

(ئەسلى كىتاپ 35-بەت)

موجىدۇل-مۈلكنى تارتىپ چىقىپ موجىدۇل-مۈلكنى دارغا ئاستى. سۇلتان بۇ ھالنى كۆرۈپ، شاھانە چىدىردىن چىقىپ، ئاخىر بېگىنىڭ چېدىرىغا كەلدى. ئاخىر بېك دەرھال چىقىپ تازىم بەجا كەلتۈردى. سۇلتان:

«بۇ نىمە باش-باشتاقلىق!؟ ئۇلار مىنىڭ ھەرىمىمنىڭ ھۆرمىتىنى ساقلىماي، سەلتەنىتىم نۇمۇسىنى نابۇت قىلدى. مەن بۇ يەردە ساقلاپ تۇراي، سەن بېرىپ ئۇ ناكەسلەرنىڭ غەرىزىنى نىمە ئىكەنلىكىنى سوراپ كەل» دېدى.ئاخېربىك سۇلتاننى چېدىردا ئولتۇرغۇزۇپ قۇيۇپ، ئاتلىنىپ بېرىپ ئۇلار بىلەن سۆزلەشتى، بىراق ھېچبىر نەتىجە چىقىرالماي، سۇلتانغا ياساۋۇلنى بۇ سۆز بىلەن ئەۋەتتى.

«بۇ قەۋىم سۆزۈمنى ئاڭلىماي، يەنىلا باش-باشتاقلىقىدا چىڭ تۇرۋېلىۋاتىدۇ. بۇنىڭ تەدبىرى شۇكى، سۇلتان ۋاقتىنچە بىر تەرەپكە كەتكەي».سۇلتان ياساۋۇلغا:

«ئاخىربېككە ئېيتقىنكى، نەچچە مەزىل ماڭغۇچە ئۇلارنى توختىتىپ تۇرسۇن، تا خەۋپسىزرەك جايغا بېرىۋالاي» دېدى. ئاندىن 15 قۇلنى ئارقىسىغا سېلىپ رەي تەرپىگە يۈرۈپ كەتتى.بۇ چاغدا سۇلتان مەھمۇد كوھىستانغا يېقىنلىشىپ قالغانىدى. سۇلتان مەھمۇد كىلىپ تەخىتتە ئولتۇردى، مۇئەببەدۇل-مۈلك ۋەزىر بولدى.

سۇلتان(سۇلتان بەكيارۇق)نەچچە مۇددەتىن كىيىن خوراسان، كورگان ۋە رەيدىن لەشكەر يىغىپ، سۇلتان مەھمۇدنىڭ ئۈستىگە ھۇجۇم قىلىپ كەلدى. جەڭدە سۇلتان مەھمۇد كوھىستانغا يېقىنلىشىپ قالغانىدى.

سۇلتان مەھمۇد شىكەست يەپ، مۇئەببەدۇل-مۈلك ئەسىرگە چۈشتى ۋە نەچچە كۈن بەندتە تۇردى. بىر كۈنى ئۇ سۇلتانغا :

«ئەگەر پادىشاھ مىنىڭ گۇناھىمدىن ئۆتۈپ ۋەزىرلىكە يەتكۈزسە، يۈزمىڭ دىنار بىرىمەن» دەپ خەۋەر يەتكۈزدى.

(ئەسلى كىتاب 36-بەت)

سۇلتان قۇبۇل قىلىپ،ئەتىسى ئۇ مالنى ۋەزىرگە تاپشۇرۇشنى قارار قىلىپ، مۇئەببەدنى قۇيۇپ بەردى.ئۇ بىر ھەپتە دىگەندە مالنى تەييارلاپ شاھنى كۈتۈپ تۇردى.

بىر كۈنى سۇلتان خانىشى بىلەن ھەرەمگاھتا راھەتلىنىپ ئولتۇراتتى. پىيالىدار (ساقى)دىن بىرى پادىشاھنى ئۇخلاپ قالدى، دەپ گۇمان قىلىپ يېنىدىكىلەرگە:

«سەلچۇقلار ئەجەپ ھىممەتسىز ئادەملەر ئىكەن»دېدى. شۇ چاغدا ئۇمۇ سۇلتاننى ھاقارەت قىلىدىغان نۇرغۇن سۆزلەرنى قىلدى ۋە:

«ئاتىسىنىڭ قۇلىنى پادىشاھ قىلىپ، ئۇنىڭغا قۇرال-ياراق، شاھانە چىدىر بېرىپ بىئەدەپلىك قىلدى. ۋە يەنە بىر نەچچە كۈن يۈرۈپ، بۇرادىرىنى باشلاپ كىلىپ تەخىتكە ئولتۇرغۇزدى. ئەمدى ئۇنى ۋەزىر قىلىپ، ئۇنىڭغا ئىتىقات قىلىۋاتىدۇ»دېدى.سۇلتان بۇ سۆزلەرنى ئاڭلاپ، چېدىردىن بېشىنى چىقىرىپ مۇئەببەدنى تۇتۇپ كىلىشكە كىشى بۇيرىدى ۋە ئۇنى كەلتۈرۈپ كۈزىنى ئويدۇردى.ئاندىن كۇرسىدا ئولتۇرغۇزۇپ بىر زەرب بىلەن بېشىنى كىسىپ تاشلاپ، پىيالىدارغا :

«سەلجۇقىلارنىڭ رەھمىتىنى كۆردۈڭمۇ؟» دېدى.پىيالىدار قورقۇپ كىتىپ شۇندىن كىيىن سۇلتانغا كۈرنۈش قىلالمىدى.

بايان قىلنىشىچە، بۇلارنىڭ ئارىسىدا بەش نۆۋەت جەڭ بولغانىدى.بىرى سۇلتان بىلەن بولغانىدى.

سۇلتان بەكيارۇق تارىىنىڭ تۆت يۈز يەتمىش تۆتى ،مۇھەررەم ئېيى(1-ئاي)دا ئىسپاھاندا تۇغۇلغانىدى.ئون ئىككى يىل پادىشاھ بولدى.يىگىرمە بەش يىل ئۆمۈر كۆردى.ئۇ قىزىل يۈزلۈك، ئوتتۇرا بويلۇق، قۇشۇما قاشلىق، ساقال-بۇرتى تۇتاش كىشى ئىدى.مۆھۈرىدە «ئەھمەدۇللاھ ئەلا ئەننەئىم»دىگەن سۆز پۈتۈكلۈك

(ئەسلى كىتاب 37-بەت)

ئىدى. ۋەزىرلىرى-ئەزىل-مۈلك،مۇۋائىدۇل-مۇلك ۋە فەخرۇل-مۈلك ئىدى. ياساۋۇللىرى-قەمازتەئايىز ۋە

جەلىب ئىدى.

(ئەسلى كىتاب 38-بەت)

مەھمۇد بىننى مەلىكشاھ بىننى ئالىپ ئارسلان بىننى جەفىئەربەگ (چاغرىبەگ)بىننى مىكائىل بىننى سالجۇق، يەنى سۇلتان مەھمۇد (53)پادىشاھ ئىدى. ئۇ ئادالەت ۋە راستلىق بىلەن بىىزەلگەن، دىن-دىيانەت بىلەن ئىش قىلغۇچى كىشى ئىدى. ئۇ ئاقىل، دانا ۋە دانىشمەنلەر بىلەن بىرگە ئادالەت ۋە راستچىللىق دەرىخىنى كامالىغا يەتكۈزۈپ، بىدئەتچىلەر يىلتىزىنى ئۈزۈش ئۈچۈن تىرىشچانلىق ۋە ئىجتىھات كۆرسىتاتتى.

ئىسلام ئۇرۇقى مۇھاپىزىتىدە كۈچ كۆرسىتىپ، دىن يۇلىدىكى كۇپۇرلۇق ۋە يارىماسلىقلارنى يوق قىلاتتى. ھەر كىم ئىسپاھاندىكى بەدىر تېغىنى كۆرسە، بۇ پادىشاھنىڭ بىدئەتچىلەرنى نابۇت قىلىپ، ئۇ قەلئەنى ئىشغال قىلىش جەريانىدا قانچىلىك رەنجلەر تارتىپ ۋە قانچىلىك مۇشەققەتلەر كۆرگەنلىكىنى بىلەلەيدۇ. ئەگەر ئۇ شۇ دىيارنى ئىشغال قىلمىغان بولسا، ئىماندىن بۇي(ھىد)، ئىسلامدىن بىرەر تال موي قالماس ئىدى.تاكى ئۇ مۇنكىرلار(تانغۇچىلار،ئىنكار قىلغۇچىلار)سەددىنى(سېپىلىنى)مۇسۇلمانلارنىڭ يۇلىدىن ئېلىۋەتكۈچە، يەتتە يىلدىن كۆپرەك ئارام ئالمىدى. كىمكى بىدئەت، كۇپۇرلۇق چىرىقىنى ياندۇرسا، تا ئۇنى نابۇت قىلمىغۇچە تىنماس ئىدى. كۇپۇلۇقنى تەرغىپ قىلغۇچىلارنىڭ يىلتىزىنى قۇرۇتار ئىدى. ئۇ ئاۋال باغداتتا پادىشاھ بولغانىدى. ئۇنىڭ شان-شەۋكىتى ۋە ئۇلۇغلۇقى بەركيارۇقتىن زىيادە ئىدى.

(ئەسلى ئەسەر 39-بەت)

ئۇنىڭغا مەدەت ئاسماندىن، نۇرەت ئاللاھدىن كىلەتتى.

قىسسە:سۇلتان مەھمۇدنىڭ ئاتىسىنىڭ سىدقى ۋە ئاياز بەندىزادە(قۇلدىن تۇغۇلغان پەرزەنتى)ھىسابسىز لەشكەر يىغپ، سۇلتان مەھمۇتقا قارىشى باش كۈتۈرۈپ چىققانىدى. مەھمۇت ئۇلار بىلەن قاتتىق جەڭ قىلدى. بۇ چاغدا ئاسماندا بىر پارچە قارا بۇلۇت نامايان بولدى ۋە بۇلۇت ئارىسىدىن، بىر ئەجدىھا شەكىلى نامايان بۇلۇپ، ئاغزىدىن ئوتلار چېچىلدى.شۇنىڭ بىلەن بۇ ھەيۋەتتىن بۇلارغا(سىدىق ۋە ئايازغا)قورقۇنچ ۋە قىيامەت چۈشتى. ھەممىسى نىمە قىلارىنى بىلمەي قېلىشتى. سىدىقى ئۆلدى. سۇلتان ئايازنى تۇتۇپ سىياسەتكە بۇيرىدى. سىدىقنىڭ بېشىنى كىسىپ، سۇلتان سەنجەر«54»گە ئەۋەتتى. بۇ ۋاقىتلاردا سۇلتان مەھمۇد بىلەن بەركيارۇقنىڭ ئارىسىدا ئاداۋەت ۋە ئىختىلاپ بار ئىدى.

بىدئەتچىلەرنىڭ ھەر شەھەردىكى سەردارلىرى ئايرىۋېتىلگەن ئىدى. ئابدۇل-مۈلىك ئەتاش ئاتلىق بىر دانىشمەن بولۇپ، ئۇ ئۆزىنى دائىم ياخشلىققا نىسبەت قىلاتتى. ئاخىر ئۇنىڭغا بىدەتچى دىيىلىپ، ئىسپىھاننىڭ ئىمامى قارشى تۇردى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ قېچىپ رەيگە باردى ۋە ئۇ يەردە ياخشىلىق ۋە كاتىپلىق بىلەن شۆھرەت تاپتى. كېيىن دېگەندەك ئۇنىڭ بىددەتچىلەرگە دوستلۇق مەزمۇنىدىكى بىر نامىسى تېپىلىدى. ئۇنىڭ ئەھمەد ئاتلىق بىر ئوغلى بار ئىدى. ئۇ ئاتىسىنىڭ مەزھىبى ۋە ئەقىدىسىنى ئىنكار قىلاتتى. ئانىسى ھەم ئۇنىڭدىن بىزار بولغان ئىدى. قاچانكى، ئاتىسى قاچقاندىن ئېتىبارەن، ئۇنى ھېچكىم سۈرۈشتە قىلىشمىدى.

* * *

سۇلتان مەلىك شاھنىڭ تاغ ئۈستىدە بىر قەلئەسى بار ئىدى. بارلىق پۇل-مال، خەزىنە، قورال-ياراق شۇ يەردە ئىدى.

(ئەسلى ئەسەر 40-بەت)

مىتىنچىلار(تاش يونغۇچىلار)دىن بىرقىسمى شۇ قەلئەگە كۈزەتچى ئىدى. ئەھمەد ئۇ قەلئەدە مەكتەپدار (ئوقۇتقۇچى) بولۇپ، قەلئەنى ماكان تۇتتى ۋە ھەر قېتىم شەھەرگە سودا ئۈچۈن كېلىپ، مىتىنچىلار بىلەن خىلۋەتتە تېپىشىپ، ئۇلارنى بىددەتچىلەر مەزھىپىگە دەۋەت قىلاتتى. تا ھەممىسى ئۇنىڭ سۆزىنى قوبۇل قىلدى. ئەھمەد قەلئەگە ھاكىم بولدى. بارلىق مىتىنچى ئۇنىڭغا تەۋە بولدى. ئاندىن ئۇلار قەلئەنىڭ سىرتىغا بىر ئۆي بىنا قىلدى. خەلقلەر يىغىلىپ ھەر كېچىسى بۇ يەرگە كېلەتتى ۋە ئۇلارنىڭ تەرغىباتىنى قوبۇل قىلاتتى. بىددەتچىلەر بولسا توختىماستىن مەزھەب مەقسىتىنى ئۇلارغا ئاغزاكى يەتكۈزەتتى. شۇ تەرىقە بىلەن تا ھەر مەھەللە ۋە ھەر قوۋىمدىن جەمئى ئوتتۇز مىڭ كىشى ئۇلارغا تەۋە بولدى. ئۇلار مۇسۇلمانلارنى كۆرسىلا ئۆلتۈرەتتى. ئەھمەدنىڭ ئادەملىرى ئىچىدە ئەلەۋىي مەدنى ئاتلىق بىر قارىغۇ(ئەما)ئادەم بار ئىدى. ئۇ ھەر ئاخشىمى قاراڭغۇدا ھاسىسىغا تايىنىپ يول يۈرەتتى. ئەھمەد مۇسۇلمانلارغا:

«ھەر كىم بۇ قارىغۇنى ئۆيىگە يەتكۈزۈپ قويسا، ھەقتائالا شۇ كىشىنىڭ گۇناھىنى خالاس قىلىدۇ»دەيتتى. قارىغۇ كىشى ئۇزاق تار كوچىدىن ئۆتەتتى. ئۆيى كوچىنىڭ كىرىش ئېغىزىدا ئىدى. ھويلىسىدا بىر قۇدۇق بار ئىدى. مۇسۇلمانلار ئۇ قارىغۇنى ئۆيىگە ئاپىرىپ قويۇش بىلەن مىتىنچىلەر پەيدا بولۇپ، قارىغۇ ئېلىپ كەلگەن مۇسۇلمانلارنى قۇدۇققا تاشلايتتى. تا تۆت-بەش ئاي مۇشۇ تەرىقىدە ئۆتتى. ھېساپسىز خەلق شەھەردىن ئۈن-تىنىسىز يوقالدى. ئۇلارنىڭ ئۆلۈك-تىرىكىنى ھېچكىم بىلمەيتتى. دەرۋەقە بىر كۈنى بىر بىچارە تىلەمچىلىك قىلىپ يۈرۈپ قارىغۇنىڭ ئىشكىگە بېرىپ قالدى ۋە ھويلىدىن چىققان نالە-پەريادنى ئاڭلاپ:

«خۇدايىم ئاغرىقىڭلارغا شىپالىق بەرگەي!»دەپ تۇرۇشىغا،

(ئەسلى ئەسەر 41-بەت)

ھويلىدىكى بىدئەتچىلەر بۇ بىچارىنى بىلىپ قالغان ئوخشايدۇ دەپ تۇتماققا قەسىت قىلغان ئىدى، ئۇ بىچارە قورققىنىدىن قېچىپ كوچىغا چىقتى ۋە:

«پالانى ئۆيدىن نالە-پەرياد ئاۋازىنى ئاڭلىغان ئىدىم. ئۇ ئۆيدىكىلەر مېنى تۇتماقچى بولدى. مەن قاچتىم»دەپ جار سالدى. يوقالغان ئادەملەرنىڭ ئۇرۇق-تۇققانلىرى ۋە قەبىلىسىلىدىكىلەر ھازىر ئىدى. ھەممىسى يىغىلىپ ئۇ يەرگە باردى ۋە قارىغۇنىڭ ئۆيىگە كىرىپ ئىزدەپ يۈرۈپ ئۆينىڭ بىر يوچۇقىدىن يول تاپتى. ئۇ يول بىلەن قۇدۇققا چۈشتى. قارىسا، ئۈچ-تۆت يۈز ئادەم بۇ يەردە يېتىپتۇ. بەزىسى ئۆلۈك، بەزىسى تىرىك ۋە بەزىسىنىڭ قول-پۇتلىرى باغلاقلىق ئىدى. بۇلارنى كۆرۈپ كىشىلەر غۇلغۇلا قوزغاشتى. پۈتكۈل شەھەر خەلقى ئۇ يەرگە يىغىلدى. ھەركىم ئۇرۇق-تۇققانلىرىنى شۇ يەردىن ئىزدەپ تاپتى. شەھەردە پەرياد-پىغانلار كۆتۈرۈلدى. شەھەر خەلقى ھېلىقى ئەلەۋىي(قارىغۇ)نى بۇتلىرى بىلەن قوشۇپ تۇتتى ۋە خوتۇنى بىلەن بىرگە بازاردا كۆيدۈردى. ھەمراھلىرى قېچىپ كەتتى.

* * *

سۇلتان مەھمۇد سىدىقى ۋە ئاياز بىلەن بولغان جەڭدىن غەلبىلىك قايىتىپ ئىسپىھانغا كەلدى. بۇ چاغدا بىدئەتچىلەرنىڭ ئىشى بېسىلىپ قوي بولغان ئىدى. قەلئەدە بولسا، يەتتە يىللىق زەخرە(زاپاس نەرسىلەر، پۇل-مال)يىغىلغان ئىدى. سۇلتان لەشكەرلىرى، ئىلىم ئەھلىلىرى ۋە خالايىقنىڭ مەدىتى بىلەن مەسىلھەت قىلىپ قەلئەنى ئالماقچى بولدى.

سۇلتاننىڭ سەئىدۇل-مۈلۈك ئەبى ئاتلىق بىر ۋەزىرى بار

(ئەسلى ئەسەر 42-بەت)

ئىدى. ئىسپاھان ئىمامى سۇلتانغا ئۇنىڭ ئۈستىدىن بىدئەتچى دەپ نۇرغۇن قېتىم ئەرىز قىلغان ئىدى. ئەمما سۇلتان بۇ سۆزلەرگە ئېتىبار قىلمىغان ئىدى. چۈنكى ئۇنىڭغا ئادەتتىن تاشقىرى ئىشىنەتتى. ئۇ خاۋارىج ھىكمەت ئىلمىنى بىلەتتى. شۇڭا ھېچ نەرسە ئۇنىڭغا پىنھان (يوشۇرۇن، مەخپى)قالمىغان ئىدى. ئەھمەد سەئىدۇل-مۈلۈككە:

«بىزنىڭ قەلئەيىمىزدە پۇل-مال يەتكۈچە بار. ئادەملىرىمىز ھەم ئىتىپاق. خالايمىزكى، بۇ قەلئەنى ساڭا بەرمىسەك»دەپ كىشى ئەۋەتتى. سەئىدۇل-مۈلۈك بۇ خەۋەرنى ئاڭلاپ ئەھمەدكە:

«بىر ھەپتە سەۋىر قىلغىن. مەن بۇ ئىشقا تەدبىر قىلاي»دەپ جاۋاپ قىلىپ ماڭدۇردى.

سۇلتان خۇن(سەپرا)مىجەز ئىدى. شۇڭا ئۇ ھەر ئايدا بىر نۆۋەت قان ئالغۇزاتتى. سەئىدۇل-مۈلۈك بىر نەشتەرنى زەھەر سۈيى بىلەن سۇغۇرۇپ:

«سۇلتاندىن مۇشۇ نەشتەردە قان ئالغىن»دەپ مىڭ دىنار بىلەن تىۋىپقا بەردى.

ھاجىپ خاجە ئاتلىق بىر كىشى بار ئىدى. ئۇ سەئىدۇل-مۈلۈكنىڭ ھەممە ئەھۋالىدىن خەۋەردار ئىدى. ئۇ كىشى بۇ مىكرنى ئايالىغا بايان قىلدى. ئايالنىڭ ئازات قىلىنغان بىر چۆرە قۇلى بار ئىدى. ئۇلار خىلۋەتتە سۆزلىشىپ ئولتۇرغاندا چۆرە ئاڭلاپ بۇ ۋەقەنى سەدىردىنگە يەتكۈزدى، سەدىردىن ھېچبىر تەخىر قىلماستىنلا، شۇ كېچىسى سۇلتاننىڭ چېدىرىغا بېرىپ مەخپى ھالدا بۇ ئەھۋالنى سۇلتانغا يەتكۈزدى. شۇنىڭ بىلەن سۇلتان ئەتىسى قەستەن كېسەل بولىۋالدى. ئىككى كۈندىن كېيىن تىۋىپنى چاقىرىتتى. تىۋىپ سۇلتاننىڭ بىلىكىنى تېڭىپ نەشتەرنى چىقاردى. سۇلتان ھەيۋەت بىلەن قارىغان ئىدى، تىۋىپ دەرھال:

«ئەي پادىشاھى ئالەم، جېنىغا ئامانلىق تىلە، راستلىقىتىن

(ئەسلى ئەسەر 43-بەت)

شۈبھىلەنمە»دېدى. سۇلتان قان ئېلىشنى بۇيرۇدى.تېۋىپ نەشتەر سالغان ئىدى. سۇلتاننىڭ بەدىنى شۇ ھامان قارىداشقا باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن سۇلتان سەئىدۇل-مۈلۈكنىڭ غەيرى دىندا ئىكەنلىكىنى جەزىم قىلدى. بىراق كېچىككەن ئىدى. شۇ سائەت جان بەردى. ئەتىسى سۇلتان كىشىلىرى سەئىدۇل-مۈلۈىك بىلەن تىۋىپنى تۇتۇپ دارغا ئاستى ۋە ئىككى كۈندىن كېيىن قەلئەنى ئىگەللەپ، ئەھمەد ئەتاشنى تۇتقۇن قىلىپ، قول-ئايىقىنى باغلاپ، تۆگىگە مىندۇرۇپ، ئالدىدا دۇمباق ناغرا چالدۇرۇپ، نەغمە-ناۋا قىلدۇرۇپ كوچىلاردا سازايى قىلدى. پۈتكۈل ئىسپاھان خەلقى تاماشاغا چىقتى. شۇ ئەسنادا ئارىدىن بىر كىشى:

«ئەي ئەھمەد، ئىلىم-ھېكمەتتىن لاپ ئۇراتتىڭ، ھېكمەت كىتاپلىرىدىن تەلىيىڭنى كۆرگەنمىدىڭ؟»دەپ سورىغان ئىدى، ئەھمەد:

«تەلىيىمنى ھېكمەت ئارقىلىق شۇنداق كۆرگەنمەنكى، ئىسپىھاندا ھېچ پادىشاھ كۆرمىگەن ئۇلۇغلۇقنى مەن كۆرگەيمەن. ئەمما، بۇ تەرىقە بولماقنى كۆرمىگەن ئىدىم»دەپ جاۋاپ بەردى. خەلق ئۇنى ئۇرۇپ ئۆلتۈرۈپ تىكەن، ئەخلەت-چاۋىلارنى تاشلاپ كۆيدۈردى. قەلئەنى ۋەيران قىلدى. قەلئە ۋەيران بولۇش بىلەن تەڭ، بىدئەتچىلەر ھېچبىر ئەرزىمەس نەرسىلەرگە ئايلىنىپ قالدى.....

قىسسە: سۇلتان مەھمۇد يامان ئىشلاردىن قورقىدىغان، ئادىل پادىشاھ ئىدى. ئەمما زەخىر(مال-دۇنيا)ۋە خەزىنە يىغىشقا ئامراق ئىدى.

سۇلتاننىڭ خاجە سەييادىل-مۈلىك بىننى ئەھمەد ئىسملىك بىر ۋەزىرى بار ئىدى. ئۇ نىزامۇل-مۈلۈك ئەمىر سىيىد ھاشىمغا قەسىت قىلىپ يۈرەتتى. ھەمىدان رەئىسى ئەلائىددىن بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، بەش يۈزمىڭ دىنار ئېلىش بەدىلىگە سەيىد ھاشىمنىڭ

(ئەسلى ئەسەر 44-بەت)

ئوغلىنى تۇتۇپ بەرمەكچى بولدى ۋە ھەمىدانغا كىشى بارماستا سىيىد ھاشىمنىڭ ئوغلىنى تۇتتى. بۇ خەۋەر سىيىد ھاشىمغا يەتتى. ئۇ سۇلتاننڭ خىزمەتچىلىرىدىن لالافەرامەكىن ئاتلىق بىر ئادەمگە ئون مىڭ دىنار بېرىپ:

«بۇ دىنارنى ئالغىن. مېنى بۇ كېچە سۇلتاننىڭ خىزمىتىگە ئېلىپ بارغىن»دېدى. لالافەرامەكىن بۇنچە كۆپ دىنارنى تېخى كۆرۈپ باقمىغان ئىدى. ئۇ ھەيران بولۇپ:

«بۇ دىنارنى سۇلتانغا بېرىمىزمۇ؟»دېدى. سەيىد ھاشىم خىزمەتچىگە:

«ياق بۇ ساڭا تەئەللۇق »دېدى. لالا دوسلۇقىنى ئىپادىلىدى ۋە ھېساپسىز شاد بولۇپ، سەيىدنى دەرھال سۇلتاننىڭ خىزمىتىگە ئېلىپ باردى. سەيىد سۇلتانغا دۇئا قىلىپ، كەمدىن-كەم ئۇچرايدىغان مەرۋايىتنى چىقىرىپ سۇلتاننىڭ ئالدىدا قويدى ۋە يىغلاپ تۇرۇپ:

«خاجە ئەھمەد ئۇزۇن زامانلار بولدى ماڭا ۋە ئۆي-بىساتىمغا قەىست قىلىپ يۇرۈيدۇ. ئەمدىلىكتە ئاڭلىسام، بىر ئوغلۇمنى بەش يۈز مىڭ دىنارغا سېتىۋاپتۇ. تەڭرىتائاللا دەرگاھىدا پەيغەمبەر ئەۋلادىنى باشقىلارنىڭ سېتىشى راۋا بولامدۇ؟ مەن سەككىز يۈزمىڭ دىنار بەرسەم، ئوغلۇمنى قويۇپ بەرسە»دەپ ئىلتىماس قىلدى. سۇلتان مالنىڭ يۈزىدىن ۋەزىرنى رىئايە قىلماي، سەيىد ھاشىمنىڭ ئىلتىماسىنى قوبۇل قىلدى. سەيىد تازىم بىجا كەلتۈرۈپ ياندى. سۇلتاننىڭ خەزىنىچىسى سەيىد ۋەدە قىلغان دىنارنى ئالغىلى سەيىدنىڭ ئارقىسىدىن ھەمادانغا كېلىپ سەيدنىڭ سارىيىغا چۈشكەن ئىدى. سەيىد خەزىنىچىگە:

«سېنىڭ مەنزىلىڭ كارۋان سارىيدۇر. ساڭا نېمە لازىم

(ئەسلى ئەسەر 45-بەت)

بولسا، شۇ يەرگە ئەۋەتىپ بېرىمەن. سەن پەقەت ئالتۇنلارنى ئالىدىغان چاغدىلا كەلسەڭ بولىدۇ»دېدى. خەزنىچى قوپال سۆزلىگەن ئىدى.سەيىد:

«ئەدەب بىلەن بولغىن.بولمىسا، بۇيرۇق قىلساملا ئادەملىرىم شۇ سائەت بېشىڭنى كېسىپ دارغا ئاسىدۇ. خۇن ھەققىڭ ئۈچۈن يۈزمىڭ دىنار بېرىپ قۇتۇلىسەن»دېگەن ئىدى. ئۇ ئادەم كەتتى. شۇنداق قىلىپ سەيىد بىر ھەپتە ئىچىدە ھېچبىر قىينالمايلا ، سەككىز يۈزمىڭ دىنار تەييار قىلدى، ئاندىن نەچچە پارچە ياغاچ كەلتۈرۈپ، ئىچىنى ئويۇپ ساندۇق ياساتتى. تا سەكسەن پارە ساندۇق تەييار بولدى. ھەر ئون مىڭ دىنارنى بىر ھەمىيانغا قاچىلاپ ساندۇققا سېلىپ، ساندۇقنى تۆمۈر بىلەن بەنىد قىلىپ، (مىقلاپ)ھەر ئىككى ساندۇقنى بىر تۆگىگە يۈكلەپ خەزىنىچىگە تاپشۇرۇپ يولغا سالدى، ئۇنىڭغا بىرەر دىنارمۇ بەرمىدى. خەزىنىچى بىر ئاي دېگەندە دىنارلارنى ئىسپاھانغا يەتكۈزۈپ سۇلتاننىڭ ئالدىدا قويدى. سۇلتان بۇ دىنارلارنى كۆرۈپ:

«بۇنچە كۆپ مالنى قانداق قىلىپ مۇنداق پات پۇرسەتتە كەلتۈرەلىدىڭ؟،_دەپ سوردى. خەزىنىچى:

_ تېخى بۇ دىنارلارنى ساناپ تۆگىلەرگە يۈكلەپ بولغىچە كېچىكىپ كەتتى. ئەگەر پېقىرنى يەنە بۇيرۇسىلا، بۇنىڭدىن زىيادە كەلتۈرۈىمەن،_دېگەن ئىدى. سۇلتان تەئەججۇپلىنىپ قالدى ۋە خاجە زىياۋۇدۇن ئەھمەدنى سەيىد ھاشىمغا تۇتۇپ بېرىپ ئىنتىقام ئېلىش نىيىتىگە كەلدى.

خاجە زىياۋۇدۇن ئەھمەد باشقىلارغا قەسىت قىلغان ئىدى. قەسىتكە ئۆزى گىرىپتار بولدى. بۇنىڭغا ئەرەپلەردىكى مۇنۇ ماقال مەسەل بولالايدۇ:

(ئەسلى ئەسەر 46-بەت)

«ئىرانىيلار مال ئۈچۈن ئاھانەتكە قالۇر». ۋەللاھۇ ئەئىلەم(تەڭرى بىلگۈچىدۇر).

* * *

بايان قىلىنىشىچە، سۇلتان مەھمۇد(سۇلتان مەھمۇد تاپار)تارىخنىڭ تۆت يۈز يەتمىش تۆتى تۇغۇلغان ئىدى. ئون ئۈچ يىل پادىشاھ بولدى. ئوتتۇز يەتتە يىل ئۆمۈر كۆردى. ئۇ بويى ئېگىز، قامەتلىك، تېتىك كىشى بولۇپ، ساقىلى ئۇزۇن، قويۇق ۋە قارا ئىدى. ۋەزىرلىرى مۇئەببەدۇل-مۈلك، ئەبۇ بەكر بىننى نىزمۇل-مۈلىك، فەخرۇل مۈلىك، ئەبۇ مەنسۇر، مۇھەممەد بىننى ھۈسەيىن بىننى ئەھمەد سەئىدۇل-مۈلىك، سەئىد بىننى ئەلى ئىبنى زىيائۇل-مۈلىك، ئەبۇ نەسىر بىننى ئەھمەد بىننى نىزامۇل-مۈلك ۋە زىينەبۇدۇللاھ ئەبۇ مەنسۇر قىيرانى؛ياساۋۇلى ئەليار ئىدى.

(ئەسلى ئەسەر 47-بەت)

سۇلتان سەنجەر بىننى مەلىك شاھ بىننى ئالىپ ئارسىلان بىننى جەئىفەر بەگ(ئاتاق نامى_سۇلتان ئەل-ئەئىزەم مۇئىزىددىن ۋە ئەددۇنيا، لەقىمى ئەبۇل-ھارىس)پادىشاھ ئىدى. ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرگەن، راھەت-پاراغەتتە تۇرمۇش كەچۈرگەن، چوڭ-كىچىك شەھەرلەرنى ئىشغال قىلغان، ھەر قېتىم ئارزۇسى بويىچە زەپەر قۇچقان، جاھاندارچىلىق تەرىقىسىنى ۋە پادىشاھلىق قائىدىسىنى ياخشى بىلىدىغان كىشى ئىدى. گەرچە ئۇ ئۆزگە ئىشلاردا ساددا بولسىمۇ ئەمما تەدبىرى توغرا، نىيىتى دۇرۇسىت ئىدى. ئۇ ئاۋۋال بۇرادىرى بەكيارۇق تەرىپىدىن خۇراسانغا پادىشاھ بولغان ئىدى. ئون توققۇز شەھەرنى قىرىق يىلغا يېقىن ئىدارە قىلدى. شۇ جەرياندا ئۇ قورىقىدەك ۋە شىكەسىت تاپقۇدەك ھېچبىر ۋەقە سادىر بولمىدى. غەزىنىگە سالجۇقلاردىن ھېچكىم چېقىلىشقا جۈرئەت قىلغان ئەمەس ئىدى. ئۇ مەھمۇدنىڭ ئەۋلادىدىن بەھرام شاھ «55»نى پادىشاھ قىلىپ، خۇراسانغا ھەر كۈنى مىڭ دىنار يەتكۈزۈپ بېرىشنى ئالدى بىلەن قارار قىلدى. ھەمدە ئۇ يەرگە ئۆز ئەۋلادىدىن بىر ھاكىم قويدى.

بەكيارۇق ئۆلگەندىن كېيىن سەمەرقەنىدنى ئەھمەدخان ئۆز ئىختىيارىغا ئېلىۋالغان ئىدى. تارىخنىڭ بەشيۈز يىگىرمە تۆتى سۇلتان سەنجەر سەمەرقەنىدنى ئېلىپ، ئەھمەدخانى ئەسىر قىلدى.

(ئەسلى ئەسەر 48-بەت)

نۇرغۇنلىغان ۋىلايەتلەر ئاتىسىنىڭ ئىختىيارىدا ئىدى. ھەممىسىنى ئۆز ئىلكىگە ئالدى. يەنە سىيىستان (كىرمان بىلەن خۇراسان ئارىسىدا)ۋە ىارەزىمنى ئىشغال قىلىپ، خارەزىمگە يېقىنلىرىدىن نوشتېكىن غۇرجەنى قويدى. تاجىددىن ئەمىر ئەبۇلغازىغا زابلىستاننى بەردى. ئۇ جەڭلەردە كارامەت پالۋان ئىدى.

تارىخقا بەش يۈز ئون بىر ئىدى. سۇلتان سەنجەر بۇرادىرى ئۆلگەندىن كېيىن ئىراققا كەلدى. بۇ چاغدا سۇلتان مەھمۇد تەملىك(مۈلىك قىلىپ بېرىلگەن)تەختىدە ئىدى. ئۇ ئۆمىرالىرىنىڭ مەسلىھىتى بىلەن تاغىسىنىڭ ئالدىغا جەڭگە چىقتى. بىراق شىكەستە يەپ ئىسپاھانغا كەتتى. سۇلتان سەنجەر ئىراقنى مەھمۇدنىڭ ھاكىمى ئەلى ئايازغا بېرىپ رەيگە باردى. بۇ چاغدا مەھمۇد ئايالىنى ئەبۇلقاسىم ئەسمادى بىلەن بىللە سۇلتان سەنجەر قېشىغا ئەۋەتتى. بۇلار بېرىپ سۇلتانغا:

«بۇ قېتىمقى ئىش كىچىكلىكتىن بولدى. ئەمدى ئۇ كېلىپ بىر مەزگىل تۇرۇپ، ئاتلىرىنىڭ تىزگىنىنى تۇتۇپ، ئالدىلىرىدا پىيادە يۈگۈرۈپ، چېدىرلىرىنىڭ بوسۇغىسىغا ئۈپۈپ، گۇناھىنى يۇيۇشنى ئىلتىماس قىلىمىز» دەپ يېلىنغان ئىدى، سۇلتان قوبۇل قىلدى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ كېلىپ بىر ئاي پادىشاھنىڭ خىزمىتىدە بولدى. سۇلتان گۇناھىدىن ئۆتۈپ، يەنە ئىراققا پادىشاھ قىلىپ، قىزى مەملىكنى(مەملىك شاھ خاتۇننى)ئۇنڭغا جۈپ قىلىپ كىيىم-كېچەك، پادىشاھنە ئاياغ ۋە قىممەتلىك تاشلار بىلەن بىزەلگەن تاج بەردى. ئات ۋە پىللارنى توقۇپ، يوپۇقلىرىنى جاۋاھىرلار بىلەن بېزەپ مېھرىبانچىلىق كۆرسەتتى. ئۈمرالىغا ھەم ئۆز دەرىجىسىگە بېقىپ ئىنئاملار قىلىپ، ھەر قايسى شەھەر ۋە پايتەختنى؛ ئىراقتىن نەچچە كەنىتنى ئۇنىڭغا خاس (ئايرىم)قىلىپ باندۇردى. ئەمەلدار ۋە تاۋاپ قىلغۇچىلارنىڭ ئايىقى ئۈزۈلمەس ئىدى. بۇلاردىن باشقا يەنە

(ئەسلى ئەسەر 49-بەت)

خوي، رەي ۋە سادە شەھرىنى خاس قىلىپ بەردى. شۇنداق قىلىپ ئۇ شۇ تەۋەلىكى بويىچە بارلىق پادىشاھلىرنىڭ شاھى بولغان ئىدى. ئۇنىڭ نامىغا كاشىغەر(قەشقەر)زېمىنىدىن تا يەمەن مەملىكىتىگىچە، ھەتتا مەككە، تائىف، ئوممان، مۇنكىران ۋە ئەزەربەيجان تاكى رۇم ۋە بۇلغارغىچە خۇتبە ئوقۇيتتى. ئۇ ئۇ ئۆلگەندىن كېيىن ھەم ئۇنىڭ نامىغا بىر يىلدىن زىيادىرەك خۇتبە ئوقۇشقان ئىدى. ئۇ ئۆلۈمالارغا بىغايەت ئېھتىرام، زاھىدلار ۋە ياخشىلارغا بىنىھايەت ئىكرام قىلاتتى. دائىم ئالىملار بىلەن ھەمسۆھبەت بولۇپ، زاھىدلار بىلەن خىلۋەتنى ئىختىيار قىلاتتى. زىننەت ۋە بېزەك ئۈچۈن بېرىلمەيتتى. دائىم تەلپەك كىيىپ، ئاددى-ساددا كىيىم كىيىشنى ئىختىيار قىلاتتى. ئەمما ھەمىشە تەخىتتە ئولتۇراتتى. پادىشاھلارنىڭ ياخشى خىسلىتىنى ئۆزىدىن يات قىلمايتتى. ئۇنىڭ دەۋرىدە خۇراسان مەملىكىتى ئىختىسادچىللىق بىلەن ئىدارە قىلىنغاچقا ئىلىم-پەن، ھۈنەر-سەنئەت جەھەتتە يۈكسېلىپ، بارلىق ئالىملار ئۇنىڭغا قايىل بولۇپ، ھەممە مەملىكەت بويسۇنغان؛ مەشرىقتىن مەغرىپكىچە ھۆكۈمى قارىي ۋە ئەمرى ئۆتىدىغان بولغان ئىدى. ئەمما ماۋائۇننەھرى ۋىلايىتىدىكى ئۈمەرا ۋە يېقىن كىشىلىرى نانكورلوق(بىكار تەلەپلىك)قىلىپ ھەدىدىن ئېشىپ، پۇخرالارغا زۇلۇم ۋە سىتەم قىلاتتى. ھېچكىم ئۇلارنىڭ زۇلمىدىن خاتىرجەم بولالمايتتى. يەنە بىدئەتچىلەر ئىسلام شەھەرلىرىگە قەسىت قىلىپ يۈرەتتى......

تارىخقا بەش يۈز ئوتتۇز بەش ئىدى. سۇلتان مەرھىدىن سەمەرقەنىدكە كەلدى ۋە ئۇيەردىن لەشكەر تارتىپ ماۋائۇننەھىرگە كەلدى.

ماۋائۇننەھىر ۋىلايىتى خۇراسان لەشكەرلىرىنىڭ ئايىقىدا نالە ۋە تەڭلىكتە قالغان؛ ئىراق خەلقى ئۇلاردىن تەكرار-تەكرار قىيىنچىلىقلارغا يولۇققان ۋە ئۇلار تۈپەيلى تارقىلىپ كەتكەن ئىدى.

(ئەسلى ئەسەر 50-بەت)

ئۇلارنىڭ كاتتىلىرى ئۆلۈمگە كۆز تىكىپ، ھەر تەرەپتىن لەشكەر يىغىپ كىشى ئەۋەتتى. بەس، لەشكەرلەرنىڭ دىمىقىغا:

«جاھاندا ھېچكىم بىزگە تەڭ ۋە باراۋەر ئەمەستۇر»دېگەن خىيال ۋە تەسەۋۇر چۈشتى. ئۇلار ئۆزلىرىنى يۈزمىڭ لەشكەر مۆلچەرلىدى ۋە چوڭچىلىق بىلەن ئۆزلىرىگە تەمەننا قىلىشاتتى. ئەمما قىتاي لەشكىرى قۇم-تۇپراقتىن تولا ئىدى. ئۇلارغا يۈزلەندى. يەنە قىرىق ئۈچمىڭ ئاتلىق ئىراق لەشكىرى ئارقىدىن كەلدى. بۇ ھالنى كۆرگەن خۇراسان لەشكەرلىرىگە قورقۇنىچ غالىپ كەلدى. ئاخىر جەڭ قىلىشتى. ئۈمەرا، ئەھلى مەنسەپ ۋە بارلىق لەشكەرلەردىن ئوتتۇزمىڭ كىشى شېھىت بولدى. سۇلتاننىڭ ئارقىسىدا مىڭ، ئالدىدا توققۇزمىڭ كىشى بار ئىدى، تاججىدىن ئەبۇلفازىل كېلىپ:

ئەي پادىشاھى ئالەم، ئەمدى قورقۇش ۋە جىم تۇرۇشنىڭ ئورنى قالمىدى،_دېدى. سۇلتان ئۈچيۈز چەۋەنداز بىلەن باياۋانغا يۈزلەندى ۋە تۈركلەردىن بىر نەچچە يول باشلۇغۇچى ئېلىپ بەلىخكە كېلىپ، تېرمىز(ھازىرقى سىر دەريانىڭ شىمالىدىكى شەھەر)نىڭ قورغىنىغا كىردى. قالغان لەشكەر شۇ يەردە يېتىپ ئۆلگەنلەرگە تەزىيە تۇتتى. تەڭدىشى يوق شائىرلار بۇ ۋەقەنى مۇنۇ بېيىت بىلەن بايان قىلغاندۇر. نەزىم:

ئاباد جەھان قىلدى بىزنىڭ شەھا،

قىرق يىلغىچە تىغىڭ ئالدى كىن ئەئىدا.

گەر ساڭا كۆز تەگدى قەزادىن-

بىرھالدا تۇرماقلىق ئېرۇر خاس خۇدا.

تاجىددىن ئەبۇلفازىل سۇلتاننىڭ ئورنىدا چۈش ۋاقتىغىچە توختاپ

(ئەسلى ئەسەر 51-بەت)

توختاپ جەڭ قىلدى. پالۋانلىرى شۇنداق پالۋانلىق كۆرسەتتىكى، بىدئەتچىلەر ھەيران قالدى. ئاخىر تاجىددىن ئەبۇلفازىلنى تۇتۇپ خاقان ئالدىغا كەلتۈردى. ئۇ قىتايدا بىر يىل تۇردى. خاتۇنى ھەم بىللە ئىدى. ئۇلارغا ياخشى خەۋەر يار بولۇپ، بىر يىلدىن كېيىن ئازات قىلىنىپ، ئىككىسى بىرلىكتە سۇلتان قېشىغا قايىتىپ كەلدى. بۇ چاغدا خارەزىم شاھى مەرۋ ۋە تامۇرنى تالان-تاراج قىلىپ، خەزىنە ۋە دەپىنلەرنى غەنىمەت ئالغان ئىدى.

بىر يىلدىن كېيىن سۇلتانغا يەنە نۇسرەت يۈزلەندى. ئەتراپ-ئۆپچۆرىدىن خىراج ۋە ھەدىيەلەر كەلدىلەر. مەملىكەت يەنە بەرقارار بولدى. يەتتە يىلدىن كېيىن سۇلتان رەيگە كەلدى. بۇ چاغدا سۇلتان مەھمۇد باغدات يولىدىن يېنىپ خۇراسانغا كەلگەن: سۇلتان بەھرام شاھ غەزىنىدىن ئەلچىلەر ئاقىلىق ھەدىيە(سوۋغا-سالام)ئەۋەتكەن ئىدى. ئەلچىلەرگە سۇلتان ھوزۇرىدا بەزمە تۈزۈپ بېرىشتى. بۇ ھەقتە مەشھۇر شائىرلار يەنە مۇنداق رۇبائى ئېيتىشقان. نەزىم:

ھەركىمكى سېنىڭ خىزمەتىڭدە قىلدى دېھاق①،

دەرگاھىڭە قويدى باشىن ئولۇپ مۇشتاق②.

سەندىن يىراق ئولدى سام، شامى ئۆلدى،

كەلدى باشىن ئالىپ ئاخىر ئول سۈيى ئىراق.

①(دېھاق__تولۇپ تاشقان قىزغىنلىق).

②(مۇشتاق__ئۈمىدۋارلىق، ئىشەنىچ)

(سام دەپ سوزنىڭ بۇرادىرى مەلىك غورنى ئاتايدۇ).

سۇلتان مەسئۇد بىلەن يېڭىدىن ئەھىد تۈزۈشنى ۋە رەيدە ئون

(ئەسلى ئەسەر 52-بەت)

ئالتە كۈن تۇرۇپ، ئىراق ئۆمىرالىغا سەرۇپاي بېرىپ ئاندىن ياندى. بىريىلدىن كېيىن مەلىك غور سۇلتانغا قارشى باش كۆتۈرۈپ چىقتى. ئەلى جەترى سۇلتاننىڭ ياساۋۇلى ئىدى. ئۇ ھىراتتا باش كۆتۈرۈپ چىقتى. ئەلى جەترىنىڭ باش كۆتۈرۈپ چىقىشى سۇلتانغا قاتتىق تەگدى. چۈنكى سۇلتان ئۇنىڭ بىلەن ھەمىشە ھەمسۆھبەت ۋە ھەمبەستەر(بىللە تۇرغۇچى، دوسىت، ھەمرا)ئىدى.

سۇلتان مەرۋى چېگرىسىغا كەلگەن ئىدى، مەلىك غۇر پىيادە ۋە ئاتلىق ھېساپسىز لەشكەر بىلەن ئالدىغا چىقتى ۋە قاتتىق جەڭ قىلىشتى. ئاخىر نۇرغۇن بەدەل ئارقىلىق مەلىك غۇر بىلەن ئەلى جەترىنى تۇتتى ۋە ئەلى جەترىنى سۇلتاننىڭ ئالدىغا كەلتۈرۈپ ئىككى پارە قىلىشتى. مەلىك غۇرنى بولسا، ئەسىر قىلىپ بىللە ئېلىپ يۈردى.

بۇ قېتىمقى غەلبە بىلەن سۇلتاننىڭ (سۇلتان سەنجەرنىڭ)ھەيۋىتى ئارتىپ، ھۈرمىتى كامالىغا يەتتى. مەملىكىتى قايتىدىن گۈللەپ ياشنىدى.

سۇلتان مەسئۇد يېنىپ بىريېرىم يىلدىن كېيىن تۈركمەندىن غەزانخان خىراجىغا قەسىت قىلدى. چۈنكى ئۇلارنىڭ تۇرار جاي قىسىنچىلىقتا قالغان ئىدى.

* * *

بەلىختىن سۇلتاننىڭ شاھانە زىياپىتى ئۈچۈن ھەريىلى يىگىرمە مىڭ قوي كەلتۈرلەتتى. بۇ قويلارنى خان سالار(خان ئەسكەر باشلىقى)مەسئۇل بولۇپ، كىشى ئەۋەتىپ ئالدۇراتتى. شۇ يىلى خان سالار قويلارنى ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن كىشى ئەۋەتكەن ئىدى. بىراق رەيگە كەلگەندە تۈركمەنلەر قويلارنى توختىتىپ، ھەددىدىن زىيادە

(ئەسلى ئەسەر 53-بەت)

تەھدىدت سېلىپ، قويلارنى تارتىۋىېلىپ، بىھۇدە سۆزلەرنى ئېيتتى. ئۇلارنىڭ ئارىسىدا بىر قانچە كاتتا ھاكىملار بار ئىدى. ئۇلار مەنئى قىلغان ئىدى، ئۆلتۈردى. بۇ سەۋەپلەر تۈپەيلى، خان سالارنىڭ كىشىلىرى ئۆز ۋاقتىدا كېلەلمىدى. سۈرۈشتۈرۈش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ھالى مەلۇم بولغان بولسىمۇ، لېكىن سۇلتانغا ئېيتالماي شاھانە زىياپەت ئۈچۈن ئۆزى قوي چىقىرىپ بەردى.

ئەمىر ئەسئەد بەلادە قەماج ئاتلىق بىر كىشى بار ئىدى. ئۇ بەلخنىڭ ۋالىيسى ئىدى. بۇ كىشى سۇلتاننىڭ خىزمىتىگە مەرۋىگە كەلگەندە، خان سالار بولۇپ ئۆتكەن ۋەقەلەرنى قەماچخانغا ئېيتتى. قەماج سۇلتانغا ئەرىز قىلىپ:

«غەززانلارنىڭ خورىكى ئۆسۈپ ناقولاي ئىشلارنى قىلىپ يۈرۈپتۇ. ئۇلار بىزنىڭ ۋىلايەتكە يېقىن. ئەگەر قۇللىرىغا پەرمان بولسا، ئۇلارنىڭ جازاسىنى بېرىپ، ھەر يىلى شاھانە زىياپەت ئۈچۈن ئوتتۇزمىڭ قوي كەلتۈرسەم»دېدى. سۇلتان قوبۇل قىلدى. شۇنىڭ بىلەن قەماج قايتىپ بېرىپ ئۇلارغا(غەززانىلارغا)كىشى ئەۋەتىپ قويلارنىڭ ھەققىنى تىلىگەن ئىدى، بەرمىدى ھەمدە ئۇلار:

«بىز سۇلتاننىڭ خاس پۇقراسىدۇرمىز، باشقىلارنىڭ ھۆكۈمىنى قوبۇل قىلمايمىز»دەپ جاۋاپ قايتۇردى.

بۇ چاغدا قەماجخاننىڭ ئوغلى ئەلاۋۇددىن بىلەن لەشكەر ئېلىپ غەززانىلارغا قارشى جەڭگە باردى. غەززانىلار ھەم چىقىپ جەڭ قىلدى. نەتىجىدە قەماجخاننىڭ ئوغلى بىلەن ئەلاۋۇددىن ھەر ئىككىلىسى ئۆلدى. بۇ ۋەقە سۇلتانغا يەتتى. ئۈمەرالار مەسلەھەت قىلىپ:

«ھېچكىم مۇنداق ئىشقا قەدەم قويمىغاندۇر. ئەگەر ئۇلارنى ئۆز ئىختىيارىغا قويمىساق، قارىشلىق تېخىمۇ كۈچىيىپ كېتىدۇ. ئۇلارنى كىچىك چاغلىمايلى»دېيىشتى. بىراق سۇلتان مەسلىھەتكە قۇلاق

(ئەسلى ئەسەر 54-بەت)

سالماي ئۆزى بارماقچى بولدى. غەززانىلار ئەھۋالدىن خەۋەر تېپىپ ئەندىشىگە قالدى ۋە:

«بىز ھەمىشە ساڭا بەندە-پەرماندار ۋە ھەممىمىز پەرمانىڭغا، ئەمرىڭگە جان-دىلىمىز بىلەن مىننەتدارمىز. قەماجخان بىزنىڭ ئۆي-جاي ۋە مال-مۈلۈكىمىزگە قەسىت قىلدى. ئامالسىز ئەھلى ئايالىمىز ۋە ئۆي- جايىمىزنى قوغداش ئۈچۈن ئۇنىڭ بىلەن جەڭ قىلىپ دۈشمەنلىشىپ قالدۇق. ئەمما بىز ئۇنىڭ ئادەملىرىنى قەسىت بىلەن ئۆلتۈرمىدۇق. ئەگەر پادىشاھى ئالەم گۇناھىمىزدىن ئۆتسە، يۈزمىڭ دىنار ۋە يۈزمىڭ غۇلام بەرسەك، بۇلارنى پادىشاھ نېمە قىلسا، ئىختىيارىچە بولسۇن»دەپ ئەلچى ئەۋەتتى. سۇلتان قوبۇل قىلدى. ئەمما ئۇمەرالار قەستەن قارشى تۇرۇشقا مايىل قىلىپ، سۇلتاننى ئۇلارنىڭ دىيارىغا يۈزلەندۈردى. ئاخىر سۇلتان لەشكەرلىرىنى ئېلىپ يەتتە دەريادىن ئۆتۈپ، جاپالىق يوللار بىلەن يۈرۈپ غەززانىلارنىڭ قايىغا يېتىپ باردى. بۇ چاغدا غەززانىلار ئەھلى ئايالنى ئالدىغا سېلىپ نالە قىلىپ، يېلىنىپ سۇلتاننىڭ ئالدىغا چىقتى ۋە ھەر ئۆيدىن يەتتە پاتمان كۈمۈش چىقىرىپ بەرمەكچى بولۇشتى. سۇلتاننىڭ رەھمى كېلىپ ئېتىنىڭ تىزگىنىنى تارتتى. ئەمما ئەمىر مۇئەببەد بۇزرۇگ ۋە ئەمىر ئەجمى ئۇمرالارنىڭ سەردارى ئىدى. ئۇلار كېلىپ سۇلتاننىڭ ئېتىنىڭ تىزگىنىنى قايرىپ:

«قايتماق ياخشى ئەمەستۇر»دېدى، لەشكەرنىڭ كۆپرەكى مۇئەببەدنىڭ باشقۇرۇشىدا ئىدى. ئۇ جەڭگە تۇتۇندى. شۇنىڭ بىلەن غەززانىلار ئۈمىدلىنىپ جېنى، ئۆي-جاي ۋە مال-مۈلۈكنىڭ مۇھاپىزىتى ئۈچۈن تاقابىل تۇردى. نەتىجىدە بىر سائەتتەك جەڭ قىلىش جەريانىدا سۇلتان لەشكەرلىرى مەغلۇپ بولۇپ، تەرەپ-تەرەپكە قېچىشقا باشلىدى. غەززانىلار سۇلتاننىڭ ئارقىسىدىن قوغلىدى. ھېساپسىز ئادەم دەريالارغا غەرق بولدى. ئاخىر بىر بۆلۈك

(ئەسلى ئەسەر 55-بەت)

لەشكەر سۇلتاننى ئارىغا ئېلىپ مەرۋىگە يەتكۈزدى. سۇلتان ئۇ يەردە يەنە خىزمەتكار ۋە بىكارچىلارنى يىغىپ، لەشكەر تەشكىللەپ بىر ھەپتە جەڭ قىلدى. ئەمما ھەركۈنى مەغلۇپ بولاتتى. شۇنداق قىلىپ غەززانىلار مەرۋنى ئالدى. مەرىۋ جەئىفەرنىڭ زامانىدىن بېرى پايتەخىت ئىدى. خەزىنە ۋە دەپنە ھېساپسىز ئىدى. ئۈچ كۈن تالان-تاراج قىلدى: بىرىنچى كۈنى ئالتۇن-كۈمۈش ۋە يىپەكلەرنى؛ ئىككىنچى كۈنى مىس جابدۇق، تۆمۈر ئەسباب، ئۆي-جاھىزلارنى بۇلىدى؛ ئۈچۈنچى كۈنى شەھەردە قاپاق-قاچا، ئەسكى يوتقان ۋە ئەسكىي تەكىيدىن باشقا ھېچنىمە قالمىدى.

غەززانىلارغا يەنە لەشكەرىگە ئۈچ باراۋەر كەلگۈدەك خۇراسان باشباشتاقلىرى قوشۇلدى. ئاندىن ئۇلار نىشاپۇرغا كەلدى ۋە شۇ كۈنى قاتتىق جەڭ قىلىپ بىر توپ كىشىلەرنى ئۆلتۈردى. ئەتىسى يەنە شەھەردە جەڭ قىلىپ قىيامەت پەيدا قىلدى. مىڭلىغان خەلىق خاتۇن ۋە بالىلار چوڭ مەسچىتنىڭ مەيدانىغا قاچتى. غەززانىلار تىغ تارتىپ ھېساپسىز خەلقنى ئۆلتۈردى. مەيداندا خەلق قانغا غەرق بولدى.

كېچە. مەسچىت بازارنىڭ ئوتتۇرىسىدا ئىدى. ئۇنى«مەسچىتى مۇھتەرىز»دەپ ئاتايتتى. ئۇ شۇ قەدەر ئالىي مەسچىت ئىدىكى، بىر قېتىمدىلا ئىككى مىڭ كىشى ناماز ئۆتەيتتى. قۇببىلىرى ۋە تۇۋرۇكلىرىگە ياغ سۈرتۇلگەن ئىدى. ئۇ مەسچىتكە ھەم ئوت قويدى. ئوتنىڭ يورۇقىدا پۈتۈن شەھەر يورۇپ كەتكەن ئىدى. تا تاڭ ئاتقۇچە خەلقىنى ئۆلتۈرۈپ تالان قىلدى ۋە ئەسىر ئالدى. نەچچە كۈن تالان-تارج قىلىپ ئىشىك، تام-تورۇس ۋە ھېچبىر ئىمارەتنى ساق قالدۇرماي، پۈتۈنلەي ۋەيران قىلدى. ئەسىرلەرنى قىيناپ، مال-مۈلكىنى تارتىۋېلىپ ئۆلتۈرەتتى. بىر بۆلۈك كىشىلەر بولسا، كۈندۈزى قۇدۇقلارغا مۆكۈنۈپ، كېچىسى چىقىپ ھال ئېيتىشاتتى. غەززانىلار

(ئەسلى ئەسەر 56-بەت)

خەلقنى شۇ دەرىجىدە ئۆلتۈردىكى، ھېسابىنى چىقىرش مۇمكىن ئەمەس.

مۇھەممەد بىننى يەھيا ئىراق ۋە خۇراسان ئىماملىرىنىڭ پېشىۋاسى، شۇنداقلا ھەممە ئالىملارنىڭ كاتتىسى ئىدى. ئابدۇراخمان كافى ھەم بارلىق ياخشىلارنىڭ يېتەكچىسى ئىدى. ھەممىنى قىيناپ ئۆلتۈردى. كامى ۋە ھانى ئۇزۇن يىل شەرىئەت ئىلمى ۋە دىن تەتقىقاتى جەھەتتە نۇرغۇن تىرشچانلىق كۆرسەتكەن ئىدى. ئۇمۇ تۇپراققا كۆمۈلدى.

قاچانكى غەززانىلار كەتتى. ئەمما غەيرى مەزھەبلەرنىڭ ئۆي-جايلىرى قالغان ئىدى. شۇڭا مۇسۇلمانلار ھەر كېچىسى يىغىلىپ، غەيرى مەزھەبلەرنىڭ مەھەللىسىگە ئوت قوياتتى. شۇ سەۋەپتىن شەھەر ۋەيران بولۇپ خارابىلىككە ئايلاندى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلار قەھەتچىلىك ۋە يوقسۇزلۇققا دۇچ كەلدى. بەزى كىشىلەر يارىلىق ۋە قىيناق زەخمىدىن جاراھەتلىنىپ ئۆلدى.

بەزى كاتتىلار خەلقنىڭ غوۋغاسىدىن قېچىپ ئىلگىراق شەھەردىن چىقىپ كەتكەن ئىدى. قالغان زەئىپ ۋە ئاجىزلار ئۇلارنىڭ پاناھىغا يىغىلدى.. ئاندىن كېيىن سۇلتاننىڭ ۋە ئۇمەرالارنىڭ سارىيىغا كېلىپ، ھەر تەرەپتىن قالدۇق خىش ۋە ياغاچلارنى يىغىپ قايتىدىن ياسىدى. ئىككى يىلدىن كېيىن نىشاپۇر خەلقى جەم بولۇپ، شەھەرنى شۇنداق بېزىدىكى، ھېچ كىشى ئۆز مەھەللىسى ۋە سارىيىنى تونۇمىدى. شەھەر سىرتىدا، يېزا-قىشلاقلاردا، مەدرىس ۋە ئومۇمنىڭ يەرلىرى بار ئىدى. ھەممىسى يايلاققا ئايلىنىپ تۈلكە ۋە ۋەھشى ھايۋانلارنىڭ ماكانى بولدى. ئەمىر مۇئىزى بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ. نەزىم:

ئانداكىم، ئول شاھى جەھان سىيىستاندا ئېردى كامران①،

كەرەگ②جوغد ئەتتى مەكان، تۈلكى، بۈرى تۇتتى ۋەتەن.

ئەيىش تەرەپنىڭ ئامىنى③ۋەھشى قۇلانلار مەسكەنى④،

نەغمە-ناۋالار ئورنىدا ئەۋاز ئېتەر زاغۇ-زەغەن⑤.

مۇنداغكى چەرخ نىلگۇن⑥قىلدى جەھاننى سەرنىگۇن⑦،

ئەمدى قاچان تاپقاي، سۇكۇن قىلغاي دىيار ئول يارمەن.

①(كامىران__ئۆز مەقسىتىگە ئېرىشش، بەخىتلىك، ھاكىم، ھۆكۈمىرانلىق قىلغۇچى)

②(كەرەگ___ بىر تۈرلۈك قۇش)

③(ئام__جاي، ئومۇمنىڭ نامى)

④(مەسكەن___تۇرار جاي، ئورۇن)

⑤(زاغۇزەغەن____قاغا-قۇزغۇن)

⑥(چەرخ نىلگۇن___كۆك، ئاسمان، پەلەك)

⑦(سەرنىگۇن___ئاستىن-ئۈستىن)

غەززانىلار شۇ تەرىقىدە خۇراساننىڭ شەھەرلىرىنى خاراپ قىلدى. ئەمما ھىرات مەھكەم ئىدى. ئۇنى ئالالمىدى.

سۇلتان سەنجەر ئىككى يىلغا يېقىن ئۇلارنىڭ ئارىسىدا قالدى. دەرۋەقە، باغداتتا ۋەقە سادىر بولدى. ئۇ يەردە بەزى خىزمەتكارلار ۋە ئاشىقلار بار ئىدى. بىراق سۇلتاننىڭ قېشىغا كېلەلمەيتتى. بۇلار غەززانىلارنىڭ بىر تائىپىنى ئالداپ ئۆزلىرىگە تارتىپ، سۇلتاندىن بىرمۇنچە مال-دۇنيا ئېلىپ بېرىشكە ۋەدە قىلدى. ئۇ تائىفە سۇلتان قېشىدا ئىدى. ئۇلار ئات بەيگىسى تاماششاسىغا چىقتى. بۇلار ئىلگىرى كېمە تەييارلاپ قويغان ئىدى. ئۇلار ئات چاپتۇرۇپ تېرمىزنىڭ توغرىسىغا-جەيھۇن دەرياسىنىڭ لېۋىگە بېرىپ كېمىگە چۈشتى-دە، ئۇياققا ئۆتۈپ كەتتى. ئۇمەرائى ئارقىدىن بېرىپ سۇلتاننىڭ ئۆتۈپ كەتكەنلىكىنى كۆرۈپ، ئۈمىد ئۈزۈپ قايتىپ كەلدى. سۇلتان

(ئەسلى ئەسەر 58-بەت)

سۇلتان سەنجەر بولسا، تېرمىزغا كېلىپ چۈشتى. ئەتراپ، ئوپچۇرىدىن خۇراسان لەشكەرلىرى يىغىلىشقا باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن سۇلتان(سۇلتان سەنجەر)قۇۋەت تېپىپ يەنە مەرۋىگە كەلدى ۋە سارىيىغا چۈشتى. ئارىدىن ئىككى-ئۈچ ئاي ئۆتتى. سۇلتاننىڭ كۆڭلىگە بارا-بارا ئۈمىدسىزلىك پىكرى چۈشۈشكە باشلىدى. چۈنكى خەزىنە قۇرۇق، ئىمارەتلەر ۋەيران، خەلق پاراكەندە، لەشكەرلەر پەرىشان ئىدى. كۆڭلى ئەندىشە ۋە پەرىشانلىقتا زەئىپلىشىپ كېسەل بولۇپ، شۇ ئاغرىغانچە تارىخنىڭ بەش يۈز ئەللىك بىرى دۇنيادىن ئۆتتى ۋە شۇ يەرگە دەپنە قىلىندى«56»ئۇ تارىخنىڭ تۆت يۈز يەتمىش توققۇزى تۇغۇلغان بولۇپ، بۇغداي ئۆڭلۈك، بويى ئېگىز، ساقىلى ئوتتۇراھال، بۇرۇتى ئۇزۇن كىشى ئىدى. مۆھۈرىگە«ۋەللاھۇ ئەئلەم»(خۇدا ھەممىنى بىلگۈچىدۇر)دېگەن سۆز ئويۇقلۇق ئىدى. ئۇ يەتمىش ئالتە يىل ئۆمۈر كۆردى. ئۆمرۈدە يىگرمە يىل خۇراسانغا ۋە قىرىق يىل پۈتكۈل ئالەمگە (سالچۇقلار ئىگەللەپ تۇرغان جايلار كۆزدە تۇتۇلىدۇ)پادىشاھ بولدى. ۋەزىرلىرى-نىزامۇل-مۈلۈكنىڭ بۇرادىرى شاھھابۇل-ئىسلام، ئەبۇلمۇجاس بىننى سەئى، ئەلاجخل شەرىفىدىن ئەبۇ زاھىر ۋە بوغانبەگ كاشىغەرى، مەئىنىدىن كاشى، قەۋامىددىن فەخرۇل-مۈلك، كەمالىدىن ئەلى بىننى ئەھمەد؛ ياساۋۇللىرى ئەلى ھەسەن نىزامىدىن مەھمۇد كاشى، مۈلكىدىن ئەلى جەترى ئىدى.

(ئەسلى ئەسەر 59-بەت)

*              *            *