قاراغۇجا – ئاستانە قەدىمكى قەبرىستانلىقى
ھەبىبوللا خوجا لەمجىنى
ئارخېئولوگىيە  ۋە  مەدەنىيەت  يادىكارلىق  تەتقىقاتچىلىرى  قاراغۇجا – ئاستانە  قەدىمكى  قەبرىستانلىقىدىن    تېپىلغان  تۈرلۈك    شەكىل      ۋە مەزمۇندىكى  ئارخېئولوگىيىلىك  ماتېرىياللارنى  شەكىل ،  تۈر ،  مەزمۇن  ۋە ئالاھىدىلىك تەرەپلەردىن  ئىلمىي  تەھلىل  قىلىش  ۋە تېخنىكىلق تەكشۈرۈش،  ئىلمىي  ئۇسۇلدا  تەتقىق  قىلىش  ئارقىلىق  ئۇلارنىڭ  يىل  دەۋرىنى  بالدۇرقى مەزگىل ، ئوتتۇرا مەزگىل ۋە ئاخىرقى مەزگىل دەپ  ئۈچ  دەۋرگە  ئايرىدى .
بالدۇرقى مەزگىل : جىن سۇلالىسى  16  پادىشاھلىق  دەۋرى (مىلادى 265 – 439 – يىللار ) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ .
بۇ  مەزگىلگە  ئائىت قەبرىلەردىن ياغاچتىن ياسالغان بۇيۇملاردىن ياغاچ ئات ، كالا  ھارۋىسى ، ياغاچ  چىزا ، قۇلاقلىق  ياغاچ  جام ، ياغاچ قوشۇق ، گۈرجەك ، ھاسا ، كىيىم  جازىسى  قاتارلىقلار چىققان . ساپال بۇيۇملاردىن سىدام تۇرمۇش بۇيۇملىرى  ۋە رەڭلىك  تورمۇش بۇيۇملىرى  چىققان ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە قىزىل ، قارا  ۋە  ئاق رەڭدە نەقىش  چىقىرىپ ياسالغان  ساپال  چۆچەك  ، ساپال قازان ، ئىۋرىق ،  چۆگۈن ،  ئىدىش ،  تەشتەك ، چىراغ ،  سىرلانغان  قۇلاقلىق  قەدەھ ، سىرلانغان چۆمۈچ قاتارلىقلار بار .
مۇشۇ مەزگىلگە  ئائىت  تۈرلۈك توقۇلما  بۇيۇملارمۇ  قېزىۋىلىنغان ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە  كەندىر  تالالىرىدىن  توقۇلغان  بۇيۇملار  ھەممىدىن  كۆپ  بولۇپ ، كۆڭلەك  ، شىم ، يوپكا ، يوتقان – كۆرپە قاتارلىقلار بار .
يىپەك  توقۇلما  بۇيۇملاردىن ھەر خىل  رەڭدىكى  شايى ،  دۇردۇن ، كىمخاب ( كىمخابتىن  تىكىلگەن  چاپان ،  شىم  ،  يوتقان –  كۆرپە  )  قاتارلىقلار  بار . كەشتىلەردىن ئۈزۈم ، قۇش ۋە ھايۋان رەسىمى كەشتىلەنگەن  كىمخاب  ۋە  باشقا
ھايۋان رەسىمى چۈشۈرۈلگەن كىمخابلار بار .
  بۇ  مەزگىلگە  ئائىت  قەبرىلەردىن  يەنە  قەغەزدىن ياسالغان كەش تېپىلغان ، كەشنىڭ  ئىچىدە  140  پارچىدىن  ئارتۇق  شەخىس  ۋە  ھۆكۈمەت  خەت – چەكلىرى ساقلىنىپ قالغان .
      ئوتتۇرا مەزگىل : شىمالىي ۋېي سۇلالىسىدىن تاڭ سۇلالىسىنىڭ باشلىرىغىچە بولغان ئارىلىق ( مىلادى 386 – 640 – يىللار )
بۇ مەزگىلگە ئائىت قەبرىلەردىن تېپىلغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى  بالدۇرقى مەزگىلگە  ئائىت  قەبرىلەردىكىگە  ئوخشاش  ياغاچ  قاچا – قۇچا  بۇيۇملارنىڭ كۆپلىكى بىلەن ئەمەس ، بەلكى رەڭلىك نەپىس (رەڭلىك)  ساپال  بويۇملارنىڭ كۆپلۈكى بىلەن خاراكتېرلىنىدۇ ، مەسىلەن : مۇشۇ مەزگىلگە ئائىت  تېگى قىزىل ياكى قارا رەڭدە ياسالغان كۈپ ، كوزا ، جام  ۋە  ئىدىشلارنىڭ  ئۈستىگە  قارا ، قىزىل  ۋە ئاق رەڭلەردە نېلۇپەر گۈللۈك نەقىشلەر چىقىرىلغان . ئارخېئولوگلار ۋە  تەتقىقاتچىلار  بۇ  بۇيۇملارنى  تەتقىق قىلىپ  «  بۇ  قۇچۇ  ئارخېئولوگىيىلىك مەدىنىيىتىنىڭ  ئوتتۇار  ۋە  ئاخىرقى مەزگىلىدىكى  مۇھىم ئالاھىدىلىكى» دەپ قەيت قىلىشقان .
ئوتتۇرا  مەزگىلگە  ئائىت    قەبرىلەردىن  قوي  سېتىۋىلىپ  نەزىر  قىلىش ھەققىدىكى  ھېسابات  دەپتىرى  ،  ئۈزۈملۈك  باغ    سېتىۋىلىش  ھەققىدىكى ئىلتىماس  ،  ئىبادەتخانىلارنىڭ  خەت  –  چەكلىر ى    ۋە    باشقا    نەرسىلەر خاتىرلەنگەن 400 پارچىدىن ئارتۇق ھۈججەت ۋە خەت  –  ئالاقىلەر  چىققان .
بۇلاردىن  باشقا ، يەنە  مەلۇم ساندا  مىس  كۆرگۈ  ،  تۆمۈر  كۆرگۈ ، ئوت – چۆپلەردىن  ياسالغان  ياغاچ  قونچاق  ۋە    بۇغداي  ئۇنىدا    تەييارلانغان  يېمەكلىكلەر تېپىلغان .
ئوتتۇرامەزگىلگە ئائىت قەبرىلەردىن چىققان توقۇلما بۇيۇملار ئىچىدە كەندىر تالالىرىدىن    يىپەك  ۋە    پاختىد ا  توقۇلغان      شايى  ،  كارۋان    رەسىمى چۈشۈرۈلگەن  «胡»  ( خور) خەتلىك كىمخاپ  ، «吉» (ساۋاپ)  دېگەن  خەت چۈشۈرۈلگەن  كىمخاپ  ،  قوش قوراق ، گۈللۈك دارايى قاتارلىق نۇرغۇن توقۇلما بۇيۇم ئەۋرىشكىلىرى بار .
ئاخىرقى مەزگىلىك مەدەنىيەت  دەۋرى :بۇنىڭ  يىل  دەۋرى  640 – 907 – يىللار ، يەنى غەربى ئوبلاست – تاڭ سۇلالىسى بىلەن چەكلىنىدۇ .
بۇ مەزگىلگە ئائىت قەبرىلەردىن 1000 نەچچە پارچە  خەت – چەك تېپىلغان ، بۇ ئالدىنقى ئىككى مەزگىللىك  قەبرىلەردىن  چىققان  يازما  يادىكارلىقلارنىڭ سانىدىن كۆپ ، ئۇلارنىڭ مەزمۇنى تۈرلۈك بولۇپ، ئاساسەن  ئىجارە ، ئالۋان – سېلىق ، تېرىقچىلىق  ۋە  ھەربىي – مەمۇرىي ئىشلارغا  دائىر  ئالاقە  خەتلىرى ، ھۆكۈمەت  ۋە  شەخىسلەرنىڭ  ھۈججەتلىرى ،  يول خېتى  ۋە  باشقىلارنى  ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . بۇ يەردىن يەنە مەملىكىتىمىز بويىچە يىگانە قول يازما « جىڭ شۈەننىڭ  مۇھاكىمە  بايانلىرىغا  ئىزاھى  »  ناملىق  قەدىمكى  كىتابنىڭ  قول يازمىسى تېپىلغان .
ئاخىرقى مەزگىلىك  قەبرىلەردىن سانى ، تۈرى ، رەڭگى ۋە سۈپىتى ئالدىنقى ئىككى مەزگىلگە ئائىت قەبرىلەردىن چىققان توقۇلما بۇيۇملاردىن زور دەرىجىدە ئېشىپ  چۈشىدىغان  يىپەك  ،  پاختا  ،  چىگە ۋە  يۇڭ توقۇلما بۇيۇملار چىققان ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە  چېتىشتۇرۇلغان  ئۈنچە-  مارجان  ئارىسىغا  دۇلدۇل  مىنگەن چەۋەندازنىڭ  ئوبرازى  چۈشۈرۈلگەن  كىمخاب  ،  ئۈنچە  چەمبىرەك  ،  قۇش سۈرەتلىك كىمخاب ، بۇغا  سۈرەتلىك  كىمخاب  ،  يوپۇرماق  گۈللۈك  چاسا شەكىللىك قۇش قانات كىمخاب، توز قۇيرۇقى سۈرەتلىك  كىمخاب ،  جۈپ  شىر سۈرەتلىك  كىمخاب ،  جىلا  يوللۇق  كىمخاب ،  يىڭنە  خالتىسى  ۋە  شاھمات سۈرەتلىك  كىمخاب ، گۈل بېسىلغان تەكتى  گۆشرەڭ  دۇردۇن  كۆڭلەك  ،  گۈل بېسىلغان تېگى يېشىل دۇردۇن كۆڭلەك قاتارلىقلار بار .
بۇ مەزگىلگە  ئائىت ياغاچتىن ۋە لايدىن ياسالغان قونچاقلارمۇ كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى  ئۆزىگە  تارتىدۇ  .  ئۇلارنىڭ  ئىچىدە  ئەمگەك  قىلىۋاتقان  ،  خېمىر يۇغۇرۇۋاتقان  لاي  قونچاق ، بېشى  لايدىن  ،  گەۋدىسى  ياغاچتىن  ياسالغان ئايال قونچاق ،  ئات  مىنگەن  رەڭدار  لاي  قونچاق ،  لايدىن  ياسالغان شايى رومال ئارتقان ئاتلىق  ئايال قۇنچاق ،  بېشى  لايدىن  ،  گەۋدىسى  ياغاچتىن  ياسالغان ھەرەم  ئاغىسى قاتارلىقلار ناھايىتى ئوبرازلىق ئىشلەنگەن .
بۇ مەزگىلگە  ئائىت سەنئەت ئەسەرلىرى ئىچىدە  شايىغا  سىزىلغان  شاھمات ئويناۋاتقانلار  رەسىمى ،  ھۈر  قىز  سۈرىتى  قاتارلىقلار  بار .  ئۇلار  ناھايىتى يۈكسەك بەدىئىي  قىممەتكە ئىگە  بولۇپ ، ئىنتايىن كەم  ئۇچرايدىغان بەدىئىي سەنئەت نەمۇنىلىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ .
قارا  غوجا  –  ئاستانە  قەبرىستانلىقىد ا  تۇرپان    ۋادىسىنىڭ    قەدىمكى دېھقانچىلىق  ۋە  باغۋەنچىلىك  ئىشلىرىنى  ئەكىس    ئەتتۈرۈپ    بىرىدىغان ناھايىتى زور  تۈركۈمدىكى  ماددى  بۇيۇملارمۇ  ساقلىنىپ  قالغان  .  ئۇلارنىڭ ئىچىدە ، بۇغداي ، بۇغداي  ئۇنىدىن ئىشلەنگەن نان ، جۇۋۋا ، چۆچۈرە  ،  ھەر خىل يېمەكلىكلەر  ،  گۈللۈك  پىرەنىكلەر  قاتارلىقلا ر بار  .  كۆمۈرگە  ئايلانغان چىگىت ، كۇبقا ۋە خالتىغا قاچىلانغان  تېرىق ، ھەتتا ساپال  تاۋاقلارغا  ئۇسۇپ  قويۇلغان  تېرىق  ئېشى ،  شۇنىڭدەك  بۇغداي  كېپىكى  ،    بۇغداي  سامىنى ، چۈجگۈن ، ئارپا دانلىرى ، دادۇر ، قارا پۇرچاق ،  كۈنجۈت  ،  زىغىر  قاتارلىقلار تېپىلغان .
باغۋەنچىلىككە  ئائىت  قىممەتلىك  ئەۋرىشكىلەر  ئىچىدە  ئۈزۈم  ،  قوغۇن ئۇرۇقى ، قوغۇن شاپىقى ، چىلان (قېقى ) ،  ياڭاق ، ئامۇت – نەشپۈت ،  ئەينۇلا ، شاپتۇل ،  ئۆرۈك  ،  بادام  ۋە  بېدە  قاتارلىقلار بار .
بۇ  ماتېرىياللار  تۇرپاننىڭ    قەدىمكى    زاماندا  باغۋەنچىلىك  مەركىزى بولغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ .

مەنبە : «شىنجاڭ گېزىتى» 1994 – يىلى3– ئاينىڭ 8– كۇنى

  رەھمەتلىك ھەبىيبۇللا ئاكامنىڭ نۇرغۇن ئىسىل يازمىلىرى بار ئىدى. ئىست، بەك بالدۇر كېتىپ قالدى. ياتقان يېرى جەننەتتە بولسۇن!