ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ بارلىققا كىلىشى

بۇ ئىلمى ماقالە ياكى تەرجىمە ئەسەر ئەمەس. پەقەت ئىسلام تارىخى دەرسىدىن قالدۇرۇلغان خاتىرىلەر. سىلەر بىلەن ئورتاقلىشىش ئۈچۈن يوللاپ قويدۇم.

ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ بارلىققا كىلىشى
(دەرىس خاتىرلىرى)
مەھزۇن

ئىسلام دىنى، پەيغەمبەرئەلەيھىسسالام ئاللاھ تەرىپىدىن پۈتۈن ئىنسانلارغا ئېلىپ كەلگەن ئىلاھى دىن. ئىسلام تارىخى بولسا بۇ دىننىڭ بارلىققا كىلىش ۋە تارقىلىش تارىخىدىن ئىبارەتتۇر.

 تارىخ سۆزى ۋە ئېنىقلىما
تارىخ سۆزى ئەرەپچىگە كېيىن كىرىپ ئەرەپچىلەشكەن سۆزدۇر. چۈنكى جاھىلىيەت دەۋرىدە بولسۇن ياكى ئەرەپلەرنىڭ شېئىرلىرىدا بولسۇن ۋە ياكى قۇرئاندا بولسۇن «تارىخ» سۆزىنى ئۇچرىتالمايمىز. تارىخ سۆزى سام تىللىرىدىكى (e-r-h) مەنبەسىدىن كەلگەن بولۇپ ئەرەپچە لۇغەتلەرگە كىرىپ «بىرەر ۋەقە ياكى بىرەر ئىشنىڭ ۋاقتىنىڭ بەلگىلەنمىسى» دېگەن مەنالارنى ئىپادىلىگەن..
بۇرۇنقى زامانلاردا تارىخ سۆزى «كالىندار(يىلنامە)-cronologie» مەنىسىدە ئىشلىتىلگەنىدى. ھازىرمۇ بەزى ئۇرۇنلاردا مۇشۇ خىل مەنادا قوللىنلىۋاتىدۇ. يەنى بىر كىشىنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتىغا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلار؛ تۇغۇلغان يىلى، ئاي ۋە كۈن دېگەنلەرگە ئوخشاش. بۇ مەنىدە ئىشلىتىلگەندە تارىخ كالىنداردىن ئىبارەت بولىدۇ. كالىندارچىلىق، (ۋاقىتنى بەلگىلەش) تارىخنىڭ مۇھىم ئاساسلىرىدىن بىرى. تارىخنىڭ يەنە بىر ئاساسى ماكان (ئۇرۇن،يەر)دۇر. ئۆتمۈشتە مەيدانغا كەلگەن ئەمما زامان ۋە ماكانى ئېنىق بولمىغا ۋەقەلەرنى تارىختا توغرا چۈشۈنۈش مۇمكىن ئەمەس. شۇنىڭ ئۈچۈن تارخچىلار بىر ۋەقەنى تىلغا ئالغاندا ئۇنى چۇقۇم بىر زامان ۋە ماكانغا ئۇرۇنلاشتۇرۇشقا تىرىشىدۇ.
بىز ھازىر قوللىنىۋاتقان تارىخ ئاتالغۇسى ھىجىرىيە 2- ئەسىر (مىلادىيە 8-ئەسىر)نىڭ باشلىرىدا ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ مەيدانغا كىلىشى بىلەن بىللە قوللىنىشقا باشلىغان. ئۇنىڭدىن بۇرۇن تارىخ سۆزى ئورنىغا "خبر، أخبار" (خەۋەر) سۆزى، تارىخچى ئورنىغا "أخباري" (خەۋەرچى) سۆزى ئىشلىتىلەتتى.ئىسلام تارىخىدا «تارىخ» سۆزىنى ئىشلەتكەن تۇنجى كىتاپ ئەۋانە ئىبنى ئەلھەكەم (147 ھ ۋاپاتى. 766م)نىڭ «كىتابۇت تارىخ» دېگەن ئەسىرى. تارىخ سۆزى مىلادىيە 9- ئەسىردىن كېيىن كەڭ دائىردە ئۇمۇملىشىشقا باشلىغان ۋە ئۆز ئالدىغا بىر ساھە بولۇپ قالغان.
تارىخ سۆزى دەسلەپ ئەرەبىستاننىڭ جەنۇبىدا ئىشلىتىلىشكە باشلىغان ۋە ئورتاق ئەرەپ تىلىغا يەمەن شېۋىسىدىن كىرگەن. تارىخقا ئۆز ئالدىغا بىر ساھە بولۇش سۇپىتى بىلەن ھەر خىل ئېنىقلىمىلار بىرىلگەن. كۆپ قىسىم ئىسلام تارخچىلىرنىڭ بىرلىككە كەلگەن ئېنىقلىمىسى بولسا: ئۆتمۈشتىكى چوڭ-چوڭ ۋەقەلەرنى تەتقىق قىلىدىغان بىر ئىلىم.
دەسلەپكى ئىسلام تارىخلىرى رىۋايەت (نەقىل) تۈسىنى ئالغان تارىختۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ ۋاقىتتىكى تارىخچىنىڭ ۋەزىپىسى ۋەقەلەرنى ئەڭ توغرا ۋە بىتەرەپلىمىلىكتىن خالى ھالدا رىۋايەت قىلىش بولغان. بۇ خىلدىكى تارىخلاردا ۋەقەلەرگە ئالاقىدار ئۇچۇرلار ھېچقانداق ئۆزگەرتىشكە ئۇچرىماستىن ئەسلىدىكىگە ئوخشاش شەكىلدە كۈنىمىزگىچە يىتىپ كىلەلىگەن. بۇ تارىخچىلار ۋەقەلەرگە ئۆز قاراشلىرىنى ئاساسەن ئارىلاشتۇرمىغان.
ئاتاقلىق جەمئىيەتشۇناس ۋە تارىخچى ئىبنى خەلدۇن (808 ھ ۋاپاتى. 1406 م) تارىخقا مۇنداق ئىككى خىل ئېنىقلىما بەرگەن. بىرى: خەلىقلەرنىڭ ئۆزلىرىدىن كېيىن كىلىدىغانلارغا يەتكۈزىدىغان ئىلىم. ئىككىنچىسى: تارىخ؛ چۈشىنىش، تەتقىق قىلىش، ۋە ۋەقەلەرنىڭ قانداق ۋە نىمە ئۈچۈن مەيدانغا كەلگەنلىكىنى ئىنچىكە ھالدا تەپسىلى ئوتتۇرغا قۇيۇش. بۇنىڭغا قارىغاندا تارىخ ئىلمى ھېكمەت ئىلىملىرىدىن بولۇشقا لايىق بىر ئىلىمدۇر.
ئىسلام تارىخچىلىرى، ۋەقەلەرنىڭ ۋاقتىنى بىلىش ئۈچۈن ئىسلامىيەتتىن كېيىن ئوتتۇرغا چىققان ھىجىريە كالىندارىنى ئىشلىتىشكە باشلىغان. ئەرەپلەر ئىسلامىيەتتىن بۇرۇن ھەرخىل كالىندارلارنى ئىشلىتەتتى. ئەمما مۇقىم ۋە بىر خىل كالىندار-يىلنامە بېشىغا ئىگە ئەمەس ئىدى. مۇسۇلمانلارنىڭ ھىجرى كالىندارىنى قايسى ۋاقىتتا، نېمە سەۋەپتىن قوللىنىشقا باشلىغانلىقى ھەققىدە ھەر خىل رىۋايەتلەر مەۋجۇت. (بۇ رىۋايەتلەر تەبەرىنىڭ «مىللەتلەر ۋە ھۆكۈمدارلار» ناملىق ئەسىرىدە تەپسىلى تىلغا ئېلىنغان). بىر خىل رىۋايەتتە پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام مەدىينىگە ھىجىرەت قىلىپ ئىسلام دۆلىتىنىڭ ئاساسىنى تىكلەپ بولغاندىن كېيىن ھىجرەت ۋاقتىنى ئاساس قىلىپ بىر يىلنامىنىڭ تۈزۈلىشىنى بۇيرىغان. يەنە بىر خىل رىۋايەتتە ھىجىرىيەنىڭ 7- يىلى يەنى مىلادىيە 638- يىلى خەلىفە ئۆمەرنىڭ تەشەببۇسى بىلەن ھىجىرىيە كالىندارى قۇبۇل قىلىنىپ ئىشلىتىلىشكە باشلىغان.
يۇقارقى ئىكككى رىۋايەتنىڭ ئىككىنچىسىنى قۇبۇل قىلىشقا مۇۋاپىق سەۋەپ تاپالايمىز. ئۆمەر دەۋىرىدە دىۋانلار قۇرۇلۇشقا باشلىغان ۋە شۇ ۋاقىتتا يېزىلغان ۋەسىقىلەرگە يىلنامە قۇيۇش ئېھتىياجى تۇغۇلغان. بۇ ئېھتىياجنى بىر تەرەپ قىلىش ئۈچۈن خەلىفە ئۆمەر پىشقەدەم ساھابىلەرنى چاقىرىپ بۇ ھەقتە مۇزاكىرە قىلىشقان. مۇزاكىرە جەريانىدا مۇسۇلمانلار ئۈچۈن مۇھىم بولغان ۋەقەلەر يەنى پەيغەمبەرنىڭ تۇغۇلىشى، تۇنجى ۋەھى نازىل بولغان ۋاقىت ۋە پەيغەمبىرىمىزنىڭ ۋاپات بولغان ۋاقتى قاتارلىق ۋەقەلەرنى يىلنامە قىلىش تەكلىپلىرى بىرىلگەن. پەيغەمبىرىمىزنىڭ تۇغۇلغان ۋاقتى ۋە تۇنجى ۋەھى نازىل بولغان ۋاقىتلار ئېنىق بولمىغانلىقى ئۈچۈن بۇلارنى تاللىمىغان. پەيغەمبىرىمىزنىڭ ۋاپات تارىخىنى بولسا قايغۇلۇق ئىش بولغانلىقى ئۈچۈن تاللاشنى لايىق كۆرمىگەن. ئاخىردا ۋاقتى ئېنىق بولغان ھەمدە ئىسلام تارىخىدىكى بۇرۇلۇش نوقتا بولغان ھىجرەت ۋاقتىنى يىلنامە بېشى قىلىپ بېكىتكەن. ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلگەن ھىجىرى يىلنامىسى يېزىلغان ۋەسىقە ھىجىرىنىڭ 22- يىلى مىلادىيە 643-يىلى يېزىلغان ۋەسىقىدۇر.

تارىخنىڭ پايدىلىرى

تارىخنىڭ ئىنسانلارغا پايدىلىق بىر ئىلىم ئىكەنلىكىدە ھەممە بىردەك قاراشقا ئىگە. تارىخ يالغۇز ئۆتمۈشتىكى ۋەقەلەرگە كۆز يۈگۈرتۈش بىلەنلا ئەمەس بەلكى كۈنىمىز ۋە كېلەچىكىمىزگە يول كۆرسۈتۈش بىلەن ئۆز مەناسىنى تاپىدۇ. تارىخنىڭ پايدىلىرى ھەققىدە ئىسلام تارىخچىسى ئىبنى ئەسىرنىڭ مۇنۇ سۆزلىرى يىتەرلىكتۇر: «ئىنسان ئۆتمۈشتىكى ۋەقەلەرنىڭ نەتىجىسىگە قاراپ ئالدىدا بىر ئىبرەت دەرىسىنىڭ مەلۇم بولغىنىنى كۆرىدۇ. بۇنىڭ بىلەن بىللە ئىنسان قايسى يولنى بويلاپ ماڭىدىغانلىقىغا دائىر تەجرىبە ۋە بىلىمىنى ئاشۇرغان بولىدۇ. تارىخ ياخشى ياكى يامان تەرەپلىرى بىلەن تەكرارلانغان بىر دەرىستىن ئىبارەتتۇر. بۇنىڭدىن پايدىلانغان ئادەمنىڭ ئەقىلى ۋە ئىدراكى ئاشىدۇ.». (ئىبنى ئەسىر. ئەلكامىل فىتتارىخ). ئىبنى ئەسىرنىڭ دېگىنىگە ئوخشاش تارىخ تەكرارلىنىدۇ. ئەگەر ئىنسانلار تارىختىن ھەقىيقى ئىبرەت ئالغان بولسا تەكىرارلانمىغان بولاتتى.
ئىسلام تارىخى ۋە مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتىنى توغرا بىلىشتە مۇسۇلمانلار ئۈچۈن چوڭ پايدا بار. چۈنكى ئىسلام تارىخى ئىسلام دىنى تارىخىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى. يەنە بىر تەرەپتىن پەيغەمبىرىمىزنىڭ ۋە ئۇنىڭ ساھابىلىرىنىڭ ھاياتى ۋە ياشاش ئۇسۇلىدا بىزنىڭ ئۆرنەك ئېلىشىمىزغا تېگىشلىك نۇرغۇن ئىشلار بار.
ئۆزلۈكىنى يۇقاتقان ۋە تارىخىنى ئۇنۇتقان مىللەت قارىشى كۈچلەردىن ئۆزىنى ساقلاپ قالالمايدۇ. ئىشغالىيەتچىلەر ئىشغال قىلغان رايۇنلاردا تۆۋەندىكىدەك ئىككى خىل ئۇسۇلنى قوللىنىپ كەلمەكتە: بىرىنچى ئىشغال قىلىنغان يەردىكى ئىنسانلارنى ئۆزلۈكىدىن يىراقلاشتۇرۇش ۋە تارىخىنى ئۇنۇتقۇزۇپ ئىشغالىيەتچىلەرگە قارىشى تۇرالماس ھالغا كەلتۈرۈش. ئىككىنچى: ئىشغال قىلغان يەرلەردە ئۆزلىرىنىڭ تارىخىنى تارقىتىش ۋە ئۆزلىرىنىڭ تارىخى، ھەربىي، ئىلمى مۇۋەپپىقىيەتلىرى بىلەن خەلىقتە ئىشەنچىسىزلىك ۋە دۈشمەنگە قارىتا ئاجىزلىق تۇيغۇسى پەيدا قىلىش.

قۇرئان ۋە تارىخ

قۇرئاندا پەقەت ئىمان، ئىبادەت، ۋە ئەخلاققا ئالاقىدار ئايەتلەرلا ئەمەس بەلكى ئۆتمۈشتە ياشىغان خەلىقلەر، دۆلەتلەر، مەدەنىيەتلەر ۋە پەيغەمبەرلەرگە ئالاقىدار نۇرغۇن ئايەتلەر بار. مانا بۇ ئايەتلەردىكى مەلۇماتلار تارىخ بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلاردۇر. قۇرئاندا تارىخ سۆزى تىلغا ئېلىنمىغان. ئەمما قۇرئاندا تىلغا ئېلىنغان، ئەرەپچىلەشكەن (ئۇستۇرە-ئەساتىر) دېگەن سۆز بولۇپ بۇ سۆز بىلەن تارىخنىڭ مەخسەت قىلىنغانلىقى ئېنىقتۇر. ئۇستۇرە نىڭ مەنىسى: «بۇرۇنقىلار يازغان نەرسىلەر» دېگەنلىك بولىدۇ. ئۇستۇرە سۆزىنىڭ لاتىنچىدىكى historia سۆزى بىلەن مەنا ۋە ئاھاڭ جەھەتتىن ئوخشاشلىقى دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك مەسىلىدۇر. بىر قىسىم مۇپەسسىرلەر ئۇستۇرە سۆزىنى تارىخ دەپ تەپسىر قىلغان.
قۇرئاندا ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ۋەقەلەرگە ئالاقىدار مەلۇماتلارنى زامان ۋە ماكاندىن خالى ھالدا ئۇچرىتىمىز. بۇ خىلدىكى ئۇچۇرلارنى پۈتۈنلەي تارىخى ماتىريال دېيەلمەيمىز. بۇ ئايەتلەردىن مەخسەت ئۆتمۈشتىكى ئىشلار ھەققىدە ئۇچۇر بىرىشلا ئەمەس ئىنسانلارغا ئىبرەت ۋە دەرىس بىرىشتۇر. يەنە بىر تەرەپتىن قۇرئان كەرىمدە پەيغەمبىرىمىزنىڭ ھاياتىدا يۇلۇققان تۇسالغۇلار ۋە ئېغىر كۈنلەرگە ئالاقىدار نۇرغۇن مەلۇماتلار بار. بۇ مەلۇماتلار ئىسلامىيەتنىڭ بارلىققا كىلىشى ۋە ئىسلامنىڭ ئەقىدە سېستىمىسىنى تەتقىق قىلىدىغانلار ئۈچۈن ئەڭ مۇھىم مەنبەدۇر. پەيغەمبەرلىكتىن كېيىن 23 يىل جەريانىدا نازىل بولۇشقا باشلىغان قۇرئان ئايەتلىرى پەيغەمبىرىمىز ھايات ۋاقىتتا خورما قوۋزاقلىرى ۋە تېرە قاتارلىق نەرسىلەرگە يېزىلىشقا باشلىغان. پەيغەمبىرىمىز ۋاپاتىدىن كېيىن قۇرئان كەرىم رەتلىنىپ كۈنىمىزدىكى كىتاپ ھالىغا كەلگەن. قۇرئان كەرىمنىڭ رەتلىنىپ توپلىنىشى ئىسلام تارىخىدا تارىخ بىلەن ئالاقىدار تۇنجى ئىشتۇر.

ھەدىس ۋە تارىخ

ھەدىسلەر قۇرئاندىن قالسىلا ئىسلام تارىخىنىڭ ئىككىنچى مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ. ئاتالغۇدا پەيغەمبەرنىڭ سۆزى بولغان ھەدىسنىڭ لۇغەتتىكى مەنىسى: خەۋەر ياكى ئېغىزاكى رىۋايەتتۇر. ھەدىسكە ئالاقىدار يەنە بىر ئاتالغۇ سۈننەت بولۇپ جاھىلىيەت دەۋرىدە ئەنئەنە، ئادەت مەنىسىدە ئىشلىتىلگەن بۇ سۆز ئىسلامىيەتتىن كېيىن پەيغەمبىرىمىزنىڭ قىلغان ئىش-ھەرىكەتلىرى ياكى باشقىلار تەرىىپىدىن پەيغەمبەر ھۇزۇرىدا قىلىنغان ئەمما پەيغەمبەر قارىشى چىقماي تەستىقلىغان سۆز-ھەرىكەتلەرگە ئىشلىتىلىشكە باشلىغان. ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا پەيغەمبەرنىڭ يېنىدا بولغان ساھابىلەر ھەدىس ۋە سۈننەتنىڭ ئەڭ ياخشى مەنبەلىرىدۇر. چۈنكى ساھابىلەر پەيغەمبەرنىڭ سۆز-ھەرىكەتلىرىگە بىۋاستە شاھىت بولغانلار ئىدى. ساھابىلەردىن كېيىنكى ئىككىنچى ئەۋلات كىشىلەر (تابىئنلەر)ھەدىسلەرنى ساھابىلەردىن ئاڭلىغان ۋە ئۈچىنچى ئەۋلات (تەبىئى تابىئىن)كىشىلەرگە يەتكۈزگەن. ھەدىس ۋە سۈننەت مۇسۇلمانلارنىڭ دىن، ھاكىمىيەت ۋە ئىجتىمائىي ھاياتىدىكى ھەر خىل ئىشلىرىنى تەتقىق قىلىش ئۈچۈن قۇرئاندىن قالسىلا ئىككىنچى مەنبە بولۇپ قالغان. ھەدىسلەر يېزىققا كۆچۈرلىشتىن بۇرۇن پەيغەمبەرگە نىسبەت بىرىلگەن بىر قىسىم ساختا ھەدىسلەر (مەۋزۇ) مەيدانغا كىلىشكە باشلىغان. بۇ سەۋەپتىن ھەدىسچىلەر ھەدىسكە قارىتا تېخىمۇ ئىنچىكە بولۇشقا باشلىغان ۋە ھەدىسنىڭ مەنا ياكى مەتىن (ئەسلى تېكىست)لىرىدىن باشقا ھەدىس رىۋات قىلغان كىشىلەرگە دىققەت قىلىدىغان ئۇسۇل شەكىللەنگەن. بۇنىڭ نەتىجىسىدە ھەدىس ساھەسىدە راۋىلەرنىڭ ئىشەنچىلىك ۋە ئىشەنچىسىزلىكىنى ئايرىش ئۈچۈن تەبەقات(ھەدىس رىۋايەتچىلىرىنىڭ تەرجىمھالى) كىتاپلىرى مەيدانغا كەلگەن.بۇ ۋاقىتلاردا ئېغىزاكى ھەدىس رىۋايەت قىلىش يېزىققا يۆتكۈلۈپ ھەدىس كىتاپلىرى بارلىققا كەلگەن..
تارىخ ئىلمى ئەسلى ھەدىس ئىلمى بىلەن بىر ئىدى دېگەن قاراش ئانچە توغرا ئەمەس. چۈنكى ھەدىسچى رىۋايەت قىلغان ۋەقەنى ھېچقانداق زامان-ماكانغا ئۇرۇنلاشتۇرۇشقا تىرىشمايدۇ. پەقەت ھەدىسنىڭ ساغلام ياكى ئۇيدۇرما ئىكەنلىكىگە دىققەت قىلىدۇ.بۇنداق بولغاندا ۋەقەلەر زامان-ماكانسىز قېلىپ ۋەقەلەرنى ئىسپاتلاشتا قىيىنلىق تۇغدۇرىدۇ. تارىخچى بولسا ۋەقەلەرنى زامان-ماكانغا ئۇرۇنلاشتۇرۇشقا تىرىشىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ نوقتىنى پەرىق قىلمىغان بىر قىسىم ھەدىسشۇناشلار ئىبنى ئىسھاق ۋە ۋاقىدىيگە ئوخشاش مەشھۇر تارىخچىلارنى تەنقىت قىلغان. بۇ تارىخچىلارنىڭ رىۋايەت قىلغان ھەدىسلىرى ئىچىدە زەئىپ ھەدىسلەر نۇرغۇن بولۇپ ئىسرائىلىيات بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇ.
دېمەك ھەدىسلەر توپلىنىشقا باشلىغاندا ھەدىسنىڭ مەغازى(پەيغەمبرىمىز ئېلىپ بارغان ئۇرۇشلار) ۋە پەيغەمبىرىمىزنىڭ سىيرەت (تەرجىمھالىنى)قىسمىنى توپلىغان بىر قىسىم ھەم ھەدىسچى ھەم تارىخچى ئالىملار مەيدانغا كىلىپ ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ ئۇلۇنى سېلىپ بەرگەن. بۇ نوقتىدىن قارىغاندا ئىسلام تارىخى قۇرئان ۋە ھەدىستىن كەلگەن بولۇپ ھەدىس بىلەن تارىخ ئۆز-ئارا بىر-بىرىنى تۇلۇقلايدىغان ئېلىملار بولۇپ قالغان.

سىيرەت ۋە مەغازىي

پەيغەمبىرىمىزنىڭ ھاياتىنى تۇنۇشتۇرغان ئەسەرلەر «سىيرەت»، پەيغەمبىرىمىزنىڭ ئېلىپ بارغان ئۇرۇشلىرىنىلا قەلەمگە ئالغان ئەسەرلەر «مەغازىي» دەپ ئاتىلىدۇ. سىيرەتنىڭ مەنىسى: «ھايات ۋە تۇرمۇش شەكلى» دېگەنلىك بولىدۇ. مەغازىي «مەغزە» سۆزىنىڭ كۆپلىكى بولۇپ ئۇرۇش ۋە غازىلارنىڭ ھاياتىنى بايان قىلغان ئەسەردۇر. بۇ مەنىلەرگە ئاساسەن سىيرەت ۋە مەغازىينىڭ ئاتالغۇ مەنىسى: «پەيغەمبىرىمىزنىڭ ھاياتى ۋە ئۇرۇشلىرى» دېگەنلىك بولىدۇ. سىيرەت ۋە مەغازىي خىزمەتلىرىنى تابىئىنلەر باشلاپ بەرگەن. تابىئىنلار بۇ ھەقتە كىتاپ يازمىغان پەقەت بۇ ھەقتىكى ماتىرياللارنى رەتسىز شەكىلدە توپلىغان. بۇ ماتىرياللارنى يىلنامىلەر ۋە تېما شەكىلدە رەتلەپ كىتاپ قىلغانلار تابىئىنلەردىن كېيىنكى ئەۋلاتلار بولغان. بۇ خىلدىكى كىتاپلارنى يېزىشنىڭ پەقەت دۇنيالىق تەرىپىلا ئەمەس دىنى تەرىپىمۇ بار ئىدى. چۈنكى تۇنجى ئىسلام ئالىملىرى «سىيرەت ۋە مەغازىيلارنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق بىر قىسىم ئايەت ۋە ھەدىسلەرنى چۈشىنش قۇلايلىشىدۇ دەپ قارايتتى».شۇنىڭ ئۈچۈن تۇنجى تارىخ خىىزمەتلىرى ھەدىس خىزمىتى بىلەن پاراللىل شەكىلدە ماڭغان.
شۇنىمۇ ئۇنۇتماسلىق كېرەك؛ مەدىنە تارىخ مەكتىپىگە مەنسۇپ ئالىملار ۋە كېيىنكى دەۋىردىكى بىر قىسىم تارىخچىلارنىڭ پەيغەمبەرلەر تارىخى، جاھىلىيەت دەۋرى ۋە قەدىمقى مىللەتلەرگە ئالاقىدار ئۇچۇرلىرىغا ئەفسانىلەر ئارىلىشىپ كەتكەن ئەمما ئۇلارنىڭ ئىسلام تارىخىغا ئالاقىدار ئۇچۇرلىرى بولسا خېلى ساغلام.
دېمەك ئىسلام تارىخچىلىقىدىكى تۇنجى تەتقىقاتلار سىيرەت ۋە مەغازىي ساھەسىدە باشلانغان. 

ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ بارلىققا كىلىشى ۋە تەرەققىياتى

ئىسلام تارىخى ۋە تارىخچىلىقى ئىسلام مەدەنىيتىنىڭ مەھسۇلىدۇر. ئەمەۋىيلەرنىڭ ئاخىرى ۋە ئابباسىيلارنىڭ دەسلەپكى دەۋىرلىرىدە ئەرەپچىگە تەرجىمە قىلىنغان ئەسەرلەر ئارىسىدا تارىخقا ئائىت ئەسەرلەر يوق دېيەرلىك ئىدى. مۇسۇلمان پەيلاسۇپلارمۇ ئىلىملەرنى تۈرگە ئايرىغاندا تارىخ ئىلمىدىن سۆز ئاچمىغان. چۈنكى بىز تارىخچى ئىسمىنى بەرگەن تۈنجى ئىسلام تارىخچىلىرى ھەدىسشۇناس ۋە تىلشۇناسلار ئىدى. ئىسلام تارىخچىلىقى نۇرغۇنلىغان ئامىللارنىڭ تەسىرىدە بارلىققا كەلگەن. ئىسلام دىنى ۋە دۆلىتىنىڭ بارلىققا كىلىشى ۋە قىسقا مۇددەت ئىچىدە يىراق جايلارغا تارقىلىشى بىلەن بىرلىكتە خەلىقلەردە تۇغۇلۇشقا باشلىغان يىڭى –يىڭى ئېھتىياجلارمۇ ئاساسلىق ئامىللاردىن ھېساپلىنىدۇ.
ئىسلام تارىخىدا يېزىلغان تۈنجى كىتاپ قۇرئان كەرىمدۇر. ئەبۇ بەكىر ھەرخىل نەرسىلەرگە يېزىلغان رەتسىز ھالەتتىكى قۇرئاننى توپلاپ ئىسلام تارىخدىكى تۇنجى كىتاپنى ۋۇجۇتقا چىقارغان. قۇرئاننىڭ رەتلىنىپ توپلىنىشى ئىسلام تارىخچىلىقى ئىشلىرىغا بىر ئۆرنەك ئىدى. ھىجرىي يىلنامىسىنىڭ ئىشلىتىلىشى، دىۋانلارنىڭ تەييارلىنىشى، ۋە رەسمى ۋەسىقىلەرگە تارىخنىڭ يېزىلىشى قاتارلىقلار بولسا ئىسلام تارىخچىلىقىغا بېسىلغان تۇنجى ۋە ئەھمىيەتلىك قەدەم بولغان. ھەزرىتى ئۆمەر دەۋرىدە بىر ھەيئەت تەشكىللىنىپ ئەرەپ قەبىلىلىرنىڭ نەسەبىنى مەلۇم دائىرە ئىچىدە تەييارلىغان ئۇلار بۇ ئارقىلىق مەلۇم بىر پەللىگە قەدەر تارىخنى تەتقىق قىلغان بولغان. تۇنجى قېتىم مۇسۇلمان بولغانلار، ھىجرەت قىلغانلار، بەدر، ئۇھۇد، خەندەك، ھۇدەيبىيە ۋە مەككىنىڭ پەتھ قىلىنىشغا ئوخشاش مۇھىم جىھادلارغا قاتناشقان ساھابىلەر ئېنىقلانغان. بۇندىن باشقا پەيغەمبەر ۋە تۆت خەلىپە دەۋرىگە ئائىت بىر قىسىم كىلىشىم تېكىستلىرى بار بولۇپ تۇنجى ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ بۇ تېكىستلەرنى تارىخى مەنبە قىلىپ پايدىلانغانلىقى تەبىئىي.
ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ تۇنجى باسقۇچلىرىدا تارىخ بىلەن ھەپىلەشكەنلەر يەمەنلىك ۋە ھىجازلىقلاردىن چىققان. ھىجازلىقلار نەسەپ ئىلمى بىلەن بىللە پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتى ۋە غازاتلىرىغا دىققىتىنى بۇرىغان. يەمەنلىك تارىخچىلار يەمەن ۋە بەنى ئىسرائىل ھەققىدە خەۋەرلەر رىۋايەت قىلغان. ئەمما بۇ ئىككىنچى گورۇھتىكىلەرنىڭ رىۋايەتلىرى زامان ۋە ماكانسىز تارىخ بولۇش بىلەن بىرگە ئەپسانىلەر بىلەن توشۇپ كەتكەن رىۋايەتلەردۇر.
ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ بارلىققا كىلىشىگە ئىككى مۇھىم مەكتەپ تۇرتكىلىك رول ئوينىغان. بىرى مەدىنە تارىخ مەكتىپى يەنە بىرى ئىراق تارىخ مەكتىپى. بىرىنچى مەكتەپ مەككە ۋە مەدىنە شەھەرلىرىدىكى تەپسىر، ھەدىس ۋە فىقىھ بىلەن مەشغۇل بولغان ئالىملاردۇر. ئىككىنچى مەكتەپ بولسا كۇفە ۋە بەسرەدە ياشىغان ئالىملار بولۇپ ھەدىس بىلەن بىرلىكتە شېئىر، تىل، فولكلۇر، ۋە ئەخبار(تارىخ) قاتارلىق ساھەدە خىزمەت قىلىۋاتقان ئالىملار ئىدى. مەدىنە، بەسرە ۋە كۇفە شەھەرلىرى تۆت خەلىفە ۋە ئەمەۋىيلەر دەۋرىدە ئىسلام دىننىڭ ئاساسلىق ئىلم مەركەزلىرى ئىدى. مەدىنلىك تارىخشۇناسلار بىر ئەسىرگە يېقىن داۋاملاشقان ئەمگىكىنىڭ نەتىجىسىدە توپلىغان ماتىرياللارنى يىلنامە ۋە جۇغراپىيلىك ئۇرۇن ئىچىگە ئۇرۇنلاشتۇرۇپ رەتلىك شەكىلدە ئەسەرلەر يېزىشقا باشلىغان. بۇ مەكتەپ ۋاقىدىي بىلەن ھەقىيقى بىر تارىخ مەكتىپى ھالىغا كەلگەن. يەنە بىر تەرەپتىن ھىجرىينىڭ ئىككىنچى يىلى، مىلادىيە سەككىزىنچى ئەسىرنىڭ باشلىرىدا مەيدانغا كەلگەن ئىراق تارىخ مەكتىپى بىلەن بىرلىشىپ كىلاسسىك ئىسلام تارىخچىلىقىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. بۇلارنىڭ نەتىجىسىدە مىلادىيە 9- ئەسىرگە قەدەر يىتىشىپ چىققان مەشھۇر تارىخچىلار كۈنىمىزگىچە يىتىپ كەلگەن كىتاپلىرىنى يازغان.

مەدىنە مەكتىپىگە مەنسۇپ تارىخچىلار:

خەلىپە ئۆمەر دەۋرىدە مائاش ۋە باج دەپتەرلىرى ئىشلىتىلىشكە باشلىغان. ئەبۇ بەكىر ۋە ئوسماننىڭ دەۋرىدە بولسا قۇرئان كەرىم توپلىنىپ رەتلەپ چىقىلغان. مانا بۇ ئىككى ئىش ئىسلام تارىخچىلىقىنىڭ باشلىنىشى ھېسابلىنىدۇ. مائاش ۋە باج دەپتەرلىرى يېزىلىپ ئىشلىتىلىشكە باشلىغاندا تۇنجى مۇسۇلمان بولغانلار، ھىجرەت قىلغانلار، بەدىر، ئۇھۇد، خەندەك، ھۇدەيبىيە ۋە مەككىنىڭ پەتھ قىلىنشىغا قاتناشقانلار سۈرۈشتۈرۈلۈپ تىزىملىكى تۇرغۇزۇلغان ۋە ئىسلامغا قىلغان بۇ چوڭ خىزمەتلىرى ئۈچۈن ئالاھىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر قىلىنغان. بۇلاردىن باشقا پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام ۋە خەلىپىلىكنىڭ دەسلەپكى دەۋىرلىرىدە يېزىلغان كىلىشىم تېكستلىرى بار بولۇپ بۇ تىزىملىك ۋە تېكستلەر ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ تۇنجى تارىخى ماتىريالى بولۇپ قالغان. مائاش، باج دەپتەرلىرى ۋە ئۇندىن باشقا تارىخى ۋەسىقىلەردە تارىخ ئېنىق يېزىلغان بولغاچقا ۋەقەلەرنىڭ ئورنى ۋە ۋاقتىنى بەلگىلەش قۇلاي بولغان. پەيغەمبەر دەۋرىدىن كېيىنكى ئەۋلاتلاردىن باشلاپ تارىخچىلىق رەسمىي باشلنىپ تەرەققى قىلغان ۋە بېيىپ بارغان. بىر قىسىم تارىخچىلار ھەزرىتى ئوسماننىڭ ئوغلى ئەبان ئىبنى ئوسماننى ( ۋاپاتى 723/105) تۇنجى ئىسلام تارىخچىلىرى قاتارىغا تىزىدۇ. ئۇ بەكراق ھەدىس بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇنىڭغا نىسبەت بىرىلگەن مەغازىي ناملىق كىتاپ باشقا بىر ئوسمان ئىبنى ئەباننىڭدۇر.
تۆۋەندە مەدىنە تارىخ مەكتىپىگە مەنسۇپ تۇنجى ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ قىسقىچە تەرجىمھالىنى بىرىمەن.

1. ئابدۇللاھ ئىبنى ئابباس:
پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ تاغىسى ئابباس رەزىيەللاھۇ ئەنھۇنىڭ ئوغلى. ھىجرەتتىن ئۈچ يىل بۇرۇن(619-يىللىرى) تۇغۇلغان. 78/697- يىلى ۋاپات بولغان. پەيغەمبەر دەۋرىدە تۇغۇلغانلىقى ئۈچۈن ساھابە ھېسابلىنىدۇ. قۇرئان، ھەدىس، فىقىھ، شېئىر ۋە ئەخبار-تارىخ ساھەسىدىكى ئەڭ بىلىملىك شەخىس. ئىسرائىلىيات، جاھىلىيەت دەۋرى ئەرەپلەر، سىيرەت ۋە مەغازىي ساھەسىدە نۇرغۇن رىۋايەتلەر ئابدۇللاھ ئابباستىن نەقىل قىلىنغان. ئۆز دەۋرىدە ئۇنىڭ تەپسىر، مەغازىي، فىقھ، شېئىر، ئەييامۇل ئەرەپ (ئەرەپلەرنىڭ مەشھۇر كۈنلىرى ۋە ئۇرۇشلىرى) ۋە نەسەپ ھەققىدە دەرىس بەرگەنلىكىگە دائىر رىۋايەتلەر بار. ئۆزى كىتاپ يازمىغان. ئەمما پارچە بەتلەر شەكلىدە قالدۇرغان دەپتەرلىرى مەۋجۇت. مەغازىي ساھەسىنىڭ پىشىۋالىرى بولغان ئۇرۋە ئىبنى ئەل-زۇبەير بىلەن ۋەھب ئىبنى مۇنەببىھ ئابدۇللاھ ئابباسنىڭ ئۇغۇچىسى ئىدى..

2. ئۇرۋە ئىبنى زۇبەير:
مەشھۇر ساھابە زۇبەير ئىبنى ئەل-ئەۋۋامنىڭ ئوغلى. ئانىسى ئەبۇبەكىرنىڭ قىزى ئەسما. 23/644-يىلى تۇغۇلغان. 94/713-يىلى ۋاپات بولغان. تابىئىن ھەدىس ۋە فىقىھشۇناسلىرىدىن ھېسابلىنىدۇ. ھاياتىنى ئاساسەن مەككە ۋە مەدىينىدە ئۆتكۈزگەن. 58-65/678-648- يىللاردا مىسىردا تۇرغان. خەلىفە ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز بىلەن ئارىسى ياخشى ئەمەس ئىدى. ئۇرۋە ئاساسەن پەيغەمبىرىمىزنىڭ ھاياتى، غازاتلىرىدىن باشلاپ جەمەل ۋەقەسى (36/656)- يىللىرغىچە بولغان ئىسلام تارىخىدىكى مەشھۇر ۋەقەلەرنى پىششىق بىلىدۇ. ئادەتتە مەغازىي ئىلمىنىڭ ئاتىسى دەپ قارىلىدۇ. ئىبنى ئىسھاق، ۋاقىدىي ۋە تەبەرىي باشچىلىقىدىكى بىر قاتار ئىسلام تارىخچىلىرى ئۇرۋەدىن نەقىللەر ئالغان. ھازىرقى زامان ئىسلام تارىخچىلىرى تەرىپىدىن مەدىنە تارىخى مەكتىپىنىڭ قۇرغۇچىسى دەپ ئېتىراپ قىلىنغان. يېقىنقى زامان ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ ئۇرۋە ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرىدىن قارىغاندا ئۇرۋەنىڭ ۋەھىي، ئىسلام دەۋىتىنىڭ باشلىنىشى، ھىجرەت، مەدىنە دەۋرى، تائىف جېڭى، پەيغەمبىرىمىزنىڭ مەكتۇپلىرى ۋە ئۆمرىنىڭ ئاخىرغىچە بولغان ھەر خىل ۋەقەلەرنى رىۋايەت قىلغانلىقى مەلۇم. ئۇرۋىدىن نەقىل قىلىنغان بىر قىسىم رىۋايەتلەرنىڭ ئەمەۋىيلەر ئوردىسىغا يېزىلغان جاۋاپلار ئىكەنلىكى ئىسپاتلانغان. ئەمما بۇجاۋاپلارنىڭ تۇلۇق ئەسەر ئىسمى مەلۇم ئەمەس. بەلكى ئۇرۋە قالدۇرغان ماتىرياللار ئۆز ۋاقتىدا رەتلەنمىگەن بولىشى مۇمكىن. ئەڭ مەشھۇر ئۇقۇغۇچىسى شىھاب ئەل-زۇھرىدۇر.

3. ۋەھب ئىبنى مۇنەببىھ
يەمەننىڭ زىمار شەھىرىدىن. ۋەھەبنىڭ 10/654-يىلى يەنى پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام ھايات ۋاقتىدا تۇغۇلغان. 114/732-يىلى ۋاپات بولغان. بىر قىسىم تارىخچىلار ۋەھبنىڭ مۇسۇلمان بولۇشتىن بۇرۇن يەھۇدى ئىكەنلىكى ئىلگىرى سۈرىدۇ. بۇنىڭدىن قارىغاندا ۋەھب مۇسۇلمان بولغان يەھۇدىي ئالىملىرى كەئب ئەل-ئەھبار ۋە ئابدۇللاھ ئىبنى سالام قاتارلىقلاردىن پايدىلانغان بولىشى مۇمكىن. ۋەھىبنىڭ 34/654-يىلى تۇغۇلغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرگۈچىلەر بولسا ئۇنى ئىران ئىرقىدىن دەپ قاراشماقتا. مەدىنە مەكتىپىگە مەنسۇپ تارىخچى. جاھىلىيەت دەۋرى ۋە يەمەن تارىخى بىلەن مەشغۇل بولغان. ۋەھىبتىن ئىسرائىلىياتقا ئالاقىدار نۇرغۇن رىۋايەتلەر نەقىل قىلىنغان. پەيغەمبەر تارىخىغا ئائىت كىتاب ئەل-مۇبتەدا ۋە قەسەس ئەل ئەنبىيا. يەمەن تارىخىغا ئائىت بىر كىتابى ۋە 1979-يىلى سەنئادا بېسىلغان كىتاب ئەل-تىجان ناملىق ئەسەرلىرى بار. ھىكايىكەش تارىخچى بولۇپ رىۋايەتلىرىگە بەك ئىشىنىپ كەتكىلى بولمايدۇ. ئىبنى ئىسھاق، تەبەرىي ۋە مەسئۇدىغا ئوخشاش مەشھۇر تارىخچىلار پەيغەمبەر تارىخى ۋە قەدىمقى يەمەن تارىخىغا ئالاقىدار ئۇچۇرلاردا ۋەھبتىن پايدىلانغان. پەيغەمبەر تارىخى ۋە يەھۇدىي تارىخىغا دائىر ئۇچۇرلار قۇرئان كەرىم ۋە ھەدىستە بولغاچقا ئىسلام تارىخچىلىرى ئىسرائىلىياتقا ئالاقىدار نۇرغۇن ئۇچۇرلانى قۇبۇل قىلماي تۇرالمىغان. قۇرئان ۋە ھەدىستە بىرىلگەن ئۇچۇرلارنى ئىسرائىلىيات ۋە تەۋراتتىكى ئۇچۇرلار بىلەن تۇلۇقلىغان. شۇڭلاشقا پەيغەمبەر تارىخى ۋە يارىتىلىشنى تىلغا ئالغان پۈتۈن ئىسلام تارىخچىلىرى ئىسرائىلىياتتىن پايدىلانغان. ئەمما بۇ تارىخچىلارنىڭ ھېچقايسىسى پەيغەمبەر ھاياتى ۋە ئىسلام تارىخىغا ئالاقىدار رىۋايەتلەرنى ۋەھىبتىن ئالمايدۇ.

ئۇرۋە ۋە ۋەھبتىن كېيىن ياشىغان نۇرغۇن ھەدىسچى ئۆمەر ئىبنى ئابدۇل ئەزىز(ۋاپاتى 101/720) ۋە ھىشام ئىبنى ئابدۇل مەلىك(ۋاپاتى 125/743) كە ئوخشاش ئەمەۋىي خەلىپىلىرنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن خىلاپەت ئارخىپلىرىدىكى ماتىرياللاردىن پايدىلىنىپ ھەقىيقىي مەنىدە تارىخ كىتاپلىرىنى يازغان. شۇرەھبىل ئىبنى سەئەد بىلەن ئىبنى شىھاب ئەل-زۆھرىي ئەنە شۇ ئالىملاردىندۇر

4. شۇرەھبىل ئىبنى سەئەد
تۇلۇق ئىسمى شۇرەھبىل ئىبنى سەئىد ئىبنى سەئەد ئىبنى ئۇبەيد ئەل-خەزرەجىي ئەل-ئەنسارىي. مەشھۇر ساھابە سەئەد ئىبنى ئۇبادىنىڭ نەۋرىسى. سەئەدنىڭ دادىسى سەئىد پەيغەمبەر ھاياتى بىلەن شۇغۇللانغان تۇنجى كىشى بولۇپ توپلىغان ماتىرياللارنى بىر دەپتەرگە يېزىپ ساقلىغان. شۇرەھبىل بۇ خاتىرلەردىن پايدىلانغان. شۇرەھبىل ھەزرىتى ئۆمەر دەۋرىدە 25/646-يىلى تۇغۇلغان. 123/740-يىلى ۋاپات بولغان. مەدىنەگە ھىجرەت قىلغانلار ۋە بەدر، ئۇھۇد ئۇرۇشلىرىغا قاتناشقانلارنىڭ تىزىملىكىنى قالدۇرغان. مەغازىي ھەققىدە كىتاۋىي بار دەپ قارىلىدۇ ئەمما كىتاپ ئىسمى ئېنىق ئەمەس.

5. ئىبنى شىھاب ئەل-زۆھرىي
50-124/670-742-يىللىرى ياشىغان. ھەدىس، سىيرەت ۋە ئىسلام تارىخىنى تۇنجى بولۇپ ماۋزۇلارغا ئايرىپ يازغان كىشىدۇر. سۈنەن ناملىق بىر ھەدىس كىتابى، كىتاب ئەل-مەغازىي ناملىق بىر سىيرەت كىتابى يازغان. توپلىغان ئۇچۇرلارنىڭ ھەممىسىنى دەپتەرگە يازغان. نۇرغۇن ئالىملاردا ئۇقۇغاندىن سىرت خەلىپىلىك ئارخىپىدىنمۇ پايدىلانغان. ئىسلام تارىخدىكى تۇنجى ھەدىسچى ۋە تارىخچىدۇر. مەدىنە تارىخ مەكتىۋىنىڭ تۇنجى ۋەكىلى. تۇلۇق ئىسمى مۇھەممەد ئىبنى مۇسلىم ئىبنى شىھاب ئەل-زۆھرى. ھاياتىنى مەككە، مەدىنە ۋە شاملاردا ئۆتكۈزگەن. ئۇرۋە ئىبنى زۇبەيرنىڭ ئۇقۇغۇچىسى. سەئىد ئىبنى مۇسەييەب ۋە تابىئىنلار دەۋرىدىكى بىر قىسىم فىقىھ، ئەدەبىيات ۋە تارىخى ئالىملىرىدا ئۇزۇن مۇددەت ئۇقۇغان. ئوتتۇز يېشىغىچە مەدىنەدە ياشىدى. 80/699-يىلى دىمەشىققە بارىدۇ ۋە ئەمەۋىي خەلىفىسى ئابدۇلمەلىك تەرىپىدىن قۇبۇل قىلىنىپ قەرىزلىرى تۆلىنىدۇ. شۇنىڭدىن كېيىن بىر مۇددەت مەدىنەدە بىر مۇددەت دىمەشىقتە تۇرىدۇ. ئابدۇلمەلىكتىن كېيىنكى ئەمەۋىي خەلىفىلىردىن بىرىنچى ۋەلىد، سۈلەيمان ئىبنى ئابدۇلمەلىك، ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز، يەزىد ئىبنى ئابدۇلمەلىك ۋە ھىشام ئىبنى ئابدۇلمەلىكلەرنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشىدۇ. بۇ يىللاردا ئەسەرلىرىنى يازىدۇ. زامانداشلىرى ۋە كېيىنكى ئالىملار زۆھرىنىڭ ئىلمى پائالىيەت ۋە ئىلمى ئۇسۇلىنى مەدھىلەيدۇ. ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز بىلەن ھىشام ئىبنى ئابدۇلمەلىك زۆھرىنى ھەدىس ۋە سىيرەت-مەغازىيلارنى يېزىپ قالدۇرۇشقا تەشۋىق قىلغان. ھەتتا يېزىشقا مەجبۇرلىغان.خەلىفە ھىشامنىڭ باللىرىنى تەربىيلەپ يېتىشتۈرۈشكە مەسئۇل بولغان. بۇ ئىشنى ھاياتىنىڭ ئاخىرغىچە داۋاملاشتۇرغان. 124-يىلى-(742-يىلى) رامىزان ئېيىدا ۋاپات بولغان. ئىلىمنى كىتاپ ھالىتىدە تۇنجى بولۇپ يازغان (توپلىغان) كىشى دەل زۆھرىدۇر. ئۇ پەيغەمبىرىمىزنىڭ سىيرىتى، غازاتلىرى، تۆت خەلىفە دەۋرى ۋە ئەمەۋىيلەر تارىخى قاتارلىقلار بىلەن مەشغۇل بولغان ۋە بۇ ھەقتىكى ئۇچۇرلارنى تەنقىت كۆزىدىن ئۆتكۈزگەن. بۇ ئۇچۇرلارنى ھەرخىل مەنبەلەر(سەنەد)دىكى ئۇچۇرلارغا سېلىشتۇرغان. مۇھىم ۋەقەلەرگە دىققەت چەككەن. قىسسە ۋە شېئىرلارنى كىتاۋىغا ئالمىغان. ئۇ بىر ۋەقەغە ئالاقىدار ھەر خىل رىۋايەتلەرنى توپلاپ بىرلا تېكست قىلىپ بەرگەن تۇنجى كىشىدۇر. بۇخىل مېتود تارىخچىلىقتىكى ئالاھىدە بىر باسقۇچتۇر. كىتاب ئەل-مەغازى ناملىق ئەسىرىنى 121/739-يىلى يېزىپ تاماملىغان. ئۇقۇغۇچىلىرى؛ مۇسا ئىبنى ئۇقبە، ئىبنى ئىسھاق ۋە مۇھەممەد ئىبنى سالىھ ئەل-تەممار قاتارلىقلار بار.
ئەمەۋىيلەر خەلىفىسىنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشكەن يەنە بىر ھەدىسچى ۋە تارىخچى مەدىنەلىك ئاسىم ئىبنى ئۆمەر ئىبنى قەتادە(ۋاپاتى 119/737). بۇ زات خەلىفە ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز زامانىدا دىمەشىقنى زىيات قىلغىلى بارىدۇ ۋە ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىزنىڭ بۇيرۇقى بىلەن ئەمەۋىي جامەسىدە سىيرەت-مەغازىي ۋە ساھابىلەر تارىخىدىن دەرس بىرىدۇ. مەدىنەدىمۇ يىگىرمە يىلدەك ھەدىس ۋە مەغازىي ھەققىدە دەرىس بەرگەنلىكىگە ئالاقىدار رىۋايەتلەر بار.

6. ئابدۇللاھ ئىبنى ئەبۇ بەكر ئىبنى ھەزىم
مەدىنەلىك سىيرەت ۋە مەغازىي ئالىملىرىدىن بىرى. چوڭ دادىسى ئەمر ئىبنى ھەزىم پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام تەرىپىدىن يەمەنگە ۋالى قىلىپ ئەۋەتىلگەن. دادىسى ئەبۇ بەكىر مەدىنەدە قازىلىق ۋە ۋالىلىك خىزمەتلىرىنى ئىشلىگەن. ئابدۇللا ھەدىس ۋە سىيرەت بىلەن مەشغۇل بولغان. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ياشلىق دەۋرى، پەيغەمبەرلىكنىڭ دەسلەپكى ۋاقىتلىرى، غازاتلار، پەيغەمبەرگە كەلگەن ئەلچىلەر، رىددە ۋەقەسى ۋە ھەزرىتى ئوسماننىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى قاتارلىق ۋەقەلەرگە ئالاقىدار رىۋايەتلەرنىڭ ئاساسلىق قىسمى ئابدۇللاھتىن نەقىل قىلىنىدۇ. ئۇ ئىبنى ئىسھاقنىڭ ئۇستازلىرىدىن بىرسى ئىدى. توپلىغان ماتىرياللارنى يىللارغا ئايرىپ رەتلەپ چىققان. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ئۇرۇشلىرىنىڭ ئابدۇللاھ تەرىپىدىن يىللار بويىچە رەتلەنگەن بىر تىزىملىكى ئىبنى ئىسھاق ۋە تەبەرىي تەرىپىدىن نەقىل قىلىنغان. ئابدۇللاھ يەنە پەيغەمبىرىمىزنىڭ مەكتۇپلىرىگىمۇ دىققىتىنى ئاغدۇرغان.

7. مۇسا ئىبنى ئۇبەيد ئەل-ئەسەدىي
مەدىنەلىك تارىخچى.60/679-يىلى تۇغۇلغان.142/758-يىلى ۋاپات بولغان. ئىبنى ئابباسنىڭ خاتىرلىرىدىن پايدىلانغان. زۆھرىيدا مەغازىي ۋە تارىخ ئۇقۇغان. ئىبنى ئىسھاق، ۋاقىدي، ئىبنى شەئب ۋە تەبەرىيلەر ئەسەدىيدىن نەقىللەر ئالغان.ئىمامى مالىكنىڭ ئۇستازلىرىدىن ئىدى. ئىمامى مالىك بىلەن ئىبنى ئىسھاقنىڭ مۇناسىۋىتى ياخشى ئەمەس ئىدى. ئىمامى مالىكتىن سىيرەت ھەققىدە سۇئال سورالغاندا ئەسەدىينى تەۋسىيە قىلاتتى ۋە ئەسەدىينىڭ تارىخ بىلىمىنىڭ ساغلام ئىكەنلىكىنى ئېيتاتتى. ئەسەدىينىڭ تارىخ مېتودى ياخشى ئىدى. سىيرەت، مەغازىي ، تۆت خەلىفە ۋە ئەمەۋىيلەر دەۋرى تارىخلىرى بىلەن شۇغۇللىناتتى. ھەبەشىستانغا ھىجرەت قىلغانلار ۋە ئەقەبە بەيئىتىگە قاتناشقانلارنىڭ تىزىملىكىنى چىقارغان. توپلىغان ماتىرياللانى تارىخ بويىچە رەتلىگەن. كىتاب ئەل-مەغازى ناملىق ئەسىرى كېيىنكى ئالىملار تەرىپىدىن كۆپ قوللىنىلغان. بۇ كىتابىنىڭ بىر قىسمى بىزلەرگە يىتىپ كەلگەن. بىر قىسىم شەرىقشۇناسلار كىتاپنىڭ بۇ قىسىملىرىنى تەتقىق قىلغان. A. Guillaume ئىبنى ئىسھاقنىڭ ئەل-سىيرەت ئەل-نەبەۋىييەناملىق ئەسىرىنى ئىنگىلىزچىغا تەرجىمە قىلغاندا ئەسەدىينىڭ ئەل-مەغازى كىتابىدىنمۇ ئازراق تەرجىمە قىلغان.

8. ئىبنى ئىسھاق
9. ئەل-ۋاقىدىي ۋە تالىپى ئىبنى سەئەد
بۇ ئىككى تارىخچىنىڭ تەرجىمھالىنى ئىسلام تارىخى مەنبەلىرى دېگەن قىسىمدا بىرىلىدۇ.


  ئىراق مەكتىپىگە مەنسۇپ تارىخچىلار:

مەدىنىدە بارلىققا كەلگەن ھەدىسچى تارىخ مەكتىپى تەرەققى قىلىۋاتقان ۋاقىتتا ئىراقنىڭ كۈفە ۋە بەسرە شەھەرلىرىدىكى تىل-ئەدەبىيات ۋە خەۋەر (رىۋايەتچى تارىخ) قاتارلىق ساھەدىكى ئالىملار تەرىپىدىن ئىراق رىۋايەتچى تارىخ (خەۋەرچى تارىخ) مەكتىپى ئوتتۇرغا چىققان. بۇ مەكتەپكە مەنسۇپ تارىخچىلار قەبىلىلەر ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگەن ئىراقتىكى ۋە ئىسلام تارىخىنىڭ دەسلەپكى ۋاقىتلىرىدىكى ۋەقەلەرگە ئالاقىدار يازما ۋە ئېغىزاكى ماتىرياللارنى توپلىغان. مەدىنە تارىخ مەكتىپىدىكى تارىخچىلارنىڭ ئارخىپلىرىدىنمۇ پايدىلانغان. زامانىدا مەيدانغا كەلگەن ۋەقەلەرنى خاتىرلىگەن. تارىخ ۋە باشقا ساھەدىكى مول ئەمگەكلەرنىڭ كۇفە ۋە بەسرە شارائىتىدا مەيدانغا كىلىشى دىققەت قىلىشقا تىگىشلىك بىر مەسىلە. بۇ شەھەرلەردە نۇرغۇن ئەرەپ قەبىلىسى بىلەن بىللە ئىسلام دىننى قۇبۇل قىلغان باشقا غەيرى ئەرەپلەرمۇ ياشايتتى. ئىراق رايۇنى ئىسلام دىنى بارلىققا كەلگەن دەۋىرلەردە پارىس، ئەرەپ ۋە ھەتتا ھىندى مەدەنىيتلىرى تەڭ مەۋجۇت بولغان بىر رايۇن ئىدى. بۇ رايۇن يەنە مىسىر-شام ئىتتىپاقىنىڭ بىردىنبىر رەقىبى بولۇپ ئەمەۋىيلەرگە قارشى سىياسىي ۋە ئىدىۋىي كۈچلەر بۇ يەردە توپلاشقان ئىدى. بۇ سەۋەپتىن ئىراقتا مەيدانغا كەلگەن ئىلمى ئويغىنىشلارنى دۇنيانىڭ ھېچقانداق بىر يېرىدە ئۇچرىتالمايمىز. ئىراق ئابباسىلارنىڭ مەركىزىگە ئايلانغاندىن كېيىن بۇ ئىلمى ئويغىنىشلار تەرەققى قىلىپ تېخىمۇ تىزلەشكەن. كېيىنكى دەۋىرلەردە يېزىلغان تارىخ كىتاپلىرىدا ئىراقچە مېتودنىڭ بولىشى ئەنە شۇ ئىلمى ئويغىنىش تەسىرىدىن بولسا كېرەك. ئاخىرقى ھاياتلىرىنى ئىراقتا ئۆتكۈزگەن ئىبنى ئىسھاق ۋە ئۇقۇغۇچىسى ۋاقىدىينىڭ تۆت خەلىپىگە ئالاقىدار رىۋايەتلىرى مەدىنە مەكتىپىنى مەنبە قىلغان. مەدىنە تارىخ مەكتىپىدىكى يىلنامىلىك ماتىرياللارنىڭ توغرىلىقىنى مەدىنە ۋە دىمەشىق ئارخىپلىرىدىكى رەسمى بەلگىلەردە كۆرۋالالايمىز. ئەمەۋىيلەر دەۋرىدە شام، مىسىر ۋە ئىراقتا بىر قىسىم رەسمىي بەلگىلەرنىڭ ساقلانغانلىقى ئىسپاتلانغان. بۇ بەلگىلەر كېيىنكى دەۋىردىكى تارىخچىلارنى ۋالىلار ۋە باجغا مەسئۇل ئەمىر قاتارلىقلارنىڭ تىزىملىكى ۋە ئارخىپلاردىكى ماتىرياللارنىڭ يىلنامىلىرى بىلەن تەمىن ئەتكەن.
ئىراقتىكى تارىخ خىزمەتلىرى ھەزرىتى ئەلى(ۋاپاتى 40/661) دەۋرىگە تۇتىشىدۇ. ئەلىنىڭ كاتىپى ئۇبەيدۇلاھ ئىبنى ئەبى رافىئ جەمەل (تۆگە)، سىففىن ۋە نەھرىۋان ئۇرۇشلىرىغا قاتناشقا ساھابىلەرنىڭ ئىسملىرىنى تىزىملاپ يېزىپ قالدۇرغان.
تۆۋەندە ئىراق تارىخ مەكتىپىگە مەنسۇپ تۇنجى ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ قىسقىچە تەرجىمھالىنى بىرىمەن.

1. ئەل-شەئبىي، ئەبۇ ئەمر ئامىر ئىبنى شۇرەھبيل
19/640-يىلى كۇفەدە تۇغۇلغان. 110/728-يىلى شۇ يەردە ۋاپات بولغان. ئابدۇللاھ ئىبنى مەسئۇدنىڭ ئۇقۇغۇچىسى ئىدى. بەشيۈزدىن ئارتۇق ساھابىدىن ھەدىس ئاڭلىغانلىقىغا دائىر رىۋايەتلەر بار. يەزىدنىڭ ۋاپاتىدىن كىلىپ چىققان مالىمانچىلىق مەزگىلىدە كۇفەدىن مەدىنىگە قېچىپ كىلىپ مەدىنىدە بىر قانچە ئاي تۇرۇپ قالىدۇ. 75/694-يىلى ھەججاج كۇفىگە ۋالى بولۇپ كەلگەن ۋاقىتتا شەئبىيدىن شەھەر ھەققىدە مەلۇماتلار ئالىدۇ ۋە ئۇنىڭ بىلىمىگە ھۆرمەت قىلىپ ھەججاجنىڭ ئۆز يۇرتى بولغان ھەمەداننىڭ ئالىمى ۋە پىشىۋاسى قىلىپ تەيىنلەيدۇ. شەئبىي 81/700-يىلىدىكى ئابدۇراھمان ئىبنى ئەل-ئەشئەسنىڭ ئىسيانىدا ھەججاجغا قارىشى سەپتە تۇرىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن ھەججاجنىڭ غەزىپىگە يۇلۇقۇپ ھەججاجدىن ئۆزىنى دالدىغا ئالىدۇ. 83/702-يىلى ئابدۇراھمان ئىبنى ئەل-ئەشئەس ئىسيانى باستۇرۇلغاندىن كېيىن شەئبىي تۈركىستانغا ئەۋەتىلگەن قۇتەيبىيە ئىبنى مۇسلىمنىڭ قۇشۇنىغا قېتىلىپ پەرغانىگە بارىدۇ. قۇتەيبىيەنىڭ كاتىپلىقىنى ئۆتەيدۇ. ھەججاج قۇتەيبىيەدىن كەلگەن بىر مەكتۇپنىڭ يېزىلىش ئۇسلۇبىدىن مەكتۇبنى شەئبىينىڭ يېزىپ بەرگەنلىكىنى بايقاپ قېلىپ قۇتەيبىيەدىن شەئبىينى ئەۋەتىۋىتىشنى تەلەپ قىلىدۇ. شەئبىي ھەججاجنىڭ يېنىغا ئەۋەتىلىدۇ ۋە ھەججاجنىڭ كەچۈرىمىگە ئىرىشىدۇ. بۇ ۋاقىتلاردا خەلىفە ئابدۇلمەلىك شەئىبىينڭ داڭقىنى ئاڭلىغان بولۇپ ھەججاجدىن شەئبىينى دىمەشىققە ئەۋەتىشنى تەلەپ قىلىدۇ. شەئبىي خەلىپە تەرىپىدىن ۋىزانتىيە ۋە مىسىر ۋالىسى ئابدۇل ئەزىزگە (بۇ زات خەلىفە ئابدۇلمەلىكنىڭ بىر تۇققىنى ۋە بەشىنچى خەلىفە نامى بىلەن مەشھۇر ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىزنىڭ دادىسى ئىدى) ئەلچى قىلىپ ئەۋەتىلىدۇ. ئابدۇلمەلىكنىڭ ئاخىرقى ئۆمىردە يېنىدا بولىدۇ. كېيىن كۇفەگە يېنىپ كىلىپ ئۆمەر ئىبنى ئابدۇلئەزىز زامانىدا بىر مەزگىل قازىلىق ۋەزىپىسى ئۆتىگەندىن كېيىن ۋاپات بولىدۇ. مەشھۇر فىقىھشۇناس ئىمام ئەبۇ ھەنىفە شەئبىينىڭ ئۇقۇغۇچىسى ئىدى. شەئىبى ھەدىسچى ۋە خەۋەرچى (رىۋايەتچى تارىخچى) ئىدى. كېيىنكى تارىخچىلار شەئبىيدىن مەغازىي، شۇرا مەسىلىلىرى، فەتىھلەر ۋە كەربالا ۋەقەسى قاتارلىق نۇرغۇن خەۋەرلەرنى نەقىل قىلغان. كىتابىنىڭ ئىسمى ئېنىق ئەمەس. ئەمەۋىيلەر دەۋرىنى بىلىش ئۈچۈن ئۇنىڭ رىۋايەتلىرىدىن ئاتلاپ ئۆتۈپ كەتكىلى بولمايدۇ. تارىخچىلار ئەمەۋىيلەر دەۋرىي ھەققىدىكى مەلۇماتلىرىدا شەئبىيگە قەرزداردۇر.

2. ئەۋانە ئىبنى ئەل-ھەكەم
كۇفەلىك تارىخشۇناس. ئەبۇ مىخنەفنىڭ زاماندىشى. 147/765 ياكى 158/775-يىلى ۋاپات بولغان. تارىخ، نەسەب، شېئىر ۋە ھەدىس ساھەسىنى پىششىق بىلىدۇ. خەلىپە ئابدۇلمەلكنىڭ ئاخىرقى دەۋىرلىرىگە قەدەر بولغان ئىسلام تارىخى بىلەن مەشغۇل بولغان. ئەمەۋىيلەر تەرەپدارى بولغان كەلب قەبىلىسىنىڭ رىۋايەتلىرىگە قاراپ چىققان. بۇنىڭ ئۈچۈن ئەۋانە ئەمەۋىيلەر تەرەپدارى تارىخچىسى دەپ قارالغان. بۇنداق بولىشىغا قارىماي ئەمەۋىيلەرنى ياقتۇرمايدىغان مەدىنەلىك ۋە كۇفەلىكلەرنىڭ رىۋايەتلىرىدىنمۇ پايدىلانغان. يازغان ئەسەرلىرىنىڭ ئىچىدە كىتاب ئەل-تارىخ بىلەن سىيرەتۇ مۇئاۋىيە ۋە بەنۇ ئۇمەييە ناملىق ئىككى كىتابى مەشھۇردۇر. كىتاب ئەل-تارىخ ناملىق كىتابىدا 1/7-ئەسىردىكى ئىسلام تارىخىغا دائىر ۋەقەلەردىن باشلاپ ئابدۇلمەلىكنىڭ ۋاپاتىغا قەدەر بولغان ئىشلار يېزىلغان. سىيرەتۇ مۇئاۋىيە ۋە بەنۇ ئۇمەييە ناملىق كىتابى بولسا تۇنجى ئوردا (خاندانلىق) كىتابى بولۇپ شېئىر ۋە قىسسىلەر بىلەن تولغان. ئەۋانە نىڭ كىتاپلىرىنى ئۇقۇغۇچىسى ھىشام ئىبنى مۇھەممەد ئەل-كەلبىي رىۋايەت قىلىغان.

3. ئەبۇ مىخنەف، لۇت ئىبنى يەھيا
كۇفەلىك تارىخشۇناس. ئەۋانە ئىبنى ئەل-ھەكەمنىڭ زاماندىشى. 157/774-يىلى كۇفەدە ۋاپات بولغان. ئەۋانىگە ئوخشاشلا كەڭ دائىرلىك تەتقىقات بىلەن شۇغۇللانغان. ئاساسەن ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى دەۋىرلىرىدىكى مۇھىم ۋەقەلەرنى يازغان. ھەدىس بىلەنمۇ مەشغۇل بولغان. ئوتتۇزدىن ئارتۇق ئەسىرى بار. تېمىلىرى؛ رىددە (دىندىن يېنىۋالغانلارغا قارىشى ئۇرۇش) شۇرا، سىففىن ۋەقەلىرى، پەتىھلەر ۋە ئەمەۋىيلەر دەۋرىدە ئىراقتا مەيدانغا كەلگەن مەشھۇر ۋەقەلەر. رىۋايەتلىرى ئاساسەن كۇفەدىكى شىئەلىككە مائىل، ئەمەۋىيلەرگە قارىشى گۆروھ ئەزد قەبىلىسىدىن ئالغان رىۋايەتلەرگە تايىنىدۇ. بۇندىن باشقا كۇفەدىكى باشقا رىۋايەتلەردىن، ھەمەدان، تاي، كىندى ۋە تەمىم قەبىلىسىنىڭ رىۋايەتلىرىدىن پايدىلانغان. ۋەقەلەرنى بايان قىلغاندا يىلنامە تەرتىۋىگە ۋە ۋەقە تەپسىلاتىغا ئەھمىيەت بەرگەن. بۇ سەۋەپتىن ۋەقەلىكلەرنى بايان قىلغاندا ۋەقە بىلەن ئالاقىدار شېئىر، خۇتبە، سۆز-چۆچەك ۋە قىسسىلەرنى ئەسەرلىرىگە كىرگۈزگەن. ئەڭ مەشھۇر ئۇقۇغۇچىسى ھىشام ئىبنى مۇھەممەد ئەل-كەلبىدۇر. رىددە ۋەقەسىدىن باشلاپ ئەمەۋىيلەرنىڭ ئاخىرقى دەۋىرلىرىگە قەدەر ھىجاز، شام ۋە ئىراقتا مەيدانغا كەلگەن ئاساسلىق ۋەقەلەرنى، باجغا مەسئۇل ئەمىرلەرنىڭ تارىخىنى بايان قىلغان. شېىئە ۋە زافىىي ئىكەنلىكى ئىلگىرى سۈرۈلىدۇ. ئەخبار ئەل-ئۇمەۋىييىن ناملىق ئەسىرى 1972-يىلى نەشىر قىلىنغان. زامانىمىزغا قەدەر يېتىپ كەلگەن ۋە ئۇنىڭغا نىسبەت بىرىلگەن مەقتەلۇ ھۈسەيىن ناملىق كىتاۋى بار.

4. سەيف ئىبنى ئۆمەر ئەل-تەمىيمىي
ئىراقلىق مەشھۇر تارىخچى. ئەۋانە ئىبنى ئەل-ھەكەم ۋە ئەبۇ مىخنەفكە ئوخشاشلا ھەدىس بىلەنمۇ مەشغۇل بولغان. ئەسلى كۇفەلىق ئەمما مەدىنەدە ئۇقۇغان. كېيىن ئىراققا قايتىپ خەلىفە ئەبۇ جەئفەر ئەل-مەنسۇر بىلەن كۆرۈشكەن ۋە كۇفەدە ماكانلاشقان. 180/796-يىلى باغداتتا ۋاپات بولغان. كىتاب ئەل-فۇتۇھ ئەل-كەبىر، ئەل-رىددە ۋە كىتاب ئەل-جەمەل ناملىق كىتابلىرىنىڭ بارلىقى مەلۇم. كىتابلىرىدا ئۆز قەبىلىسى تەمىيمىي رىۋايەتلىرىگە قاراپ چىققان. مەدىنە ۋە شام رىۋايەتلىرىدىنمۇ پايدىلانغان. ئۇسلۇبى ئەييام ئەل-ئەرەب ئۇسلۇبىغا ئوخشاش بولۇپ ئاساسەن داستان شەكىلدە. پەتىھ قىلىنغان جايلارنىڭ ئورنىنى بىلىشتە سەيفنىڭ رىۋايەتلىرى مۇھىم. تەبەرى سەيفتىن ئۈچيۈزدەك يەردە نەقىللەر ئالغان. ئەۋانە ئىبنى ئەل-ھەكەم، ئەبۇ مىخنەف ۋە سەيف ئىبنى ئۆمەر ئىراق خەۋەرچى (ھىكايىچى) تارىخ مەكتىپىنىڭ ئۈچ چوڭ ۋەكىللىرىدۇر. بۇ ئۈچ تارىخچى تارىخ بىلەن بىللە ھەدىس بىلەنمۇ مەشغۇل بولغان ۋە مەدىينە تارىخ مەكتىپىدىنمۇ پايدىلانغان. رىۋايەتلىرىنى سەنەدلىرى بىلەن قۇشۇپ نەقىل قىلغان ۋە مەنبەلىرىنى كۆرسەتكەن. تەبەرى بۇ رىۋايەتلىرىدىن پايدىلانغاندا بەزى سەنەد ئارىسىغا بىر قىسىم راۋى(رىۋايەتچى)لەرنى قۇشقان.
ئىراقتا كەلب ۋە تەمىيم قەبىلە رىۋايەتلىرىدىن باشقا قۇتەيبە ئىبنى مۇسلىمنىڭ ئۇرۇشلىرىنى رىۋايەت قىلغان باھىلى قەبىلىسىنىڭ رىۋايەتلىرىمۇ بار ئىدى. بۇ خىلدىكى رىۋايەتلەرگە قەبىلە خاھىشى قۇشۇلۇپ كەتكەن بولۇپ ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى دەۋىردىكى ۋەقەلەرنى بايان قىلغان رىۋايەتلىرىدىن پايدىلنىشقا بولىدۇ. بۇ رىۋايەتلەر ھەدىسلەر بىلەن يېقىندىن مۇناسىۋەتلىك كۆرىنىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ رىۋايەتلەرنى ئالغاندا دىققەت قىلىش كىرەك.

5. ئەبۇ،ل مۇتەمىر سۇلايمان ئىبنى تارخان ئەل-تەيمىي
غەيرى ئەرەپ. دادىسىنىڭ ئىسمىغان قارىغاندا تۈركلەردىن بولىشى مۇمكىن. تابىئىنلەردىن چىققان تۇنجى ھەدىس ۋە مەغازىي ئالىملىرىدىندۇر. بەسرەنىڭ زامانىدىكى ئەڭ چوڭ ئالىمى. كىتاب ئەل-مەغازىي ناملىق كىتابى بولۇپ ۋون كرەمىر 1856-يىلى ۋاقىدىينىڭ كىتاب ئەل-مەغازىي نى كالكۇتتا باستۇرغاندا كىتاپ ئاخىرىغا تەيمىنىڭ مەغازىيسىدىن بىر قىسمىنى تەرجىمە قىلىپ قوشقان. تەيمىينىڭ ئوغلى مۇئتەمىر ھەدىس ۋە تارىخ بىلە شۇغۇللانغان ۋە كىتاب ئەل-مەغازىي ناملىق كىتاب يازغان. ئەھمەد ئىبنى ھەنبەل تەيمىنىڭ ئۇقۇغۇچىسى ئىدى. 187/803-يىلى ۋاپات بولغان.

6. ئەبۇ مەئشەر ئەل-سىندىي، ئابدۇراھمان ئىبنى ئەل- ۋەلىد
ئەسلى ھىندىستانلىق بولۇپ ئۇرۇشتا ئەسىرگە چۈشكەن. مەدىينەدە سېتىۋىتىلگەن. ئىبنى ئىسھاققا ئوخشاشلا ئىراققا بارغان. ئابباسىيلار ئوردۇسىدا خىزمەت قىلغان. ھەدىسچى ۋە تارىخچى. تارىخ ھەققىدە بىلىمى يۇقرى بولغانلىقى ئۈچۈن ئىبنى ھەنبەلنىڭ ماختىشىغا سازاۋەر بولغان. 170/786-يىللىرىغىچە بولغان ۋەقەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كىتاب ئەل-مەغازىي ناملىق كىتاب بىلەن تارىخ ئەل-خۇلەفا ئىسىملىك كىتاپ يازغان. ۋاقىدىي، ئىبنى سەئەد ۋە تەبەرىيلەر ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىن پايدىلانغان.

7. مۇھەممەد ئىبنى ئەل-سائىب ئەل-كەلبىي ۋە ئوغلى ھىشام
مۇھەممەد (ۋاپاتى 146/763). دادىسى سائىب، مۇسەب ئىبنى ئەل- زۇبەير بىلەن بىللە شەھىد بولغان. مۇھەممەد 82/701-يىلى ئابدۇراھمان ئىبنى ئەل-ئەشئەس بىلەن دير ئەل-جەماجىم ئۇرۇشىغا قاتناشقان. كېيىنكى يىللاردا تىل، تارىخ، تەپسىر ۋە نەسەب ئىلىملىرى بىلەن مەشغۇل بولغان. كۇفەدە تەپسىر ۋە تارىخ دەرىسلىرى بەرگەن. كەلب قەبىلىسىدىن. ئەڭ بۈيۈك نەسەپ ئالىملىرىدىن ھېسابلىنىدۇ. ئوغلى ھىشاممۇ مەشھۇر تارىخچى. ھشام دادىسىدا ۋە ئەبۇ مىخنەف ۋە ئەۋانە ئىبنى ئەل-ھەكەمگە ئوخشاش ئىراق تارىخ مەكتىۋىنىڭ مەشھۇر ۋەكىللىرىدە ئۇقۇغان. خەلىفە مەئمۇن ۋە بەرمەكلەردىن چىققان ۋەزىر جەئفەر بىلەن تۇنۇشقان ۋە ئۇلارنىڭ ياخشى مۇئامىلە قىلىشىغا نائىل بولغان. ھەدىسچىلەر ھىشامنى تارىخچى دەپ قارايدۇ. بەرگەن مەلۇماتلارنىڭ توغرىلىقىنى يېقىنقى زاماندا مەيدانغا چىققان تەتقىقاتلار ئىسپاتلاپ تۇرۇپتۇ. 204/819-يىلى كۇفەدە ۋاپات بولغان. تارىخ، نەسەب، شېئىر ۋە ئەدەبىيات قاتارلىق ساھەلەردە توپلىغان ماتىرياللاردىن پايدىلىنىپ 150 كە يېقىن ئەسەر يازغان. نەسەب، قەدىمقى كېلىشىملەر، جاھىلىيەت دەۋرىدىكى مەشھۇر شەخىسلەر، سىيرەت، ئىسلام تارىخىدىكى بىر قىسىم مۇھىم ۋەقەلەر، جاھىلىيەت دەۋرىدىكى ئەرەپلەرنڭ دىنى، جۇغراپىيە ۋە شېئىرغا ئوخشاش ھەر خىل ساھەلەر بىلەن مەشغۇل بولغان.
بۇ يەردە شۇنى قىستۇرۇپ قۇيۇشنى لايىق كۆردۈم. شىئەلەر ھىشامنى بىزنىڭ مەزھەبكە مەنسۇپ ئادەم دەپ قارايدۇ. ئەھلى سۈننىيلەر بولسا ھىشامنى رافىزى ئەقىدىسىدە دەپ قارايدۇ. ئەمما بىز بۇ قاراشلار بىلەن ھىشامنىڭ تارىخ ساھەسىدىكى مول بىلىمىگە كۆز يۇمالمايمىز.
ئىبنى ئەل-نەدىمنىڭ ئەلفىھرىست ناملىق كىتاۋىدا ھىشامنىڭ 140 ئەسىرىنىڭ ئىسمى بىرىلىدۇ. زامانىمىزغاىچە يىتىپ كەلگەن ئەسەرلىرى:
ئا)-كىتاب ئەل-نەسەب ئەل-كەبىر:
ئەرەپ قەبىلىلىرنىڭ نەسەبىنى بايان قىلغان كىتاب. جەمھەرەت ئەل-ئەنساب دېگەن ئىسىم بىلنمۇ ئېلىنىدۇ. 1966- يىلى گاسكال ۋە سېترەنزۇك تەرىپىدىن بىرسى نەسەبكە ئالاقىدار يەنە بىرسى شەجەرەگە ئالاقىدار ئىككى جىلىتلىق كىتاب بولۇپ لەيدەن دە نىمىسچە تەرجىمە قىلىنىپ بېسىلغان. 1986-يىلى ناجى ھەسەن تەرىپىدىن بەيرۇتتا نەشىر قىلىغان. ياقۇت ئەل-ھەمەۋىي تەرىپىدىن قىسقارتىلغان شەكلىمۇ زامانىمىزغىچە يىتىپ كەلگەن. نەسەبۇ مەئاد ۋە،ل يەمەن ئەل-كەبىر ناملىق ئەسىرى 1988-يىلى ناجى ھەسەن تەرىپىدىن بەيرۇتتا نەشىر قىلىنغان.
ب)-كىتابۇ نەسەبى فۇھۇل ئەل-خەيل فى،ل جاھىلىييە ۋە،ل-ئىسلام:
جاھىلىيەت ۋە ئىسلامىيەت دەۋىردىكى مەشھۇر ئەرەپ ئاتلىرىنىڭ خىلى ۋە ئۇلار ھەققىدە سۆزلەنگەن شېئىرلار بايان قىلىنغان. 1928-يىلى لەۋىي ۋە ۋىدا تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان.
س)-كىتاب ئەل-ئەسنام:



داۋامىي بار...

ب)-كىتابۇ نەسەبى فۇھۇل ئەل-خەيل فى،ل جاھىلىييە ۋە،ل-ئىسلام:

جاھىلىيەت ۋە ئىسلامىيەت دەۋىردىكى مەشھۇر ئەرەپ ئاتلىرىنىڭ خىلى ۋە ئۇلار ھەققىدە تۇقۇلغان شېئىرلار بايان قىلىنغان. 1928-يىلى لەۋىي ۋە ۋىدا تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان.
س)-كىتاب ئەل-ئەسنام:

ئەرەپلەرنىڭ جاھىلىيەت دەۋرىدە چۇقۇنغان بۇتلىرىنى بايان قىلغان كىتاب. 1914-يىلى قاھىرەدە ئەھمەد زەكى پاشا تەرىپىدىن ۋە 1941-يىلى لېيپزىگدە روسا كىلىنك-ۋوسنبېرىگ تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.
د)-كىتاب ئەل-قۇلۇب:

قۇلۇب ئۇرۇشى ۋە ئۇنىڭغا ئالاقىدار شېئىرلارنى بايان قىلغان بولۇپ ئىبنى ئەنبارىي تەرىپىدىن ئەل-مۇفەددەلىيات نامىدا شەرھىسىنى ئىشلىگەن.
ھىشامنىڭ ئىسلام تارىخى ۋە جۇغراپىيسىگە ئالاقدار كىتاپلىرى: كىتابۇ ئەسۋاق ئەل-ئەرەپ (ئەرەپلەرنىڭ بازارلىرى). كىتاب ئەت-تارىخ (تارىخ كىتابى). تارىخۇ ئەخبار ئەل-خۇلەفا (خەلىپىلەر تارىخى). ئەخبار ئەل-بۇلدان ۋە،ل جۇغرافىيا (شەھەرلەر تارىخى ۋە جۇغراپىيە). كىتاب ئەل-بۇلدان ئەل-كەبىر (چوڭ ھەجىملىك شەھەرلەر تارىخى). كىتاب ئەل-ئەقالىم (ئىقلىملار كىتابى).


8.        ھەيسەم ئىبنى ئادىي
ھىشام ئىبنى ئەل-كەلبىيگە ئوخشاشلا تارىخ ۋە نەسەبشۇناسلىق ساھەسىدىكى ئىختىساسلىق ئالىملاردىن. تارىخ، ئەدەبىيات، جۇغراپىيە، نەسەب ۋە تەرجىمھال ساھەلىرىدە ئاز بولمىغان ئەسەرلەرنى يازغان. ئىران تارىخى بىلەنمۇ شۇغۇللانغان. 130/747-يىلى تۇغۇلغان. باغداتتا ياشىغان. 207/822-يىلى باغداتتا ۋاپات بولغان. ئىبنى ئەن-نەدىم ۋە ياقۇت ئەل-ھەمەۋىي ھەيسەمنىڭ ئەللىك پارچىدىن ئارتۇق كىتاۋىنىڭ ئىسمىنى بەرگەن.
ھەيسەم تارىخ ۋە تارىخچىلىققا يىڭىلىقلار ئېلىپ كەلگەن تارىخچى.يىلنامە ۋە تەبەقات (ھەدىس رىۋايەتچىلىرىنىڭ تەرجىمھالى) ساھەسىدە سېستىمىلىق ئەسەرلەرنى مەيدانغا كەلتۈرگەن ۋە ئۆزىدىن كېيىنكى تارىخچىلارنى بۇ ساھەدە ياخشى مۇھىت بىلەن تەمىن ئەتكەن. ھەيسەمدىن كېيىنكى تارىخ كىتاپلىرى يىللار ۋە تەبەقاتلارغا ئايرىلىپ يېڭىچە ئۇسۇلدا قەلەمگە ئېلىنىشقا باشلىغان. سىياسى تارىخ بىلەن بىرگە مەدەنىيەت تارىخى، تەشكىلات تارىخى ۋە جۇغراپىيە قاتارلىق ساھەلەردىمۇ كىتاپلار يازغان. كىتاپلىرى نەسەب، ئىسلام تارىخى، جۇغراپىيە، ئېسىلزادىلەر تارىخى ۋە تەرجىمھال قاتارلىق ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بەلازۇرىي، ئىبنى قۇتەيبە، تەبەرىي ۋە مەسئۇدىي قاتارلىق مەشھۇر ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ ئاساسلىق مەنبەسىدۇر. ھەدىسچىلەر بەك ياقتۇرۇپ كەتمەيدۇ. كىتاپلىرىدىن ھېچبىرى بىزگىچە يىتىپ كىلەلمىگەن. ئەڭ مەشھۇر كىتاپلىرى: كىتاب ئەد-دەۋلە (ئسىلام دۆلىتى تارىخى). تارىخ ئەل-ئەجەم ۋە بەنى ئۇمەييە (ئەجەملەر ۋە ئەمەۋىيلەر تارىخى). تارىخ ئەل-ئەشراف ئەل-كەبىر (چوڭ ھەجىملىك ئېسىلزادىلەر تارىخى). تەبەقات ئەل-فۇقاھا ۋە،ل مۇھەددىسىن (فىقىھشۇناسلار ۋە ھەدىسشۇناسلار تەرجىمھالى). خىتەت ئەل-كۇفە (...........). ۋۇلات ئەل-كۇفە (كۇفە ۋالىيلىرى). قاتارلىقلار.


9.        ئەبۇ ئۇبەيد مەئمەر ئىبى ئەل-مۇسەننا
ئەزد قەبىلىسىنىڭ ئازادگەردىسى (ئازاد قىلىۋەتكەن قۇلى). مەشغۇل بولغان ساھەلىرى ھىشام ئىبنى ئەل-كەلبىي بىلەن ئوخشاش. تىل، شېئىر ۋە تارىخ ساھەلىرىدىكى ئەڭ چوڭ تەتقىقاتچى ۋە ئالىم ھېسابلىنىدۇ. شۇئۇبىي تەرپدارى بولۇپ خارىجى دەپ تۆھمەت قىلىنغان. جاھىز ۋە ئەبۇلھەسەن ئەل-ئەشئەرى ئەبۇ ئۇبەيدنى «خارىجىلەرنىڭ سۇفرىيە تەرىپىدىن» دەپ قارايدۇ. جاھىز: «يەر يۈزىدە ئۇبەيددىن ئالىم بىر خارىجىنى كۆرۈپ باقمىدىم» دېگەن. 110/728-يىللىرى بەسرە شەھرىگە يېقىن باجەرۋان مەھەللىسىدە دۇنياغا كەلگەن. 211/826-يىلى بەسرەدە ۋاپات بولغان. خەلىپە ھارۇن رەشىد بىلەن ۋەزىر فازىل ئىبنى رەبىئنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشكەن. ئۇبەيد: «بارلىق ئىلملەرنى ئەڭ ياخشى بىلىدىغان كىشى، جاھىلىيەت ۋە ئىسلام دەۋرىنىڭ ئالىمى، ئەرەپلەرنىڭ دىۋانى (ئىلمى) ئۇبەيدنىڭ ئۆيىدە ئىدى» دېگەندەك ناملار بىلەن تىلغا ئېلىنغان. 110 غا يېقىن ئەسەر يازغان. كىتاپلىرى ئاساسەن تىل، گىرامماتىكا ۋە لۇغەت ھەققىدە. ئىسلام تارىخدىكى مۇھىم ۋەقەلەر ھەققىدىمۇ كىتاپ يازغان بولۇپ ئۇ كىتاپلارنىڭ بىر قىسمى تۆۋەندىكىچە: كىتابۇ خۇراسان (خۇراسان). كىتاب ئەس-سەۋاد ۋە فەتھىھى (سەۋاد ۋە ئۇنىڭ فەتىھ قىلىنىشى). خەۋارىجى ئەل-بەھرەين ۋە،ل يەمەن (بەھرەين ۋە يەمەن خاۋارىجلىرى). مەقاتىل ئەل-فۇرسان (چەۋانداز ئۆلۈمى). مەقاتىل ئەل-ئەشراف ۋە ئەخبارۇ ھەججاج (ئېسىلزادىلەر ئۆلۈمى ۋە ھەججاج خەۋەرلىرى). قۇدات ئەل-بەسرە (بەسرەدىكى قازىلار).
تەبەرىي كىتاۋىدا ئۇبەيدتىن ئەللىكتىن ئارتۇق نەقىلگە ئۇرۇن بەرگەن. تارىخقا ئالاقىدار ئەسەرلىرى بىزگىچە يىتىپ كىلەلمىگەن. ئەبۇ ئۇبەيدنىڭ زاماندىشى ئەل-ئەسمائىي (ۋاپاتى 216/831) تىلشۇناس ۋە ئەدەبىياتچى بولۇپ تارىخ بىلەنمۇ مەشغۇل بولغان ۋە بۇ ساھەدە بىر قىسىم كىتاپلارنى يازغان. كىتاب ئەن-نەسەب (نەسەبشۇناسلىق). كىتاب ئەل-خاراج (باجغا ئالاقىدار كىتاب). كىتاب ئەل-فۇتۇھ (پەتىھلەر). تارىخ مۇلۇك ئەل ئەرەب ئەل-ئەۋۋەلىييە (ئەرەپلەرنىڭ ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى دۆلەتلىرى). تارىخ مۇلۇك ئەل ئەرەب ئەل-ئەۋۋەلىييە (ئەرەپلەرنىڭ ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى دۆلەتلىرى) بۇ ئەسىرى 1959-يىلى م. ھۈسەيىن ئەلى ياسىن تەرىپىدىن باغداتتا نەشىر قىلىنغان. كىتاب ئەل-خاراج (باجغا ئالاقىدار كىتاب) ناملىق كىتابى مالىيە ۋە زېمىن ھۇقۇقى ساھەسىدىكى مۇھىم كىتاب.


10.        نەسر ئىبنى مۇزاھىم
كۇفە شەھىردىن. تۇنجى شىيئە تارىخچىسى دەپ قارىلىدۇ ئەمما بۇ قاراش ئانچە توغرا ئەمەس چۈنكى نەسردىن بۇرۇن ئۆتكەن ئەبۇ مخنەف ۋە مۇھەممەد ئىبنى ئەس-سائىب ئەل-كەلبىيمۇ شېئە ئىدى. كىتاب ئەل-جەمەل (تۆگە ۋەقەسى). كىتابۇ سىففىن (سىففىن ۋەقەسى). مەقتەل ئەل-ھۈسەيىن (ھۆسەييىننىڭ شەھىد قىلىنىشى). مەقتەلۇ ھۇجر ئىبنى ئادىي (ھۇجر ئىبنى ئادىينىڭ ئۆلۈمى). ئەخبار ئەل مۇختار (تارىختىن تاللانمىلار). كىتاب ئەل-مەناقىب (مەشھۇر شەخىسلەرنىڭ ئەخلاقى) قاتارلىق ئەسەرلىرى بار. كىتابۇ سىففىن (سىففىن ۋەقەسى) ناملىق كىتاۋىدىن تەبەرىي ۋە ئىبنى ئەبى ھەدىدنىڭ ئالغان نەقىللىرى بىر كىتاپ قىلىپ توپلاپ چىقىلغان ۋە مۇھەممەد ھارۇن تەرىپىدىن ھىجرىيە 1382-يىلى قاھىرەدە نەشىر قىلىنغان. كىتابلىرىنىڭ ئۇسلۇبى ئەييامۇل ئەرەپ (ئەرەپلەرنىڭ مەشھۇر كۈنلىرى ۋە ئۇرۇشلىرى)  ۋە قىسسە ئۇسلۇبىغا ئوخشاش بولۇپ نۇرغۇن شېئىر، دېئالۇگ ۋە خۇتبە(نۇتۇق) لەرنى ئەسەرلىرىگە ئالغان. ئىسناد ۋە يىلنامىلەرگە بەك ئەھمىيەت بەرمىگەن. نەسىر ئىبنى مۇزاھىم 212/827- يىلى ۋاپات بولغان.


11.        ئەل-مەدائىنىي، ئەلى ئىبنى مۇھەممەد
ھىشام ئەل-كەلبىي، ئەبۇ ئۇبەيد ۋە زامانداشلىرى بىلەن بىللە ئىسلام تارىخچىلىقىنى يېڭى بىر دەۋىرگە باشلاپ كىرگەن. 178/794- يىلى باغدات شەھرىدە تۇنجى بولۇپ قەغەز زاۋۇتىنىڭ قۇرۇلىشى ۋە 3/9 -ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ماددىي مەدەنىيەتلەرنىڭ تەرەققى قىلىشىغا ئەگىشىپ ئىلمى ۋە ئەدەبىي تەتقىقاتلار جانلىنىشقا باشلىدى. ئەڭ قەدىمىي تېكىست نۇسخىلىرى مانا بۇ دەۋىردىن باشلاپ بىزگە يىتىپ كەلگەن. بۇنىڭ بىلەن بىللە 3/9 –ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ئالىم راۋىيلەر تەرىپىدىن تارىخى ماتىرياللار كىتاپلاردىن نەقىل قىلىنىشقا باشلىدى. بۇ راۋىيلارنىڭ ئەڭ مەشھۇرلىرىدىن بىرى بەسرەلىك ئەلى ئىبنى مۇھەممەد ئەل-مەدائىنىي ئىدى. ئەل-مەدائىنىي 135/752-يىلى بەسرەدە تۇغۇلغان. مەئمەر ئىبنى ئەشئەستە ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئەدەبىيات ۋە تارىخ ساھەسىدە تەتقىقاتلار بىلەن شۇغۇللانغان. بىر مەزگىل مەدائىن شەھرىدە تۇرغان. كېيىن باغداتقا بېرىپ مەشھۇر مۇزىكانىت ئىسھاق ئىبنى ئىبراھىم ئەل-مەۋسىلىي بىلەن تۇنۇشقان ۋە ئۇ زاتنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشكەن. بىر رىۋايەتكە قارىغاندا ئەل-مەدائىنىي 225/840-يىلى ئۇ زاتنىڭ ئۆيىدە ۋاپات بولغان. مەدائىنىي، ئەبۇ ئۇبەيد، ئىبنى ئەل-كەلبى ۋە زامانداشلىرى تەرىپىدىن بارلىققا كەلگەن ئەسەرلەردىكى ماتىرياللارغا قۇشۇمچىلار قۇشۇپ تارىخ، جۇغراپىيە، شېئىر ۋە مەدەنىيەت تارىخى تېمىلاردا ئاز بولمىغان ئەسەرلەر يازغان. ئىبنى ئەن-نەدىم بۇ تەتقىقات تېمىلىردىن 239نىڭ ئىسمىنى بەرگەن.بۇ ئەسەرلەر ئارىسىدىكى كەڭ دائىرلىك يېزىلغان ئەسەر كىتابۇ ئەخبار ئەل-خۇلەفا ئەل-كەبىر (خەلىپىلەرنىڭ ئۇمۇمى تارىخى).  ناملىق مەشھۇر ئىسلام تارىخىدۇر. بەسرە ۋە خۇراسان ھەققىدە يازغان ئەخبار ئەل-بەسرە بىلەن فۇتۇھۇ خۇراسان ناملىق ئىككى تەتقىقات ئەسىرىمۇ مۇھىم ئەسەرلەردىن ھېسابلىنىدۇ.
مەدائىنىي مەدىينە تاىخ مەكتىپىنىڭ تەنقىدىي مېتودىنى ئىراق رىۋايەتلىرىنىڭ ھەممىسىگە تەدبىقلاپ رىۋايەتلىرىدە ئىشەنچىگە ئىرىشتى ۋە كېيىنكى تارىخچىارنىڭ ئاساسلىق مەنبەسى بولۇپ قالدى. يېقىنقى زاماندىكى تارىخى تەتقىقاتلارمۇ ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ ساغلام ۋە توغرىلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. ئەڭ مەشھۇر ئۇقۇغۇچىسى زۇبەير ئىبنى بەققارىدۇر. كېيىنكى ئەۋلاد تارىخچىلاردىن بەلازۇرىي بىلەن تەبەرىينىڭ كىتاپلىرى ئۇنىڭ كىتاپلىرىدىكى بارلىق ماتىرياللارنى ئۆز ئىچىگە ئالغانلىقى ئۈچۈن مەدائىنىنىڭ ئەسەرلىرىگە سەل قارالغان.


12.        ئىبنى ھەبىب، ئەبۇ جەئفەر مۇھەممەد
ئىبنى ھەبىب، ئابباسىلارنىڭ دەسلەپكى دەۋىرلىرىدە باغداتتا ياشىغان تىلشۇناس، تارىخشۇناس ۋە نەسەبشۇناس. ئەبۇ،ل يەقزان ئەن-نەسسابىي ۋە ئەبۇ ئۇبەيدە قاتارلىق ئالىملاردا ئۇقۇغان. 245/859-يىلى ۋاپات بولغان. ئىبنى نەدىم ئۇنىڭ كىتاپلىرىدىن 33دانىسىنىڭ ئىسمىنى بىرىدۇ. بۇلاردىن ئەڭ مەشھۇرلىرى: تارىخ ئەل-خۇلەفا (خەلىپىلەر تارىخى) بىلەن مەقاتىل ئەل-فۇرسان (چەۋەندازلارنىڭ ئۆلۈمى)دۇر. ئۇندىن باشقا مۇئتەلىف ۋە،ل مۇختەلىف (بىرخىل ۋە خىلمۇخىل) ناملىق ئەسىرى 1850-يىلى Wustenfeld تەرىپىدىن Gotingen دە نەشىر قىلىنغان. ئىبراھىم ئەل ئەبيارى تەرىپىدىن قاھىرەدە، 1980-يىلى رىيازدا يېڭى نەشىرىلىرى بېسىلغان. يەنە بىر مۇھىم ئەسىرى كىتاب ئەل-مۇخەببەر (رىۋايەتلەر) بولۇپ تارىخ ساھەسىدە مۇھىم ئۇچۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. بۇ كىتاب Schititre نىڭ ياردىمى بىلەن بېيرۇتتا بېسىلغان. بىزگىچە يىتىپ كەلگەن يەنە باشقا كىتابلىرى: كىتاب ئەل-مۇغتالىين مىن ئەشراف ئەل-جاھىلىيە ۋە،ل ئىسلام ۋە ئەسمائۇ مەن قاتەلە مىن ئەش-شۇئەرا (جاھىلىيەت ۋە ئىسلام دەۋرىدىكى چېكىدىن ئاشقانلار ۋە ئۇرۇشقا قاتناشقان شائىرلارنىڭ ئىسىملىرى) بۇ ئەسەر م. ھەنىن تەرىپىدىن 1954-يىلى قاھىرەدە نەشىر قىلىنغان.
ئەمەۋىيلەرنىڭ ئاخىرى ۋە ئابباسىيلارنىڭ دەسلەپكى دەۋىردە ياشىغان ئىراق تارىخ مەكتىۋىگە مەنسۇپ يەنە بىر قىسىم تارىخچىلار بولۇپ يۇقاردا ۋەكىل خاراكتېرگە ئىگە تارىخچىلارنىڭ تەرجىمھالىنى بەردىم.


ئىسلام تارىخى مەنبەلىرى




بۇ قىسىمدا ئىسلام تارىخ ساھەسىدە مەنبە ھېسابلانغان مەشھۇر ئالىملار ۋە ئەسەرلىرى تۇنۇشتۇرلىدۇ. ئاخىردا ئەرەپچە يېزىلغان (باشقا تىللاردىكى مەبنەلەرنى توپلاپ بولغاندا بېرىمەن)  كىلاسسىك ۋە يېقىنقى زامان ئىسلام تارىخى مەنبەلىرىنىڭ تىزىملىكى بېرىلىدۇ.


1.        مۇھەممەد ئىبنى ئسھاق (م.705-767)
2.        ياقىدىي (م.747-823)
3.        بەلازۇرىي (ۋاپاتى. م.892)
4.        ئىبنى قۇتەيبە (م.828-889)
5.        دىنەۋەرىي (ۋاپاتى. م.(895)
6.        ياقۇبىي (ۋاپاتى. م. 897)
7.        تابەرىي (م.839-923)
8.        مەسئۇدىي (ۋاپاتى 957)
9.        مەقدىسىي (10-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يېرىمدا ياشىغان)
10.        ئىبنى مىسكەۋىھ (ۋاپاتى. م.1030)
11.        ئىبنۇ،ل ئەسىر (م.1160-1233)
12.        ئىبنى كەسىر (م. 1301-1372)


يۇقارقى تارىخشۇناسلارنىڭ تەرجىمھالى ۋە ئەسەرلىرى ئايرىم-ئايرىم ھالدا تۇنۇشتۇرلىدۇ...



داۋامى بار...

ئىسلام تارىخى مەنبەلىرى

ئىسلام تارىخى ساھەسىدە مەنبە ھېسابلانغان ۋە كىتاپلىرى بىزگىچە يىتىپ كەلگەن مەشھۇر مۇسۇلمان تارىخشۇناشلار ۋە ئەسەرلىرى تۆۋەندىكىچە:

1.        مۇھەممەد ئىبنى ئسھاق (م.705-767)
مەدىنە تارىخ مەكتىپىگە مەنسۇپ بولۇپ ئەڭ مەشھۇر تۇنجى ئىسلام تارىخچىسى. 705- يىلى مەدىنەدە دۇنياغا كەلگەن. دادىسى ياسىر قەيس قەبىلىسىنىڭ ئازادگەردىسى (ئازاد قىلىۋەتكەن قۇلى) ئىدى. دادىسى ھەدىس بىلەن مەشغۇل بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇمۇ دەسلىۋىدە ئىشنى ھەدىس بىلەن باشلىغان. ئۆز دەۋرىدىكى ھەدىسچى ۋە تارىخچىلەردىن دەرىس ئالغان. ئوتتۇز ياشقا كىرگەندە مىسىرغا بېرىپ ھەدىس ۋە تارىخ ساھەسىدىكى تەتقىقاتلىرىنى داۋاملاشتۇرغان. مىسىردىن مەدىنەگە قايتىشىدا ھەدىس ۋە سىيرەت ھەققىدىكى توپلىغان ماتىرياللىرىدىن پايدىلنىپ بىر كىتاپ يېزىشقا كىرىشكەن. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتى ھەققىدە يازغان ئەس-سىيرەتۇ،ن-نەبەۋىييە (پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ تەرجىمھالى) ناملىق مەشھۇر كىتابى ئەنە شۇ شەكىلدە روياپقا چىققان. ئەس-سۈنەن (سۈننەتلەر-ھەدىسلەر) ناملىق يەنە بىر ھەدىس كىتابىمۇ ئەنە شۇ ۋاقىتتا يېزىلغان. بۇ ھەدىس كىتاۋىدىكى بىر قىسىم قاراشلىرى سەۋەبىدىن ئىمامىي مالىك ۋە تەرەپدارلىرى بىلەن مۇناسىۋىتى ياخشىلانغان. بۇ دەۋىردە سۈرىيەدىكى ئەمەۋىيلەر خەلىپىلىكى ئاخىرلىشىپ ھاكىمىيەتنى قولىغان ئالغان ئابباسىيلار خەلىپىلىك مەركىزىنى ئىراققا يۆتكەيدۇ. بۇنىڭ بىلەن بىللە مەدىنە شەھىرى بۇرۇنقى ئەۋزەللىكلىرىنى يۇقۇتۇشقا باشلايدۇ. مانا بۇ سەۋەپتىن ئىبنى ئىسھاق مەدىنەنى تەرك ئىتىپ ئىراققا كۆچۈپ بارىدۇ ۋە ئەلجەزىرە، كۈفە ۋە رەي قاتارلىق شەھەرلەرنى ئايلىنىپ باغدات شەھىرى قۇرۇلغاندا باغداتقا ماكانلىشىدۇ. 769-يىلى باغداتتا ۋاپات بولىدۇ.
ئىبنى ئىسھاق ئەسەرلىرىنى يازغاندا نۇرغۇنلىغان مەنبەلەردىن پايدىلىنىدۇ. ئۇستازلىرى ۋە باشقا پايدىلانغان ئادەملىرىنىڭ سانى 114تىن ئاشىدۇ. بۇلاردىن سىرت ئۇنىڭ يەنە شېئىرلاردىنمۇ مەنبە كۆرسەتكىنىنى كۆرەلەيمىز. مەدىنەلىك ئۇقۇغۇچىلىرغا قارىغاندا ئىراقلىق ئۇقۇغۇچىلىرنىڭ سانى كۆپ بولۇپ بۇلاردىن ئونبەشكە يېقىنى ئالىم بولغان. ئەڭ مەشھۇر ئىككى ئۇقۇغۇچىسى ۋاقىدىي بىلەن زىياد ئىبنى ئابدۇللاھ ئەل-بەككائىيدۇر.
ئىبنى ئىسھاق ئەس-سىيرەتۇ،ن-نەبەۋىييە (پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ تەرجىمھالى) ناملىق ئەسىرىنى دەسلەپ ئابباسىيلار خەلىپىسى ئەل-مەنسۇرغا تەقدىم قىلىدۇ. كېيىن بۇ ئەسەرگە بىر قىسىم ئىلاۋىلەرنى قۇشۇپ ئەل-مەنسۇرنىڭ ئوغلى خەلىپە ئەل-مەھدىگە تەقدىم قىلىدۇ. بۇ كىتاپ ئۈچ بۆلۈمدىن تەركىپ تاپقان بولۇپ بىرىنچى بۆلۈمدە ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى پەيغەمبەرلەر تارىخى (ئەل-مۇبتەدەئ)گە ئۇرۇن بىرىلگەن. ئىككىنچى بۆلۈمدە پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ مەككە دەۋرى (ئەل-مەبائىس)، ئۈچۈنچى بۆلۈمدە بولسا مەدىنە دەۋرى (ئەل-مەغازىي) لارنى بايان قىلىنغان. بۇ ئەسەر سىيرەت، مەغازىي ۋە ئىسلام دىنى بارلىققا كەلگەن دەۋرىدىكى ھىجاز رايۇنىنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە ھازىرمۇ ئەڭ ئاساسلىق مەنبە كىتاپ ھېسابلىنىدۇ. ئىبنى ئىسھاقنىڭ بۇ كىتاۋى ئۇقۇغۇچىسى ئەل-بەككائىي تەرىپىدىن كۆزدىن كەچۈرۈلگەن بولۇپ بەككائىيدىن ئىبنىي ھىشام نەقىل قىلغان. ئىبنى ھىشام كىتاپنى نەقىل قىلغاندا كىتاپقا بىر قىسىم ئۆزگەرتىشلەرنى كىرگۈزگەن. يەنى ئىبنى ھىشام كىتاپتىكى ئادەم ئەلەيھىسسالامدىن ئىبراھىم ئەلەيھىسسالامغىچە بولغان دەۋىرلەرگە ئالاقىدار، يازما ۋە ئېغىزاكى يەھۇدى رىۋايەتلىرى (ئىسرائىلىيات) قا تايانغان پەيغەمبەرلەر تارىخىنى چىقىرۋەتكەن. كېيىنكى دەۋىر تارىخلىرىدىكى بىر قىسىم رىۋايەتلەرنى قىسقارتقان. ئىبنى ھىشام ئۆزىنىڭ كىتاۋىغا ئالمىغان بۇ رىۋايەتلەر تەبەرىينىڭ تارىخ  ۋە ئەل-ئەزراقىينىڭ ئەخبارۇ مەككە (مەككە خەۋەرلىرى-تارىخى) ناملىق كىتاپلىرى ئارقىلىق زامانىمىزغىچە يىتىپ كەلگەن.
ئىبنى ھىشام تەرىپىدىن كۆزدىن كەچۈرۈلگەن تېكست، 1856-1860-يىللىرى تۇنجى قېتىم Wustenfeld تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان. كېيىنكى يىللاردا نۇرغۇن قېتىم بېسىلغان ۋە نېمىس، ئىنگىلىز، فىرانسۇز تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنغان.

2.        ۋاقىدىي (م.747-823) ۋە ئۇقۇغۇچىسى ئىبنى سەئەد
ئىبنى ئىسھاقنىڭ غوللۇق ئۇقۇغۇچىلىردىن بىرى بولۇپ 747-يىلى مەدىنەدە ئۇستازىغا ئوخشاش بىر ئازادگەردە ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ئەسلى ئىسمى مۇھەممەد. چوڭ دادىسى ۋاقىدىيغا نىسبەت بىرىلىپ ئەل-ۋاقىدي دېگەن نام بىلەن مەشھۇر بولۇپ قالغان. ئۇستازىدىن باشقا نۇرغۇن ئالىملاردا تارىخ، ھەدىس ۋە فىقىھ دەرىسلىرىنى ئالغان. ياشلىق دەۋرىدە بۇغداي سودىسى قىلغان. قۇلى ئۇچۇق، مەرت بولغاچقا تاپقان-تەرگىنىنى پېقىر-مىسكىنلەرگە تارقىتىپ تۇراتتى ھەتتا ھاجەتمەنلەرنى قۇرۇق قول قايتۇرۇشتىن ئەنسىرەپ سەرمايىسىدىن ئاجرىتىپ ياردەم قىلاتتى. مانا بۇ سەۋەپلەردىن سودا ئىشى تازا راۋاج تاپمىغان. سەرمايىسىدىنمۇ ئايرىلىپ قالغان. قىرىق ياشلارغا كەلگەندە مەدىنەدە سىيرەت ۋە مەغازىي دەرىسى بىرىشكە باشلغان. مەدىنە تارىخ مەكتىپى ۋاقىدىي بىلەن يۇقىرى پەللىگە يەتكەن. خەلىپىلىك مەركىزى ئىراققا يوتكۈلۈپ مەدىنە بۇرۇنقى ئەۋزەللىلىرىنى يۇقۇتۇشقا باشلىغاندا 796-يىلى  ۋاقىديمۇ ئۇستازى ئىبنى ئىسھاققا ئوخشاشلا باغداتقا كۆچۈپ بارىدۇ ۋە خەلىپە ھارۇن رەشىد بىلەن ۋەزىر يەھيا ئەل-بەرمەكىينىڭ خىزمىتىگە كىرىدۇ. خەلىپە مەئمۇن زامانىدا باغداتنىڭ شەرىقى قىسمىغا قازى بولۇپ تەيىنلىنىدۇ. ھاياتىنىڭ ئاخىرغىچە قازىلىق بىلەن مەشغۇل بولىدۇ.
ۋاقىدي پەقەت پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتى بىلەنلا ئەمەس ئىسلام تارىخىنىڭ دەسلەپكى دەۋىرلىرىدىكى مۇھىم ۋەقەلەر بىلەنمۇ مەشغۇل بولغان. ھەتتا دىۋانلارنىڭ قۇرۇلىشى، ئالتۇن-كۆمۈش تەڭگە پۇللارنىڭ بېسىلىشى قاتارلىق مەدەنىيەت تارىخىغا ئالاقىدار ئەسەرلەرنىمۇ يازغان. ئەت-تارىخۇ،ل-كەبىر (چوڭ ھەجىملىك تارىخ) ناملىق بۈيۈك ئىسلام تارىخى يىللار بويىچە رەتلەنگەن بولۇپ 795-يىللىرىغىچە مەيدانغا كەلگەن ۋەقەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. كىتابۇت-تەبەقات (ھەدىس رىۋايەتچىلىرىنىڭ تەرجىمھالى) ناملىق ئەسىرى تەرجىمھال ساھەسىدە يېزىلغان تۇنجى ئەسەردۇر. بۇ ئەسىرىدە ھەدىسچىلەرنى ئاساس قىلغان ھالدا مەدىنە، كۇفە ۋە بەسرەلىك ئالىملارنىڭ تەرجىمھالى بىرىلگەن.
ۋاقىدي ئۆز ئەسەرلىرىدە ۋەقەلەرنىڭ ۋاقتى ۋە يېرىنى كۆرسىتىشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. ۋاقىدىينىڭ بەرگەن ئۇچۇرلىرى يېقىنقى زامان ئىسلام تارىخى تەتقىقاتچىلىرى تەرىپىدىن ئەڭ ساغلام دەپ ئېتىراپ قىلىنىپ كەلمەكتە. ۋاقىدىينىڭ تارىختىن باشقا يەنە ھەدىس ۋە فىقىھقا ئالاقىدار ئەسەرلەر يازغانلىقى مەلۇم. زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن ئەسەرلىرىدىن بىرى كىتابۇ،ل-مەغازىي (پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ غازاتلىرى) بولۇپ بۇ ئەسەر تۇنجى قېتىم A.Von  تەرىپىدىن 1856-يىلى كەلكۇتتا، Julius Wellhausen تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنغان نېمىسچە نۇسخىسى 1882-يىلى بېرلىندا نەشىر قىلىنغان. كىتابۇ،ر-رىددە (دىندىن يېنىۋالغانلار) ناملىق يەنە بىر كىتاۋى مۇھەممەد ھەمىدۇللا تەرىپىدىن 1989-يىلى پارىژدا نەشىر قىلىنغان. ۋاقىدىينىڭ پەتىھلەرگە ئالاقىدار يازغان كىتاپلىرى ۋە تەبەرىي قاتارلىق تارىخچىلارنىڭ مول مىقداردا پايدىلانغانلىقى ئىلگىرى سۈرۈلگەن كىتاپلىرى بىزگىچە يېتىپ كىلەلمىگەن. ۋاقىدىيغا نىسبەت بىرىلگەن پەتھىلەرگە ئالاقىدار كىتاپلار كېيىنكى ئەسىرلەردە قىسسىچىلەر تەرىپىدىن ئۇيدۇرۇلغان ساختا ئەسەرلەردۇر. ھەر قانداق ساختا ئەسەردە بولغىنىغا ئوخشاش بۇ ساختا ئەسەردىمۇ بىر قىسىم ساغلام رىۋايەتلەرنى ئۇچرىتالايمىز.
ۋاقىدىي كتاپ يىغىشقا ئامىراق بولۇپ  نۇرغۇن كىتاپ يىققانلىقى ھەققىدە رىۋايەتلەر بار. ئۆز ئالدىغا كاتىپ ياللاپ كىتاپ كۆچۈرگۈزگەن. مەشھۇر كاتىپلىرىدىن بىرى ئۇقۇغۇچىسى ئىبنى سەئەد (م. 784-845).
ئىبنى سەئەدمۇ ئۇستازى ۋاقىدىيغا ئوخشاش مەدىنەدە ئازادگەردە ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. كېيىن  باغداقتا كۆچۈپ بېرىپ ۋاقىدىي بىلەن تۇنۇشقان ۋە ۋاقىدىينىڭ ۋاپاتىغا قەدەر يېنىدا خىزمەت قىلغان. ۋاقىدىيدىن كېيىنمۇ تارىخ بىلەن شۇغۇللانغان. ۋاقىدىينىڭ رىۋايەتلىرىگە تايىنىپ كىتابۇ،ت-تەبەقاتى،ل-كەبىرە (چوڭ ھەجىملىك ھەدىس رىۋايەتچىلىرى تەرجىمھالى) ناملىق تەرجىمھال خاراكتېرلىك ئەسەر يازغان. بۇ كىتاپ 1904-1917-يىللىرى Edward Sachau تەرىپىدىن سەككىز توم بولۇپ نەشىر قىلىنغان. كېيىنكى يىللاردا ھەر خىل نەشىرلىرى مەيدانغا كەلگەن. بۇ كىتاپ ئىككى قىسىمدىن تەركىپ تاپقان بولۇپ بىرىنچى قىسمى پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ئىككىنچى قىسمى ساھابە، تابىئىن ۋە تابىئىنلەردىن كېيىنكى كىشىلەرنىڭ تەرجىمھالى. ئىبنى سەئەد بۇ ئەسەردە ئىبنى ئىسھاقنىڭ ئەسىرىدىن ئۆرنەك ئالغان. بۇ ئەسەر كىلاسسىك سىيرەت كىتاپلىرى ئىچىدىكى ئەڭ ياخشى ئۈلگە ھېسابلىنىدۇ. تەرجىمھال ساھەسىدىكى بىزگىچە يىتىپ كەلگەن كىتاپلار ئىچىدە ئەڭ قەدىمى كىتابدۇر.
ۋاقىدىي ۋە ئىبنى سەئەد بىلەن بىللە مەدىنە تارىخ مەكتىپى ۋە ئىراق تارىخ مەكتىپى بىرلەشكەن ۋە ۋەزىپىسىنى تاماملىغان. بۇلاردىن كېيىنكى تارىخچىلارنىڭ قۇشۇلىشى بىلەن ئىسلام تارىخچىلىقى رەسمى رەۋىشتە باشلانغان.
3.        بەلازۇرىي (ۋاپاتى. م.892)
ئىران ئېرىقىدىن ئىكەنلىكى ئىلگىرى سۈرۈلگەن بەلازۇرىي ھەققىدە كۆپ ئۇچۇرغا ئىگە ئەمەسمىز. ئەسلى ئىسمى ئەھمەد. چوڭ دادىسى جەئفەر مىسىردا ھۆكۈمەت خىزمىتى ئىشلىگەن. دادىسى يەھيا مىسىر ۋە شامدا تۇرغان. بۇ سەۋەپتىن بەلازۇرىي باشلانغۇچ تەھسىلىنى شام ۋە ھمستا ئالغان. كېيىن ئىبنى سەئەد قاتارلىق ئۆز دەۋرىدىكى مەشھۇر ئالىملاردىن دەرىس ئالغان. ھىجاز، سۈرىيە ۋە ئىراننى ساياھەت قىلىپ تارىخ بىلىمىنى بېيىتقان. 9- ئەسىردە يېتىشىپ چىققان ئەڭ چوڭ ئىسلام تارىخچىلىرىدىن بىرى بولۇپ قالغان. ئابباسىيلەر خەلىپىلىرىدىن ئەل-مۇتەۋەككىل بىلەن ئەل-مۇستەئىنلارنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشكەن. خەلىپە ئەل-مۇئتەزنىڭ ئوغلىغا ئۇقۇتقۇچىلىق قىلغان. يۇقارقى سەۋەپتىن ئوردا بىلەن مۇناسىۋىتى كۆچەيگەن.
«بەلازۇرىي» سۆزى ئەسلى بىر خىل ھىندىستان ياڭىقى بولۇپ رىۋايەتلەرگە قارىغاندا بىر كىشى ئەستە تۇتۇش قابىلىيتىنى ياخشىلىماقچى بولغان ئەھمەد ئىبنى يەھياغا بۇ ياڭاقنى يىيىشنى تەۋسىيە قىلغانمىش. ئەھمەد ياڭاقنى تازا يەپتۇمىش ئەمما ياڭاق پايدا قىلىشنىڭ ئورنىغا ئەھمەدنىڭ نېرۋىسىنى تامامەن كاردىن چىقارغانمىش ۋە ئاخىرقى ئۆمىرىنى ساراڭلار دۇختۇرغانىسدا ئۆتكۈزۈپ شۇ يەردە ۋاپات بولغانمىش. بۇ رىۋايەت بەلازۇرىينىڭ نېمە سەۋەپتىن بۇ نامنى قوللانغانلىقىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن ئويدۇرۇلغانلىقى ئېھتىمالغا يېقىن.
بەلازۇرىنىڭ ئىككى مۇھىم ئەسىرى بولۇپ بىرى ھىجرىيە 1- ئەسىردىن باشلاپ ئېلىپ بېرىلغان پەتىھلەرگە ئالاقىدار فۇتۇھۇ،ل-بۇلدان (شەھەرلەر پەتھىسى) بۇ ئەسەر خەيبەر شەھرىنىڭ پەتھى قىلىنىشىدىن باشلىنىپ ئەمەۋىيلەر خەلىپىسى بىرىنچى ۋەلىد زامانىغىچە بولغان پەتىھلەر بىلەن ئاخىرلاشقان. بۇ ئەسەر ئەرەپ پەتىھلىرى ھەققىدە يېزىلغان ئەڭ قىممەتلىك ئەسەر ھېسابلىنىدۇ. بەلازۇرىي كىتابىدا تارىخى ۋەقەلەرنى بايان قىلغاندا مەدەنىيەت تارىخى ۋە ئىجتىمائىي تارىخلارنىمۇ قۇشۇپ بايان قىلغان. مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي تارىخ بىلەن مۇناسىۋەتلىك دىۋانلاردا قوللۇنۇلغان تىللارنىڭ ئورنىنى ئەرەپچىنىڭ ئېلىشى، باج مەسىلىلىرى، تامغۇلارنىڭ قوللۇنىلىشى، تەڭگە-پۇل ھەرىكەتلىرى ۋە ئەرەپ يېزىقىنىڭ تارىخى قاتارلىقلارنىمۇ سۆزلەپ ئۆتكەن. بەلازۇرىي بۇ ئەسەرنى يېزىش جەريانىدا ئەسەردىكى رىۋايەتلەرنىڭ توغرا بولىشىغا ئىنتايىن ئەھمىيەت بەرگەن. بۇرۇنقى رىۋايەتلەرنى ئىنچىكە تەتقىق قىلغان ۋە ئۆزى ئاڭلىغان باشقا رىۋايەتلەر بىلەن سېلىشتۇرغان. مانا بۇ ئىنچىكە تەتقىقاتلار فۇتۇھۇ،ل-بۇلدان (شەھەرلەر پەتھىسى) نىڭ قىممىتىنى تېخىمۇ ئاشۇرغان. بەلازۇرىيدىن كېيىن ياشىغان تارىخچى ئەل-مەسئۇدىي فۇتۇھۇ،ل-بۇلدان (شەھەرلەر پەتھىسى) ھەققىدە مۇنداق دېگەن: «شەھەرلەرنىڭ پەتھىسى ھەققىدە بۇ كىتابتىنمۇ ياخشىراق بىر كىتابنى ئۇچرىتالمىدۇق». بۇ ئەسەر تۇنجى قېتىم 1863-1866-يىللىرى گوللاندىيەلىك شەرىقشۇناس De Goeje تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان. 1883-يىلى گىرمانىيەلىك Ahlward بىرىنچى قىسمىنى نەشىر قىلغان. 1901-يىلى قاھىرەدە نەشىر قىلىنغان.
بەلازۇرىنىڭ يەنە بىر كىتابى ئەنسابۇ،ل-ئەشراف (ئېسىلزادىلەرنىڭ تەرجىمھالى) دۇر. بۇ ئەسەر ئىبنى سەئەدنىڭ تەبەقاتىغا ئوخشاش شەكىلدە تۈزۈلگەن 20 توملۇق بىر تەرجىمھال ئەسىرى. بەلازۇرىي بۇ ئەسەردە ھەر بىر ھۆكۈمدارنىڭ تەرجىمھالىنى بايان قىلىش بىلەن بىللە شۇ ھۆكۈمدارنىڭ دەۋرىدە مەيدانغا كەلگەن مۇھىم ۋەقەلەرنىمۇ قۇشۇپ بايان قىلغان. بۇ ئەسەرنىڭ سىيرەت، ئابدۇللاھ ئىبنى زۇبەير، ئەمەۋىيلەر ۋە ھاشىم ئۇغۇللىرىغا ئالاقىدار قىسمى 1883- يىلدىن بىرى ئوخشىمىغان يىللاردا ھەر خىل تەتقىقات ۋە ئىزاھالار بىلەن نەشىر قىلىنىپ كەلگەن.
4.        ئىبنى قۇتەيبە (م.828-889)
مەرۋەلىك بىر ئائىلىدىن بولۇپ كۇفەدە دۇنياغا تۇغۇلغان. كۇفە ۋە باغداتتىكى ئالىملاردىن دەرىس ئالغان. تىل-ئەدەبىيات، تارىخ، تەپسىر ۋە ھەدىس ساھەسىدە ئۆز زامانىدىكى ئەڭ چوڭ ئالىم. بىر مەزگىل دەينەۋەردە قازىلىق قىلغانلىقى ئۈچۈن دەينەۋەرىي دېگەن ئىسىمىمۇ مەشھۇر. دەينەۋەردىن باغداتقا كىلىپ مۇدەررىسلىك قىلغان ۋە 889-يىلى ۋاپات بولغانغا قەدەر باغداتتا ياشىغان. جەمى 47 دانە كىتاپ يازغان بولۇپ بۇلاردىن بىزگىچە يېتىپ كەلگەن تارىخ بىلەن ئالاقىدار ئەسىرى كىتابۇ،ل-مائارىپ (مائارىپ ئىلمى) بۇ كىتاپ دۇنيانىڭ يارىتىلىشىدىن باشلاپ ئابباسىي خەلىپىسى مۇئتەسىم (خەلىپىلىكى:833-842) دەۋرىگىچە بولغان ئۇمۇمى تارىخ. كىتاپتىكى دۇنيانىڭ يارىتىلىشى ھەققىدىكى رىۋايەتلىرى ئىسرائىلىياتقا تايانغان. بۇنداق بولىشىغا قارىماي  ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ئەرەپ تارىخى، ساھابە ۋە تابىئىنلار ھەققىدىكى ئۇچۇرلىرى قىممەتلىكتۇر. بۇ ئەسەر تۇنجى قېتىم 1850-يىلى Wustenfeld تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.
كىتابۇ ئۇيۇنى،ل ئەخبار (خەۋەرلەر) ناملىق كىتابى ئەدەبىيات ۋە تارىخ تېمىلىرىنى ئاساس قىلىپ يېزىلغان 10 بۆلۈمدىن تەركىپ تاپقان كىتاپ. كىتابنىڭ بىرىنچى ۋە تۆتىنچى بۆلۈملىرى 20-ئەسىرنىڭ ئەۋۋالقى يېرىمىدا Carl Brockelmann تەرىپىدىن بېرلىن ۋە سېترسبرگدا نەشىر قىلىنغان. كېيىنكى يىللاردا مىسىردا نەشىر قىلىنغان. ئىبنى قۇتەيبەگە نىسبەت بىرىلىپ قالغان كىتابۇ،ل-ئىمامە ۋە،س-سىياسە (ئىماملىق ۋە سىياسەت) ناملىق كىتاب ئىسلام تارىخى ۋە خەلىپىلىك مەسىلىلىرنى بايان قىلىدۇ.
5.        دەينەۋەرىي (ۋاپاتى. م.(895)
9- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىراننىڭ دەينەۋەردە دۇنياغا كەلگەنلىكى ئۈچۈن دەينەۋەرىي دېگەن نام بىلەن مەشھۇر. ئەسلى ئىسمى مۇھەممەد. تارىخچىلىق بىلەن بىرگە تىل-ئەدەبيات، بوتانىكا ۋە ئاسترونۇمىيە بىلەنمۇ شۇغۇللانغان ۋە بۇ ساھەلەردە كىتاب يازغان. يېزىپ قالدۇرغان يىگىرمىدىن ئارتۇق كىتابلىرىنىڭ ئىچىدە ئۇمۇمى تارىخقا ئائىت كتابۇ،ل-ئەخبار ئەت-تىۋال (ئۇزۇن خەۋەلەر) ناملىق ئەسىرىلا تۇلۇقى بىلەن بىزگە يىتىپ كىلەلىگەن. بۇ كىتاب ئۈچ بۆلۈمدىن تەركىپ تاپقان. ئادەم ئەلەيھىسسالامدىن باشلاپ پەيغەمبەرلەر تارىخىنى بايان قىلغان بىرىنچى بۆلۈمىنىڭ بىرەر ئالاھىدىلىكى يوق. ئىككىنچى بۆلۈم ئىسكەندەر ۋە ساسانىيلار تارىخى. ئىسلام تارىخىغا ئالاقىدار بۆلۈمى بولسا ئۈچىنچى بۆلۈم بولۇپ بۇ بۆلۈمدە ئىراقنىڭ ئەرەپلەر تەرىپىدىن پەتھ قىلىنىشى، ھەزرىتى ئەلى بىلەن مۇئاۋىيە ئوتتۇرسىدىكى كۈرەشلەر، خاۋارىجلار، ھەزرىتى ئەلىنىڭ قاتىلى قىلىنىشى، ئەمەۋىيلەرنىڭ يىقىلىشى، ئابباسىلارنىڭ ھاكىمىيەت تىكلىشى ۋە ھەزرىتى ئەلى تەرەپدارلىرىنىڭ خۇراساندىكى پائالىيەتلىرى قاتارلىقلار تەپسىلى بايان قىلىنغان. ئۈچىنچى بۆلۈمدىكى ئابباسىلار تارىخىنى خەلىپە مۇئتەسىمنىڭ ئاخىرقى دەۋىرلىردىكى ۋەقەلەرغىچە يازغان. بۇ ئەسەر ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ۋە كېيىنكى ئىران تارىخىغا ئائىت ئەڭ قەدىمى ۋە مول تارىخى مەنبەدۇر. ئىران تارىخى توغرۇلۇق قىسىملىرىدا شەرقى كۆكتۈركلەر ۋە تۇخارىستان ئەتراپىدىكى تۈركلەر ھەققىدىمۇ ئۇچۇرلار بار. 1888-يىلى تۇنجى قېتىم لەيدەندە نەشىر قىلىنغان.
6.        ياقۇبىي (ۋاپاتى. م. 897)
ئابباسىلار دەۋرىدە ياشىغان بىر ئوردا خىزمەتكارى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ياشلىق دەۋرى خۇراساندىكى تاھىرىيلەرگە خىزمەت قىلىپ ئۆتكەن. تاھىرىيلەر (م.873) يىقىلغاندىن كېيىن مىسىرغا كۆچۈپ كىلىپ ۋاپات بولغانغا قەدەر مىسىردا تۇرغان.
كتابۇت-تارىخ (تارىخ كىتابى) ناملىق ئەسىرىنى خۇراساندىكى ۋاقىتتا يازغان بولىشى مۇمكىن. بۇ ئەسەر رەتلىك شەكىلدە قەلەمگە ئېلىنغان تۇنجى دۇنيا تارىخى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئەسەر بەنى ئىسرائىل تارىخىدىن باشلاپ ئىسا ۋە ھاۋارىيلەر، بابىللار، ئاسۇرلار، سۈرىيان ھۆكۈمدارلىرى، ھىندىلار، چىنلىقلار، يۇنانلىقلار، رۇملىقلار، ئىرانلىقلار، تۈركلەر، مىسىرلىقلار، بەربەرلەر، ھەبەشلەر ۋە جاھىلىيەت دەۋرى ئەرەپلىرىنىڭ تارىخنى بايان قىلىپ پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ تۇغۇلۇش تارىخى بىلەن ئىسلام تارىخىغا ئۆتىدۇ ۋە 872-يىلىغىچە داۋاملاشقان ئىسلام تارىخىنى خەلىپىلەر ۋە يىللارغا ئايرىپ تىلغا ئېلىپ ئۆتىدۇ. سىياسى تارىخ بىلەن بىللە مەدەنىيەت تارىخىدىنمۇ ئۇچۇرلار بىرىدۇ. ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ئۇچۇرلىرىغا ئەفسانىلەر ئارىلىشىپ كەتكەنلىكىنى يازغۇچى ئۆزىمۇ ئېتىراق قىلىدۇ. ئەمما ئىسلام تارىخى قىسمى ھازىرمۇ مۇھىم مەنبە بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئەسىرى تۇنجى بولۇپ 1860-يىلى Houtsma تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان.
ئىسلام دۆلەتلىرىنىڭ جۇغراپىيسىگە ئالاقىدار كىتابۇ،ل-بۇلدان (شەھەرلەر جۇغراپىيسى) ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى مىسىرغا كۆچۈپ بارغاندىن كىيىن 891-يىلى يازغان. كىتاب بۇ ساھەدە يېزىلغان ئەڭ قەدىمى ۋە قىممەتلىك ئەسەر ھېسابلىنىدۇ. يېزىلىش ئۇسلۇبى ناھايىتى ئاددى بولۇپ باشقا جۇغراپىيە ئالىملىرىنىڭ ئۆز كىتاپلىرىدا سۆزلىگە مەسەللەرگە ئۇرۇن بەرمىگەن. ئەسەرنىڭ بىر قىسمى يۇقاپ كەتكەن بولسىمۇ 1892-يىلى M.J.Goeje تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان ۋە كېيىنكى يىللاردا باشقا نەشىرلىرى مەيدانغا كەلگەن.
7.        تەبەرىي (م.839-923)

داۋامى بار...

7.    تەبەرىي (م.839-923)
تەبەرىي، ئىسلام دۇنياسى يىتىشتۇرۇپ چىققان ئەڭ بۈيۈك ئىسلام تارىخچىسى ۋە مۇپەسسىردۇر. ھىجرىيە 3- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا ھازار دېڭىزىنىڭ جەنۇبىغا جايلاشقان تەبەرىستان رايۇنىنىڭ ئامۇل شەھرىدە دۇنياغا كەلگەن. تۇلۇق ئىسمى ئەبۇ جەئفەر مۇھەممەد ئىبنى جەرىر ئەت-تەبەرىي. يەتتە يېشىدا قۇرئان كەرىمنى يادىلاپ بولغان ۋە دەسلەپكى تەھسىلىنى ئامۇلدا ئالغاندىن كېيىن رەي شەھرىگە بېرىپ بىر مۇددەت ئەرەپچە، تەپسىر، ھەدىس ۋە فىقىھ دەرىسلىرىنى ئۇقۇغان. دادىسى قول ئىلكىدە بار ئادەم بولغاچقا دادىسىنىڭ قوللىشىغا ئىرىشكەن ۋە تېخىمۇ ئىچكىرلەپ ئىلىم تەھسىل قىلىش ئۈچۈن ئىراق ۋە سۈرىيەگە بېرىپ ئۇ يەردىكى ئالىملاردىن دەرىس ئالغاندىن كېيىن مىسىرغا بارغان. كېيىن تەبەرىينىڭ شۆھرىتى ھەر يەرگە تارقىلىشقا باشلىغان. ئۇ بىر ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۆز دەۋرىدىكى خەلىپىلىك مەركىزى باغداتقا قايتىپ فىقىھ ۋە ھەدىس دەرىسلىرى بەرگەن. ئارلىقتا ئىككى قېتىم يۇرتى تەبەرىستاننى زىيارەت قىلىپ كەلگەن. 923-يىلى ۋاپات بولغانغا قەدەر باغداتتا ياشىغان.
تەبەرىي ئۆزىنى پۈتۈنلەي ئىلىمگە ئاتىۋەتكەن ئالىم بولۇپ پۈتۈن ئۆمرىنى كىتاپ يېزىش ۋە دەرىس بىرىش بىلەن ئۆتكۈزگەن. تەبەرىي خەلىپىلىك تەرىپىدىن يۇقىرى مائاش بىلەن خەلىپىلىك خىزمەتلىرىگە تەكلىپ قىلىنىپ تۇرغان. خەلىپە مۇئتەمىدنىڭ ۋەزىرى ئۇبەيدۇللا ئىبنى خاقان تەبەرىينى باغدات قازىلىقىغا تەكلىپ قىلغان ئەمما تەبەرىي بۇ تەكلىپنى رەت قىلغان.
تەبەرىي شافىئىي مەزھىپدە ئىدى. ئون نەچچە يىل بۇ مەزھەبكە تەۋە بولۇپ ياشىغاندىن كېيىن ئۆز ئالدىغا جەرىرىيە دەپ فىقھى مەزھىپى قۇرغان. (جەرىر ئەسلى دادىسىنىڭ ئىسمى بولۇپ مەزھەب نامىنى بۇ ئىسىم بىلەن ئاتىغان). بۇ مەزھەپ پىرىنسىپال مەسىلىلەردە شافىئى مەزھىپى بىلەن ئوخشاش بولۇپ پەقەت بىر قىسىم تارماق مەسىلىلەردە شافىئىي مەزھىبى بىلەن ئوخشىمايتتى. بۇ سەۋەپتىن بۇ مەزھەپ كېيىنكى زامانلاردا شافىئىي مەزھىپىگە سىڭىپ كەتكەن.
تەبەرىينىڭ بىر قىسىم كىتابلىرى زامانىمىزغىچە يىتىپ كەلگەن. ئەڭ مەشھۇر كىتابى 30 توملۇق تەپسىرى ۋە ئىسلام تارىخىغا ئالاقىدار تارىخۇ،ل-ئۇمەم ۋە،ل مۈلۈك (ئۈممەتلەر ۋە پادىشاھلار تارىخى) ناملىق ئەسىرى بولۇپ ئەخبارى،ر-رۇسۇل ۋە،ل مۈلۈك ۋە تارىخى جەئفەر قاتارلىق ئىسىملىرى بىلەن مەشھۇر.
ئۈممەتلەر ۋە پادىشاھلار تارىخى ناملىق بۇ كىتاپ ئىسلام تارىخچىلىرىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق مەنبە كىتابى ھېسابلىنىدۇ. كىتاب دۇنيانىڭ يارىتىلىشىدىن باشلاپ 915-يىلى 7-ئايغىچە بولغان تارىخى ۋەقەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. كىتاپتا بىرىلگەن ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى دەۋرلىرىگە ئالاقىدار ئۇچۇرلارنى باشقا ھېچقانداق بىر تارىخ كىتابىغا سېلىشتۇرغىلى بولمايدۇ. تەبەرىي ئۆز زامانىغا قەدەر يىتىپ كەلگەن بارلىق يازما ۋە ئېغىزاكى رىۋايەتلەرنى كۆزدىن كۆچۈرۈپ ئىشەنچىلىك ۋە ساغلام دەپ قارىغان رىۋايەتلەرنى ئۆزگەرتمەستىن كىتاپقا كىرگۈزگەن. تەبەرىي بىر-بىرىگە زىت ھەرخىل رىۋايەتلەرنى بىرلەشتۈرۈشكە ئۇرۇنۇشنى ياقتۇرمايتتى. بۇنىڭ سەۋەبىنى ئۇ مۇنداق چۈشەندۈرگەن: «مېنىڭ بۇ كىتابىمنى كۆزدىن كەچۈرگەنلەر شۇنى بىلسۇنكى؛ بۇ كىتابقا كىرگۈزۈلگەن ئۇچۇر ۋە خەۋەرلەرنىڭ كۆپ قسىمى ئەقلى دەلىللەرگە ياكى ئىنسانلارنىڭ قابىلىيتى بىلەن چۈشۈنۈپ بايقىغان سەۋەپلەرگە تايانماي پەقەت سەنەدلىرى بىلەن رىۋايەت قىلغۇچىلىرى كۆرسىتىلگەن خەۋەر ۋە رىۋايەتلەرگە تايانغان. چۈنكى ئۆتمۈشتىكىلەر ياكى كېلەچەكتىكىلەرگە ئالاقىدار خەۋەر، ۋەقە ياكى ھادىسىلەردىن ھەر بىرى، بۇلارنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرمىگەن ۋە ئۇ دەۋىرلەرنى ئويلاپمۇ تاپالمايدىغانلارغا  بۇ دەۋىر ۋە ئۇ ھادىسىلەرنى كۆرگەن، ئاڭلىغانلارنىڭ خەۋەر قىلىشى ۋە ئۇ ۋەقەلەرنى رىۋايەت قىلىشى ئارقىلىق بىلىنىدۇ. بۇ ۋەقەلەر ئەقىل بىلەن بىلىنمەيدۇ. ئۆتمۈشتىكىلەرگە ئالاقىدار رىۋايەتلەرنىڭ بىر قىسمىنى توغرا دەپ قارىمايدىغانلار شۇنى بىلسۇنكى بۇ رىۋايەتلەر بىز تەرەپتىن ئۇيدۇرۇلمىغان. بىزگە رىۋايەتچىلەر ئارقىلىق يىتىپ كەلگەن. بۇ رىۋايەتلەر بىزگە قانداق رىۋايەت قىلىنغان بولسا بىزمۇ شۇ شەكىلدە ئەينەن كىتابىمىزغا كىرگۈزدۇق».
تەبەرىي: «تارىخ ئەجدادلارنىڭ تەجرىبىسى» دەپ قارايدۇ. بۇ سەۋەپتىن ئۇ ئۆزى ياشىغان دەۋىردىكى ۋەقەلەرنى بايان قىلغاندا تەپسىلاتىغا ئەھمىيەت بەرمىگەن. بولۇپمۇ كېيىنكى دەۋىرگە ئالاقىدار ئۇچۇرلىرى يىتەرلىك ئەمەس. بەلكىم بۇ ئۇنىڭ دۆلەت خادىمى بولمىغانلىقىدىن بولسا كېرەك. چۈنكى ئۇ كۈندىلىك ۋەقەلەرنى دۆلەت خادىملىرىغا ئوخشاش يېقىندىن كۆرەلمەيتتى. بۇ دەۋىردىكى ۋەقەلەرنى يۇرۇتۇش تەبەرىيدىن كېيىن ياشىغان، ئوردىدا خىزمەت قىلغان ياكى ئوردا بىلەن مۇناسىۋىتى قۇيۇق ئالىملارغا چۈشكەن. تەبەرىي كىتاپتىكى ھىجرەتتىن بۇرۇنقى دەۋىرگە ئالاقىدار بۆلۈملەرنى تىزغاندا يىلنامىنى ئاساس قىلماي تېمىلارنى ئاساس قىلغان. ھىجرەتتىن كېيىنكى ۋەقەلەرنى يىللار تەرتىۋى بويىچە بايان قىلغان.
تەبەرىي تارىخىنىڭ ئسلامىيەتتىن بۇرۇنقى دەۋىرلەر قىسمىدا دۇنيانىڭ يارىتىلىشى ۋە پەيغەمبەرلەر تارىخى، قەدىمقى ئىران ۋە ساسانىيلەر تارىخى، يۇنان ۋە رىم تارىخى، يەھۇدىي تارىخى ۋە ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ئەرەپ تارىخى بايان قىلىنغان. ئىسلام تارىخىغا ئالاقىدار قىسمى توققۇز توم بولۇپ سىيرەت ۋە مەغازىي، رىددە (دىندىن يېنىۋالغانلار)ئۇرۇشى، ئىچكى ئۇرۇشلار، ئەمەۋىيلەر تارىخى ۋە ئاپتۇرنىڭ ئۆزى ياشىغان دەۋىرگىچە بولغان ئابباسىلار دەۋرى بايان قىلىنغان. كىتاپ يېزىلىپ يۈز يىل ئىچىدە ئىسلام دۇنياسىدا قىممىتى ئاشقان. سامانىيلار ۋەزىرى بەلئەمى تەرىپىدىن قىسقارتىلىپ پارىسچىگە تەرجىمە قىلىنغان. تەرجىمان بۇ نۇسخىغا ئاسترونۇمى كىتاپلىرىدىن، مەجۇسىيلار (ئاتەشپەرەسلەر) كىتاپلىرىدىن ۋە يەھۇدى ئەفسانىلىردىن بىر قىسىم قۇشۇمچىلارنى قۇشۇپ تەرجىمە قىلغان. بەلئەمىينىڭ بۇ تەرجىمە نۇسخىسى 1874-يىلى 10 توم بولۇپ فىرانسۇزچىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشىر قىلىنغان. ئوسمانيلار خەلىپىلىكى دەۋرىدە بۇ فارىسچە تەرجىمە ئالدى كەينى بولۇپ ئۈچ قېتىم تۈركچىگە تەرجىمە قىلىنغان.
بىزگىچە يىتىپ كەلگەن يازما نۇسخىلىردا شىمالى ئافرىقا ۋە ئەندۇلۇس (ئىسپانىيە) تارىخىغا ئالاقىدار قىسىملار يوق. كىتاپنىڭ قولدا بار نۇسخىلىرى 1878-1898-يىللىرى De Goeje  تەشكىللىگەن بىر ھەيئەت تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان. كېيىنكى يىللاردا نەشىر قىلىنغان نۇسخىلىرى بۇ ياۋرۇپا نۇسخىسى ئاساس قىلغان.
تەبەرىينىڭ تارىخ كىتابىدىن باشقا يەنە بىر مەشھۇر كىتابى جامىئۇ،ل-بەيان فى تەفسىرى،ل-قۇرئان (قۇرئان كەرىم تەپسىرى) ناملىق قۇرئان تەپسىرى. تەبەرىي بۇ تەپسىرنى ئۆزىگىچە يىتىپ كەلگەن تەپسىر ئىلمى ۋە بۇ ساھەدىكى رىۋايەتلەرنى توپلاپ يېزىپ چىققان بولۇپ تەپسىر ساھەسدە يېزىلغان مەنبە خاراكتېرلىك قىممەتلىك ئەسەردۇر. بۇ تەپسىرى تۇنجى قېتىم 1903-يىلى 30 توم بولۇپ مىسىردا نەشىر قىلىنغان.

8.    مەسئۇدىي (ۋاپاتى 957)

داۋامى بار...

8.        مەسئۇدىي (ۋاپاتى 957)
ھىجرىيە 4- ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر ئىسلام تارىخچىسى. ھىجرىيە 3- ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا باغداتتا تۇغۇلغان. نەسىبى ساھابە ئىبنى مەسئۇدقا تۇتىشىدۇ. باغداتتا ئۇقۇشنى تاماملىغاندىن كىيىن 912-يىلى 30 يىلدەك داۋاملاشقان ئۇزۇن بىر ساياھەتكە ئاتىلىنىدۇ. ساياھەتنى ئىراندىن باشلايدۇ. ھىندىستانغا ئۆتىدۇ. كانبايا ۋە سايمۇر شەھەرلىرىگە كىرىپ ئۆتۈپ سەيلان ئارىلىغا چۈشىدۇ. تىجارەتچىلەرگە قۇشۇلۇپ چىن دېڭىزلىرىغىچە بارىدۇ ۋە قايتىشىدا شەرىقى ئافرىقا قىرغاقلىرىغا جايلاشقان ماداغاسقارغا كىرىپ ئۆتۈپ ئۇ يەردىن ئۇممان يۇلى بىلەن يۇرتىغا قايتىدۇ. كېيىن يەنە ساياھىتىنى باشلاپ ھازار دېڭىزىنىڭ جەبۇنى قىرغاقلىرنى ئايلىنىدۇ. سۈرىيە ۋە ئانتاكىيە قاتارلىق چېگرا شەھەرلىرىنى ئايلىنىپ بەسرەگە بارىدۇ. 945-يىلى شامدا ماكان تۇتىدۇ. كېيىنكى ھاياتىنىڭ بىرقىسمىنى سۈرىيەدە بىر قىسمىنى مىسىردا ئۆتكۈزىدۇ. مەسئۇدى بۇ ساياھىتىدە بارغان يەرلەرنىڭ تارىخ ۋە جۇغراپىيسىنى ئىنچىكە تەتقىق قىلىپ توپلىغان ماتىرياللىرىدىن پايدىلىنىپ ئۆلمەس ئەسەرلەرنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن.
مەسئۇدىينىڭ قانچىلىك ئەسەر يازغانلىقى ئېنىق ئەمەس. پەقەت ئەڭ ئاخىرقى كىتابى بولغان كىتابۇ،ت-تەنبىھ ۋە،ل-ئىشراف (تەنبىھ ۋە تەقدىر) دا 19 دەك كىتابىنىڭ ئىسمىنى ئۇچرىتىمىز. مەسئۇدىينىڭ بايان قىلىشىچە بۇ كىتاپىلىرىنىڭ ھەر بىرى يىگىرمە-ئوتتۇز توملۇق چوڭ ھەجىملىك كىتابلار ئىكەن. مەسئۇدى ئادەتتە تارىخچى ۋە سەيياھ دەپ تۇنۇلغان. بۇ ساھەلەردىن سىرىت تىبابەت، ئىلاھىيات، ئەخلاق ۋە سىياسەت قاتارلىق ساھەلەردىمۇ شۇغۇللانغان ۋە بۇ ساھەلەردە كىتاب يازغان. يازغان كىتاپلىرىدىن پەقەت ئىككىسىلا تۇلۇقى بىلە كۈنىمىزگىچە يىتىپ كىلەلىگەن. بىرى مۇرۇجۇ،ز-زەھەب (ئالتۇن يايلاق) ياكى مەئادىنۇ،ل-جەۋھەر (جەۋھەر كانى) ناملىق ئەسىرى بولۇپ بۇ ئەسەر بىزگىچە پەقەت بىر قانچە جىلىدى يېتىپ كىلەلىگەن 30 توملۇك كىتابۇ ئەخبارى،ز-زامان  (زامان خەۋەرلىرى) بىلەن كىتابۇل ئەۋسات ناملىق كىتابلارنىڭ قىسقارتىلمىسىدۇر.  قىسقارتىلغان بۇ كىتاپ ئىككى ئاساسى قىسىمغا بۆلۈنگەن. بىرىنچى قىسمى ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى مىللەتلەرنىڭ تارىخى ۋە جۇغراپىيسىنى بايان قىلغان. ئىككىنچى قىسمى بولسا مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ دەۋرىدىن باشلاپ 912-يىلغىچە بولغان ئىسلام تارىخىنى قەلەمگە ئالغان. مەسئۇدىينىڭ بۇ ئەسىرى تۇنجى قېتىم 1861-1877 يىللاردا فىرانسۇزچە تەرجىمىسى بىلەن بىرلىكتە پارىژدا توققۇز جىلىد بولۇپ نەشىر قىلىنغان. كېيىنكى يىللاردا قاھىرە ۋە بىيرۇتتا يېڭى نەشىرلىرى بارلىققا كەلگەن.
مەسئۇدىينىڭ بىزگىچە يىتىپ كىلەلىگەن يەنە بىر كىتابى كىتابۇ،ت-تەنبىھ ۋە،ل-ئىشراف (تەنبىھ ۋە تەقدىر) بولۇپ ئۇ بۇ كىتاپنى ھاياتىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا تاماملىغان. بۇ ئەسەر مەسئۇدىينىڭ باشقا ئەسەرلىرىنىڭ قىسقارتىلمىسى شەكلىدە بولۇپ بۇ مەنىدىن ئېيتقاندا مەسئۇدى ئەسەرلىرىدە رىم-ۋزانتىيە ۋە ئىسلام تارىخىدىن باشقا پەيلاسۇپلارنىڭ تەبىئەت، ھايۋانات، ئۈسۈملۈك ۋە مەدەنلەر ھەققىدىكى قاراشلىرىغىمۇ ئۇرۇن بەرگەن.  بۇ ئەسەر تۇنجى بولۇپ 1894-يىلى گوللاندىيەلىك شەرىقشۇناس De Goeje تەرىپىدىن لەيدەندە نەشىر قىلىنغان. كېيىنكى يىللاردا ياۋرۇپا، مىسىر ۋە لىۋاندا بىرقانچە قېتىم نەشىر قىلىنغان. Vaux تەرىپىدىن فىرانسۇزچىغا تەرجىمە قىلىنىپ 1897-يىلى پارىژدا نەشىر قىلىنغان.
9.        مەقدىسىي (10-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يېرىمدا ياشىغان)

داۋامى بار...."

9.        مەقدىسىي (10-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يېرىمدا ياشىغان)
مەقدىسىينىڭ ھاياتى ھەققىدىكى ئۇچۇرلار ناھايىتى ئاز. مەقدىسىينىڭ ئەسلى ئىسمى مۇتاھھەر ئىبنى تاھىر. يۇرتى قۇدۇس بولغانلىقى ئۈچۈن مەقدىسىي دېگەن نامدا مەشھۇر بولغان دەپ قارىلىدۇ. ئەمما ئۇنىڭ 967-يىلى سىجىستاننىڭ بۇسۇت شەھرىدە ياشىغانلىقى مەلۇم.مەقدىسينىڭ بايان قىلىشىچە ئۇ يەنە بۇ يىلى كىتابۇ،ل-بەدئى ۋە،ت-تارىخ (باشلىنىش ۋە تارىخ) ناملىق كىتابىنى يېزىپ تاماملىغان. بۇ دەۋىردە سىجىستان سامانىيلارنىڭ ھاكىمىيتى ئاستىدا ئىدى. مەقدىسى كىتابىنىڭ مۇقەددىمىسىدە ئۇ دەۋىردىكى سامانىيلار ۋازىرىنى مەدھىيەلىگەن. ھەمدە بۇ كىتابىنى ئىسمى نامەلۇم بۇ ۋەزىرنىڭ تەشەببۇسى بىلەن يازغان.
بۇ ئەسەر سىياسى تارىخ ساھەسىدە مۇھىم بولغۇنىدەك دىنلەر ۋە مەزھەبلەر تارىخى ساھەسىدىمۇ ئاساسلىق مەنبە كىتاب ھېسابلىنىدۇ. مەقدىسى بۇ كىتابىدا ئۆز زامانىدىكى ئىلىملەرنى قىسقىچە بايان قىلىش بىلەنلا قالماي ئۇزىنىڭ تەتقىقاتلىرى بىلەن كىتابىنىڭ قىممىتىنى تېخىمۇ ئاشۇرغان.كىتاب 22 بۆلۈمدىن تەركىپ تاپقان بولۇپ بىرىنچى بۆلۈمدىن ئونىنچى بۆلۈمگىچە بولغان قىسمى پەلسەپىۋىي ۋە دىننى بايانلار بىلەن تولغان.ئىسلام ئالىملىرىنىڭ مېتافىزىكا ساھەسىدىكى قاراشلىرىنى بايان قىلغان بۆلۈملەر ئىسلام پەلسەپە تارىخى نوقتىسىدىن مۇھىم مەنبەلەردىن بىرى ھېسابلىنىدۇ.ئونىنچى ۋە ئونبىرىنچى بۆلۈملىرىدە پەيغەمبەرلەر تارىخى ۋە قەدىمقى ئىران تارىخى قىسقىچە بايان قىلىنغان. ئون ئىككىنچى بۆلۈمى بولسا يەر يۈزىدىكى بارلىق دىنلەر؛ ھىندى ۋە چىن دىنلىرى، ئاتەشپەرەسلىك ۋە بۇددىزىم قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. يەھۇدىي ۋە خىرىستىئان دىنلىرى ھەققىدىمۇ قىسقىچە توختۇلۇپ ئۆتۈپ بىر قىسىم ئۇچۇرلارنى بەرگەن. ئون ئۈچىنچى بۆلۈمى جۇغراپىيە، ئون تۆتىنچى بۆلۈمىدە جاھىلىيەت دەۋرى ئەرەپ تارىخىغا ئۇرۇن بەرگەن.كىتابنىڭ كېيىنكى بۆلۈملىرى بولسا ئىسلام تارىخىغا ئاجرىتىلغان. ئون توققۇزىنچى بۆلۈم ئىسلام مەزھەبلىرى نوقتىسىدىن ئالاھىدە ئۇرۇنغا ئىگە.مەقدىسى ئۆز دەۋرىدىكى ئىسلام دۇنياسىدا مەۋجۇت مەزھەبلەر ھەققىدە توغرا ئۇچۇرغا ئىرىشىش ئۈچۈن  ئۇزۇن ساياھەتلەرگە چىققان ۋە ئۆزىنىڭ مەزھەبلەر ھەققىدىكى قاراش ۋە تەتقىقاتلىرىنى بۇ بۆلۈمدە تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن. ھەتتا مانى ۋە زەردۇشتلۇققا ئوخشاش قەدىمقى ئىران دىنلىرى ھەققىدىمۇ بىرىنچى قول ماتىرياللار بىلەن تەمىنلىگەن.مەقدىسى ئەسىرىنىڭ ئاخىرقى بۆلۈملىرىدە پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام دەۋرىدىن باشلاپ 961-يىلغىچە بولغان تارىخى ۋەقەلەرگە ئالاقىدار ئۇچۇرلارنى ناھايىتى رەتلىك شەكىلدە بايان قىلغان.
ئەسەرنىڭ يازما نۇسخىسى ئىستانبۇلدىكى داۋۇت ئىبراھىم  پاشا كۈتۈپخانىسىدە بولۇپ بۇ نۇسخىنى ci. Huart كۈچۈرۈپ ئېلىپ 1899-1919-يىللىرى پارىژدا فىرانسۇزچە تەرجىمىسى بىلەن بىرلىكتە نەشىر قىلغان.

10.        ئىبنى مىسكەۋيھ (ۋاپاتى. م.1030)
تۇلۇق ئىسمى ئەبۇ ئەلى ئەھمەد ئىبنى مۇھەممەد. ئونىنچى ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا رەي شەھرىدە تۇغۇلغان . ھاياتى ھەققىدە كۆپ ئۇچۇر يوق. مەنبەلەردە ئۇنىڭ ئىسمى مىسكەۋيھ دەپ تىلغا ئېلىنغان بولغاچقا ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ لەقەم خاتا ھالدا ئۇنىڭ چوڭ دادىلىرىنىڭ بىرسىنىڭ ئىسمى دەپ قارالغاچقا ئۇ مىسكەۋيھ دېگەن بۇ نام بىلەن مەشھۇر بولۇپ قالغان.ئۇ ئىلم تەھسىل قىلغاندىن كېيىن بۇۋەيھى ۋەزىرلىرىدىن ئەل-مۇھەللىبىينىڭ كاتىپلىقىنى ۋە ئىبنۇ،ل-ئامىدنىڭ كۈتۈپخانا مەمۇرلىقىنى قىلغان. ئۇ تارىخقا قىزىقىدىغان ئىبنۇ،ل-ئامىد ۋە ئوغلى ئەبۇ،ل-فەتىھنىڭ زاماندا خېلى يۇز-ئابرويغا ئىگە ئىدى. دەسلەپ تىبابەت، ئەدەبىيات ۋە پەلسەپە بىلەن مەشغۇل بولغان. ئىبنۇ،ل-ئامىدنىڭ تەشۋىقى بىلەن تەجارىبۇ،ل-ئۇمەم ۋە تەئاقۇبۇ،ل-ھىمەم (مىللەتلەر تەجرىبىسى ۋە ھىممەتلەر دۆۋىسى) ناملىق ئەسىرىنى يازغان.ئۇ بۈۋەيھىلەر ھۆكۈمدارى ئەدۇدۇ-د دەۋلە زامانىدا ئوردۇدا خىزمەت قىلغان ۋە بۇ جەرياندا ھەر تەرەپتىن ئوردىغا كەلگەن ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ سۆھبەتلىرىگە قاتنىشىپ ئۆزىنى تېخىمۇ يىتىشتۈرۈش ئىمكانىيتىگە ئىرىشكەن.بىر قىسىم تارىخچىلار مىسكەۋىيھنى شىئە دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭ بۇۋەيھىلەر ئوردىسىغا خىزمەت قىلغانلىقى ۋە بۇۋەيھىلەر بىلەن ئالاقىسىنىڭ قۇيۇقلىقىغا قارىغاندا شىئە مەزھىبىدە بولىشى ئېھتىمالدىن يىراق ئەمەس.
مىسكەۋەيھ 983-يىلى ئەدۇدۇ-د دەۋلەنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن باغداتتىن ئايرىلىپ خارەزىمگە بارىدۇ. ئىبنى سىنا ۋە بىرونىي بىلە خارەزىمشاھلار ئوردىسىدا تۇنىشىدۇ. خارەزىمشاھلارنىڭ ياخشى كۆتىۋىلىشىقا ئىرىشىدۇ.ئۇ 1030-يىلى خارەزىمدىن ئىراققا قايتىش يولىدا ۋاپات بولىدۇ. كىتاپلىرىدىن بىر قىسمى زامانىمىزغىچە يىتىپ كىلەلىگەن. تارىخ بىلەن ئالاقىدار كىتابى يۇقرىدا ئىسمى تىلغا ئېلىنىپ ئۆتكەن تەجارىبۇ،ل-ئۇمەم ۋە تەئاقۇبۇ،ل-ھىمەم (مىللەتلەر تەجرىبىسى ۋە ھىممەتلەر دۆۋىسى) ناملىق كىتابدۇر.
كىتاپتا ئەدۇدۇ-د دەۋلەنىڭ ئۆلۈمىگىچە بولغان ۋەقەلەر بايان قىلىنغان.ئاپتۇر كىتابىدا تارىخقا ئارلىشىپ قالغان مېتودلارنى قەدەمدە بىر  قاتتىق تەنقىت قىلىپ ماڭغان. بۇنىڭ بىلەن بىللە كىتاپتا مىللەتچىلىك خېلى ئېغىر.كىتاپنىڭ كۆپ قىسمى ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ۋە كېيىنكى ئىران تارىخىقا ئايرىلغان. ۋەقەلەرنى بايان قىلىش جەريانىدا ۋەقەلەرنىڭ ئىنچىكە نوقتىلنى تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن ۋە پەلسەپىۋى، پىسخولۇگىيلىك باھالارنىمۇ ئۇنتۇپ قالمىغان.مىسكەۋەيھ كىتابىدا تەشكىلات ساھەسىنىمۇ ئۇنتۇپ قالمىغان. بۇ ھەقتە بەرگەن ئۇچۇرلىرى ئىسلام مەدەنىيتى تارىخى نوقتىسىدىن مۇھىم مەنبە ھېسابلىنىدۇ. كىتاپتا ئابباسىيلەر دۆلىتىنىڭ يىقىلىش سەۋەبلىرىگە ئالاقىدار مەزمۇنلار ناھايىتى مۇۋەپپىقىيەتلىك چىققان.
تەجارىبۇ،ل-ئۇمەم ۋە تەئاقۇبۇ،ل-ھىمەم (مىللەتلەر تەجرىبىسى ۋە ھىممەتلەر دۆۋىسى نىڭ بىردىنبىر تۇلۇق يازما نۇسخىسى ئاياسوفيا كۈتۈپخانىسىدا ساقلانماقتا. كىتاپنىڭ بىر قىسمى 1871-يىلى گوللاندىيەلىك شەرىقشۇناس De Goeje تەرىپىدىن بېسىلغان.كېيىن L.Caetani تەرىپىدىن ئىنگىلىزچىگە قىسقارتىلىپ تەرجىمە قىلىنىپ بېسىلغان. م. فىدائىينىڭ پارىسچە تەرجىمىسى 1987-يىلى تىھراندا نەشىر قىلىنغان.

11.        ئىبنۇ،ل-ئەسىر (م.1160-1233)
ئىبنۇ،ل-ئەسىر دېگەن بۇ ئىسىم جىزرە(ماردىن)لىق ئۈچ قېرىنداش تەرىپىدىن قوللىنىلغان ئورتاق ئىسىمدۇر. بۇ ئۈچ قېرىنداشنىڭ دادىسى ئەبۇ،ل-كەرەم باللىرىنى ياخشى ئۇقۇتۇش ئۈچۈن جىزرەدىن ئايرىلىپ مۇسۇلغا ماكانلىشىدۇ ۋە دەسلەپ ئۇ يەردىكى يەقۇبىيلەر قول ئاستىدا ئىشلەيدىغان ئاتا بەگ قۇتبىددىن مەۋدۇدنىڭ خىزمىتىنى قىلىدۇ كېيىن ئۆز ئالدىغا تىجارەت بىلەن شۇغۇللىنىدۇ.
ئۈچ ئۇغۇلنىڭ چۇڭى مەجدۇددىن ھەدىس ساھەسىدە يىتىشىپ چىقىدۇ ۋە ئىككى كىتاب يازىدۇ. ئەڭ كىچىك ئۇغۇل زىيائۇددىن ئەدەبىيات بىلەن مەشغۇل بولىدۇ ۋە ئۆز دەۋرىدىكى سىياسەتچىلەر سېپىگە قۇشۇلىدۇ.ئوتتۇرانچى ئۇغۇل ئىززەددىن (ئىبنۇ،ل-ئەسىر) بولسا ئىسلام دۇنياسى يتىشتۇرۇپ چىققان ئەڭ مەشھۇر تارىخچىلار قاتارىدىن ئۆرۇن ئالىدۇ.
ئىبنۇ،ل-ئەسىر1160-يىلى جىزرەدە دۇنياغا كەلگەن. دەسلەپكى ئۇقۇشىنى مۇسۇلدا ئۇقۇغان. باغداتقا بېرىپ نۇرغۇن ئالىمدا تىل، ھەدىس، ئەدەبىيات ۋە تارىخ قاتارلىق ساھەلەردە ئۇقۇشىنى تاماملاپ بەسرەگە قايتىپ تارىخ بىلەن مەشغۇل بولغان.
ئىبنى ئەسەر تارىخ كىتابىنى يالغۇر رىۋايەتلەر بىلەنلا ئەمەس ئۆزىنىڭ قاراش ۋە تەتقىقاتلىرىنىمۇ قۇشۇپ يازغان.نۆۋىتى كەلگەن يەرلەردە ۋەقەلەرگە ناھايىتى مۇۋاپىق باھالارنى بىرىپ ئۆتكەن. ئۇ سالاھىددىن ئەييۇبى قۇدۇسنى قايتۇرۋالغاندىن كېيىن 1188-يىلى سۈرىيەگە بارغان.شام(دىمەشىق) ۋە ھەلەبتىكى ئالىملار بىلەن ئۇچراشقان.يەنە شۇ يىلى سالاھىددىن ئەييۇبىينىڭ ئانتاكىيەنى قايتۇرۋىلىش ئۇرۇشىدا قۇشۇنغا تارىخچى بولۇپ قۇشۇلغان. مۇسۇلمانلار پەتھ قىلغان زېمىنلارنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ تەتقىقات ئېلىپ بېرىش ئۈچۈن ھىجاز رايۇنلىرىنى ئايلانغان ۋە ئابباسىيلار تارىخىغا ئالاقىدار نۇرغۇن ماتىرياللار توپلىغان.ئۇزۇن داۋاملاشقان بۇ تارىخ تەتقىقاتى سەپىرىدىن كېيىن مۇسۇلغا قايتىپ ئۆيىدىن چىقماي ئۆلمەس ئەسىرىنى يېزىشقا كىرىشكەن.
تەبەرىي ۋە مەسئۇدىيغا ئوخشاشلا ئەڭ بۈيۈك ئىسلام تارىخچىسى بولغان ئىبنۇ،ل- ئەسىرنىڭ تارىخ ساھەسىدە يازغان تۆت كىتابى زامانىمىزغىچە يىتىپ كىلەلىگەن.بۇ كىتابلارنىڭ ئەڭ مۇھىمى 12 توملۇق ئەل-كامىل فى،ت-تارىخ (ئۇمۇمى تارىخ) ناملىق بۈيۈك ئىسلام تارىخىدۇر.
ئىبنۇ،ل-ئەسىر: «شەرق ۋە غەربتىكى تارىخچىلار پەقەت ئۆز رايۇنلىرىدىكى تارىخى ۋەقەلەرھەققىدە ئۇچۇر توپلاپ باشقا رايۇنلاردىكى ۋەقەلەرگە ئەھمىيەت بەرمىگەن بۇ سەۋەپتىن تارىخقا قىزىقىدىغانلارنىڭ تارىخى ۋەقەلەر ھەققىدە ئۇچۇرغا ئىرىششى ئۈچۈن نۇرغۇن كىتاپ ئۇقۇشقا ئىھتىياجى چۈشۈپ قالغان» دەپ قارايدۇ.ئىبنى ئەسىر كىتابىنى يازغاندا تارىخنى بىر پۈتۈن ھالدا قەلەمگە ئالغان. ئۇنىڭ ئەندۇلۇس(ئىسپانىيە ۋە مەغرىپ تارىخى ھەققىدىكى بايانلىرى ناھايىتى كەڭ دائىرلىك.
ئىبنۇ،ل-ئەسىر تەبەرىيگە چەكسىز ئىشەنگەنلىكى ئۈچۈن كىتابىنى يېزىشتا تەبەرىينىڭ كىتابىنى ئاساسلىق مەنبە قىلغان.تەبەرىينىڭ كىتابىنىڭ ھەر بىر بېتىدىن ئاتلاپ ئۆتۈپ كەتمەستىن مۇھىم دەپ قارىغان ئۇچۇرلانى ئۆز كىتابىغا ئالغان.تەبەرىينىڭ كىتابىدا يوق ئۇچۇرلانى باشقا كىتابلاردىن ئىرىشكەن ئۇچۇرلار بىلەن تۇلۇقلىغان. ئىبنۇ،ل-ئەسىر ۋەقەلەرنى بايان قىلغاندا ۋەقە ھەققىدىكى ھەر خىل رىۋايەتلەرنى بىر يەرگە ئەكىلىپ بىر تېما قىلىپ يازغان.مۇھىم دەپ قارىغان بىر قىسىم ۋەقەلەر ھەققىدىكى قىسقا ئۇچۇرلارنى بولسا شۇ يىل بىلەن ئالاقىدار ۋەقەلەرنىڭ ئاخىرىغا «ھەر خىل ۋەقەلەر» دېگەن تېما ئاستىدا بەرگەن.
كىتابنىڭ بىرىنچى تومى دۇنيانىڭ يارىتىلىشىدىن باشلىنىدۇ. كېين رېتى بويىچە پەيغەمبەرلەر تارىخى، قەدىمقى ئىران تارىخى، رىم، يۇنان، يەمەن ۋە ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى ئەرەپ تارىخىنى بايان قىلىدۇ.ئىككىنچى تومى پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامدىن باشلاپ ئىسلام تارىخى قىسمىغا كىرىدۇ.ھىجرەتكىچە بولغان ۋەقەلەرنى ئارلاشتۇرۇپ تىلغا ئالىدۇ.ھىجرەتتىن كېيىنكى ۋەقەلەرنى رېتى بويىچە ھەر يىلنى ئايرىم ئايرىم بايان قىلىپ 1231-يىلنىڭ ئاخىرىغىچە كىلىدۇ.تەبەرىي كىتابىنىڭ ئاخىرى 914-يىلدىن باشلاپ ئۆزى ياشىغان دەۋىرگىچە بولغان ئۈچ ئەسىرلىك دەۋىرنىڭ تارىخىنى توپلاپ ئەسىرىنىڭ قىممىتىنى تېخىمۇ ئاشۇرۇدۇ. ئىبنۇ،ل-ئەسىرنىڭ بۇ كىتابى يېزىلغان ۋاقىتتىن ئىتىبارەن دۇنيادا داڭقى چىقىشقا باشلايدۇ.ئىبنۇ،ل-ئەسىردىن كېيىنكى تارىخچىلار ئۆزلىرىنىڭ كىتاپلىرىنى يېزىشتا دەسلەپ ئىبنۇ،ل-ئەسىرنىڭ كىتابىدىن ئۇچۇرغا ئىرىشىپ كېيىن ئۆزلىرى ياشىغان دەۋىرگە ئالاقىدار ئۇچۇرلارنى ئۇنىڭغا قۇشۇپ يازغان. كىتابنىڭ ئونىنچى، ئونبىرىنچى ۋە ئونئىككىنچى توملىرى تۈرك تارىخى مەنبەلىرى نوقتىسىدىن مۇھىمدۇر.
تۇلۇقى بىلەن بىزگىچە يىتىپ كەلگەن كىتاب 1851-1876-يىللىرى Tornberg تەرىپىدىن پارىژدا نەشىر قىلىنغان. كېيىن دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ھەر خىل تىللاردا نەشىر قىلىنغان.
ئىبنۇ،ل-ئەسىرنىڭ بۇ ئۇمۇمى تارىخىدىن باشقا تارىخقا ئالاقىدار يەنە ئۈچ كىتابى بار.بىرى ئۇسدۇ،ل-غابە فى مەئرىفەتى،س-ساھابە (ساھابىلەرنىڭ تەرجىمھالى) ناملىق بەش توملۇق كىتاب بولۇپ ئىلىپبە تەرتىبى بويىچە 7500 گە يېقىن ساھابىنىڭ ھاياتىنى تۇنۇشتۇرغان.بۇ كىتاب تۇنجى قېتىم 1863-يىلى قاھىرەدە نەشىر قىلىنغان.يەنە بىر كىتابى ئەس-سامانىينىڭ سەككىز جىلىتلىق كىتابۇ،ل-ئەنساب (تەرجىمھاللار) كىتابىنى تۈزۈتۈش ئارقىلىق تۈزگەن ئەل-لۇباب فى تەھزىيبى،ل-ئەنساب (نەسەبلارنى ئايرىش) نامىلىق ئەسىرى بولۇپ بۇ ئەسەر نەسەبشۇناسلىق ساھەسىدىكى مۇھىم مەنبە ھېسابلىنىدۇ.بۇ كىتاب تۇنجى بولۇپ 1835-يىلى Wustenfeld تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان. كېيىن ھەر خىل نۇسخىلىرى بېسىلغان. يەنە بىر كىتابى ئەت-تارىخۇ،ل-باھىر (ئۇچۇق تارىخ) ناملىق كىتابى بولۇپ بۇ كىتابى Meynard تەرىپىدىن فىرانسۇزچىقا تەرجىمە قىلىنىپ Barbier تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان.

12.        ئىبنى كەسىر (م. 1301-1372)

داۋامى بار...

12.        ئىبنى كەسىر (م. 1301-1372)
ئۆز دەۋرىدىكى ئەڭ بۈيۈك تارىخچى ئىبنى كەسىرنىڭ ئەسلى ئىسمى ئىسمائىل ئىبنى ئۆمەر بولۇپ بۇسرادا تۇغۇلغان. ئۇقۇشىنى باشلاپ ئۇزۇن ئۆتمەي ئاكىسى بىلەن بىللە ئىلىم-مەدەنىيەت مەركىزى بولغان شامغا بېرىپ ئۇقۇشىنى تاماملىغان. ئىبنى تەيمىييە ۋە ئەز-زەھەبىگە ئوخشاش مەشھۇر ئالىملەردە ئۇقۇغان.ئۇستازى زەھەبىي ۋاپات بولغاندىن كېيىن ئۇستازىنىڭ ئورنىغا مۇدەررىس بولۇپ تەيىنلەنگەن. تارىخ بىلەن بىللە تەپسىر ۋە ھەدىس ساھەلىرىدىمۇ ئەسەرلەر يازغان.
ئىبنى كەسىرنىڭ ئەڭ مۇھىم ئەسىرى 14 توملۇق ئەل-بىدايە ۋە،ن-نىھايە (باشلىنىش ۋە ئاخىرلىشىش) ناملىق بۈيۈك ئىسلام تارىخى.ئىسلام تارىخىنىڭ كىلاسسىك يىلنامە ئۇسلۇبىدا يېزىلغان بۇ ئەسەر باشقا كىلاسسىك ئىسلام تارىخى كىتابلىرىغا ئوخشاش دۇنيا ۋە ئادەم ئەلەيھىسسالامنىڭ يارىتىلىشىدىن باشلانغان ۋە 1337-يىلىغىچە بولغان ئىشلارنى قەلەمگە ئالغان.بۇ ئەسەر سىياسى تارىخ نوقتىسىدىن ئالاھىدە ياخشى دەپ قارالمىسىمۇ تەرجىمھال نوقتىسىدىن ناھايىتى ياخشى ئەسەر.ئىبنى كەسىر قەدىمقى زامان تارىخىنى يازغاندا تەبەرىي ۋە ئىبنۇ،ل-ئەسىرگە ئوخشاش تارىخچىلارنىڭ كىتابىدىن پايدىلانغان.ئەسەرنىڭ ۋەقەلەرنى يىللارغا ئايرىپ بايان قىلغان ئەڭ قىممەتلىك بۆلۈملىرى پەيغەمبەر ۋە تۆت خەلىپە دەۋرىنى بايان قىلغان بۆلۈملىرىدۇر.
كىتاب 1932-1939-يىللىرى قاھىرەدە نەشىر قىلىنغان. ئەسەرنىڭ ئەسلى يازما نۇسخىسىدىكى بىر قىسىم بۆلەكلەر بۇ نەشىردە ئېلىنماي قالغان شۇڭا بۇ نۇسخىسى ئەڭ تۇلۇق نۇسخا ئەمەس. ئەسەر كېيىنكى يىللاردا قايتا-قايتا نەشىر قىلىنغان ۋە ھەر خىل تىللارغا تەرجىمە قىلىنغان.

ئىسلام تارىخىغا ئائىت كىلاسسىك مەنبە كىتاپلار

1.        ئىبنى ئىسھاق، ئەس-سىيرەتۇ،ن-نەبەۋىييە (پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ تەرجىمھالى)
2.        ئىبنى ھىشام، ئەس-سىيرەتۇ،ن-نەبەۋىييە (پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ تەرجىمھالى)
3.        ۋاقىدىي، ئەت-تارىخۇ،ل-كەبىر (چوڭ ھەجىملىك تارىخ)
4.        ئەل-مەدائىنىي، كىتابۇ ئەخبار ئەل-خۇلەفا ئەل-كەبىر (خەلىپىلەرنىڭ ئۇمۇمى تارىخى)
5.        ئىبنى قۇتەيبە، كىتابۇ ئۇيۇنى،ل ئەخبار (خەۋەرلەر)
6.        بەلازۇرىي ، فۇتۇھۇ،ل-بۇلدان (شەھەرلەر پەتھىسى)
7.        دەينەۋەرىي ، ئەخبارۇ،ت-تىۋال (ئۇزۇن خەۋەرلەر)
8.        ياقۇبىي، كتابۇت-تارىخ (تارىخ كىتابى)
9.        تەبەرىي ، تارىخۇ،ر-رۇسۇل ۋە،ل-مۇلۇك (پەيغەمبەرلەر ۋە پادىشاھلار تارىخى)
10.        ئىبنى ئاسەم ئەل-كۇفىي ، كىتابۇ،ل-فۇتۇھ (پەتىھلەر)
11.        نارشەھىي، تارىخ-ى بۇخارا (بۇخارا تارىخى)
12.        مەسئۇدىي ، مۇرۇجۇ،ز-زەھەرب (ئالتۇن يايلاق)، كىتابۇ،ت-تەنبىھ ۋە،ل-ئىشراف (تەنبىھ ۋە تەقدىر)
13.        مەقدىسىي ، ئەل-بەدئۇ ۋە،ت-تارىخ (باشلىنىش ۋە تارىخ)
14.        مىسكەۋەيھ ، تەجارىبۇ،ل-ئۇمەم ۋە تەئاقۇبۇ،ل-ھىمەم (مىللەتلەر تەجرىبىسى ۋە ھىممەتلەر دۆۋىسى)
15.        جەۋزىي ، ئەل-مۇنتەزەم (تىزىق)
16.        ئىبنۇ،ل-ئەسىر، ئەل-كامىل فى،ت-تارىخ (ئۇمۇمى تارىخ)
17.        ئىبنى كەسىر، ئەل-بىدايە ۋە،ن-نىھايە (باشلىنىش ۋە ئاخىرلىشىش) خەلىفە ئىبنى ھايات، ئەت-تارىخ(تارىخ)
18.        ئەزراقىي ، ئەخبارۇ مەككە (مەككە تارىخى)
19.        ئىبنى ئەبى،د-دەم، كىتابۇ تارىخى،ل-ئىسلامىييى،ل-مۇختەسەر (قىسقىچە ئىسلام تارىخى)
20.        مەرراقۇشىي، ئەلمۇئجىب (ئاجايىپ)
21.        ئىبنى سەئىد، ئەل-بەيانۇ،ل-مۇغرىب (ئاجايىپ بايانلار)
22.        ئەبۇ شامە، كىتابۇ،ر-رىدۋەتەين
23.        ئىبنى ئىزارىي ، ئەل-بەيەنۇ،ل-مۇغرىب فى ئەخبارى،ل-ئەندەلۇس ۋە،ل-مەغرىب (ئەندۇلۇس ۋە مەغرىپ ھەققىدە ئاجايىپ خەۋەرلەر)
24.        ئىبنى فۇتىي، ئەل-ھەۋادىسۇ،ل-جامىئە (بۈيۈك ۋەقەلەر)
25.        ئەبۇ فىدائ، تارىخۇ ئەبۇ،ل-فىدائ (تارىخ)
26.        زەھەبىي ، ئەل-ئىبەر فى ئەخبارى مەن غەبەر (غاپىللارغا ئىبرەتلىك تارىخ)
27.        سەيف ئىبنى ئۆمەر ئەت-تەمىيمىي، كىتاب ئەل-فۇتۇھ ئەل-كەبىر (چوڭ ھەجىملىك پەتىھلەر كىتابى)
28.        ئىبنى خەلدۇن ، تارىخۇ ئىبنى خەلدۇن، ئەل-مۇقەددىمە (تارىخ، مۇقەددىمە)
29.        مەقرىزىي، ئەل-خىتەتۇ،ل-مەقرىزىييە
30.        ئىبنى تەنرىبەردىي، ئەن-نۇجۇمۇ،ز-زاھىرە (پارلاق يۇلتۇزلار)
31.        ئەل-خەتىب ئەل-جەۋھەرىي، نۇزھەتۇ،ن-نۇفۇس ۋە،ل-ئەبدان (روھ ۋە بەدەن ساياھىتى)
32.        سۇيۇتىي، تارىخۇ،ل-خۇلەفا (خەلىپىلەر تارىخى)
33.        ئىبنى ئىياس، بەدا،ئ،ۇ،ز-زۇھۇر (گۈللەر)
34.        ئىبنۇ،ل-ئىماد ئەل-ھەنبەل، شەزەراتۇ،ز-زەھەب (ئالتۇن پارچىلىرى)
35.        ئىبنى ئابدۇرراززاق، ھەدائىقۇ،ل-ئىنئام (نازۇ-نېئمەت باغچىسى)

ساياھەتنامىلەر
1.ئىبنى فەزلان، رىسالەتۇ ئىبنى فەزلان (ئىبنى فەزلان ساياھەتنامىسى)
2.ئىبنى جبەير، رىھلەتۇ ئىبنى جۇبەير (ئىبنى جۇبەير ساياھەتنامىسى)
3.ئەل-ئەبدەر، ئەر-رىھلەتۇ،ل-مەغرىبىييە (مەغرىپ ساياھىتى)
4.ئىبنى بەتۇتە، رىھلەتۇ ئىبنى بەتۇتە (ئىبنى بەتۇتە ساياھەتنامىسى)

يۇقارقىلاردىن باشقا كىلاسسىك ئىسلام تارىخى مەنبەلىرى نۇرغۇن بولۇپ بۇ يەردە ئاساسلىق مەنبەلەر بىرىلدى.

2009-يىل 2-ئاي كونيا شەھىرى. تۈركىيە
تۈركىيە سەلجۇق ئونۋېرسىتى ئىجتىمائى پەنلەر ئىنىستىتۇتى ئىسلام تارىخى بۆلۈمىنىڭ ئىسلام تارىخى مەنبەلىرى ۋە مېتودى ناملىق دەرىسىدىن قالدۇرۇلغان خاتىرىلەر ۋە تېمىغا مۇناسىۋەتلىك لېكسىيەلەردىن پايدىلىنىپ تۈزۈلدى.

تۈگىدى

مەھزۇن ئەپەندىنىڭ ئەجرىگە كۆپ رەھمەت، مۇنبەردىكى بىر بوشلۇقنى تولدۇردىڭىز.