زەپەرنامە
(داستان)
موللا شاكىر
بۇمەنچىڭ يېتىپ كەلدى پونى ئاتىپ،
بوغۇلدىن مۇسۇلمانلار بىردىن قاچىپ،
ھاكىم بەگ دىدى ئەمدى قاچتى يېغى،
جېدەللەپ ئانىڭ ئارقىسىدىن تېخى،
كى بىر-بىر ئاتىڭ مىلتىقۇ-زەمبىرەك،
ئىرانلارغا بۇ ۋاقتىدا ھىممەت كېرەك.
تۇتۇندىن كۆكەردى ھاۋا ئىس بولۇپ،
بوتەيپو قېزىپ قىپ-قىزىل مىس بولۇپ.
تۇتۇن بىرلە تۇپراق ھاۋا بولدى چاڭ،
بۇ مەنچىڭ تۇرۇپ ھاڭ بېقىپ قالدى داڭ.
ئېلىپ چورەنى قىلدى ئۇي مۈڭگۈزى،
بۇ مەنچىڭلەر بولدى ئۈزۈكنىڭ كۆزى.
غوجام پادىشاھلار قىلدى بىر دۇئا،
يېغى-زارى بولدى قىلىپ ئاھۇ-ۋاھ.
كى تەكبىر ئوقۇپ ئۇردىلەر ئۆزىنى،
ھەممە قول تۇتۇپ ئولتۇرۇپ كۇپرىنى.
مۇسۇلمانلار قورشاپ ئالىپ نەچچە قات،
بۇ ئادەم قاچالمايدۇ يا قاچقان ئات.
بۇ جەڭ بولدى گوياكى سوت ئورلەمى،
بۇ مەنچىڭ ئۆلۈپ قالمىدى ھېچكىمى.
جاچا-جاپا خەنجەر، شاپ-شاپ تىغ،
بولۇپ جەڭ بازارى بىھەد ئىسسىغ.
تاراققۇ-تۇرۇققۇ بۇ تېخى سىناق
جاھان بولدى بازارى ئاھەڭگاران
بولۇپ يەر يۈزى قان بىلەن لالەرەڭ،
ئۈلۈكلەر ياتۇر كۈشتەدىن پۇشتەلەر،
ياتۇر نىمجان پۇت سۇنۇق بەزىلەر.
ياتۇر تېنىدىن جۇدا نەچچە باش،
مۇسۇلمان كاپىر بىلەن ئارىلاش .
ياتۇر بەزىسى موددە يەڭلىغ بوكۇپ،
ياتار بەزىسى قانغا پاتمىش چۆكۈپ.
كېسىلگەن قولى بەئىزىنىڭ بازۇدىن،
ئۇتۇپ يا ئوقى بەئىزىنىڭ دولادىن.
كى نەچچە باتۇر، نەچچەسى نىم خىز،
قوپاي دەپ قوپالماي بولۇپ دەستەخىز.
ياتۇر بەزىسىنىڭ باشى ئىككى پۇچۇق،
ياتۇر بەزى مۇردە بە رەھنە ئوچۇق.
سايىد بەگ قاراپ كۆردى ئىش ئۆزىگىچە،
قاچان بىر تەرەپتە تۇرۇپ ئۆلگىچە.
چىقىپ ئەترادىن قاچتى كەتتى بەدەر،
بۇ كاشىغەر سادى ئول سى كەبى پەدەر.
كى سوت ئورلەمى قالمادى ھىچ جان،
بۇ مەنچىڭ چىرىكىدە نامى- نىشان.
خىتايچە ئىدى نەچچەنىڭ سۇرىتى،
ئۆلۈپ سايدا قالدى ئانىڭ قۇر باشى،
بۇ سوكۇ، قىمار بازلار ئۆلدى تامام،
باشىغا چىقىپ تورت ئوشۇق مەردى كام.
دۈشمەن ئاخىر ئۆلدىلەر ھەممىسى،
سايىد بەگكە ھەمرا قاچىپ ئالتىسى.
ئۇلارغا بولۇپ بەزى ھەمسەپەر،
بۇدۈشمەن بىلسە باردى نارى سەقەر،
يانىپ ئاقسۇغا چۈشتىلەر بەزىلەر،
يىدى ناشتىلىققا تونۇر كاۋىسى.
كۇچارلىقلار دەر بىز خوجامغا ئۇرۇق،
بۇ لەشكەر بولۇپ كەلدىلەر قىل قۇرۇق.
ناماز ۋاقتىدىن تا بولۇپ چاشكا،
بۇ مەنچىڭ سەپەر قىلدى تەھتە سەرا.
كى ئاۋال چىقىپ داڭغا شەھپالىق،
قىلىپ ئاخىرىدا كۆڭۈل قارارلىق.
خوجاملار كېلىپ چۈشتى يىڭپاڭغا،
تۇرۇشتى ھەممە ئولجە ۋۇمالىغا.
بۇ سايىد ھاكىم بەگ چادىرو خەيمەسى،
تۇرۇبدۇر ساندۇقىدا كۈمۈش يامبۇسى.
تۇرۇبدۇر ياشىل مەھپە توغى ئەلەم،
ھاكىم بەگ قىلىپ قۇيرۇغىنى قەلەم.
ئولۇپ چىڭشا يۇن زۇڭيا، دالويەسى،
پەچىرچى بىلەن بوشىغا مالۇيەسى.
بۇ ئىگىن-ئاياغ مەھپە ۋە ئات-خىچىر،
بار مىسىلى گويا ساپال ۋە ھىجىر.
قىزىل پول كونۇش خانىقاغا بارىب،
بۇ نۇرغۇن چۇلۇق بەزى كەتتى سالىپ.
ھاكىم بەگ قايان باردى ئىزدەپ تاپىڭ،
قاچىبدۇر مەگەر ئارقىسىدىن چاپىڭ.
تۇتۇپ كەلگەنى قوغلادى ئات چاپىپ،
يېتەلمەي نەچچىسى يۇدۇر ئىزدەشىپ.
شەھەردىن ئوتۈپ تاكى كەپتەرخانە،
بۇ مەنچىڭ قاچىپ ئوتتىلەر ئازغىنا.
بۇ قالماق كېلەدۇر كوزى ئارقادا،
چىرىك بىلەن قاچىپ نەچچە جەڭگۇدا.
قاچىپ نەچچە قالماق خىتاي شەرىگە،
بۇ كۈن ئۇچرادۇق بورە يا شىرگە.
بۇ مەنچىڭ تامام دابزاسىدىن چاپلاشىپ،
تۇرار سېپىل ئۈستىدىن قايلاشىپ.
شەھەرگە كىرەرگە تاپالماي ئىلاج،
بىر ئارقان بىرىڭ بولسا نەچچە غۇلاچ.
بۇ ئارغامچا بىرلە بىلىڭ باغلادى،
سېپىل ئۈستىگە چىققىلى چاغلادى.
بۇقالماق خىتاينى سېپىلدىن سۇنۇپ،
كىلۇر دەپ يېغى ئولتۇرۇر ئويغۇنۇپ.
سېپىلنىڭ توپىدە قالىپ ئات-ياراق،
شەھەرگە كىرىپ بىر باش ئىككى قۇلاق.
سېپىل ئۈستىگە داڭدا قالغان چىرىك،
قالىپ داڭلاردا ئاش-ئۇزۇق، قوي ئېرىك.
مۇئەكىلگە مولجىدار بىر چوڭ خىتاي،
كېيىپ ئەڭلىگە كەيمەگەن سەرۇپاي.
بۇ قالغان چىرىكلەر دابزا باقىپ،
كېچە ئۇخلاماستىن تەبلى، دومباق قاقىپ.
بۇ ئامبال كىرىپ ئەمدى بۇتخانىغا،
كېلىپ يالبىرۇر ئەمدى تۇڭگانىغە.
يۇرۇيدۇ بۇ مەيمىچىلار يىغلاشىپ،
بۇ تۇڭگان بىلەن بەزىسى يارلاشىپ.
خىتايلار بۇ ئاقسۇ بىلەن بەڭ چىكىپ،
يۇرۇيدۇ تامام ساختىلىق جىڭ چىكىپ.
خۇجاملار بولۇپ خوررە شادىمان،
ھەممە لاۋۇ لەشكەر بىلەن ئەل ئامان.
بۇ جامدىن غوجاملار يۇردىلەر ئاقسۇغا،
ھەمە ئارزۇلۇقلار قانىپ ئارزۇغا.
ئالىپ بىر تۈمەن لەشكەر بىگاران،
سەيىد غازى بۇدھان ساھىبقىران.
مەي نۇش ئەتكەن ئەزەل جامىدىن،
شەھنىشاھى غازى سەيىد ھامىدىن.
يىگىتلار بىلەن بىر شەھى نەۋ جاۋان،
باھادىر سەيىد غازى مەھمۇدخان.
چالىپ ناغرا-ناققا رەئى شادىيان،
خوجام كەلدى دەپ چوڭ-كىچىك شادىمان.
مىراپ مىڭ بېگى جەمئى خەيلى سوپاھ،
ھەممە مپتى ئەنلەم مۇدەررىس، خەتىپ.
يەنە ھازى ۋە خەلپە ھەم موھتەسىپ.
بۇ ئاخۇن ئەشرەپ مۇ ئەززىن ئىمام.
چىقىپ پىش ياز ئاقسۇ خەلقى تامام،
...........................................
چىقىپ ئورداغا چالدى نەققارنى،
قولغا ئالىپ مۇلكۇ مىراسىنى.
كۇچاردا ئۇلار قىلدى مەنزىل ماكان،
ھەمنە دەسىت بەيئەت بىرىپ ئول زامان،
يەنە ئاقسۇنى ئىلياسخان سوراپ،
ئۇلارمۇ ئاخىر بولدى خاكى توراپ.
بۇ خانلىق قىلۇر ئەردى ھەر كۈنى شىكار،
تاماشا قىلىپ سۈنئى پەرىۋەردىگار.
بۇ كەشمىردىن بىر ئۇلۇغ سو داگەر،
ئۆزى ئەغنىيا ئەردى مالى گۆھەر.
ئانىڭ خاتنى ئەردى ساھىپ جامال،
پەرىلار ئانىڭ ئالدىدا كەنگۇ-لال.
ئاڭا رەشلىك ئولۇر كورسە ھورى پەرى،
جامالى ئانىڭ ماھ ۋە يامۇشتەرى.
....................................
قارار ئولتۇرۇر ئەردى پەنجىرەدىن،
كى قەيد ئەتكەلى زولپى زەنجىرەدىن.
قىلۇر ئەردى بۇخان بۇكۇنى شىكار،
بورۇزەندە تۇرمىش بۇمېھرى نىگار.
بۇ خان ھەم ئانى كوردى ئۇتتۇر قاراپ،
ئانىڭ ئىشقىدا بولدى باغرى كاباپ.
شىكاردىن يانىپ چۈشتى ئاشىپتە ھال،
بۇ ئاشىققا مەشۇق ئۇمىدى ۋىسال.
..........................................
سالىپ خاناغە رەڭگى تۈرلۈك بىسات،
تىزىپ ئالدىدا قويدى نوقلى كاباپ،
ئالىپ كەلدى ئاندىن تائامى كاباب،
ئىچەر ئەردى لىق-لىق قەدەھدىن شاراپ.
ئوشول زەن بىلەن قىلدى مەيخاەلىك،
ئانىڭ كەيپىدىن ئوتتى بەدكارەلىق.
................................................
كىرىپ ئەردىۋىل شەھرىگە بىر ۋابا،
بۇرەڭ كەلگەن ئەركەنكى قاتتىق بالا.
قالىپ ئويمۇ-ئويدە خالايىق ئولۇپ،
ھەممە ھالى-ئەھۋالى قالدى تۇرۇپ.
قورول ئۈستىدە ئەردى توڭگۇر كىرىش،
شەھەر چوڭ قالىپ ئوتتى يازۇ-قىش.
بۇ شەھەر سەھرا ئەھلى زىرى توراپ.
بولۇپ ئەرداۋىل شەھرى، خالى توراپ.
قاچىپ كەتتىلەر بايى-سايرام كوسەن،
ۋە بەزى قاچىپ باردى يەركەن، خوتەن،
ۋە بەزى قاچىپ باردىلەر كاشىغەر،
كىلىپ شەھرى بەر-بەر بولۇپ دەر-
بەدەر.
فانى ئەردىۋىل شەھرى يوق ئوندا جان،
ۋابادىن ئولۇپ كەتتىلەر ھەر قايان.
شەھرى چول قالىپ ئەردى ئون ئالتە يىل،
بولۇپ ئەردەۋىل شەھرى ۋەيران شۇ خىل.
شەھەر نىسبىنى كەتتى دەريا ئالىپ،
كىشى قالمىدى، ئەردىۋىل چول قالىپ.
بۇ قورغاس ئىدى شەھرى تۇغلۇق تومۇر،
كى ئون يىل بۇ ئىسلامدا ئوتتى ئومۇر.
ئاتا ئورنىدا بولدىلار خىزىرخان،
شەمەر قەند، قوقەند ھەم ئەندىجان.
ئولار تابەنى ئەردى قىرغىز، قازاق،
بۇ تاشكەند، سايرام مۇلكى جازاق.
بۇ كاشىغەر، ياركەند، يىڭىسار، خوتەن،
بۇ خان يارلىغىنى تۇتۇپ جانۇ-تەن.
يەنە شەھرى بەر-بەر بىلەن ئەردىۋىل،
قىلىپ پادىشا خىزمىتىنى جانۇ-دىل.
يانا باي، سايرام، شەھيار، كۇچار،
قىلىپ پادىشاھ ئەمرىگە جان پىدا.
بۇگۇر، كورلا بىرلە قىرىق سان چىلىش،
ئىتائەت قىلىپ ئەردىلەر يازۇ-قىش.
ئانىڭ تابەئىدە بۇ تۇرپان، قۇمۇل،
تومۇرخاندىن قالدى ئىككى ئوغۇل.
كى بىر كۈن خىيال ئەيلىدى خىزىرخان،
دىدى دەھ گۇزەر ئۇشبۇ پان جاھان.
................................................
دىدىلەر بىر ئىقلىم خاقانى چىن،
ھەممە زۇلۇمدا ئوتدىلەر ئانچۇنىن.
كۇچۇم يەتسە تۇز يولغا ئانى سالاي،
ئانى ياخشى ئىشقا دالالەت قىلاي.
ئەجەل يەتتى ئاخىر بولۇرمەن شەھىد،
كى شايەر بولۇرمەنكى ئەھلى سەئىد.
............................................
دىبان ئويلۇنۇپ ئول زامان خىزىرخان،
قىلىپ نامە سىن يۇرت-يۇرتقا رۋان.
كى بىر نامە يازى شاھى بۇخار،
كى بىزدىن تەھيات ھازاران-ھازار.
غازاتقا نىيەت ئەيلەدۇق بۇ سەپەر،
ئىجازەت نۇچۇكدۇر بۇدۇر كاد خەير.
سەمەر قەندغا بۇنامەنى ياز دىدى،
غازاتقا ئانى بۇسەپەر ئىندەدى.
كورۇپ نامەنى ئول زامان بولدى خوش،
بۇ دەريا دىل مەسەللىك ئوردى جۇش.
قىلىپ خىزىرخان سۆزلەر قوبۇل.
مەدەتكار بولغاى خۇدايو-رۇسۇل.
.................................................
ئىلاغا يىغلىدى ھەممە خاسو ئام،
كىشى قالمايىن جەمئى بولدى تامام،
بو يارلىغ چىقىپ ئەردى ئۇچ ئايدا،
ماڭىپ ئۇچ كىشى قالمادى ئۇچ ئايدا،
ماڭىپ ئۇچ كىشى قالمادى جايىدا.
بۇلەشكەر يىغلىدى ھازاران –ھازار،
قىلىپ يارلىغىن ئەيلەدىلەر شۇمار.
يىغلىغان خالايىقنى قىلدى ئەدەد،
سەككىز تۇمەن ئالتە لەك ھەپتە سەد.
................................................
بۇ قورغاستىن ئەيلەدى ئەزمى راھ،
كېلىپ تاجۇ ۋۇلۇشكۇن بىلەن تاغ ئارا.
يۇرۇپ ئالتە كۈن يەتتى كۇھى قىياس،
بۇ يايلاق ئىرۇر ھەددىدىن بى قىياس.
ئۈرۈمچى دابان بىرلە توخسۇن چۈشۈپ،
بۇ سۈرئەت بىلەن يۈردىلەر ئوشۇقۇپ.
..............................................
قۇمۇل خەلقى ھەم چىقىدىلەر پىشىباز،
ئالىپ خانغا تارتۇق غوجامغا نىياز.
قومۇل ھاكىمى ئەردىلەر ئەركە تاي.
توشۇدى غوجاملارنى ئالتۇن ساراي.
............................................
قۇمۇلدىن يۈرۈپ يەتتى قىزىل ئاقىن،
بۇ ئاقىن كىلەدۇر قىزىل تاغدىن،
بۇ يەتتالى غازى قىلىپ خانىقاھ،
بۇ تاغدا قىلىپ مەنزىلۇ تەكيەگاھ
تۇرادۇر بۇ تاغ ئۈستىدە بىر مازار،
شەھىدىلار بۇ ئەتراپىدا چىھىل ھازار.
............................................
ئوقۇپ شۇندا تەزكىرانى خىزىرخان،
تائامدىن بولدى يولغا راۋان،
بېجىن سارىغا ئەيلەدى ئەزمى راھ،
يۇرۇپ خىزىرخان غوجام پادىشاھ.
بىسىپ ئالتى كۈن يەتتىلار ئەنشىگە،
دىدى خىزىرخان نامە ياز مۇنشىگە.
بۇ مۇنشى يازىپ روقئەيى نامەنى
ئىشتىسۇن ئوقويىن نامەنى،
.............................................
شائىر خىزىرخاننىڭ تەييارگەرلىك بىلەن چىن مۈلكىگە قارشى سوقۇش باشلانغانلىقىنى كۆرسىتىپ كېلىپ، چىن شاھى بىلەن ئىككى ئوتتۇرىدا بولغان ئۇرۇشلەرغا ئوز داستانىنىڭ چوڭ بىر بابىنى بېغىشلايدۇ، بۇ باپتا خىزىرخان قوشۇنلىرىنىڭ جايىگۇەن، سۇيجۇ، ساجۇ، لەنجۇنى قولغا ئېلىپ خانبانلىقنى قامال قىلغانلىقى، خىزىرخانغە ئوق تىگىپ شېھىت بولغانلىقى، ئەسكەرلەرنىڭ مەغلۇپ بولغانلىقى، بۇ ئۇرۇشتىن قايتىپ چىققان ئەسكەرلەرنىڭ ئاقسۇ شەھىرىنى بىنا قىلغانلىقىنى يازىدۇ.
بىشارەت بېرىپ لەۋ لەۋى ئەرشىدىن،
دىدى ئۇ پوسەر خوجەئى پەتھىدىن.
قالىبدۇر دىدى ئەردەۋىل شەھرى چول،
بارىپ ئانى قىلغىل گۇلۇستان-گۇل.
تامام ئەردەۋىل خەلقى كەتتى تاراپ،
كىشى قالمايىن بولدى خاكى-توراپ.
بىشارەت تايىپ ئەردى ۋاقتى مەھەل
بۇ بەش يۈز كىشىنى ئالىپ دەرھەل.
خوجام ئەردەۋىلغە قىلىپ ئەزمى راھ،
بۇ مەنزىل ماراھىل يىتىپ ئاقسۇغا.
بۇ يار ئوستى دەشتى بىپايان ئىرۇر،
بۇ يار ئاستىدا بەھرى ئامھان ئىرۇر.
تەرەددۇت قىلىپ ئول زامان بوزروكۋار
بىناي شەھرىگە نوچوك ئورنى بار.
ئەزەل قىسمىتىدۇ دىدى كىردىكار،
دىدى ئى ئوغۇل بۇ تەرەددۇتىنى قوي.
بىناي شەھرىگە قىلىڭ جوستۇجۇي،
چۈشىدە بۇ سۆزنى دىدى ئول زامان،
جاۋابىغا ئەيدى ئول بولپەتھى خان.
بۇ يار ئۇسى دامەنى كوھى رىشىت،
ئو يار ئاستى دەريايى بەھرى گۇزەشت
شەھەرگە مۇناسىپ ئىمەسىدۇر بۇ يەر،
نوچوك ئەيلەيىن بىلمەدىم ئى پەدەر.
خۇدا ئىزنە بىرلە دىدى ئى ئوغۇل،
تەرەدود بىلە بولغايسىز مولۇل.
بۇ دەريانى مەغرۇپ سارىغا ئېيتىپ،
كى ئاۋۋەل ئانىڭ توغلىرىنى بەركىتىپ.
سالىك يارنىڭ ئاستىغا شەھرىنى،
بۇ يەر ئۈستىگە ئورداۋۇ قەسرىنى.
شەھەرگە مۇناسىپ بۇ قاينام توقاي،
بۇ ئەسرارىدىن مەخپى سوز قالمىغاي.
.................................................
بۇ دەريا سۇيى يۇردى مەغرىپ سارى،
بۇ تۇغ توختادى قالدى ئاندىن بىرى.
غوجام بولدىلەر خوررا موماى شادىمان،
بۇ يەردىن بۇلۇپ ئەرداۋىلغا راۋان.
كىلىپ يۇردىلەر دامانى قومغا،
بارىپ چۇشتىلەر ئاقسۇنىڭ بوغزىغا.
ئالىپ چىقتىلەر يۇرتقا ئادەمكى بار،
سۇنى باغلاپ تىپ قىلدىلەر بىر ناھار،
بار ئەردى بىر موللا بىر موغال،
بۇ دەريا سۇيى توغتىماغلىق ماھال.
موغال دەر ئىدى رەنىج چەككەن بىكار،
بۇ تۇغ توختىماس دەر ئىدى نا بىكار.
خوجامغا ئوزى دەسىت بەيئەت قىلىپ،
كۇڭۇلدە بۇ ئىنكار غەييەت قىلىپ.
بۇ موللا غوجاملارغا ئەردى مۇرىد،
مۇسۇلمان كامىل ئىدى موئىنتقىد.
موغال بىرلە موللا بۇسۇغا كىرىپ،
سۇنىڭ ئورتاسىدا ئىككۇيلەن ئاقىپ.
غوجامغا ئىككۇيلەننى ئاقتى دىدى،
تۇتۇڭ موللانى موغال ئاقسۇن دىدى.
بۇلار ئالدى موللانى سۇدىن تۇتۇپ،
موغال كەتتى ھەسرەت بىلەن سۇ يوتۇپ.
خوجام ئەردەۋىل ئاقسۇ بولسۇن دىدى،
بۇ ئاقسۇ لەقەپ ئول زامان توختىدى.
................................................
غوجامنىڭ قاشىدا نەچچە يارى خاس،
بىنايى شەھەرگە قىلىڭ ئولنى راس.
ھاسا بىلەن كۆرسەتتى ئولنى سىزىپ،
ئانى تۇزلەدىەلر ھولنى ئاچىپ.
غوجام كۆرسۇتۇپ ياندىلەر قەسىرگە.
بۇيارەنلەر ھەم ئەيلىدى ئىقتىدا،
نامازدىن يانىپ ئول غوجام پادىشاھ.
سوراپ تۇپراغنى نەيەردىن ئالىپ،
بىنايى سېپىلگە دىدى باشلادۇق.
بۇ سۆزنى ئىشتىدى ئو بولبەتھى خان،
باش تەۋرەتىپدىدىلەر ئول زامان.
مۇساپىر بولۇر ئاقسۇدا بارىۋاج
تاپۇر نامۇرادا بولسا خەرجۇ-خاراج،
سېپىل تۇپراغنى تاشتىن ئالىپ،
سورار ئاقسۇنى غەيرى شەھەردىن كېلىپ.
خوجام ئاقسۇ شەھرىنى ئاباد ئېتىپ،
تارالغان خالايىقلارنى جەمئى ئىتىپ.
كېلىپ ئاقسۇغا بەزى ئۆز ئىختىيار،
كېلىپ شەھرى سەھراغا تاپدى قارار.
ۋە بەئزەن كېلىپ شاھ قورقۇنچىدىن،
يىغلىدى تامام كونچىدىن، بوزچىدىن.
مۇساپىر مۇجاۋىر يىغلىدى تامام،
كېلىپ ھەر تەرەپتىن ھەمە سوئام.
يىغلىغان خەلقنى قىلدى ئەدەد،
مىڭ ئويلۇك يانا ئۈستىدە چارىسەد.
خوجام ئاقسۇ شەھرىنى ئاباد ئېتىپ،
يانا ئوردادا قەسرى نونياد ئېتىپ.
خالايىقلەر ھەم قىلدىلەر ئوي ۋە جاي،
سالىپ مەسچىدۇ-مەدرس، كارۋان ساراي.
ئاپتۇر ئاقسۇنىڭ ئاۋات قىلىنىشى توغرۇلۇق راۋايەتلەرنى كەلتۈرگەندىن كېيىن، ئاقسۇ قومباشقا كاۋىچى دېگەن لەقەمنىڭ يېزىلىشىنى تۆۋەندىكىچە يازىدۇ:
.................................................
بۇ قومباش دېگەن كەنتىدە بىر دېھقان،
تېرىلغۇ زىرائەت قىلىپ ئولزامان.
تىرىپ ئەردىلەر بىر ئېتىزغا قوغۇن،
ئاڭا تەربىيەت ئەيلىدى تۇنى-كۈن.
توشۇبدۇر ئېتىزدا ئىككى كار بازۇر،
ۋەيا گۇرزى رۇستەم ۋە يالەندۇھور.
خالايىق ئاڭا ئەيلىدى ئاڭا ئاپىرىن،
تەئەججۇپ قىلىپ ئەردى بويارەدىن.
كۇمۇپ كارۋانى ئەيلەدىلەر كاباپ،
مونى توھپە ئەيلەپ خوجامنى تاۋاپ.
كوشۇككە سالىپ يوكلەدى بىر بەقەر،
يۇرۇپ مەردى دېھقان بو سۇيى شەھەر.
يىغلىدى خالايىق تاماشا ئۈچۈن ،
ئوقۇپ ئاپىرىن مەردى دىھقان ئۈچۈن.
كىلۇر ئارقادىن ئاقسۇ خەلقى تامام،
چىقىپ خانىقاغا ھەمەخاسو ئام.
بۇ ئويدىن ئالىپ سالدى زەمبىلگەباز،
كوتەردى ئۇنى تورت ئادەم پىش بار.
بۇ ئالتۇن سارايدا خوجام پادىشاھ،
بو ئاخونو-ئەشرەپ، خەلىپە سۇپاھ.
ئالىپ باردى شاھ ئالدىغا توھپەنى،
تەئەججۇپ قىلىپ سونئە ھەڭگامەنى.
سوراپ ئىستەدى بەندە قىلدى دۇئا،
نەيەردىن كىلورسەن دىدى ئى بابا.
كىلورمەن دىدىن كەنتى قومباشىدىن،
يېڭىلىق توتاي دەپ يېڭى ئاشىدىن.
دىدى ئول بابا، شاھى ئالى ماقام،
جامالىڭنى كورمەك ئىدى موددەئام.
دىدى ئاقسۇنىڭ شەھرى بولدى بىنا،
يانا قەسىرى ئالى بىلەن خانىقاھ.
پەقىر قۇللىرى موپلىسو نامۇراد،
كورۇنۇشكە تىۋە بىرلە ئات.
يوق ئەردى پەقىرنىڭ قويۇم-پاقلانىم،
جانابىڭغا ئەكەلدىم بۇدۇر تاپقانىم.
تاپالماي جابىڭغا ھىچ توھپەنى،
كومۇپ كەلتۇرۇمەن ئىككى كارۋانى.
كۇلۇپ خەند ئەيلەپ خوجام پادىشاھ،
بۇسۇرۇن كۇنى ئەردى ئەل جاباجا.
جاكاۋۇ دىدى كارۋانى كېسىڭ،
تامامى بۇ مېھمانىلىغا تارقىتىڭ.
يىغىلغان خالايىققا يەتتى تامام،
ئاشىپ قالمادى خەلقىدىن يابىرسى كام.
ئەجەپ زوركەن ئاقسۇنىڭ كاۋىسى،
لەزىزىدۇر دىدى تەئىمى يوشرەسى.
كۇلۇشىدى ھەم چوڭ-كىچىكلەر تامام،
قويۇلدى بو قومباشقا ئوشبونام.
بو دىھقانغا ھەم ئەيلەدى ئىلتىپات،
باش-ئاياق سەرۇپا بىلەن ياخشى ئات.
بىرىلدى ئامانلىققا ئالتۇن نىشان،
بالادىن بالاسىغا يۇردى ئامان.
ئاپتور ئاقسۇ بىلەن ئۈچتۇرپان شەھەرلىرىنىڭ ئىشغال قىلىنىشىنى تەپسىلى بايان قىلىپ ئوز داستانىدىن ئىككى بابنى بۇ ۋەقەلەرنىڭ ئوتمۇشىگە بېغىشلايدۇ. بو خۇسۇستا 400 مىسراغا يېقىن سۆز يازغاندىن كېيىن، ئاقسۇ تەۋەسىدىكى ئۇرۇشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ھەل قىلغۇچ كۈنلىرى ئۇستىدە توختۇلۇپ يازىدۇ.
.................................................
كوتەرىپ كىلور نەچچە بايراق ۋە تۇغ،
بۇ لەشكەرلەر ئىككى تومەندىن ئوشۇغ،
كوتەرتىپ ئەلەم ئۇستىگە ئەلەم،
ئايەتلەر ئۇستىگە قىلغىلىق رەقەم.
كىلۇر ناتوغرا ناققاراشادى چالىپ،
بۇ سەۋتو سادادىن جاھان قوزغالىپ.
سەپىدمۇرى بۇ يىل تەبىل جانگو نەپەر،
يىتىپ غولغۇلەزىر ھەپتوم سەقەر،
خوجام ئاقسۇدىن چىقتى دىگەن زامان،
خەلپەم ئاچا تاققا بولدى راۋان.
بۇ بۇتخانە ئورتەڭ بىلەن ئوت قويۇپ،
بۇ ئەئلەم ھاكىم بەگنى ئالدى تۇتۇپ.
بۇ ئۇچ شەھەرنىڭ زۇبدە سەردارلىرى،
ئۇلارنى ئالىپ يۇردى ئاقسۇ سارى.
خەلپەم يوگورتۇپ كىشى جانىپ ئۇچ.
موسۇلمان كېلىپ ئەمدى كاپىرغا كۇچ.
شەھەرگە كېلىپ قويدى ئورتەڭگە ئوت،
بۇ ئوت شۇئلەسى سانمانغا سۇ ئود.
بۇ لەشكەر كىلىپ بۇزدى بۇتخانەنى،
ئالىپ داڭزىغا ئولجەۋۋمالنى.
بۇ مەنچىڭ تامام تاغ باشىغا چىقىپ،
ھەمەسى تۇرادۇر قورۇل قاراشىپ.
پىراق ئوتىدا شەمئى يەڭلىغ يانىپ،
بۇ ھەسرەت نادامەت بىلەن ئورتانىپ.
............................................
بۇ نۇرغۇن ئەزىمەت ئالالا بىلەن،
ھەمە قىچقىرىپ ئاللا-ئاللا بىلەن.
مۇسۇلمانلارنىڭ ھەددى پايانى يوق،
مىسالى بۇ ساغداقدىكى تۇرغان ئوق.
بۇ ئادەم ماڭۇر تىگىشمەيدۇ يول،
بۇ مەشرىقۇ-مەغرىپ بىلەن ئوڭۇ-سول.
بۇ مەنچىڭ سېپىلىدىن ئاتۇر زەمبىرەك،
يېقىن بارغىلى ئالى ھىممەت كېرەك.
ھەمە لاۋۇ-لەشكەر شەھەرنى قابان،
ئور ئىخلاسىدىن كەلگەن ئەل بىھىساپ.
بۇ مەنچىڭ سېپىل ئۈستىدىن جەڭگى سەخىت،
پاناقاپ مۇسۇلمانلار تامۇ دەرەخت.
سېپىل ئۈستىدىن بۇ توبارتىن ئاتار،
كېچە ھەم باسىلمايدۇ مىلتىق ئۇنى،
بۇ ئۇچ كۈن ئاتىشتى تۇنى ھەم كۈنى.
................................................
بۇ مەنچىڭ پۈتۈن چىقتى تاغ باشىغا،
بۇ بۇتخانىسىگە سەنەم قاشىغا.
ھەمە ئاق كىيىم كەيدى تۇتدى ئازا،
مەدە ئەيلەگىل بىزگە كەلدى قازا.
ئانى كەيرۇپ كاغەزىدۇر سارىغ،
ھەمە ئەپسۇس ئەيلەپ دىدى ئاھ دەرىغ.
ھەمە يىغلاشىپ ئۇردى بۇ بۇتقا باش،
بۇ بۇتتىن بولدىلەر نا ئۇمىد،
تۇتۇپ ئەردى ئاندىن نەچچە نە ئۇمىد.
بۇ تاغ ئۈستىدە كاتتا دۇراخانە،
يىغىلدى بالا بارغا بىرلە يانا.
بۇ ئۆيگە قويۇپ تۇڭ بىلەن دورانى،
قۇرۇپ جاڭ-جۇڭ ئاتلىق تەيپۇدانى.
قۇرۇپ نەچچە توپ، پو بىلەن زەمبىرەك،
ئېرىق چەنتولارنى يوقاتماق كېرەك.
دورى ئۇستىگە سالدىلەر نەچچە تاش،
ھاۋادىن چۈشۈپ يەنچىلور نەچچە باش.
قىلۇرمىز تامام خويزەلەرنى ھالەك،
بۇ ئوتتىن پتۇشمەس تېخى بىزگە پاك.
ھەمە ئامبونودا لويە بىلەن نويۇن
بوغالداي چىرىك ئامبانى چىڭ شايۇن.
يىغىلدى تامامى پەچىرچى پىيالە،
ھەمە شويى، تەتەي بالا ئەقرىبا
كېيىپ ئگگنىگە كەيمىگەن جامانى،
ھەممە كەيپى مەست نوش ئىچىپ بادەنى،
بىساتىدىكى ھەممە رەختۇر-ماتا،
سالىبدۇر ئۈستىگە ئەھلى خىتا.
سالىپ جىنىس دۇنيا ھەمە پۇلۇ-مال،
چىقىپ ئۈستىگە خىش ئەھلۇ ئايال،
ياغاچچى نەچچە شوتانى قىلدى راس،
شەھەرگە يۇگۇرگەي نەچچە يارۇ-خاس.
تاشىدىن سېپىلدىن تۇراردۇر ئاتىپ،
تۇشۇكدىن نەچچە كۇپرىنى قەتىل ئېتىپ.
................................................
شوتى بىلەن بىرگە يۇگۇردى تامام،
بۇمولجا تەرەپتىن ھەمە خاسۇ-ئام.
بۇ مەنچىڭلەر مولجا تەرەپتىن قاچىپ،
شەھەرگە يېغى كەلدى دەپ قىچقىرىپ.
سوران بىرلە قىقاس مەغلۇبەسى،
ئوت ئالماي پىلتەدىن دارىسى.
بۇلەر ئالدىراپ ئاغزىدىن ئوت ياقىپ،
نورى ئويدۇلۇپ ئارقىغا باقىپ
قويۇپ ئەردىلەر نەچچە تۇڭ دارى،
ئوت ئالدى تەيپو-جاڭجو پورى.
بىراق گۇكىرەپ تەبرەدى جاھان،
تۇتۇن بىرلە ئوت پۇرقىراپ ئاسمان.
بۇ مەنچىڭلاردىن قالمادى ھىچ ئەسەر،
ھەمەسى جەھەننەمگە قىلدى سەپەر.
بۇ دۇشمەن مۇسۇلمانغا قازدى چوقۇر،
ئورى تۇشتى ئاخىر جازاسىنى تاپۇر.
ھاۋادىن توشەر غاقىراپ نەچچە تاش،
ياغۇر ئاسماندىن بۇ تاش بىرلە باش.
توشەر مۇز كەبى پارە-پارە سوڭەك،
ھەممە ئورتانىپ ئوتتا كويگەن كوتەك.
چىقىپ ئاسمانغا بۇلۇتتەك تۇتۇن،
چۇشەر پارە-پارە ھەممەسى بىر پۇتۈن.
ھاۋادىن چۇشەر نەچچىسى نىمجان،
بۇ يان قوش تاغى، مەھەللە ئەندىجان.
بۇ دۇلدۇل ئوقۇر نەزىسى تاش ئارا،
پۇتى يوق، قولى يوق سەكەللەر تولا.
يەنە ئاق مازاردا سوگەتلىك بۇتى،
تۇرار كەپشەسى بىرلە ئىككى پۇتى.
بۇ قولتۇق بىرلەن مەھەللە سوقاتى،
بۇ جىنى مازار بىر قول ياتادۇر تىقى
بۇ دۇشەمبە دىن تاكى ئاف ئورداسى،
بۇ مەنچىڭ باشى بىرلە بىر دانەسى.
بۇ مەرجاڭ تەرەپتە قار باغ يولى،
ياتۇر دۇمبەسى بىرلە ئىككى قولى.
ناماز ۋاقتىدىن تار بولۇپ چاشىنگاھ،
شەھەرنىڭ ئىشىن ئەيلەدى جابەجا.
شائىر ئاقسۇدىكى ئۇرۇشنىڭ ئاخىرىنى قىسقىچە تەسۋىرلىگەندىن كېيىن، خەلقلەرنىڭ ئور قوراللىق كۇچلىرىنى قانداق سۇيگەنلىكى، ئۇلارغا قانداق ياردەملەردە بولغانلىقى توغرىلىقمۇ توختۇلىدۇ. شۇندىن كېيىن بۇ كىتاپنى نەزىم قىلىشنىڭ سەۋەپلىرى ھەققىدە تۆۋەندىكىچە يازىدۇ:
غوجام ئالدىغا چىقتىلار پىش باز،
ئالىپ كەلدى ھالىچە نەزور-نىياز.
ئالىپ كەلدى ئاتو، كالا بىرلە قوي،
ھەمەدىن ئىشىگە قىلىپ جوستوجۇى.
ئالىپ كەلدىلەر سۇت، قاتتىق نان، توقاچ،
تويۇپ ھەرگورۇسنە ۋە بولسا ئاچ.
بولۇپ يورت ئامانلىق خۇدايا شۇكۇر،
نە خوش يۇرت تىنچ بولۇپ ئوتسە ئومۇر.
زاماندا بولمىش خالايىق ئامان،
بولۇشتى خوردەمو شادىمان.
.......................................................
بولۇپ خانىقاھ مەسچىدۇ مەدرىسە،
تۇگۇمەس ئەگەر نەچچە ۋەسىپىن دىسە.
تىلىمنى ئەگەر ئەيلىسەم مىڭ تىلىم،
تۇگۇمەس سىپاتى بايانىغا كىم.
سىپتىن بايان ئەيلىسەم ماھو-سال
تىلىم قاسىر ئەقلىم ئولۇپ كەڭكىگو-لال،
بۇ دۇشەنبىدە قاينىپ نەچچە داش،
خالايىققا بەردى بۇ يەم ئابو-ئاش.
ئىبەرتىپ مازالارغا نەزرە-نورۇز،
يانا مال-كالا نەچچە ئاتو شوتۇر
تامامى شەھەلانى قىلدى ئەدەد،
ئىككى يۇز ئون ئىككى ئەردى جەمئى مەرد.
شەھىدلەرنى دەپىن ئەتتى، قىلدى ناماز،
قىلىپ ھەر بىرى ئانچە نەزرو-نىياز.
شەھىدلەرنى بولۇپ ھەر بىرى بىر مازار،
خۇدا رەخمەت ئەتسۇن ھازاران-ھازار.
بېرىپ ئابو-ئاش بەئدى خەتمى قۇران،
سەئىد غازى بۇرھان ساھىپ قىران.
نە خوش تېچ-ئامانلىقىدا ئوتسە ئومۇر،
نىشانە ئىمام مەھدى ئاخىر كىلۇر.
بەش ئاي نەزمىگە ۋاقتىنى ئەيلەپ مادام،
كىتابى زەپەر نامىغا سۇبھى شام.
كى بىر مىڭ ئىككى يۈز ئىدى سەكسەن ئۈچ،
سوۋۇت مەۋزەئى بولدى شەھرى ئۇچ.
جامادىيەل ئەۋۋەلدىن بولدى تامام،
يىلى قوى يەكشەنبە ئۇشبۇ كالام.
قىلىپ موللا شاكىر بۇ سوزلەرنى نەزم،
ئوقۇتۇپ ئىشتىسە نەڭچە ئەھلى بەزم.
بۇ سوزلەردە گەر بولسا سەھۋۇ خاتا،
ساخاۋۇ كەرەم بىرلە قىلغىل ئاتا.
ئوزەم ھەم قارى ئاجىزو بى قوبۇل.
مىزاجىم زەئىپ ئەردى تەبىئىتىم مۇلۇل.
ئومۇردە باقا يوق بو پانى جاھان،
قالۇر دەھرىدە ئۇشبۇ نامە-نىشان.
قىلىپ قىرىق يىل مەن سۇخەنۋەرچىلىك
قىلىپ ئەمرى مەئرۇپ جاھان كەشتىلىك.
يىتىپ ئاتمىش بىر ئەمدى قارىپ،
بۇ ئۇچتۇرپاندا مۇساپىر غەرىپ.
قىلىپ دەھرىدە بىزلەردىن يادىگار،
ھەمىشە دۇئادىن بىز ئۇمىتۋار.
تۈگىدى