بۇخارا ياكى ماۋرائۇننەھىر تارىخى

— تاھىر قاھھار

تۈرك خەلقىدە قەدىمدىن قالغان بىر ئادەت بار : ئەگەر ھۆكۈمدارلاردىن بىرى مەملىكەتنى ياخشى ئىدارە قىلسا ياكى مەملىكەتنى باشقۇرۇشتا يېڭىچە ئۇسۇل قوللىنىپ ، ئۆزىگە خاس خىزمەت كۆرسەتسە ئۇنىڭ نامىنى مەڭگۈلۈك قالدۇرۇشقا ئىنتىلىدۇ . شۇنداق قىلىپ ئۇ بىر تەرەپتىن ئۆزىنىڭ ھۆكۈمدارىنى قەۋم باشلىقى ئورنىغا قويىدۇ – دە ، بۇنىڭ بىلەن بىرلىكتە ھۆكۈمەتنىڭ تەرەققىيات يولىغا ۋە پۈتۈن دۇنيا تارىخىغا كىرگۈزۈشنى ناھايىتى گۈزەل رەۋىشتە ئىپادە قىلىدۇ.
مەسىلەن ، بىز بۇ ھالنى سالجۇقىيلارنىڭ چوڭ كۈچ ۋە شىددەت بىلەن غەربىي ئاسىياغا كىرگەن ۋاقتىدا ۋە كېيىن قەدىمكى شەرق (ۋىزانتىيە) ئىمپىراتورلۇقى ئورنىدا ئۆزلىرى ھۆكۈمەت تەسىس قىلغان تۈركلەردە ئۇچرىتىمىز . ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ بىرىنچى ئىسلاھاتچى ، قانۇنچى بولغان پادىشاھلىرىنى ئوسمان دەپ يۈرگۈزۈپ ، ئوسمانلى دەپ ئاتاشقان . خۇددى شۇ ھال كۆك ئوردىنىڭ شەرقىدە ، ۋولگا بىلەن ئورال دېڭىزى ئارىسىدا ياشىغۇچى تۈرك – موغۇل قەبىلىرىدىمۇ مەۋجۇت ؛ ئۇلار جۇجى سۇلالىسىدىن توققۇزىنچى ھۆكۈمدار بولغان ئۆزبېك خان ئىسمىغا ئوخشىتىپ ، ئۆزلىرىگە بىر سىياسىي قوشما نام — ئۆزبېك نامىنى قوبۇل قىلغان . (ئۆزبېكنىڭ مەنىسى : شەخسەن ، ئۆزىگە مۇستەقىل ، خوجايىن ، ئەركىن دېگەندىن ئىبارەت . شۇنىسى دىققەتكە سازاۋەركى بۇ سۆز مۇھىم مەنىلىك ئۇنۋان ئىسمى بولۇپ ، كونا ماجارلار (ۋىنگىرلار) دىمۇ ئۇچرايدۇ . شۇ مەزمۇندا 1150 – يىللارغا ئائىت ھۆججەتلەردىمۇ بۇ ئىبارە مەۋجۇت – ھ . ۋ) . ئەبۇلغازى ئۆزىنىڭ «شەجەرەئى تۈرك» ئەسىرىدە بۇ ھەقتە مۇنداق نەقىل قىلىدۇ : ئۇ (ئۆزبېكخان – س . ئا) ھەر كىمنى خىزمىتىگە قاراپ تەقدىرلەيتتى . ئۇ ئۆزىنىڭ خەلقىنى ئىسلام دىنىغا كىرگۈزدى ۋە شۇ ئارقىلىق نۇرغۇن ئادەملەر ئىسلام دىنىغا مۇشەررەپ بولدى . شۇ سەۋەبتىن جۇجى خەلقى ئۆزىگە ئۆزبېك ئىسمىنى قوبۇل قىلدى . بۇ نام ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئاخىرقى دەۋرگىچە ساقلىنىپ قالدى . ھاممېر ھەقلىق رەۋىشتە ئېيتقاندەك ئۆزبېكخان ئۆز خەلقىنىڭ مەدھىيىسىگىلا ئەمەس ، بەلكى قىپچاق تەختىگە زىننەت بەرگەن تۆت ئۇلۇغ ھۆكۈمدارنىڭ (كېيىنكى ئۈچى باتۇ ، بەركە ، توختامىش) ئۈچىنچىسىدۇر . ئەرەب سەيياھى ئىبن بەتتۇتە تەرىپىدىن تىلغا ئېلىنغان ھەم تېمۇرىيلار ھاكىمىيىتى ۋاقتىدا بارلىققا كەلگەن بۇ نام ئۆزبېكخاننىڭ ئۆز دەۋرىدە ھەم ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىللاردا يەنى ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلغان پەيتلەردىمۇ بىر مۇھىم ۋەزىپىنى بېجىرمىدى . پەقەت 150 يىلدىن كېيىن كۈچلۈك ئالتۇن ئوردا دۆلىتى تۆت قىسىمغا بۆلۈنۈپ ، رۇسىيىنى تاتار ھاكىمىيىتى ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىن خالاس قىلغان ئىۋان ۋاسلىۋىچنىڭ كۈرىشى نەتىجىسىدە يۇقىرى ۋولگىدا جۇجى ئەۋلادىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى تۈگىتىلدى . شۇنىڭدىن كېيىن بىز ئۆزبېكلەرنىڭ ھاكىمى ئەبۇلخەيرىخاننىڭ ساراي ھاكىمىيىتىگە ئىتائەت قىلىشتىن باش تارتقانلىقىنى ، خانلىق ئالىي ھوقۇقىدىن پايدىلانغۇچى شاھزادىلەرمۇ تەۋەلەر ئارىسىدا بولغانلىقىنى كۆرىمىز .
شىمالدىكى خىرىستىئان دۇنياسى ئىسلام ھۆكۈمىتى ئۈستىگە تاجاۋۇز قىلغان ۋاقتىدا ئەبۇلخەيرىخان ئۆزىنىڭ چىدىرلىرى ۋە كۆچمەنچى خەلقى بىلەن ئاستا – ئاستا شەرقىي سەھرا ۋىلايەتلىرى ئىچىگە چېكىنىشكە مەجبۇر بولدى . كۆك ئوردىنىڭ ئاخىرقى خانى كىچىك مۇھەممەدنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ۋاقتىدا ئۇ خېلى ئەھمىيەتلىك ئىش قىلىپ شۇ دەرىجىگە يەتتىكى ، تېمۇرىيلاردىن ئەبۇسەئىد ، مۇھەممەد جۇگي ، ھۇسەيىن بايقارا يۇقىرىدا بايان قىلىنغىنىدەك ، ئۇنىڭدىن ھىمايە سورىدى . كىچىك مۇھەممەدنىڭ ئىنقىدازىدىن كېيىن قىپچاقتا جۇجى تەختى پۈتۈنلەي يىمىرىلدى .
ئۆزبېكلەر غەربتىكى ساراي ۋە جەنۇبتىكى ماۋەرائۇننەھردە ، راۋاجلانغان ئىسلام مەدەنىيىتىدىن يىراقتا ياشايتتى . ئۇلار ئورتاق ھاياتقا بۇرۇندىن كۆنۈپ ، تېمۇرىيلارنىڭ يۈكسەك مەدەنىيەتكە ئىنتىلىشلىرى تۈپەيلىدىن نازۇكلىشىپ ، كونا تۈركلەرگە خاس جەڭگىۋارلىقى سۇسلىشىپ قالغان قېرىنداشلىرىغا نىسبەتەن توران لەشكىرىگە خاس قاتتىق قوللۇقلۇقىنى ئۆزلىرىدە كۆپرەك ساقلىغان ئىدى . ئىسلام دىنى بۇلار ئارىسىدا نام ئۈچۈنلا تارقالغان ئىدى . ئۆزبېك خەلقىنىڭ ئۆزىگە ئوخشاش تۇرمۇش ئادىتىمۇ تۈرك – موغۇل خەلقىنىڭ كىرىشىپ كەتكەن ئۆرپ – ئادەتلىرىدىن ئىبارەت ئىدى . ئامۇ ۋە سىر دەريا بويلىرىدىكى تۈركلەر تەدرىجىي تىل ۋە ئەدەبىيات بىرلىكى ۋە ئىران ھاياتىنىڭ نازۇك تەرەپلىرى بىلەن تونۇش بولغان بىر پەيتتە ئۆزبېكلەر يەنە قوي ۋە ئات تېرىلىرىگە ئورالغان ھالدا ھاپىز (ناخشىچى) لىق بىلەن مەشغۇل ئىدى . مەنىۋى ھاياتىدا بولسا ، مىللىي ئەۋلىيالىرى ھېسابلانغان ساختا كارامەتچى ، دەرۋىش خوجا ئەھمەد يەسەۋىينى ئۆزىگە پىر تۇتقان دەرىجىدىلا تەرەققىي قىلغان ئىدى ، خالاس .
ئۆزبېكلەر دائىملىق ئورتاق ياشاشقا باشلىغىنىدىن كېيىنلا ئۆزلىرىنىڭ بۇرۇنقى قوپاللىقلىرىنى تاشلىدى . بولۇپمۇ چاغاتاي نامى بىلەن ماۋەرائۇننەھرنىڭ مەدەنىيەتلىك ، ئولتۇراق تۈركىي خەلق ، ئۆزبېك نامى بىلەن بولسا شىمال – غەربتىكى مەدەنىيەتسىز سەھرا ئاھالىسى ئاتىلاتتى . بۇ مۇناسىۋەت كېيىنچە پۈتۈنلەي ياكى يېڭى زامانغا قەدەر ئەكسىنچە ئاڭلىنىدىغان بولدى ؛ يەنى ، ئۆزبېك بۇرۇنقى چاغاتاي ئورنىنى ئېلىپ ، قىرغىز ياكى قازاق دەپ مەدەنىيەتسىز تۈركلەرنى ئاتايدىغان بولدى .
ئەبۇلخەيرىخان ئۆزى ياشاپ تۇرغان دەۋر ئەھۋالىنى ناھايىتى ياخشى بىلەتتى . ئۇ مەركىزىي ئاسىيانىڭ ئاشۇ ۋاقىتتىكى ئەھۋال شارائىتىنى ئېتىبارغا ئالغانلىقى ۋە ئىمكانىيىتى يوقلۇقىنى بىلگەنلىكى ئۈچۈن ئىستىلا قىلىش پىكرىگە بېرىلمىدى . ئەكسىچە ، بىر – بىرىنىڭ قېنىغا پېتىپ ، جاڭجاللىشىۋاتقان تېمۇر ئەۋلادلىرىغا بەزىدە ياردەم بېرىش بىلەن قانائەتلەندى . ئۇ پەقەت ئەبۇ شەئىدنىڭ پايدىسى ئۈچۈن قاراشمىدى . مانۇچېھر مىرزا ۋە سۇلتان ھۈسەيىن بايقارانى قۇۋۋەتلىدى . ئابۇلخەيرىخاننىڭ ئۆزبېكلىرى دائىم كۆپ ئولجىلار بىلەن قايتاتتى . ئۇنىڭ قىرىق يىلغا يېقىن ھۆكۈم سۈرگەن ھاكىمىيىتى سەھرا خەلقىنىڭ ئەڭ شانلىق دەۋرى ھېسابلىنىدۇ .
تۈركمەنلەردە بىر ماقال بار : «سەھرا قەۋمى غايەت تېز تارقىلىپ كېتىدۇ . ئەمما ئىنسانلارنىڭ بەختى ئۇنىڭدىنمۇ تېز تارقىلىدۇ» . ئەبۇلخەيرىخاننىڭ شانۇ – شەۋكىتى دۈشمەن ۋە ھەسەتچىلەرنىڭ ئۇنىڭغا قارشى سۈيىقەستلىرىنى بارلىققا كەلتۈردى . قوشۇنى ئىچىدىكى سەھراخانىلىرى ئۇنىڭغا قارشى بىرلەشتى . ھەتتا يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان بۈرگە سۇلتانغا ئوخشاش ئۆزىنىڭ يېقىنلىرىمۇ بۇلارغا قوشۇلدى . «ئاتاڭنىڭ يۇرتىغا دۈشمەن ھۇجۇم قىلسا ، سەنمۇ ئۇلارغا قوشۇلۇپ بىرگە تالا» دېگەن تاتار ماقالىغا مۇۋاپىق ئۇلارنىڭ ھەممىسى بىرلىكتە ئۇنىڭغا قارشى ھۇجۇم قىلدى ، نەتىجىدە ئۇ كۈچسىزلەندى . ئۇنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن كۆپ نوپۇزلۇق ئائىلە ئەزالىرى سەھرانىڭ ھەر تەرىپىگە تارقىلىپ كەتتى . ئۆزىدىن كېيىن قالغان ئون بىر ئوغلىدىن يالغۇز بەشىنچى ئوغلى شەيخ ھەيدەر سۇلتانلا ئۆز ئورنىدا قالغان ئىدى . ئەمما ئۇنىڭمۇ قۇرۇق ئىسمىدىن باشقا ھېچنەرسىسى يوق ئىدى . شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ ئۇنىڭ نوپۇزى ۋە ھاكىمىيىتىمۇ ناھايىتى قىسقا بولدى . ئۆزبېكلەر ئۆزلىرىنىڭ ئېتىبار ۋە ئىشەنچلىرىنى ئەبۇلخەيرنىڭ نەۋرىسى شاھزادە مۇھەممەد شايبانىغا قاراتقان ئىدى . ئۇنى شاھبەخت دەپ ئاتىشاتتى . بۇزات ئۆزىنىڭ ياشلىقىغا قارىماستىن ئىستىقبال ئۈچۈن ئەڭ پارلاق ئۈمىدلەر پەيدا قىلغان ئىدى .
شايبانىي ، بىز ئۇنى شۇ نام بىلەن ئاتايمىز ، ئاتىسى بۇداق سۇلتان بىلەن ئانىسى قوزبىگىمدىن ياش ۋاقتىدىلا يىتىم قېلىپ ، ئۇكىسى بىلەن بىللە ئاتىسىنىڭ سادىق خىزمەتكارى قاراچابېكنىڭ ھىمايىسىدە ياشىدى . قاراچابېك بۇ شاھزادىگە يۇقىرى ساداقەتمەنلىك بىلەن خىزمەت قىلدى . شەيخ ھەيدەرنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ، قاراچەبېك خېلى چوڭ بولۇپ قالغان بۇ يېتىم شاھزادىلەرنى ئېلىپ ، ئەبۇلخەير ئائىلىسىنىڭ دۈشمەنلىرىدىن چەتتەرەك بولغان سىر دەريانىڭ تۆۋەن ئېقىنلىرىغا قېچىپ كېتىشكە مەجبۇر بولدى .
شايبانىي بۇ يەردىن قايتىپ كەلگەندىن كېيىن ، چوڭ بوۋىسى ئوردىسىنىڭ تۈرلۈك تەرەپلەرگە تارقىلىپ كەتكەن كىشىلىرىنى مۇقەددەس قان قىساسىنى ئېلىش مەقسىتىدە ئۆز ئەتراپىغا توپلىدى ۋە خېلى كۆپ تەييارلىقتىن كېيىن ، سۇلالىنىڭ يوقالغان شانۇ – شەۋكىتىنى قايتۇرۇپ ئېلىشقا بەل باغلىدى . بولۇپمۇ ئەبۇلخەيرىخانغا يۈزسىزلەرچە خىيانەت قىلغان ۋە ئەينى ۋاقىتتا سىر دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىمى تەرىپىدىكى بىر ئورماننىڭ ئېتىكىدە ياشاۋاتقان بۈرگە سۇلتاندىن قىساس ئېلىش قەستىگە چۈشتى .
شايبانىي كۈچ توپلاپ ، تەييارلىق كۆرۈپ بۈرگە سۇلتان بىلەن رىياكارانە تەرىزدە دوست بولۇشتى . تەييارلىق تولۇق پۈتكەندىن كېيىن ، سەھراغا ئىنساندىنمۇ قىساسكارراق ھەقىقىي بىر دەھشەت سالغۇچى ئۇزۇن قىش كېچىلىرىنىڭ بىرىدە ، سەمىمىي ئۈچ باتۇرى بىلەن دۈشمىنى بۇرگىنىڭ سارىيىغا ھۇجۇم قىلدى . ئۇنىڭ ئائىلە ئەزالىرى ۋە قېرىنداشلىرىدىن نۇرغۇن كىشىنى قەتلى قىلدى . قېچىپ كەتمەكچى بولغان بۈرگە سۇلتانمۇ ھالاكەتتىن قۇتۇلالمىدى . شايبانىي ئۇنى تاپقۇزۇپ كېلىپ قەتلى قىلدى . شۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك ھۇجۇمدىن كېيىن ياش شاھزادە خېلى كۈچەيگەن ئۆزبېك سۇۋارىيلىرىغا باشلىق بولدى . ئۇلارنىڭ پاناھلىقىدا چوڭ جەڭلەرگە قاتنىشىش ئىمكانىيىتى تۇغۇلدى .
مەركەزدىكى ئەھۋال شۇ تەرىقىدە بولغاچقا ، ئەمدىلىكتە تېمۇرىيلار بىلەن توقۇنۇشماسلىققا ئىلاج يوق ئىدى . بۇ دەۋردە سەمەرقەند تەختىنىڭ ئىگىسى ئەبۇسەئىدنىڭ ئوغلى سۇلتان ئەھمەد ئىدى . مەملىكەتنىڭ شىمالىي چېگرىسىنىڭ نائىبى قۇشلىقخان ئوغلى مەجىد تارخان ئىدى .
شايبانىي ئۇنىڭدىن ئۆزىنى ئۆز خىزمىتىگە ئېلىشنى ئىلتىماس قىلدى . مەجىد تارخان رازىلىق بىلدۈردى ، مائاشىنىمۇ بەلگىلىدى . لېكىن مەجىد ، ئۆزبېك باشلىقلىرىنىڭ يەلكىسىگە چىقىۋېلىشنى ھېس قىلغاندىن كېيىن ، خەۋپتىن ساقلىنىش ئۈچۈن ئۇلارنى بۇخارا ھاكىمى ئابدۇلئەلى تارخانغا ئەۋەتتى . بۇخارانىڭ مۇتلەق ھاكىمى ئابدۇلئەلى تارخاننىڭ سارىيى زىننەت ۋە ھەشەمەت جەھەتتىن ئۆزى تەۋە ھۆكۈمدارنىڭ سارىيىدىن قېلىشمايتتى . ئۇ ئۆزبېكلەرنى ياخشى قوبۇل قىلدى ۋە مۇغۇللار شەرقىي شىمالدىن ھۇجۇم قىلغاندا ئۇلاردىن پايدىلاندى .
تۈركىستاننىڭ شىمالىي ۋىلايەتلىرىدىكى ئىمتىيازلىق ھاكىملار (تەۋەلەر) ئىسيان كۆتەرگەن پەيتتە ، ئەبولخەيرنىڭ ۋارسلىرىدىن ئىسياننى باستۇرۇش ئۈچۈن پايدىلاندى . لېكىن ئۆزبېك شاھزادىلىرى بۇ يەرنى ئۆز ۋەتىنىدەك ھېس قىلغانلىقى ئۈچۈنمۇ ياكى توپلىغان كۈچلىرىنىڭ تەسىرى بىلەنمۇ ، ئىش قىلىپ ، ھەرقانداق قوراللىق خىزمەت ئۈچۈن توپلانغان ئاددىي مائاشقا قانائەت ھاسىل قىلمىدى . شۇ سەۋەبتىن ئوترار ، سەۋران ، سىغناق شەھەرلىرىنى ئۇلارغا بېرىپ ، رازى قىلىش لازىم كۆرۈلدى . كېيىنچە ناھايىتى كېڭىيىپ كەتكەن شايبانىي مەملىكىتى شۇ تەرىزدە تەسىس قىلىندى .
ئۆزبېك شاھزادىلىرىگە ئۇلارنىڭ كۆپلىگەن تەرەپدارلىرى ۋە باتۇرلۇق ھەرىكەتلىرىنى سۆيگۈچى سەھرا پەرزەنتلىرى ئارقا تەرەپتىن ياردەم قىلغانلىقتىن ، يېڭىدىن مەيدانغا چىقىپ كېلىۋاتقان شايبانىيلار بىلەن ئىنقىرازغا ئۇچراۋاتقان تېمۇرىيلار ئوتتۇرىسىدىكى تىنچ مۇناسىۋەتنىڭ ئۇزاق داۋام قىلالماسلىقى تەبىئىي ئەھۋال ئىدى . توقۇنۇشۇشنىڭ سەۋەبى تېز تېپىلدى . سۇلتان ئەھمەدنىڭ ھايات ۋاقتىدىلا شايبانىي كېلەچەكنى ئويلىغان ۋە نائىب مەجىد تارخانغا قاراشلىق سىر دەريانى تارتىپ ئالغان ، ئەمدىلىكتە ئاۋۋالقىدەك مائاشقا خىزمەت قىلىشتىن ۋاز كەچكەن ، شۇندىن بېرى تېمۇر سۇلالىسىنىڭ قورقۇنچلۇق دۈشمىنىگە ئايلانغان ئىدى . ياش كۆچمەنچى خانلارنىڭ ناھايىتى كۈچەيگەن جەڭگىۋار ئەسكەرلەرگە خاس روھى ئۇلارنىڭ ئۆزئارا نىزا جەڭلىرى ئۈچۈن كۇپايە ئىدى ، بۇنىڭدىن تاشقىرى ، شۇ زاماندا ماۋەرائۇننەھرنىڭ بەكمۇ چۇۋالچاقلىشىپ كەتكەن سىياسىي ھاياتى ، بەگلەرنىڭ باشباشتاقلىقلىرىغا ئوخشاش ھالەتلەر شايبانىينىڭ مەملىكەتنى ئىستىلاھ ئېتىشىگە سەۋەبچى بولدى .
ئۇ ھىجرىيە 905 (مىلادىيە 1500) – يىلىدا بىرىنچى قېتىم سەمەرقەندكە تاجاۋۇز قىلدى . «شايبانىينامە» مۇئەللىپىنىڭ بايانىغا قارىغاندا ، سۇلتان مەھمۇد بايسقۇر زامانىدىمۇ شايبانىينىڭ قېرىندىشى جىزاخ ئەتراپىغا ھۇجۇم قىلىپ ، چوڭ تالاپەت بىلەن چېكىنىشكە مەجبۇر بولغان ئىكەن . ئۇشتۇمتۇت ھۇجۇم باشلىغانلىقى ئۈچۈن شايبانىي قېرىندىشىغا تەنبىھ بەرگەن ۋە مەغلۇپ بولغانلىقىنىڭ ئىنتىقامىنى ئېلىش ئۈچۈن مىڭ نەپەر يىگىتى بىلەن دەرھال سىر دەريانى كېچىپ ئۆتكەن . ئەمما ئۇنىڭ بۇ يۈرۈشى ئەسكەرلىرىنىڭ خىيانەتكارلىقى تۈپەيلىدىن مۇۋەپپەقىيەتسىز بولغان . شايبانىي مەجبۇرىي ئارقىغا قايتقان .
شەيخ مەنسۇر شايبانىينىڭ پىرى ئىدى . ئۇ پىرىنىڭ : «ئوتتۇرىسىدىن ئەمەس ، چەت تەرەپلىرىدىن باشلاش لازىم» دېگەن كۆرسەتمىسىگە ئاساسەن ، مەملىكەتلەرنى ئىستىلا قىلىش پىكرىگە كەلگەن . ئاۋۋال ئۇ ئەتراپتىكى تۈرك بەگلىرىگە مۇراجىئەتنامە ئەۋەتىپ ، ئۇلارنى تېمۇرىيلار ھاكىمىيىتىنى پۈتۈنلەي تۈگىتىشكە دەۋەت قىلدى . بۇنىڭغا دەل پەيتى كەلگەنلىكىنى ئۇقتۇردى .
تېمۇرىيلار ھاكىمىيىتىنىڭ تايانچلىرى نەقەدەر چىرىگەن ۋە ئاساسى بوشىشىپ كەتكەنلىكىگە قارىماي ، سەمەرقەند ھۆكۈمدارىغا سادىق تۈركلەر ھامان كۆپ ساننى ئىگىلەيتتى . شايبانىي ھەر ھالدا ئۇلارنى ئۆز تەرىپىگە جەلپ قىلىشنى لازىم تاپتى ۋە بۇنىڭغا ئېرىشتى . بۇلار ئارىسىدا ئەڭ مۇھىملىرى كۆچىم سۇلتان ، سۇيۇنچخۇجا سۇلتان ، ھەمزە سۇلتان ۋە سەئىد سۇلتانلاردىن ئىبارەت ئىدى . ئەنە شۇنىڭدىن كېيىن ئۇ ئۆزىنىڭ ئاۋۋالقى مەقسىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ ، كۈچلۈك قىلىپ تەييارلانغان قوشۇن بىلەن سەمەرقەندئۈستىگە يۈرۈش قىلدى .
بابۇر بۇ يەردىن ئەنجانغا قايتىپ كەتكەندىن كېيىن ، دۆلەت بېشىدا قالغان سۇلتان ئەلى نامدىلا ھاكىم ئىدى . چوڭ بوۋىلىرى 400 يىلدىن بۇيان سەمەرقەندتە تەشەيخۇلئىسلاملىق قىلىپ كېلىۋاتقان قازى كالان ئابۇلمەكارىم (ئەسلى نامى خۇجايەھيا) ھەقىقىي ھاكىم ئىدى . لېكىن ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىسى رەھبەرلىك ئىشلىرىغا مۇكەممەل ئەمەس ئىدى ، ئون كۈنلۈك قامالدىن كېيىن شەيخزادە ئىشىكىدىن چىقىپ ، قىلىنغان ھۇجۇم مۇۋەپپەقىيەتلىك قايتۇرۇلغاندىن كېيىن ، شايبانىي جەرراخ دەرۋازىسىدىن كىرىپ ، باغى نەۋگە يېتىپ باردى ۋە دۈشمەن لەشكەرلىرىنى ئىسكەنجىگە ئالدى .
ئۇرۇش كۈن چۈش بولغاندا باشلاندى . شايبانىي ئۆلۈمگە تىك تۇرۇپ ، ئۇرۇشقا شەخسەن ئۆزى قاتناشتى . پۈتۈن تۈن بويى ھەر ئىككى تەرەپتىن قىرىلىش داۋام قىلدى . ئەتىسى شايبانىيغا خىزمەت قىلغان ئابدۇلئەلى تارخاننىڭ ئوغلى باقى تارخان سەمەرقەندكە ياردەمگە كەلدى ، ئۇنىڭ دابۇسىيە ئىستىھكامىنىڭ يېنىدا قارارگاھ قۇرغانلىقى ھەققىدە خەۋەر ئېلىندى . ئۆزبېكلەر شۇ مۇناسىۋەت بىلەن سەمەرقەندنى قامالدىن بوشىتىپ ، تېز سۈرئەتتە بۇخاراغا چېكىندى . ئۆزىنىڭ پۈتۈن ياردەمچى ئەسكەرلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان بۇخارا ئۈچۈن ئۆزبېكلەرگە شەرتسىز تەسلىم بولۇشتىن باشقا چارە قالمىغانىدى . شايبانىي بۇخارانى ئۆزىنىڭ باش قارارگاھى قىلدى . ئانىسى بىلەن ئائىلىسىنى شۇ يەردىكى سارايغا ئورۇنلاشتۇرغاندىن كېيىن ، لەشكەرلىرى بىلەن قارا كۆل ئۈستىگە يۈرۈپ كەتتى . چۈنكى بۇ يەر بىرىنچى قېتىم ئىگىلەنگەندىن كېيىن باباي سۇلتان رەئىسلىكىدە قالدۇرۇلغان مۇھاپىزەت قىسىملىرى شىددەت بىلەن ئاغدۇرۇپ تاشلانغانىدى . شۇ سەۋەبتىن ئۇنى يېڭىدىن ئىگىلەشكە ئېھتىياجلىق ئىدى . ھالبۇكى ئۆزبېك ھەربىي قانۇنىنىڭ پۈتۈن شىددىتى بىلەن ئىسيانكارلارغا جازا بېرىلگەندىن كېيىنلا سەمەرقەندنى قايتا قامال قىلىش مۇمكىن بولاتتى .
سەمەرقەند يېڭىدىن قامالغا ئېلىندى . شەھەردىكىلەر توققۇز ئاي قاتتىق قارشىلىق كۆرسەتتى . ئەگەر ئەمەلپەرەست ئابۇلمەكارىم بىلەن خان سۇلتان ئەلى ئوتتۇرىسىدىكى ئىختىلاپ ئوچۇقتىن ئوچۇق دۈشمەنلىك دەرىجىسىگە بېرىپ يەتمىسە ، ئېھتىمال ، مۇستەھكەم بۇ قەلئەنى ئىگىلەش مۇددىتى يەنىمۇ ئارقىغا سۈرۈلۈشى مۇمكىن ئىدى . بۇ زىددىيەتلىك ئەھۋالدىن ياخشى خەۋەردار بولغان شايبانىي سەمەرقەند ھۆكۈمدارى سۇلتان ئەلىگە : «خۇجاۋاسىيلىقىدا ياشاشتىن ھازىرغىچە تويمىدىڭمۇ ، ئەبۇلخەير خانىدانىدىن ئىنايەتى رەببانىيە بىلەن تۇغۇلمىش يۇلتۇزنى تەبرىكلەپ ، ھاياتىڭنى ئۇنىڭ بىلەن دوستلۇق يولىدا ئىزلەشكە ھازىرمۇ ۋاقىت يەتمەمدۇ ؟» دېگەن مەزمۇندا مەكتۇپ ئەۋەتتى . شايبانىي ئۆزىنىڭ بۇ دوستلۇق تەكلىپىنىڭ ياخشى نىيەتتە يېزىلغانلىقىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن سۇلتان ئەلىنىڭ ئانىسىنى ئۆزىگە خوتۇنلۇققا سورىدى . سۇلتان ئەلىنىڭ ئانىسى بۇنىڭغا رازىلىق بىلدۈردى . بۇ ئىشلار شۇ قەدەر مەخپىي ئېلىپ بېرىلدىكى ، بىر جۈمە كۈنى شايبانىي مۇھەممەدخان قامالىدىكى سەمەرقەند شەھرىگە بىر تەرەپتىن كىرىپ كەلدى . بۇنىڭدىن مۇتلەق خەۋەرسىز خوجا ئابۇلمەكارىم شەھەرنىڭ ئىككىنچى تەرىپىدىكى مەسچىدتە ئولتۇراتتى . بۇ ۋەقە ھىجرىيە 906 (مىلادىيە 1500) – يىلىدا سادىر بولدى .
تېڭىرقاپ قالغان سەمەرقەند ئاھالىسى ئۆز تەقدىرىگە تەن بەردى . ئۆزبېك خانى بىلەن سۇلتان ئەھمەدنىڭ تۇل خوتۇنى زوھرا بېگىم ئوتتۇرىسىدا نىكاھ ئوقۇتۇلدى . لېكىن بابۇرنىڭ ھېكايىسىغا قارىغاندا ئۇنىڭغا ئاددىي ئاق چاچلارغا مۇئامىلە قىلغانغا ئوخشاش مۇئامىلىدە بولغان . شۇنىڭدىن كېيىن سۇلتان ئەلى ئۇزۇن ئۆتمەي ۋاپات بولغان . ئۇنىڭ ئۆلۈمىنىڭ مەجبۇرىيەت ئاستىدا بولغانلىقى ھەققىدىكى گەپلەرمۇ بار . دەرۋەقە بۇ ۋەھشىي ۋە يىرىتقۇچ سەھرا خەلقىنىڭ ھاكىمىيىتى سەمەرقەند ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئەللەر ئۈچۈن ناھايىتى مالال كەلدى . شۇ سەۋەبتىن سەمەرقەندلىكلەر ھەر تۈرلۈك يوللار بىلەن بۇ مەھكۈملۇق زەنجىرىدىن قۇتۇلۇش چارىسىنى ئىزدەشكە باشلىدى ۋە نىھايەت ، ئالىيجاناب بابۇرمىرزىنى ئۆز بوۋىلىرىنىڭ پايتەختىنى ئازاد قىلىشقا دەۋەت قىلدى .
يۇقىرىقىلاردىن مەلۇم بولغان ۋە ئۆز سۇلالىسى مەنپەئەتىگە غايەت سادىق بولغان بابۇر بۇ دەۋىردە ئۆزىنىڭ بىرقانچە ساداقەتلىك تەرەپتارلىرى بىلەن زەرەپشاننىڭ يۇقىرى جايلىرىدا قوشۇن توپلىماقتا ۋە خوجا ئابۇلمەكارىممۇ ئۇنىڭ يېنىدا ئىدى . ھىجرىيە 906 (مىلادىيە 1500) – يىلى كۈز پەسلىنىڭ قاراڭغۇ بىر كېچىسىدە قوقەندلىقلار سەمەرقەند دەرۋازىسىغا يېقىنلىشىشى بىلەن خەلق ئۇلارغا قول ئۇزاتتى . شايبانىي سەمەرقەندنى قانچىلىك ئاسان ئالغان بولسا ، شۇنچە ئاسان قولدىن بەردى . چۈنكى ، ئۆزبېكلەرنىڭ كۆپىنچىسى قارا كۆل چۆلىدىكى قارارگاھتا ئىدى . شۇ سەۋەبتىن بىرلىكتە ھەرىكەت قىلىشقا ئەسلا مۇمكىنچىلىك يوق ئىدى .
بىرىنچى جەڭدە 400 گە يېقىن ئەسكەردىن ئايرىلغاندىن كېيىن ، ئەتىسى ئۆز ئەھۋالىنىڭ پالاكەت بىلەن تۈگىشىنى سەزگەن شايبانىي تېز قۇتۇلۇش ئۈچۈن بارلىق چارە – تەدبىرلەرنى كۆرۈپ ، بۇخاراغا چېكىنىشتىن باشقا چارە تاپالمىدى .
بابۇر سەمەرقەندنى يېڭىدىن ئىشغال قىلدى . لېكىن ئۇنىڭ بۇ يەردىكى ھاكىمىيىتى باھارغىچە ، يەنى ھارماي – تالماي تۇرغان ئۆزبېك خانىنىڭ يېتەرلىك دەرىجىدە ئەسكەر توپلاپ ، يېڭىدىن ھۇجۇم باشلىغان دەۋرىگىچە داۋام قىلدى . ئاڭسىز ، شىددەتلىك ھۇجۇملار ۋە شۇ پەيتتە ھەر ئىككى تەرەپ نامايىش قىلغان ھەمدە ھەيرەتكە سالىدىغان قەھرىمانلىقلار كۆپلىگەن ئومۇمىي ئۇرۇشلار بۇخارا سەمەرقەند ئارىسىدا ، سارەپول يېنىدا سادىر بولۇپ تۇردى . بابۇر بۇ ئۇرۇشتا پۈتۈن غەيرەتلىرى زايا كېتىپ يېڭىلدى . كۆپ قىيىنچىلىقلار بىلەن سەمەرقەند قەلئەسىگە مەجبۇرىي قېچىپ كىرىپ ، ئامالسىز تەھدىتدىن قېچىپ قۇتۇلدى .
بابۇر بۇ چاغدىكى پالاكىتىنىڭ ئاساسىي سەۋەبىنى ياردەمچى موغۇل ئەسكەرلىرىنىڭ خىيانەتلىرىدىن كۆرسىمۇ ، بۇنىڭدىن باشقا سەۋەبلەرنىڭمۇ بارلىقى ئىنكار قىلىنماسلىقى لازىم . كېيىنرەك ھىندىستان موغۇل (بابۇرىيلار – س . ئا) مەملىكىتىنى بەرپا قىلغان بابۇر ھەم ئۇنىڭ سەركەردىلىرىنىڭ مانا شۇ بۈيۈك جەڭدە كۆرسەتكەن ماتانەت ھەم قەھرىمانلىقلىرى ھەر جەھەتتىن تەقدىرلەشكە لايىق ، ئەلۋەتتە . ئەمما بابۇر لەشكەرلىرىنىڭ سانى ، «شايبانىينامە» مۇئەللىپىنىڭ رىۋايىتىگە كۆرە 40 مىڭغا يەتكەن بولسىمۇ ، ماۋەرائۇننەھردە ۋە ئەنجاندا تىنچ ھايات كەچۈرگەن ئەسكەرلەرنىڭ جەڭگىۋار لېكىن شەپقەتسىز ئۆزبېكلەرنىڭ تاجاۋۇزىغا قارشى تۇرۇشى ئۈچۈن ئىمكانىيەت يوق ئىدى .
بۇ ئۇرۇشتا بابۇر چوڭ زىيان تارتتى . ئۇرۇش جەريانىدا ئۈچ ئىبراھىم (ئىبراھىم تارخان، ئىبراھىم سارى ، ئىبراھىم جانىي) ھالاك بولدى . ھەرقانچە مۇنەۋۋەر پىكىرلىك بولسىمۇ ، قىيىنچىلىق ھەم خۇراپاتلىققا ئىشىنىشتىن خالى بولالمىغان بابۇر ئۈچۈن بۇ مەشئۇم ۋەقە بىر پالغا ئوخشاش ھەر ۋاقىت كۆز ئالدىدا تۇراتتى . ئۇ ئۇرۇشنى ئاۋالقى غەيرىتى بىلەن ھەرقانچە داۋام قىلدۇرۇش ئۈچۈن سەمەرقەندتە تەييارلىق كۆرسىمۇ ، ماۋەرائۇننەھردە تېمۇرىيلار ھاكىمىيىتىنى بۇنىڭدىن كېيىن ئۆز ئەكسىگە قايتۇرۇپ بولماسلىق پىكرىگە ئەپسۇسلۇق ئىچىدە قانائەت ھاسىل قىلىشقا مەجبۇر ئىدى .
شايبانىي ئۆزىنىڭ غەلىبىسىدىن پايدىلىنىپ ، رەقىبلىرىنى تېزلىك بىلەن تەقىپ قىلىشقا باشلىدى ۋە سەمەرقەندنى قاتتىق قامال قىلدى . تۆت ئاي سوزۇلغان بۇ قامال تېمۇر پايتەختى تارىخىدىكى ئەڭ ئېغىر مىنۇتلاردىن ئىدى . قامال قىلغۇچىلار گۈزەل پايتەختى ئەتراپىدىكى بايلىق ۋە نېمەتلەردىن خالىغانچە پايدىلاندى . ئەمما قامال ئىچىدىكى چاغاتايلىقلار بولسا ئوزۇق – تۈلۈك يېتىشمەسلىكتىن مۇسۇلمانلار ئارىسىدا پەۋقۇلئاددە يامان ھېسابلىنىدىغان ئات ۋە ئېشەك گۆشلىرى ھەتتا ئۆسۈملۈك يىلتىزلىرىنى يېيىشكە مەجبۇر بولدى . ئاتلىرىغا بولسا ياغاچ قېرىندىلىرىنى بەردى . بۇنىڭ ئۈستىگە تەرتىپسىزلىك ۋە ئىتائەتسىزلىكلەر قوشۇلدى . شۇنداق قىلىپ بابۇر قۇپ – قۇرۇق قەلئە ئىچىدە ئۆزىنىڭ يالغۇز قالغانلىقىنى كۆرۈپ ، مىڭ تۈرلۈك تەھلىكە ۋە قورقۇنچ ئىچىدە ھېچ بولمىسا ئۆز ھاياتىنى ساقلاپ قېلىش خىيالىدا بىر كېچىدە شەيخزادە دەرۋازىسىدىن چىقىپ ، قەلئەنى تەرك ئەتتى . چوڭ ئاپىسى خانزاد بېگىم بولسا ئەسىرگە چۈشۈپ ، شايبانىينىڭ نىكاھىغا ئېلىندى .
سەمەرقەند ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىرگە تېمۇرىيلار ھاكىمىيىتى شۇ تەرىقىدە ئىنقىرازغا ئۇچرىدى . ئىنتىقام ھېسسىي جۇش ئۇرغان ئۆزبېكلەر شەھەردە بار بولغانلىكى ھەممە نەرسىنى تالان – تاراج قىلدى . شەھەر ئاھالىسى غالىپلارنىڭ جازاسىدىن قورقۇپ ، قېچىپ قۇتۇلۇش يولىغا چۈشتى . بۇلار ئارىسىدا شايبانىينىڭ ئىنتايىن خەۋپلىك دۈشمىنى مۇۋەققەت ئاقساقال خوجا يەھيامۇ بار ئىدى . ئۇ ئۆزىنى تونۇتماسلىق ئۈچۈن مۇسۇلمانلارنىڭ نەزەرىدە ناھايىتى يامان كۆرۈلىدىغان بىر ئىشنى قىلىپ ، ساقىلىنى قىرىپ تاشلىدى . لېكىن بۇنىڭ بىلەن قۇتۇلۇپ قالالمىدى . ئاخىر تونۇلۇپ قېلىپ تۇتۇلدى – دە ، شايبانىينىڭ ھۇزۇرىغا كەلتۈرۈلدى . شايبانىي نېمىشكە بۇنداق ئىشقا جۈرئەت قىلغانلىقىنى سورىغىنىدا يەھيا ئۇنىڭغا : «خۇدا ياندۇرغان شامنى ئۆچۈرۈش ئۈچۈن ئۇنى پۈۋلىگەن ئادەم ئۆزىنىڭ شاقىلىنى كۆيدۈرىدۇ» دېگەن مەزمۇندا پارسچە بىر شېئىر ئارقىلىق جاۋاب بەرگەن . لېكىن ، خۇدانىڭ شامى ، يەنى شايبانىي ئۇنىڭ بۇ خىل سەمىمىيلىكىگە قىلچە ئەھمىيەت بەرمىدى . خوجا يەھيا جامائەتنىڭ تەلەپ – ئارزۇسى بىلەن ئىش قىلغانلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭ بېشىنى جاللاتقا تاپشۇردى .
شايبانىي بۇرۇنقى سۇلالە تەرەپدارلىرىغا ئىنتايىن قاتتىق قول ۋە مەرھەمەتسىز مۇئامىلە قىلىپ ، ئادەملەرنى دەھشەت ۋە خەۋپكە سالدى . بۇنىڭ ياردىمىدە ئۆرەتۆپە ئەتراپىدا ئۆزىگە قارشى خەۋپ ۋە تەشۋىش پەيدا قىلغان قېرىندىشى بىلەن بىتىم تۈزگەندىن كېيىن ، قول ئاستىدىكى ئازغىنە لەشكەر بىلەن ئامۇ دەريانى كېچىپ ئۆتۈپ ، ھەرىكەت باشلاشقا ئىمكان تاپتى . ئۆزبېك فەتھىنىڭ قانائىتى ، كەمتەرلىكى ، سەبرۇ قەھرىمانلىق دەرىجىسى ناھايىتى تەئەججۇپلىك ئىدى .
سەمەرقەند تەختىنى ئىگىلەش بىلەنلا شايبانىينى خۇراسان يايلاقلىرى ئۆزىگە جەلپ قىلىشقا باشلىدى . لېكىن ئۇ يەردىكى ھىرات تەختىدە كۈچلۈك ۋە شەۋكەتلىك مىرزا ھۈسەيىن بايقارا ئولتۇراتتى . شايبانىي ئۇنىڭ ھالىدىن تولۇق خەۋەردار ئىدى . شۇ سەۋەبتىن ئۇ بايقاراغا توغرىدىن – توغرا دۈشمەنلىك ھەرىكىتىنى باشلاشتىن تەپ تارتىپ ، خۇراساننىڭ مىرزا ھۈسەيىن ھاكىمىيىتىگە تەۋە ، لېكىن زەئىپ جايلىرىغا تاجاۋۇز باشلىدى . بۇلارنىڭ بىرىنچىسى بەلخ ئىدى ، ئۇ يەردە شاھزادە بەدىئۇززامان مىرزا ھۇسەيىنگە قارشى ئىسيان بايرىقىنى كۆتەرگەن ئىدى . ئىككىنچىسى سۇلتان ئەھمەدنىڭ سابىق ۋەزىرى خىسراۋ شاھنىڭ مۈلكىگە قاراشلىق يەرلەر ئىدى ، شايبانىي ئۆز ھامىيىسىنىڭ ئوغۇللىرىنى ئىنكار قىلىش يولى بىلەن چەتلەشتۈرۈلگىنىدىن كېيىن ، ھىسار ، خەتلان ، قۇندۇز ، بەدەخشاننى ئۆز مەملىكىتىگە قوشۇۋالدى .
شايبانىي مىرزا ھۇسەيىن بايقارا بىلەن ئۇرۇشقا كىرىشىشتىن بۇرۇن يۇرتنىڭ ئارقا تەرەپلىرىنى تەھلىكىدىن ئاسراش ، يەنى بابۇرنىڭ موغۇل قېرىنداشلىرى خانىكە سۇلتان ۋە ئالاچە سۇلتانلار بىلەن جەڭ قىلىپ ، ئۇلارنى يېڭىشنى لازىم تاپتى . سىر دەريانىڭ ئوڭ ساھىلىدا ، شاھروخىيە ۋە تاشكەنت ئەتراپلىرىدا ئۇلارنىڭ موغۇل ۋە قالماقلاردىن ئىبارەت خېلى كۆپ لەشكەرلىرى مەۋجۇت ئىدى . قىسمەن ھەسەت قىسمەن ھىممەتسىز قېرىنداشلىرى بابۇرنىڭ ئۆچىنى ئېلىش ئۈچۈن ئۇلار ھە رتۈرلۈك يوللار بىلەن ئۆزبېكلەرگە زەرەر كەلتۈردى .
بۇلارغا قارشى بىرىنچى يۈرۈش سەمەرقەندنى ئىگىلىگەن يىلىدىلا باشلاندى . ناھايىتى سوغۇق قىش كۈنى شايبانىي ئاشلانغان تېرىلىرىگە ئورالغان قوشۇن بىلەن شىمالغا قاراپ يۈرۈش قىلدى . قېرىنداشلىرى سۇلتان مەھمۇد ، تېمۇر سۇلتان بىلەن بىرلىكتە جەسۇر ئۆزبېكلەردىن ئىبارەت ئالتە مىڭ كىشىلىك بىر ئىلغار (ئاۋانگارت) قوشۇن تۈزگەن بولسىمۇ ، ئەمما قاتتىق سوغۇق ، ئېھتىمال بۇلاردىنمۇ جەڭگىۋار موغۇللار ئۇلارنىڭ ھەرىكىتىگە توسقۇن بولغانلىقى ئۈچۈن ، ھېچ نەرسىگە ئېرىشەلمىدى ۋە بوز – سەھرالاردا شايبانىينىڭ قەلبىدىكى ۋەھشى ئۇرۇشقاقلىق ھارارىتى سۇنۇپ ، ئارقىغا ، سەمەرقەندكە قايتتى . موغۇللار ئۆرەتۆپىگىچە قوغلاپ كەلدى . گەرچە بۇ شەھەر بۇلتۇر يازدا قايتا ئىگىلىنىپ ، خانىكە سۇلتان بىلەن بېتىم تۈزۈلگەن بولسىمۇ ، ھەقىقەتتە بۇ سۈلھ ئەمەس بەلكى تەدبىر ئىدى . چۈنكى شايبانىي خىسراۋ شاھنىڭ مۈلكىگە باستۇرۇپ كىرگەندەك ، موغۇللار يەنە شايبانىيغا قارشى دۈشمەنلىك ھەرىكىتىنى باشلىدى . بۇ قېتىم ئۇلار چېگرىدىكى جايلارغا ئەمەس ، بەلكى شايبانىينىڭ خوقەندتىكى نائىبى تەنبەل سۇلتاننىڭ يېرىگىمۇ ھۇجۇم قىلدى .
تەنبەل بولسا شايبانىيدىن ياردەم كۈتۈشكە ھەقلىق ئىدى . چۈنكى ئۇ بىرىنچىدىن ، ئۆزىنىڭ پىتنىسى بىلەن بابۇر تەختىنىڭ يوقىلىشىغا سەۋەبچى بولغان بىر كىشى ئىدى ، ئىككىنچىدىن ، ئۆزبېك ھۇجۇمىغا قارشى تۇرىدىغان كۈچكە ئىگە ئەمەس ئىدى . شايبانىينىڭ ھۇزۇرىغا سىرتتىكى تاجاۋۇزلىرىدىن ۋاز كېچىپ پۈتۈن كۈچ – قۇۋۋىتىنى تۇران ئىچىدىكى ئۆز دۈشمەنلىرىگە قارشى قويۇش ئۈچۈن باشقا سەۋەبلەرمۇ يوق ئەمەس ئىدى . شايبانىي ئۆز تەبىئىتىگە كۆرە جەسۇر ۋە شۆھرەتپەرەس ئىدى ، ئەگەردە سىر دەريا بىلەن گوبى چۆلى ئارىسىدا ياشىغۇچى موغۇل ۋە قالماقلارغا تايانغان خانىكە بىلەن تېمۇرىيلار بىر ئىتتىپاق تۈزسە ئۆزبېكلەرنىڭ پۈتۈن مەقسەتلىرىنى بەربات قىلىشى تۇرغان گەپ ئىدى . شايبانىي بۇنى ناھايىتى ياخشى پەرەز قىلالىغانلىقى ئۈچۈن ھىجرىيە 911 (مىلادىيە 1505) – يىلى ئۆزىنىڭ پۈتۈن ھەربىي كۈچى بىلەن ئاۋۋال شاھرۇخىيە ئۈستىگە يۈرۈش باشلاپ ، ئۇنى قامال قىلىشنى ئەمىر قىلدى . كېيىن سىر دەريا بويىغا يۈرۈپ ، ئەخسىگە قەدەر باردى . ئۇنىڭدىن ئون بەش مىل مۇساپىدە موغۇللارنىڭ بىرلەشكەن ۋە جەڭگە تەييار لەشكەرلىرى تۇراتتى . «شايبانىينامە» مۇئەللىپى ھەر ئىككى تەرەپ لەشكەرلىرىنىڭ ئۆزىگە خاس ئايرىم بەلگىلىرىنى ھەم ئۆزبېكلەرنىڭ غەلىبىسى بىلەن تۈگىگەن بۇ قانلىق جەڭلەرنىڭ ئەڭ چوڭىنى غايەت جانلىق ۋە زوق بىلەن تەسۋىرلەيدۇ .
خانىكە قېرىندىشى بىلەن ئەسىرگە چۈشتى ۋە شايبانىي ھۇزۇرىغا كەلتۈرۈلدى ، ئۇلار ھېچ شۈبھىسىز ھالدا ئۆلۈمنى كۈتكەن ھالدا تۇرغىنىدا شايبانىي ئۇلارغا ئامانلىق ئاتا قىلدى ۋە ئالىيجاناپلىق كۆرسەتتى . ھەتتا بەزىبىر نەرسىلەرنى ھىكايە قىلىپ ، پالاكەتكە ئۇچرىغانلىقلىرى ئۈچۈن تەسەللى بەردى . ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىگە ھەم مۈلۈكلىرىگە تەگمەسلىك ھەققىدە سۆزلەپ ئۇلارنى خاتىرجەم قىلدى . شايبانىي ئۇلارنىڭ ئانىلىرى قۇماندانلىق قىلغان شاھروخىيە قەلئەسىنىڭ تەسلىم بولۇشىنى تەلەپ قىلدى . ئۆزىنىڭ بالىلىرىغا ئالىيجاناب مۇئامىلە كۆرسىتىپ ، شەپقەت كۆرسەتكەنلىكىنى ئاڭلاپ ، بۇ ئايالنىڭ كۆڭلى يۇمشىدى . قەلئەلنى ئۆز ئىختىيارى بىلەن تاپشۇرۇپ بۇنىڭ بەدىلىگە سۇلھ تۈزۈشكە ئېرىشتى .
شايبانىي ئارقا تەرەپتىكى مۇخالىپلىرىدىن قۇتۇلغاندىن كېيىن ، ئەمدى ھۇجۇم نەزەرىنى ئامۇ دەريانىڭ سول تەرىپىدىكى رەقىبلىرى ئۈستىگە قاراتتى ، لېكىن بۇ ئورۇندا ئەھۋال بىر ئاز ئۆزگەردى . ھىسار ، قۇندۇز ، خەتلان ، بەدەخشان ھاكىمى خىسراۋ شاھ بىلەن سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىنىڭ قول ئاستىدىكى بەگلەرنىڭ ئەركىنلىكىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ھەر قانچە ئۇرۇنۇشلىرىغا قارىماي ، ئۇلار ئارىسىدىكى زىددىيەتلەر شىددەتلىك داۋاملاشسىمۇ ، ئومۇمىي بىر تەھلىكنىڭ پەيدا بولۇشىنى بايقاپ ، شايبانىيغا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ئىتتىپاق تۈزدى ۋە بىرلەشتى . لېكىن بۇ ئىتتىپاقچىلار ئۆزلىرىنىڭ بارلىق تەدبىرلىرىنى ئەمەلدە قوللىسىمۇ ، ھېچقانداق مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلمىدى .
شايبانىي ئالدى بىلەن خىسراۋ شاھقا ئۇرۇش ئاچقان بولسىمۇ ، لېكىن تەنبەلخان ئۆز شەپقەتچىسىگە قارشى ئىسيان كۆتەرگەنلىكى ئۈچۈن شايبانىي يېڭى ئۇرۇشتىن ئۆزىنى توختاتقان ئىدى . شۇ سەۋەبتىن ئۆز مەملىكىتىنىڭ غەربىي شىمال چېگرىسىغا يېڭى كۈچ ئەۋەتىشكە مەجبۇر بولدى . ئىسيان تۇزكور تەنبەلخان ئۈچۈن ئاكا – ئۇكا قېرىنداش ۋە سىڭىللىرى بىلەن ھاياتىدىن ئايرىلىش بەدىلىگە ئاياقلاشتى .
شايبانىي شۇنىڭدىن كېيىن تېزلىك بىلەن ئامۇ دەريانىڭ سول ساھىلىغا ئۆتتى . ئۇنىڭ بۇ ھەرىكىتىدىن مۇخالىپلىرىنىڭ بىرلەشكەن لەشكەرلىرى دەرھال خەتلانغا چېكىندى . بۇ دەۋردە بابۇر خەتلاندا ئەڭ كۆپ تونۇلغان ئادەم ئىدى . شۇ پەيتتە شايبانىينىڭ قېرىندىشى سۇلتان مەھمۇد قۇندۇزنى ئىگىلىدى ۋە شۇ جايدا كېسەل سەۋەبى بىلەن ۋاپات بولدى . ئەينى ۋاقىتتا سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىنىڭ ئەڭ سادىق تەرەپدارلىرىدىن خارەزم ھاكىمى چىن سوپىغا قارشى شايبانىي ھەرىكەت باشلىدى . لەشكەرلەرنىڭ ئىلغارلىرىغا شايبانىينىڭ ئۆزى قوماندانلىق قىلدى . قوغدىغۇچى ۋە قاراۋۇل ئورنىدا ئون تۆت كۈنلۈك ياش رەپىقىسىنىڭ باغرىدىن ئايرىلىپ ، ئۇرۇش مەيدانىغا ئاتلانغان ئۈبەيدۇللا رەھبەرلىكىدىكى لەشكەرلەرمۇ بارماقتا ئىدى .
ئەسكەرلەرنىڭ ئامۇ دەريادىن كېچىپ ئۆتۈشى قاتتىق قىش ۋاقتىغا توغرا كەلدى . شايبانىينىڭ قوشۇنى ، ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي چىن سۇپى ئوردىسىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئەسكىرى ھېسابلانغان تۈركمەنلەرنىڭ قارشى تەرىپىدە جايلاشتى . تەرەپلەرنىڭ كۈچلىرى بىر – بىرىگە تەڭ دىيەرلىك ھالدا ئىدى . شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ ، ھازىرقى خىۋا بىلەن ھازارەسىپ ئارىلىقىدىكى خارەزم قەلئەسىنى قامال قىلىش ئۇزۇن ۋاقىتقا قەدەر داۋاملاشتى . قەلئەدىكىلەر تەرىپلەشكە سىغمايدىغان دەرىجىدە پەۋقۇلئاددە قارشىلىق كۆرسەتتى . چىن سۇپىنىڭ چەتتىن ياردەم ئېلىش ئۈمىدىنى يوقىتىش ئۈچۈن شايبانىي ئالدى بىلەن خىسراۋ شاھنى يوقىتىشنى لايىق تاپتى . ئامۇ دەريانىڭ يۇقىرى تەرىپىدە ناھايىتى كۈچلۈك ھېسابلانغان خىسراۋ شاھ شايبانىي قوشۇنىنىڭ زەربىسىگە بەرداشلىق بېرەلمەي ، مەغلۇبىيەتكە ئۇچرىدى . قېچىپ كېتىۋاتقان پەيتتە قولغا چۈشۈپ ، ئۆزىنىڭ سادىق 700 نەپەر ئادىمى بىلەن ئۆلتۈرۈلدى . ئۇنىڭ بېشى كېسىلىپ چىن سۇپىغا ئەۋەتىپ بېرىلدى . بۇ چاغدا چىن سۇپى ئاچ قالغان ئەسكەرلىرىنىڭ ھىمايىسى ئاستىدا ناھايىتى خاراپ ھالەتتە تۇرماقتا ئىدى . لېكىن بۇ «تۆھپە» قەھرىمان چىن سۇپىنى دەھشەتكە سالالمىدى . ئۇ دۈشمەننىڭ بارلىق ھۇجۇملىرىغا ئاجايىپ غەيرەت بىلەن ئالتە ئايغا قەدەر قارشىلىق كۆرسەتتى . پەقەت ، ئىچەن قەلئەسى قولدىن كەتكەندىن كېيىن ، چىن سۇپى ئاشۇ قەلئەنىڭ خارابىلىرى ئارىسىدا ئۆز ئادەملىرىنىڭ ئوقلىرى بىلەن ھاياتىدىن ئايرىلدى .
سەمەرقەند ئېلىنغاندىن كېيىنكى بەش يىل ئىچىدە ئاشۇ كېيىنكى مۇۋەپپەقىيەت تۈپەيلىدىن پۈتۈن توران شايبانىينىڭ قول ئاستىغا ئۆتتى . ئۇنىڭ ئۇرۇشلار نەتىجىسىدە پارلىغان يۇلتۇزىنى شەرقتە ئەنجان ، شىمالدا شاھرۇخىيە بىلەن تاشكەنت ، جەنۇبتا ھىسار ، بەدەخشان ، بەلخ ۋە خارەزم تەبرىكلىدى . سەمەرقەندنى بېسىپ ئېلىش ھارپىسىدا قوي تېرىلىرىگە ئورالغان ئۆزبېكلەر ئەمدى ماۋەرائۇننەھرنىڭ بايلىق ۋە پاراغەتلىرىگە كۆمۈلدى ؛ ئەبۇلخەير ۋارسلىرىنىڭ شەۋكەت ۋە قۇدرىتى ھەققىدىكى خەۋەرلەر ئۇزاق مەملىكەتلەرگە يېيىلدى .
شايبانىينىڭ سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىغا قارشى ئاساسلىق ھەرىكىتى ئەنە شۇنىڭدىن كېيىن باشلاندى . بولۇپمۇ ئۆزبېكلەر بىلەن تېمۇرىيلار ئارىسىدىكى قەتئىي كۈرەش پەيتى يېتىپ كەلگەنىدى . شۇنىڭغا ئاساسەن ، ھەر ئىككى تەرەپ كۈرەش مەيدانىغا ئۆزلىرىنىڭ پۈتۈن كۈچلىرى بىلەن چىققانلىقى ھەققىدە ئارتۇقچە سۆزلەپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوق . شايبانىي ئۆزىنىڭ جەڭگىۋار ھەرىكەتلىرى بىلەن ئامۇ دەريا ۋە سىر دەريا ئۆلكىلىرىدىكى بارلىق جەڭگىۋار ئۇنسۇرلىرىنى ئۆز بايرىقى ئاستىغا توپلاش بىلەن كۇپايىلىنىپ قالمىدى ، بەلكى ئەڭ مەشھۇر تەرىقەت ئەھلىلىرىمۇ ئۇنىڭ پايدىسى ئۈچۈن پائالىيەت كۆرسەتتى . ئامۇ دەريا قىتئەسىدىكى ئىران قەۋمى ئۇزۇندىن بېرى ئۆز ئەھمىيىتىنى يوقاتقانلىقى ئۈچۈن ، ھەر تۈرلۈك تۈرك قەبىلىلىرى تالان – تاراجغا ئېلىپ بارغۇچى بۇ يېڭى تېمۇر ئەتراپىغا يۈكسەك زوقمەنلىك ۋە ھاياجان بىلەن توپلاندى .
سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىغا كەلگەندە ، ئۇ مەملىكەتنى تەھلىكىگە ئېلىپ كېلىش ئېھتىمالى بولغان خەۋپنى ئېتىبارغا ئېلىپ ، ئوغۇللىرىغا ۋە قېرىنداشلىرىغا پەرمان چۈشۈرۈپ ، ئۆز ئەسكەرلىرى بىلەن تەخت ئەتراپىغا توپلىنىشقا ۋە مەملىكەتكە باستۇرۇپ كىرگەن ئۆزبېك قوشۇنىغا قارشى ھەرىكەت ئېلىپ بېرىشقا ئەمىر قىلدى . شۇ سەۋەبتىن ھىراتنىڭ شىمال تەرىپىدە ئافغانىستان ، سىيىستان ، خۇراسان ، فارس ۋە جۇرجان خەلقلىرىدىن ئىبارەت كۈچلۈك لەشكىرى قوشۇن توپلىدى . بۇلارنىڭ بىرلا كەمچىلىكى — ئوتتۇرلىرىدا بىرلىك ۋە ئىتتىپاق يوق ئىدى . تېمۇرىيلار ئۆزئارا ئۇششاق جاڭجال ۋە ئىختىلاپلار بىلەن بولۇپ قالغان ۋاقىتتا ھىجرىيە 911 (مىلادىيە 1505) – يىلىدا شايبانىي كىركە يېنىدا ئامۇ دەريانى كېچىپ ئۆتكەندىن كېيىن ، ئوڭ تەرەپتىن ئۇلارنى تامامەن پاراكەندە قىلىپ ، ئاخىرى مەغلۇبىيەتكە ئۇچراتتى . شۇ پەيتتە سۇلتان ھۇسەيىن مىرزا ۋاپات بولدى . ئۆز سۇلالىسىنىڭ ئىنقىرازىنى كۆرمەي تۇرۇپ ئۆلۈشى ئۇنىڭ ئۈچۈن قانچىلىك بەختىيارلىق بولسا ، بىر – بىرى بىلەن نىزا ۋە غەۋغا ئىچىدە ياشىغان ئوغۇللىرى ئۈچۈن ئۇنىڭ ۋاپاتى شۇنچىلىك بەختسىزلىك ھېسابلىناتتى . ئۇلار ئۈچۈن ئىتتىپاق ۋە ئابرۇينىڭ ئەڭ ئاخىرقى كۆلەڭگىسىمۇ سۇلتان مىرزا ھۇسەيىن بىلەن بىرگە گۆرگە كىرىپ كەتتى . بولۇپمۇ بۇنىڭدىن كېيىنكى مۇۋەپپەقىيەت ئۈمىدى پۈتۈنلەي يوققا چىقتى .
سۇلتان ھۇسەيىننىڭ ۋارىسى بەدىئۇززامان قوۋم – قېرىنداشلىرىنى مەسلىھەتكە چاقىردى ، مۇشۇ ۋاقىتتا كابۇل ھاكىمى بولغان بابۇر مىرزىمۇ ئۆز ۋەزىرى جاھانگىر بىلەن مەسلىھەتكە قاتناشتى . ئەمما ئوتتۇرىسىدا سەمىمىيلىك بولمىغانلىقتىن ، بۇنىڭدىن ھېچقانداق نەتىجە چىقمىدى . بۇ چاغدا مۇرغاپنىڭ ئوڭ ساھىلىغا يېتىپ كەلگەن شايبانىي ئېرىشمەكچى بولغان مۇۋەپپەقىيەتلىرىگە ناھايىتى قاتتىق ئىشىنەتتى . شۇ سەۋەبتىن تېزلىك بىلەن بەدىئۇززامانغا ۋەكىل ئەۋەتىپ ، ئۆزلۈكىدىن تەسلىم بولۇشقا دەۋەت قىلدى ۋە مەرھۇم ھۇسەيىن مىرزىنىڭ چوڭ بوۋىسى ئەبۇلخەيرگىمۇ چوڭقۇر ھۆرمەت كۆرسەتكەنلىكىنى ئەسلەتتى .
مەغرۇر تېمۇرىي ، يەنى بەدىئۇززامان شايبانىينىڭ ۋەكىلىگە ھاقارەتلىك جاۋاب بەردى . بۇنىڭ ئۈچۈن ئۆزبېكلەر قوشۇنى دەرھال مەرۋىدىن ھەرىكەتلىنىپ ، مەرۋىچاق شەھەرچىسىگە كەلدى ۋە تېمۇرىيلار لەشكىرىنى جەڭگە چاقىردى . ئۆزبېكلەر ئوردىسىدا ھەركىم ئالغا ئىنتىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرۈشتى ؛ تېمۇر سۇلتان ، ئابدۇللاخان ، مەخمۇت سۇلتانغا ئوخشاش قەھرىمان جەڭچىلەر سەپنىڭ بېشىدا ئىدى . تېمۇرىيلاردىن پەقەت قېرى گېنىرال زۇنۇن شىجائەت كۆرسىتىپ ، ئۆزى ھۇجۇم باشلىدى . ئەمما ناھايىتى تېزلا يېڭىلىپ ، ھالاك بولدى . تېمۇرىيلار لەشكىرى ئىچىدە ئومۇمىي بىر خەۋپ – ھاياجانلىقنىڭ باشلىنىشىغا پەقەت شۇ بىر ئىشلا كۇپايە قىلاتتى . شۇنىڭدىن كېيىن ، سەئىد ئابدۇللا مىرزا مەشھەدكە قېچىپ قۇتۇلدى . ئابدۇلباقى ۋە ئەمىر مۇھەممەد بورۇندۇق سەبزىۋارغا ، بەدىئۇززامان ۋە مۇزەپپەر ھۇسەيىن بولسا ھىراتقا قاچتى ، لېكىن ئارقىسىدىن ئۆزبېك ئەسكەرلىرى قوغلاپ كەلگەنلىكى ئۈچۈن ، ئۇلار بىر نەچچە سائەتلا تۇرالىدى . شەۋكەتلىك سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىنىڭ ۋارىسى بەدىئۇززامان ئۆز ئائىلىسىنى ، بايلىقلىرىنى تاشلاپ كېتىشكە مەجبۇر بولدى . ھىجرىيە 913 (مىلادىيە 1507) - يىلى 5 – ئايدا ھىرات ئىختىيارىي ھالدا دەرۋازىلىرىنى ئۆزبېك ئەسكەرلىرىگە كەڭرى ئېچىپ بەردى . شايبانىي شەھەرگە كىردى . ئۇ ئەڭ قەدىمكى ئىستېلاچىلارغا قارىغاندا چوڭ ئالىيجانابلىق كۆرسىتىپ ، شۇ دەۋردە پەن ۋە سەنئەت مەركىزى ھېسابلانغان ھىراتنى بۇلان – تالان ۋە بۇزغۇنچىلىق ھەۋەسكارى بولغان ئۆزبېكلەرنىڭ ۋەيران قىلىشىغا ئىمكانىيەت بەرمىدى ، پەقەت يۈز مىڭ تەڭگە سېلىق تۆلىتىش بىلەن چەكلەندى (بابۇرنىڭ خەۋىرىگە قارىغاندا شەھەر تالان – تاراج قىلىنىپ ، ناھايىتى كۆپ زىيان سېلىنغان – س . ئا) .
شايبانىينىڭ ئۆزى شەھەرنىڭ سىرتىغا ئورۇنلاشتى ۋە قېچىپ كەتكەن بەدىئۇززاماننىڭ ئائىلىسىنى ئۆز ئالدىغا كەلتۈردى . ئۇ مۇزەپپەر ھۇسەيىن مىرزىنىڭ خوتۇنىنى كۆرۈپ ، شۇ ھامان ئەقلى ھوشىنى يوقاتقان ھالەتتە ئۇنى ياخشى كۆرۈپ قالدى . يېشى ئەللىك سەككىزگە كىرگەنلىكىگە قارىماي ئۇنىڭغا نىسبەتەن مۇھەببىتى شۇ قەدەر كۈچلۈك بولدىكى ، ئۇنى پىكرىدىن قايتۇرۇشقا ئۇرۇنۇشلارنىڭ ھەممىسى بىكارغا كەتتى . ئۇنىڭ بىراۋنىڭ شەرىئەتلىك ئايالى ئىكەنلىكى ھەققىدىكى گەپ – سۆزلىرىنىڭ ھېچقايسىسى ئۇنىڭ قۇلىقىغا زادىلا كىرمىدى . ئاخىرى شايبانىي ئۇنى ئۆز نىكاھىغا ئالدى . ئالتۇن ، كۆمۈش ، قىممەتلىك تاشلار ، دورى – گۆھەرلەر ، مارجان ۋە ئالماسلاردىن ئىبارەت خەزىنە شۇ يەرگە ئۇنىڭ قارارگاھىغا ئېلىپ كېلىندى . شايبانىي بەدىئۇززاماننىڭ ئائىلىسىگە نومۇسكارانە ھۆرمەت بىلەن مۇئامىلە قىلدى . ئۆزبېكلەردىن قورقۇپ تاغلارغا قېچىپ كەتكەن ئادەملەر كۆپ ئۆتمەستىن ئۆز جايلىرىغا قايتىپ ، بۇرۇنقى ھاياتىنى باشلىدى .
شايبانىي سەرەپۇل جېڭى بىلەن ماۋەرائۇننەھر تەختىنى ئىگىلىگەن بولسا ، مەرۋىچاق ئۇرۇشى بىلەن پۈتۈن خۇراساننى ئۆز ئىلكىگە كىرگۈزدى . قېچىپ قۇتۇلغان تېمۇرىيلار قارشىلىق كۆرسىتىشكە باشلىدى . ئەمما غەربىي خۇراساندىكى قەدىمكى موغۇل ئەسكەرلىرىگە ئوخشاش ئۆزبېكلەرمۇ تېزلىك بىلەن ئۇلارغا يېتىپ ئالالايتتى ۋە ئىسيان كۆتەرگەن قەلئەلەرنى قايتىدىن ئىگىلەيتتى . مەشھەدتىكى ئابۇلمۇھسىن مىرزا مەرۋىچاق پالاكىتىدىن خەۋەر تېپىپ ئىراقتا بىر ئاز ئەسكەر توپلىغان ئىدى . لېكىن ئۆزبېكلەر شايبانىينىڭ ئوغلى مۇھەممەد تېمۇر سۇلتان ھەم جىيەنى ئۇبەيدۇللاخان قوماندانلىقى ئاستىدا جام ناھىيىسىنىڭ يېنىدا توساتتىن تېمۇرىيلار ئۈستىگە ھۇجۇم قىلدى . بۇ چاغدا ئۇلار قارارگاھىدا تۈن بويى ئەيشى – ئىشرەت بىلەن مەشغۇل ئىدى . بىرىنچى توقۇنۇشۇشتىلا ئەبۇلمۇھسىن مىرزا ئۆزىنىڭ تەرەپدارلىرى بىلەن تالاپەتكە ئۇچرىدى . ئەسكەرلىرى تېرە – پىرەڭ بولۇپ قېچىپ كەتتى .
خۇراساننىڭ غەربىي چېگرىسىدىكى سەبزىۋاردا ئۇرۇش ئامىتى ئۆزبېكلەرگە يار بولدى . ئۇرۇشتا قوماندانلىق قىلغان ئىبىن ھۇسەيىن مىرزا تېمۇرىي ئەسكەرلىرىنىڭ قالدۇقى بىلەن سەبزىۋارغا چېكىنگەنىدى . ئۆزبېكلەر شەھەرنى ئىگىلىدى . ئەبۇلمۇھسىن گەرچە قېچىپ قۇتۇلغان بولسىمۇ ، ئەبۇلباقى ۋە بۇرۇندۇق شاھزادىلەر مۇداپىئە ۋاقتىدا تالاپەت چەكتى . تېمۇرىيلاردىن ئون ئىككى شاھزادە ئۆزبېكلەر قىلىچىدا ھالاك بولغان بولسىمۇ ، شايبانىي بۇنىڭ بىلەن قانائەت قىلمىدى . ھىراتنى ئىگىلىگەندىن كېيىن ئوغۇللىرىنى خۇراساندا قالدۇرۇپ ، ئۆزى ئامۇ دەريانىڭ نېرىقى تەرىپىگە كەتتى . ئۇنى بۇخارادا تەنتەنىلىك قارشى ئېلىشتى . لېكىن ئۇنىڭ مەقسىتى بۇخاراغا كېلىش ئەمەس ، بەلكى ئۇنىڭدىنمۇ ئۆتۈپ كېتىش ئىدى . ئۇنىڭ ئەسلى نىيىتى سەپەردە ۋاقتىدا ئىسيان كۆتەرگەن موغۇل يۇنۇسنىڭ ئوغلى مۇھەممەدخاننى ئۆزىگە تەۋە قىلىش ئىدى . شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇ سىر دەريانىڭ شىمالىي ۋىلايىتىگە يول ئالدى .
شايبانىي بۇ يەردە تىنچلىق ئورناتقاندىن كېيىن ، ئىستىلا ئىشىنى تاماملاش ئۈچۈن يەنە خۇراسانغا قايتتى . ھىجرىيە 914 (مىلادىيە 1508) – يىلىدا جۇرجان ۋىلايىتىمۇ ئۇنىڭغا ئۆتتى . تېمۇر ئەۋلادىنىڭ بارلىق مەملىكەتلىرىنى دېگۈدەك ئۆز ئىگىدارچىلىقىغا ئۆتكۈزۈۋالدى . شۇنىڭدىن كېيىن ئۇلارنى باشقۇرۇشنى مۇكاپات سۈپىتىدە ئۆزىنىڭ ئەڭ ياخشى ھەربىلىرىگە تەقسىم قىلىپ بەردى . ھىرات جانۋاپابايغا ، مەرۋى قۇبىزنايمانغا ، بەلخ خارەزملىق سۇلتانشاھقا ، ھىسار ئەتراپى بىلەن بىرلىكتە مەھدى ۋە ھەمزە سۇلتانلارغا ، قۇندۇز ئەھمەد سۇلتانغا ، تاشكەنت سۇيۇنچى خۇجاخانغا ، ئاخسى جانىي بېككە ، ئەنجان مەھمۇدشاھ سۇلتانغا ، خارەزم قوشچى كوپەككە ، تۈركىستان كۆچكۈنچى خانغا بېرىلدى . بۇخارا ۋە قاراكۆل نائىبلىقى شايبانىينىڭ ئۇكىسى سۇلتان مەھمۇدقا ، ئۇ ۋاپات بولغاندىن كېيىن ، تۇنجى ئوغلى ۋە تەختنىڭ ۋارىسى مۇھەممەد تېمۇر سۇلتانغا تەقدىم قىلىندى . پۈتۈن مەملىكەتنىڭ جاۋاھىرى سەمەرقەند بىلەن كېش ۋە مىيانكەل ، ئايالىتى بىلەن بىرلىكتە ئاشۇ مەھمۇد تېمۇرنىڭ سەلتەنىتىگە بېرىلدى .
چىڭگىز بىلەن تېمۇرغا تەقلىد ئاساسىدا شايبانىي ئۆزىگە ئالىي باش قوماندانلىق مەنسىپىنى ئالدى . ئىلگىرى چۆللەردە سەرسان بولغان بۇ ئادەم قورال كۈچى بىلەن يەنىمۇ ئىلگىرى بېسىشقا قۇدرىتى يېتىدىغانلىقىنى ھېس قىلماقتا ئىدى . ئېھتىمال يېقىن زاماندا ئۇنىڭغا ئوخشاش شۆھەرتپەرەس ، ئۇنىڭغا ئوخشاش غەيرەتلىك قەھرىمان ھەم مەلىكەتنىڭ چېگرىسىنى غەربكە كېڭەيتىش يولىدا پۈتۈن كۈچى بىلەن غەيرەت كۆرسەتكۈچى ، شايبانىيدەك مەملىكەتنىڭ دائىرىسىنى شەرق تەرەپكە كېڭەيتىشكە ئىنتىلىدىغان باشقا بىر زات ئۇرۇش مەيدانىغا چىقمىغان بولسا ، كىم بىلىدۇ دەيسىز ، شايبانىي تېمۇرغا ئوخشاش يېڭى بىر غارايىپ يارىتىلغۇچى سۈپىتىدە كۆرىنەتتىمىكىن ؟
بۇ يېڭى جەڭگىۋار شەخس ئۆزىنىڭ زاھىتلىقى ۋە تەقۋادارلىقى سەۋەبلىك ئىران تۈركلىرى نەزىدا مۇھتەرەم سانالغان شەيخ سۇفى ئائىلىسىنىڭ پەرزەندى شاھ ئىسمايىل ئىدى (تارىختا سەفەۋىيلەر دەپ ئاتىلىدۇ – س . ئا) . شەيخ سوفى ئەردەبىللىك بولۇپ ، مەقبەرىسى ئىرانىيلار ئارىسىدا ھازىرمۇ ناھايىتى مۇبارەك ھېسابلىنىدۇ . ئەمدى 14 ياشقا تولغان ۋە ئۆز تەرىپىدىكى سىياسەتتە دۈشمەنلىرىنى مەغلۇپ قىلغان شاھ ئىسمايىل دىن نۇرىنىڭ دەبدەبىسى سايىسىدە ئۆز ئائىلىسىنىڭ ئاددىيغىنە جاينىمىزىنى پۈتۈن ئىراننىڭ ئالىي تەختىگە ئايلاندۇرۇشقا مۇۋەپپەق بولدى .
ئىسمايىل نەسىل جەھەتتىن تۈرك ھېسابلىنىدۇ . گەرچە مەدداھلىرى ئۇنىڭ دىنىي شۆھرىتىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن سوپى نەسلىنىڭ يەتتىنچى ئىمامى بولغان مۇسادىن باشلانغانلىقىنى سۆزلىسىمۇ ھەزەر دېڭىزنىڭ غەربىي تەرىپىدە ياشىغۇچى يەتتە تۈرك قەبىلىلىرى ئادەت بويىچە ئۇنى ئىلاھ دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ ھۆرمەت قىلاتتى .
ئىسمايىل ھەربىي مۇۋەپپەقىيىتى سايىسىدە ئىران بىلەن ئەرەبىستاننىڭ چوڭ قىسمىدا ھاكىمىيەت ئورناتتى . خۇسۇسەن ، ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ خىزمىتى ۋە شۆھرىتىنى ئاشۇرغان نەرسە شۇكى ، ئاتا – بوۋىلىرىنىڭ ئەنئەنىسى بويىچە ھەرىكەت قىلىپ ، مەزھىپىنى قاتتىق سۈرئەتتە ھىمايە قىلدى ۋە تەرغىبات ۋاسىتىسى بىلەن تۆتىنچى خەلىپە ھەزرەت ئەلى ئەۋلادىغا بولغان ھۆرمىتىنى مىللىي ئىبادەت دەرىجىسىگە كۆتۈردى . ئىسلام دىنىنىڭ ئۆزىگە ئوخشاش قەدىمىي بولغان شىئە مەزھىپىنىڭ سۈلۈكلىرى ئىسلام دۇنياسىنىڭ باشقا تەرەپلىرىگە قارىغاندا ھەر ۋاقىت ئىران خەلقلىرى ئارىسىدا كۆپرەك تارقالغان . شىئەلىك سام قوۋمىدىن چىققان ئىشغالىيەتچىلەر (ئەرەبلەر) تەرىپىدىن ھەر ۋاقىت مەغلۇپ ۋە ئاجىز ئىران ئەۋلادلىرىنىڭ ھېسسىيات – مەيىللىرىنىڭ جاراھەتلىنىشىگە سەۋەب بولماقتا ئىدى .
يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان بايسۇنقۇر مىرزىغا ئوخشاش شىئەلەر ياكى ئەرەبلەرنىڭ بۇخارانى ئىگىلىشى ۋاقتىدا شەرىك بىن شەيخ ئەل مەھدىينىڭ غەليانىدىن پەيدا بولغانغا ئوخشاش يوشۇرۇن رەۋىشتە شىئەلىك بەزەن فىرات دەرياسىنىڭ نېرىقى تەرىپىدە ۋە ماۋەرائۇننەھردە بولسىمۇ ،ئۇنىڭ ھەقىقىي مەركىزى ھەر دائىم ئىران ئىكەنلىكىدىن سۇننىيلەرنىڭ ئەڭ چوڭ نەپرىتى ئۇنىڭغا قارىتىلغانىدى .
بۇ مەزھەپ يوشۇرۇن تۇتۇلغان ۋاقىتتا ، رەقىبلىرى ئېتراز ۋە ئىستېھزا بىلەن قانائەتلىنەتتى . سوپىلار ئۇنى ئۆزلىرىنىڭ بايراقلىرىغا يېزىپ چىقىشلىرى بىلەنلا سۇننىي خانلىرىنىڭ زىيىنىغا ھەرىكەت قىلىشقا باشلىدى . كېيىن سۇننىيلارنىڭ غەزىپىنى ناھايىتى كۈچەيتتى ۋە ھەر ئىككى تەرەپ باراۋەر ھالەتتە دىننى ئۆزلىرىنىڭ دۇنياۋى مەقسەتلىرى يولىدا باھانە قىلىشتى . بۇ مەزھەپ دۈشمەنلىكنىڭ نەتىجىسى ئاسىيانىڭ غەربىدە ئۇزۇن ھەسەن بىلەن ئىستانبول فاتىھى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇشلار ۋاقتىدا كۆرۈندى ۋە ئۇرۇشنىڭ كۈچىيىشىگە سەۋەبچى بولدى ؛ شۇ پەيتلەردە ئىران تۈركلىرىنىڭ «يا ، ئەلى!» دېگەن تاۋۇشلىرى ئاڭلىناتتى .
ئەمما شەرقتە بۇ مەزھەپ دۈشمەنلىكى بىر مۇنچە ۋاقىت كۈل ئاستىدىكى چوغدەك كۆمۈلۈپ ياتتى ۋە مەدەنىي ھاياتتا نازۇك بىر سۈرئەتتە مەيدانغا چىقتى . سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىنىڭ بۇ ۋاقىتتىكى ساراي ئەھۋالىدىن مەلۇم بولىدۇكى ، ھىرات ۋە ماۋەرائۇننەھرنىڭ ئىرانلىق سۇننىي ئەرەبلىرى ئىران مەدەنىيەت ۋە مائارىپنىڭ يالغۇز شىئەلەرگە مەخسۇس بولمىغانلىقىنى ئىسپات قىلىدۇ . بىر ئاز كېيىن خۇراساندا تېمۇرىيلار بىلەن دوستلۇق مۇناسىۋىتىنى ئورناتقان ئۇزۇن ھەسەن دەۋرىدە بۇ مەسىلە ئوتتۇرا ئاسىيادا ، خۇسۇسەن ، بۇخارادا يۇقىرى دەرىجىدە ئەھمىيەتكە ئىگە بولدى . بۇنىڭ سەۋەبلىرىدىن بىرى ئەبۇسەئىدنىڭ ، سۇننىيلەرنىڭ ھەق يولىدا قۇربان بولۇشى ھېسابلىنىدۇ .
شىئەلىك ئىراندا كەڭ تارقىلىشى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ بۇ غەيرىي ئېتىقادقا نەپرىتى كۈچىيىشكە باشلىدى . سۇلتان ھۇسەيىن مىرزىنىڭ ھايات ۋاقتىدىمۇ ھىرات ، بۇخارا ، سەمەرقەند ئۆلىماسى شىئەلەرگە ئەبلەخلىق ۋە نومۇسسىزلىق تامغىسىنى بېسىپ ، مۇسۇلمان بولمىغانلىرى ئۈچۈن دەپ ئۇلارنىڭ ئومۇمىي رەۋىشتە قۇل قىلىپ سېتىلىشىغا ئىمكانىيەت يارىتىپ بەردى ۋە ئۇلار بىلەن نىكاھلىنىشنى مەكرۇھ دەپ ئېلان قىلدى .
شايبانىي مۇھەممەدخان ئۆزىنىڭ خۇراساندىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرىدىن كېيىن ، ئىستىلا يولىدا ئىراق چېگرىسىغا يېقىنلىشىپ كەلگەن مەزگىللەردە ، سۇننىي ۋە شىئە مەزھەپلىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت ئەنە شۇنداق ھالەتتە ئىدى . شاھ ئىسمايىل بىلەن ئىككى ئوتتۇرىدا توقۇنۇش كېلىپ چىقىشى تەبىئىي ئىدى . تۈركلەر : «قىلىچىنى چىقارغان ئادەمگە ئۇنىڭدىن پايدىلىنىش ئۈچۈن سەۋەب ئىزلەشكە ئېھتىياج قالماس» دېيىشەتتى . شايبانىي شۇنىڭغا بىنائەن ھەرىكەت ئېلىپ بېرىشى مۇمكىن ئىدى . لېكىن ئۇ قەھرىمان سوپىغا قارشى جەڭنى مۇقەددەس دىن روھى بىلەن جانلاندۇرۇپ ، يەنىمۇ كۈچلۈكرەك ھاياجان ھاسىل قىلىش ئۈچۈن ئەۋلادىنىڭ بىر ۋائىزى سۈپىتىدە يۈزلەندى ۋە ھىجرىيە 914 (مىلادىيە 1508) – يىلى ئۇلارغا مۇنداق مەزمۇندا مەكتۇپ يازدى : «ئەي ئىران ھۆكۈمدارى ! ماڭا كەلگەن مەلۇماتقا قارىغاندا ، سەن زالالەت يولىغا ئەگىشىپ ، شەيتاننىڭ ئىغۋاسىغا بېرىلىپ ، شىئە مەزھىپىنى تارقىتىۋېتىپسەن . سېنى ئالاھىدە ئاگاھلاندۇرىمەنكى ، بۇ غەيرى ، شەرئىي مەزھەپتىن ۋاز كېچىپ ، ئەھلى سۈننەت جامائەسىگە قايتقىن ، بولمىسا ياققان ئىسيانىڭنىڭ يالقۇنى ئۆزەڭنى كۆيدۈرىدۇ ، سەن پۈتۈنلەي خاتا يولدىسەن . شەيتاننىڭ كاساپىتىدىن مەڭگۈ قۇتۇلۇش ئۈچۈن بۇ زالالىتىڭدىن ۋاز كېچىپ ، ھەق يولىغا قايت . ئەگەر مېنىڭ بۇ سۆزلىرىم سەن تەرەپتىن ئېتىبارغا ئېلىنمىسا ، بەلكى ھېسابسىز كۆپ لەشكەرلىرىم بىلەن ئىراققا كىرىمەن ۋە ئۆتكۈر قىلىچىمنى قولۇمغا ئېلىپ ، سېنىڭ ئىسپاھان سارىيىڭ ھەرقانچە گۈزەل ، گۈمبەزلىرى ھەرقانچە ئېگىز بولسىمۇ ، ئۇنى يەر بىلەن يەكسان قىلىۋېتىمەن . مېنىڭ جازايىم ئىراق ئەھلى ئۈچۈن قىيامەتكىچە ئۇنتۇلمايدىغان دەرىجىدە شىددەتلىك بولىدۇ» .
شاھ ئىسمايىل بۇ مەكتۇپنى جاۋابسىز قالدۇرغان بولۇشى مۇمكىن ، شايبانىي بۇ ئىشنى ئۇنىڭ ئاجىزلىقىغا تاقاپ ، قول ئاستىدىكى كەڭرى مەملىكەتنى يەنىمۇ كېڭەيتىش نىيىتىگە چۈشتى . خۇراساننىڭ جەنۇبىدىكى شەپقەتسىز ئۆزبېك ئوردىسى قەندىھارنىڭ نېرىقى تەرىپىگە كېچىپ ئۆتتى . ئۇلار شۇ تەرىقىدە كىرمان ئۈستىگە ھۇجۇم قىلىشقا ھازىرلىق قىلىۋاتقان پەيتتە شاھ ئىسمايىل ھۇجۇمنى توختىتىش قەستى بىلەن شايبانىيغا ۋەكىل ئەۋەتتى . شايبانىي يەنە دوق قىلىش ۋە پوپوزا بىلەن جاۋاب بەردى : سوپىغا قەلەندەرلەر مەخسۇس سەدىقە ئىشلىتىغان كاسكۇل (كاسا) ۋە ھاسا ئەۋەتتى ۋە تۆۋەنكىدەك مەكتۇپنى يازدى : «بۇ ھەدىيىلەرنى قوبۇل قىلغىن . بۇلار سېنىڭ ئاتاڭدىن قالغان مىراس ئالامەتلىرىدۇر . ئەمما ، مەن مەشھۇر ئۇلۇغ بوۋام چىڭگىزدىن مىراس بولغان قىلىچى ۋە ھاكىمىيەتنى ئالدىم . ئەگەر سەن ئۆزۈڭنىڭ تىلەمچىلىك ئۇنۋانىڭدىن رازى بولمىساڭ ، ئۆز مۇئامىلەڭدىن كۆرۈپ ، ئۆزۈڭدىن رەنجىگىن» .
مىرخاندنىڭ رىۋايىتىگە قارىغاندا ، شاھ ئىسمايىل بۇنىڭغا قارشى : «خوپ ، ئەگەر مەن دەرۋىش بولسام ، ئۇلۇغ ئىمام رىزانىڭ قەبرىنى زىيارەت قىلىش ئۈچۈن مەشھەدكە بېرىش پىكرىدىمەن . سەن بىلەن شۇ يەردە ئۇچرىشىمىز» دېگەن . شاھ ئىسمايىل ئۇرۇش سەپىرىگە تامامەن تەييار ئىدى . شايبانىي بولسا ، تىك قىيالار ئارىسىدا جايلاشقان فىروز كوھى قەبىلىسىنىڭ ئىسيانى سەۋەبىدىن جەنۇبقا ھەرىكەت قىلىشنى توختىتىشقا مەجبۇر بولدى . ئۇلارنى جازالاش بىلەن ئاۋارە بولۇۋاتقان پەيتتە ، شاھ ئىسمايىلنىڭ كۈچلۈك بىر قوشۇن بىلەن مەشھەد تەرەپكە بېرىشى ھەققىدە خەۋەر ئېلىندى . بۇنىڭ ئۈستىگە ، يەنە سىر دەريادا قىرغىزلارغا قارشى كۈرەش قىلىۋاتقان ئوغلى مۇھەممەد تېمۇرنىڭ مويۇنسىز ھەسەننىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچراپ دەھشەتلىك ھالدا يېڭىلگەنلىكى ھەققىدە ماۋەرائۇننەھردىن پەۋقۇلئاددە تەئەججۈپلۈك ۋە قايغۇلۇق ئىككىنچى بىر خەۋەر يېتىپ كەلدى . شۇ تەرىقىدە شايبانىينىڭ كۈچلۈك قولىغا ، ئۆتكۈر كۆزىگە ئەينى ۋاقىتتا ئۈچ تەرەپتىن زەربە سېزىلدى . بۇنىڭدىن تاشقىرى ، ئۇزاق سەپەر مۇشەققەتلىرى بىلەن ئۇنىڭ لەشكەرلىرى چارچىغان ۋە بوشىشىپ قالغان ئىدى . شايبانىينىڭ ئۆزىمۇ مەرۋىدە ، ئامۇ دەريانىڭ نېرىقى تەرىپىگە كېتىش ياكى دۈشمەننى چۆلنىڭ ياقىسىدا كۈتۈش توغرىسىدا قەتئىي بىر قارارغا كېلەلمىدى . ھالبۇكى بۇ پەيتتە شاھ ئىسمايىل دامغان ، سەبزىۋار ، نىشاپۇرنىڭ ساقچى ئەسكەرلىرى بولغان ئۆزبېكلەرنى قوغلاپ ، پەۋقۇلئاددە سۈرئەت بىلەن مەشھەدكە يېقىنلاشماقتا ۋە دەھشەتلىك قوشۇن گۇرۇھلىرى بىلەن تاجاۋۇزنى داۋام قىلدۇرماقتا ئىدى .
شۇنداق ئەھۋالدا شايبانىي ھېچقانداق جايدىن ياردەم ئېلىشقا ئىمكانىيەت قىلالمىدى . نەتىجىدە ئۇنىڭ ئۈچۈن يىگانە چارە – ۋاقتى يېتىپ ياردەم كېلىپ قالسا ، قامالدىن قۇتۇلۇپ چىقىپ كېتىش ئۈمىدى بىلەن مەرۋى قەلئەسىنىڭ تاملىرى ئىچىدە ئۆزىنى ھىمايە قىلىشتىن ئىبارەت بولدى .
شايبانىي مەرۋىگە كىرىۋالسا ، ۋاقىتتىن ئۇتىۋېلىشنى بىلگەن شاھ ئىسمايىل ھىلە كۆرسىتىشكە ئۆتتى . ئۇ شايبانىيگە قېيدىغان ھالەتتە تۆۋەندىكى مەزمۇندا مەكتۇپ ئەۋەتتى : «سەن مېنى ئەزەربەيجاندا زىيارەت قىلىشقا ۋەدە بەرگەنىدىڭ . لېكىن سۆزۈڭدە تۇرمىدىڭ . شەخسەن مەن ئۆزۈم خۇراسانغا كەلدىم . شۇنىڭ ئۈچۈن سەن مېنى قوبۇل قىلىشنى خالىمايسەن . مۇساپىرنىڭ ئالدىدا دەرۋازىلىرىڭنى يېپىۋالدىڭ . مەلۇم بولدىكى ، ھازىر سەن بۇ يەردە يوشۇرۇنۇپ ئېلىشنى خالىمايسەن . ئىران ۋە ئەزەربايجاندىكى مەلۇم ۋەقەلەر مېنىمۇ قايتىشقا مەجبۇر قىلدى . شۇ سەۋەبتىن مەن بۇ يەردىن ئەسكەرلىرىمنى ئېلىپ كېتىمەن . كۆرۈشۈشىشىمىزنى تەقدىرگە ھاۋالە قىلىشقا قارار قىلدىم» .
سۆز ئاخىرىدا ئىشمۇ بېجىرىلدى . ھىيلىگەر ئىران ھۆكۈمدارىنىڭ ئەسكىرى قايتىشقا باشلىدى . قايتۇرما ھۇجۇم باشلاندى . چارچىغان ۋە ئاز مىقداردا قالغان ئۆزبېك ئەسكەرلىرى شەخسەن شايبانىينىڭ قوماندانلىقىدا چېكىنگۈچى ئەسكەرلەرنىڭ ئارقا تەرىپىدىن ھۇجۇم قىلىپ ، ئۇلارنى مۇرغاپنىڭ نېرىقى تەرىپىگىچە قوغلىدى . شۇ چاغدا ئارقىسىدىكى كۆۋرۈكنىڭ بۇزۇلغانلىقىنى كۆرۈپ ، ئۆزلىرىنىڭ ھىيلە قۇربانى بولۇشقانلىقىنى چۈشەندى . 17 مىڭغا قەدەر ئىرانلىق ئۆزبېكلەرنى بىر دائىرە ئىچىگە ئوراپ ئالغاندىن كېيىن ، دەھشەتلىك سۈرئەتتە قانلىق جەڭ باشلىنىپ ، شايبانىينىڭ ھالاكىتى بىلەن ئاياقلاشتى . دۈشمەنلىرى ئېتىراپ قىلغىنىدەك ، ئۆزبېكلەر ھالاكىتىنىڭ مۇقەررەر ئىكەنلىكىنى بىلىپ ھەقىقىي قەھرىمانلىق بىلەن قارشى تۇردى . ئۆزبېكلەرنىڭ يېرىمى ھالاك بولۇپ ، شايبانىي بىرنەچچە سادىق ۋە قەھرىمان تەرەپدارلىرى بىلن ئىرانىيلارنىڭ زىچ سەپلىرىنى بۇزۇپ چىقىپ جەڭنى ئاخىرغىچە داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن ، ئۆزىنىڭ ساراي دائىرىسىگە كېتىشكە ھەرىكەت قىلدى . لېكىن ، ناھايىتى تېزلا تۇتۇلۇپ قالدى ۋە پۈتۈن تەرەپدارلىرى بىلەن بىرلىكتە قەتلى قىلىندى . ئۇنىڭ نۇرغۇن يېرىدىن يارىلانغان گەۋدىسى مۇشۇ خارابە ئىچىدە ئۆلتۈرۈلگەنلەر ئارىسىدىن تېپىلدى .
شايبانىي قەھرىمانلارچە ھالاك بولغان ۋاقتىدا 61 ياشتا ئىدى . شاھ ئىسمايىل ئۇنىڭ باش چانىقىنى ئالتۇن بىلەن قاپلىتىپ ، قاچا ئورنىدا پايدىلاندى . ئىككىنچى بىر رىۋايەتكە قارىغاندا ، ئۇنى ئىستانبولغا ، سۇلتان بايەزىدقا ئەۋەتكەن ئىمىش . چۈنكى ماۋەرائۇننەھر ھۆكۈمدارى بىلەن سۇلتان بايەزىد ئوتتۇرىسىدا ھەربىي ئىتتىپاق بار ئىدى . شايبانىينىڭ ئوڭ قولى گەۋدىسىدىن ئېلىنىپ ،تۆۋەندىكى مەزمۇندا مەسخىرىلىك بىر خەت بىلەن ئۆزبېكلەرنىڭ تەرەپدارى بولغان ، مۇزاندىران ھاكىمىغا ئەۋەتىلگەن ئىكەن . خەتتە مۇنداق سۆزلەر يېزىلغان : «سەن ھەر ۋاقىت شايبانىينىڭ تەرىپىنى ئېلىشنى ئىستەيتتىڭ . پەقەت ئۇنىڭ تىرىكلىكىدە بۇ ساڭا نېسىپ بولمىدى . شۇ تىلىكىڭ ئەمەلگە ئاشسۇن دەپ شاھ ئىسمايىل ھازىر ساڭا شۇ ھامىيىڭنىڭ قولىنى بەردى» . بۇنى ئىران تارىخچىلىرى نەقىل كەلتۈرگەن . ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخچىلىرىنىڭ ئېيتىشلىرىغا قارىغاندا ، ئۇنىڭ مىيىتى ئۆزى تەرىپىدىن سەمەرقەندتە بىنا قىلىنغان گۈزەل بىر مەدرىسە ئىچىدە ھىجرىيە 916 (مىلادىيە 1510) – يىلىدا دەپنە قىلىنغان ئىكەن . ئۇنىڭ ۋاپاتى ھەم تارىخى ، شۇنىڭدەك مەقبەرسىمۇ بىر شېھىتنىڭ زىيارەتگاھى سۈپىتىدە ئامما تەرىپىدىن ئەزىزلەنمەكتە .
شايبانىي مۇھەممەد ھەقىقەتەن ئۆزگىچە بىر زات ئىدى . خۇسۇسەن تارىخىي جەھەتتىن مەشھۇر ماۋەرائۇننەھرنىڭ سىياسىي جەھەتتىن ئەھمىيەتسىز بىر مۈلكى – بۇخارا خانلىقىدىكى ئىنقىلاب نۇقتىسى دەل ئۇنىڭ دەۋرىدە باشلانغىنى شايبانىينىڭ شەخسىيىتىنى ھۆرمەتكە سازاۋەر قىلىدۇ .
شايبانىينىڭ ھايات تارىخىدا ئېتىبارغا سازاۋەر ئالاھىدە ئۈچ مۇھىم نۇقتا بار . ئۇ ئالدى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيالىقلارنىڭ ئىچكى كۈچلىرىگە تايىنىپ ھەربىي يۈرۈشلەرنى قىلغان ۋە ئاخىرى چېگرىسى ئامۇ دەريا دائىرىسىدىن ناھايىتى ئۇزاققا سوزۇلغان بىر مەملىكەتنى بەرپا قىلغان بۈيۈك ساھىپقىراننىڭ ئاخىرقىسى ئىدى . بۇنىڭدىن كېيىنكى جەڭگىۋار يولباشچىلار ، ماھارەت ۋە ھىرىسمەنلىكى قانچىلىك چوڭ بولسىمۇ ، بۇ جەھەتتىكى بەخت – ئامەتكە ئېرىشەلمىدى . ئىچىدىن كۈچەيگەن ئىران غەربتىكى بۇخارا ۋە سەمەرقەند ئەللىرى ئۈچۈن يېڭىلمەس ، يۈكسەك ۋە مېتىندەك بىر تام ھالىغا كەلدى . ئىككىنچىدىن ، بۇندىن كېيىن ئوتتۇرا ۋە غەربىي ئاسىيادا قەبىلىلەر ئۇرۇش قەتئىي تۈگىدى . ئۆزبېكلەر توران يايلىقىدىن غەربىي جەنۇبقا چۈشكەن قەۋملەرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قەبىلىسى بولىدۇ . ئۈچىنچىدىن ، ئامۇ ، سىر دەريالىرىنىڭ نېرىقى تەرىپىدىكى مۇسۇلمانلار بىلەن غەربىي ئاسىيادىكى دىن قېرىنداشلىرى ئوتتۇرىسىدا ناھايىتى يېقىن بولمىسىمۇ ، دائىمىي بىر ئالاقە بار ئىدى . تېمۇرىيلارنىڭ ئىنقىرازى ۋە ھالاكەتلىرى بىلەن بۇ ئالاقە تامامەن يوقالدى . خۇسۇسەن ، سەپەۋىيلەرنىڭ شىئەلىكلەرنى قۇۋۋەتلىشى سەۋەبىدىن ئالاقىنىڭ ئۈزۈلۈشى يەنىمۇ جىددىيلەشتى ، بۇ ئايرىمچىلىق ۋە مەزھەپچىلىك بىلەن سەپەۋىيلەر ئىسلام گەۋدىسىنى ئىككىگە ئايرىپ تۇرىدىغان بىر قوزۇق قاقتى .
شايبانىينىڭ كۆچمەنچى قوۋملىرى بىلەن بۇ ئۆلكىنىڭ شىمالىي تەرىپىگە يۈرۈش قىلىشى ، بۇ يەردە تامامەن مەلۇم دىنىي ، ئىجتىمائىي ئۆزگىرىش قىلىنغان (شىئەلىك تارقىلىشى) ۋاقتىغا توغرا كەلگەنلىكى ئۈچۈن ماۋەرائۇننەھر تېخىمۇ تېزرەك مۇستەقىل بولۇۋالدى : ناھايىتى قەدىمكى زامانلاردىكىگە ئوخشاش ماۋەرائۇننەھرنىڭ سۇ چىگرىسى تۇران بىلەن ئىران ئارىسىدا ئاساسىي بىر چېگرا ھالىنى ئالدى .
شايبانىينىڭ شەخسىي خۇسۇسىيەتلىرى توغرىسىدا شۇلارنى ئېيتىش مۇمكىن : ئۇ ، ھەر ھالدا ئۆزىنىڭ ئىرانلىق دۈشمەنلىرى تەرىپىدىن ، تەسۋىرلەنگىنىدەك ، نېمىنى خالىسا ، شۇنى ئىجرا قىلىشقا تىرىشىدىغان ۋەھشى بىر ئادەم ئەمەس ئىدى . مەسىلەن ، ئۇ زاماننىڭ روھانىي ئۆلىمالىرىغا چوڭ ھۆرمەت ، ھەتتا بالىلارچە ئىتائەت قىلىپ ، بارلىق ئۇرۇش سەپلىرىدە ئۆزى بىلەن بىللە كىچىككىنە بىر كۇتۇپخانىسىنى ئېلىپ يۈرەتتى . تېمۇرگە ئوخشاش بۇ ھەم دەمەشق ۋە ھەلەپ ئۆلىماسى بىلەن دىنىي مۇنازىرىلەرگە قاتناشقان . قۇرئاننىڭ بەزىبىر ئايەتلىرى ھەققىدە ھىراتنىڭ پىشقەدەم تەفسىرچىلىرى بولغان قازى ئىختىيارى ۋە مۇھەممەد يۈسۈپكە ئېتىراز بىلدۈرگەن ئىدى . بابۇر شايبانىينىڭ مەنىسىز ۋە لەززەتسىز شېئىرلارنى يازغانلىقىنى ، ئۇلارنى مۇنبەردە ئوقۇشقا ئەمىر قىلغىنىنى ئىستېھزا بىلەن بايان قىلىدۇ . ئەسلىدە بولسا ، بۇ ئۇرۇش ئادىمى مائارىپ ۋە مەدەنىيەت ھەققىدە ئۆز دەۋرىنىڭ روھىدىن تولۇق خەۋەردار ۋە زامانىسىدىكى شائىرلارنىڭ كۆپىنچىسىدىن ئارتۇق دەرىجىدە قەلەم ئىگىسى ئىدى . چۈنكى ئۇنىڭ شېئىرلىرى دۈشمەنلىرىنىڭ پىكرىنىڭ ئەكسىچە بولۇپ ، بۈيۈك بىر ئىقتىدار ۋە گۈزەل تەبىئەتكە تەئەللۇق ئىكەنلىكىنى ، ئۇ ھەم تۈركىي ، ھەم فارسىي ، ھەم ئەرەبىي تىللاردىنمۇ خەۋەردار ئىكەنلىكىنى كۆرسەتتى . سۇلتان ھۈسەيىن مىرزىنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ، بىر سىقىم دانغا مۇھتاج بولۇپ قالغان كۆپلىگەن ئۆلىمالار شايبانىيدىن ھىممەت كۆردى . ئۇ ئۆلىمالارنى خىزمەتكە ئورۇنلاشتۇرۇپ ، تېگىشلىك ئورۇنغا ئىگە قىلدى . بۇخارا ، سەمەرقەند ، تاشكەنتتە مەدرىسە ۋە مەسچىتلەر سېلىشقا ئەمىر قىلدى . ھەتتا ھەربىي يۈرۈشلەردىمۇ ئۆز ئەتراپىدا بىر نەچچە ئۆلىمالار بولۇپ بۇلار ئۇنىڭغا ھۆرمەت ۋە ساداقەت كۆزى بىلەن تىكىلەتتى . گەرچە ئۆزبېك نامى ئۆزىنىڭ پەيدا بولۇش ۋاقتىدا ۋە كېيىنرەك ، ھەتتا ھازىرمۇ ھەم ئىرانىيلار نەزەرىيە يامانلىق ۋەھشىيلىك بىلەن بىر مەنىدە قوللىنىلسىمۇ ، بۇ سۆزلەر بىر تەرەپلىمە ۋە شايبانىيغا نىسبەتەن توغرا ئەمەس . چۈنكى ئۇ مائارىپ جەھەتتىن ، ئالدىنقى تېمۇر شاھزادىلىرىنىڭ كۆپىنچىسىدىن تۆۋەن ئەمەس ئىدى .