ئورخۇننى قوللامسىز؟ مۇنبەر خېتىنى نورمال كۆرەلمىگەنلەر مۇنبەرنى ئىشلىتىش قوللانمىسى Munber hetni Nurmal Korelmigenler
قورال ئىشىلتىش ئادرېسىنى كۆچۈرۈش | ساقلىۋېلىش | پىرىنتىرلاش
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
باش يازما  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-20 23:44

 تارىخى رەشىدى - زەيلىⅡ

باشقۇرۇش ئەسكەرىتمىسى: بۇ يازمىغا Yawuz تەرىپىدىن نادىرلاندى (2008-01-28)
بايانات: بۇ ئەسەرنىڭ توردىكى ھوقۇقى پەقەت ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتىگىلا تەۋە، بۇ ئەسەرنى يوللىغۇچى ۋە تور بېكەت باشلىقلىرىنىڭ رۇخسىتىسىز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ئېلىكتىرونلۇق كىتاپ قىلىپ تارقىتىشقا رۇخسەت قىلىنمايدۇ.
ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم قەدىرلىك تورداش دوستلار:
    تور بېكىتىمىزگە تورداش دوستىمىز UyghurQizi "تارىخى رەشىدى ـــ زەيلى " نى يوللىغان ۋە يوللاپ كېلىۋاتقان ئىدى، لېكىن ئىزدىنىش نەتىجىسىدە بۇ ئەسەرنىڭ بىرقانچە خىل نۇسخىسىنىڭ بارلىقىنى ۋە بۇ نۇسخىلاردا مەلۇم پەرقلەر بارلىقىنى بايقاپ، تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىدىغان تورداشلىرىمىز بۇندىن كېيىنكى تەتقىقاتىغا تېخىمۇ قولايلىق بولۇشى ۋە سېلىشتۇرۇپ ئۈگۈنىشى ئۈچۈن " تارىخى رەشىدى ـــ زەيلى" نىڭ يەنە بىر نۇسخىسىنىمۇ يوللاشنى توغرا تاپتۇق، شۇ ۋەجىدىن بۇ كىتاپنىڭ يەنە بىر نۇسخىسى بولغان، ئابدۇرېشىت مۇھەممەت نەشرگە تەييارلاپ ئاقسۇ " قەدىمقى كىتاپلار تەتقىقاتى " مەجمۇئەسىنىڭ 1986- يىللىق 1- 2- توپلىمىدا ئېلان قىلغان بۇ نۇسخىسىنى ھوزۇرۇڭلارغا سۇندۇق.
ھۆرمەت بىلەن: ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتى 

تارىخى رەشىدى – زەيلى


      («تارىخى رەشىدى» نىڭ ئاخىرىغا داۋاملاشتۇرۇپ يېزىلغان)

                                   مىرزا مەھمۇد جوراس

    مۇھەررىردىن: «تارىخى رەشىدى – زەيلى» - مىرزا مەھمۇد جوراسنىڭ ئۇزۇن يىللىق ئىجادى ئەمگەكلىرى ئارىسىدا دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن بىردىن- بىر تارىخى مەجمۇئە بولۇپ، تارىخ ۋە ئەدەبىيات جەھەتتىكى ئىلمىي قىممىتىنىڭ يۇقىرلىغى، شىنجاڭ تارىخىدا تۇتقان قىممىتىنىڭ يۇقىرلىغى بىلەن جامائەتچىلىككە تونۇلغان داڭلىق ئەسەرلەرنىڭ بىرىدۇر.
     مىرزا مەھمۇد جوراس – ئۇيغۇر خەلقىنىڭ 17- ئەسىرىنىڭ باشلىرىدىكى مەشھۇر ئالىمى، تارىخچىسى، شائىرى. ئۇ ئۆز ئەسىرىدە تەجىمالى ھەققىدە ھىچقانداق مەلۇمات قالدۇرمىغان. ئۇنىڭ قاچان، قەيدەردە تۇغۇلۇپ، قاچان، قەيەردە ۋاپات بولغانلىغى، ئىجادىي پائالىيەتلىرى ھەققىدە ھازىچە ئېنىق مەلۇمات يوق. تارىخنامىنى ئوقۇپ چىققاندىن كېيىنكى چۈشەنچىمىزدىن قارىغاندا مەھمۇت جوراسنىڭ ئاتا- بوۋىلىرى سۇلتان سەئىدخان ۋە ئۇنىڭ ئەۋلاتلىرىنىڭ خانلىق سەلتەنەتىنى تىكلەش ئىشلىرىدا خىزمەت كۆرستىپ كەلگەن سەركەردىلەر ۋە ياكى مۈلكى ئەمەلدارلاردىن بولسا كېرەك. مەھمۇد جوراسنىڭ ئاساسلىق ھاياتى، پائالىيەتلىرى يەكەندە ئۆتكەن بولسا كېرەك.
     تارىخنامىدە سۇلتان سەئىدخاندىن باشلاپ تاكى مۇھەممەت ئىمىن باتۇرغىچە ئۆتكەن بىر قانچە ئەۋلات ۋە خانلار ئۇلارنىڭ نەسەپلىرى، ئوردا ئەمەلدارلىرىنىڭ نەسەپلىرى، ئەمەل- ئونۋانلىرى ۋە ئۇلار ئوتتۇرسىدىكى ئىنچكە مۇناسىۋەتلەر شۇنچە تەپسىلى، پاكىتلىق يۇرۇتۇپ بېرىلگەن.
     مىرزا مەھمۇد جوراس مەزكۈر تارىخانمىنىڭ بارلىققا كېلىشىدىكى مەقسەت- مۇددىئالار ئۈستىدە توختىلىپ، «.....تارىخ يېزىشقا ۋە بايان قىلىشقا مەندەك بىچارە كىشىنىڭ لاياقىتى يوق ئىدى. ئەمما مېنىڭ كۆڭلۈمگە شۇنداق كەلدىكى: مىرزا ھەيدەر، ئابدىرىشتخاننىڭ ئىسمىغا بېغىشلاپ «تارىخى رەشىدى» دىگەن تارىخىنى يېزىپتۇ ۋە ئۇنىڭغا تۇغلۇق تۆمۈرخان دەۋردىن باشلاپ ئابدىرىشتخاننىڭ دەۋرىگىچە بولغان دەرۋلەر، پادىشالار ۋە ئۇلارنىڭ ۋەقەلىرى بىلەن بايان قىلىنىپتۇ. ئابدىرىشتخاندىن كېيىن ھەزرىتى مۇھەممەت ئىمىن باھادىرخاننىڭ دەۋرىگىچە ھىچ كىشى تارىخ يازماپتۇ. گەرچە مېنىڭ تارىخ يېزى قابىلىيىتىم بولمىسمۇ، ئىلمى ئەقلى كۈچۈمنىڭ يېتىشىچە تارىخ يازدىم. بۇ تارىخنى يېزىشتا ئاللا ياربېكنىڭ مېنىڭ تارىخ يېزىشىمغا بولغان تەشەببۇسى، ئىلتىماسى بىلەن تارىخ كىتاپلىرىنىڭ مەزمۇنى ۋە ئىشەنچىلىك ئادەملەرنىڭ بايانىغا ئاساسلىنىپ يېزىپ چىقتىم. بۇ تارىخنى يېزىشتىن مەقسىدىم – ئۆتكەنكىلەرنىڭ ۋەقەلىرى ۋە ياخشى خىسلەتلىرى ۋە مېنىڭدەكلەرنىڭ دۇاگۇيلىغى خەلق ئارىسىدا يادىگار قالسۇن، دىمەكتۇر دەپ شەرھىلەيدۇ.
     ئۇ مەزكۈر تارىخنامىنى يېزىپ چىقىشتا ئۇۇزن مۇددەتلىك ئىزدىنىش، تەكشۈرۈپ – تەتقىق قىلىشتەك جاپالىق ئىلمى ئەمگەكلەر بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇ بۇرۇنقىلار يازغان شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىغا ئائىت ماتىرىيالارنى ئەتىراپلىق، پۇخترا ئۆگىنىپ، ئۇلار ئۈستىدە ئەتىراپلىق تەتقىقات ۋە مۇھاكىمە ئېلىپ بارغان. مۇناسىۋەتلىك تارىخي ھۆججەت، ماتىرىياللارنى توپلاپ، رەتلەپ ئېنقلىغان ۋە بۇ ماتىرىياللارغا قانائەتلىنىپ قالماستىن «ئىشەنچلىك ئادملەرنىڭ بايانىغا ئاساسلىنىپ، تارىختىكى ۋەقەلەر، شەخىسلەرنى تېخىمۇ چىنلىق بىلەن يېزىشقا ئەجىر سىڭدۈرگەن. ئوتتۇرا ئاسىيا، بولۇپمۇ شىنجاڭ رايۇنىنىڭ جۇغراپىيىۋى يەر – نام، تاغ- دەريالىرىغىچە پىششىق ئىگەللىگەن. كۆپ تەرەپلىمىلىك ئەقلى مېھنەت سىڭدۈرۈش ئاساسىدا تارىخنامىنىڭ توغرا، دەلىل – ئىسپاتلىق يېزىلىشى ئۈچۈن ئاساس ياراتقان. شۇنىڭدەك ھەر قايسى دەۋرلەردە ئۆتكەن خان – پادىشالارنىڭ ياخشىلىق – يامانلىقلىرىنى ھەم تارىخي ئاساستا ئىلمىي تەھلىل يۈرگۈزۈپ يەكۈن خاراكتېرلىك رۇبائىلار بىلەن خۇلاسىلىغان. بۇنىڭدىن قارىغاندا مىرزا مەھمۇد جوراس شۇ دەۋرىگىچە نىسبەتەن ئېيتقاندا تارىخ، تىل – ئەدەبىيەت ۋە باشقا پەنلەر ساھەسى بويىچە مەخسۇس تەلىم ئالغان يۇقىرى مەلۇماتلىق، ئاتاقلىق كىشى بولۇپ، شۇ دەۋردە ئۆتكەن مەشھۇر ئۆلىمالار، ئالىملار، شائىرلار ۋە ئۇلار يازغان تارىخنامە، شېئىرلار ھەققىدە تولۇق مەلۇمات بەرگەن. شېئىرىي پارچىلاردىن نەمۇنىلەرنى ئۈلگە قىلغان. چىنگىزحاننىڭ ھەربىي ئىستىلاسى، ئۇنىڭ ئوعۇللىرى ۋە نايمان تورىسى كوشلۇق حانلارنىڭ ئەھۋالى، چاعاتاي نەسلىدىن بولغان 15 ئەۋلاتقا يېقىن خانلارنىڭ قەرشقەر، يەركەن، ئاقسۇ، تۇرپانلارنى مەركەز قىلغان خانلىق سەلتەتلىرى ۋە ئۇلار ئوتتۇرسىدىكى تەخت تالىشىش جەڭ – جېدەللىرى مۇپەسىل بايان قىلىنغان.
     مىرزا مەھمۇد جوراس ئاتاقلىق يازغۇچى، ئالىم بولۇپلا قالماي، مەشھۇر مۇتەپەككۈر، شائىر. گەرچە ئۇنىڭ شېئىرلىرى دىۋان سۈپىتىدە زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلمىگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇ يازغان تارىخانمىنىڭ ھەر بىر باپ ئاخىرىدا خاتىمە خاراكتېرلىك مەسنىۋى، رۇبائى، مۇخەممەس شەكىلدە يېزىلغان 30 مىسرادىن ئارتۇق شېئىرلىرى بولۇپ، ئەقلى پىكىرىنىڭ چوڭقۇرلىغى، تىلىنىڭ نەپىسلىگى، ئوبرازلىق تىل ۋاستىلىرىدىن ماھىرلىق بىلەن پايدىلىنىش جەھەتتىن قارىغاندا مىرزا مۇھەممەت جوراسنى شۇ دەۋرنىڭ ئاتاقلىق مۇتەپەككۈر شائىرى دەپ ھۆكۈم قىلىشقا ھەقلىقمىز.
      شۇنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىككى، ئۇنىڭ ياشىغان دەۋرى سەئىدىيە خانلىغىنىڭ ئاخىرقى دەۋرى، ئاپپاق خوجا ھۆكۈمرانلىغىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلى بولغاچقا دەۋر، سىنىپ دىنىي چەكلىمىلەرنىڭ تەسىرىدىن خالى بولالمىغان تەرەپلەر ھەۋجۇت. بولۇپمۇ سۇلتان ئابدىرىشخان ۋە ئۇنىڭ تۆھپىسى، قابىلىيىتى، ئەخلاقى پەزىلىتى ئىجادىيەتلىرى ئۈستىدە دەلىل – ئىسپاتلىق ماتىرىياللار بىلەن بىر قەدەر تەپسىلىي بايان قىلىنغان بولسىمۇ، شۇنىڭ بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان مەلىكە ئاماننىساخاننىڭ 12 مۇقامنى رەتلەش، قېلىپلاشتۇرۇش، بېيىتىش يۈزىسىدىكى ئىجادىي تۆھپىلىرى، قېدىرخان ياركەندى ۋە ئۇنىڭ ئىجادى پائالىيىتى، ئابدىرىشتخان دەۋرىنىڭ ئالەمشۇمۇل تۆھپىسى بولغان 12 مۇقامنىڭ رەتلىنىش ئەھۋالى، مىرزا ھەيدەر قەشقىرىنىڭ مىرزا ئاغاي ئىسىملىك پىتنىخورلارنىڭ زيانكەشلىك قىلىشى بىلەن يۇرتتىن ئايرىلغاندىن كېيىنكى پائالىيەتلىرى قاتارلىق زور تارىخىي ئەھمىيەتلىك مەسىلىلەر ئۈستىدە ھىچقانداق مەلۇمات بەرمىگەن. ئەلۋەتتە بۇرۇن ئۆتكەن كىشلەرگە ھازىرقى زامان ئېھتىياجى بويىچە تەلەپ قويۇش تولىمۇ كۈلكىلىك ئىش بولسىمۇ. لېكىن مەلىكە ئامانىساخاننىڭ ئىجادىي پائالىيىتى، ئۇنىڭ 12 مۇقامنى رەتلەشتىكى ئۇلۇق تۆھپىسىنى تىلغا ئالمىغانلىغى ئەلۋەتتە فېئوداللىق دىنىي ئەقىدىلەرنىڭ چەكلىمىسىن خالىي بولالمىغانلىتىن دەپ قاراشقا بولىدۇ.
     بىز تۆۋەندە يولداش ئابدىرىشتخان مۇھەممەت نەشىرگە تەييارلىغان «تارىخى رەشىدى – زەيلى» ناملىق كىتاپنىڭ ئەينى تېكىستىنى بەردۇق. كىتاپخانلار ۋە تەتقىقاتچى خادىملىرىمىزنىڭ ئوقۇش، تەتقىق قىلىش جەريانىدا تارىخىي چىنلىققا ئۇيغۇن بولمىغان تەرەپلىرىنى ئىجادىي يۇسۇندا پايدىلىنىپ، نەشىرگە تەييارلاش جەريانىدا كۆرۈلگەن يىتەرسىزلىكلەرگە توغرا مۇئامىلە قىلىشىنى ۋە تۈزىتىپ كېتىشلىرىنى ئۈمىت قىلىمىز.


                            گورخان

      گورخان – قاراقىتان ئىدى. «توشى» دىگەن جورجىت تۆرىدن قېچىپ كېلىپ، تۈركىستانغا تۆرە بولدى. كۆپ خەلق، ئايماقلارنى ئۈزىگە بويسۇندۇردى. شۇنىڭ بىلەن ئۆزىنى «گورخان» (ئۇلۇغ پادىشا) دەپ ئاتىدى. ئۇ پادىشالىق قىلىپ يۈرۈپ ئۆلدى. توققۇز ياشار ئوغلى ئاتىسىنىڭ ئورنىغا پادىشا بولدى. ئۇ ھەم گۆرخان دەپ ئاتىلىپ توقسان يىل پادىشالىق قىلدى. چىنگىزخان بولغاندا گورخان 34 ياشتا ئىدى ئۇنىڭ پادىشالىق دەۋرىدىن يىگىرىمە يىل ئۆتكەن ئىدى. بۇنىڭ پادىشالىق دەۋرىدە نايىمان تۆرىسى كۈشلۈق چىنگىزخاندىن
ئىزاھات:
ـــــــــــــــــــــــ
    ①گورخان – قاراقىتان قۇرغان لىياۋ سۇلالىسىنىڭ پادىشاسنىڭ نامى بولۇپ، خەنزۇچە تارىخىي كىتاپلاردا «غەربىي لىياۋ» دەپ ئاتالغان. قاراقىتانلار «ئىسلام تارىخلىرىدا قارا خىتاي دەپ ئاتالغان) 10- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا كۈچىيىپ قۇردەت تاپقان قەبىلىلەردىن ئىدى. ئۇلار 10- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا لىياۋ خاندانلىغىنى قۇردى. 1124- يىلى جىن قوشۇنلىرىنىڭ زەربىسى ئاستىدا زاۋالىققا يۈزلەندى. ئۇلارنىڭ بىر قىسىمى يەللەغ تاشىننىڭ باشچىلىغىدا ئورخۇن دەرياسىنىڭ بويىدىكى خاتۇق شەھىرىگە، ئۇنىڭدىن كېيىن غەرىبىي شىمالغا يۆتكىلىپ يەنسەي دەرياسى بويىدىكى قىرغىزلار رايۇنىدا باردى. قىرغىزلار ھەيدىۋەتكەندىن كېيىن غەربىي جەنۇپقا كۆچۈپ، باشبالىق (جىمسار) ئەتىراپىغا كېلىپ ئورۇنلاشتى. يەللەغ تاشىن جىن سۇلالىسىدىن قىساس ئېلىش ۋە قاراقىتان خانلىغىنى تىكلەش مەقسىدىدە 40 مىڭدەك ئادەم توپلىدى. كېيىن ئەمىل دەرياسىنىڭ بويىغا يېتىپ كەلدى. بۇلارنىڭ بىر قىسىمى يەتتە سۇغا يېقىن كەلگەندە شىمالىي ئىلىك خان ئۇلارغا تاغ رايۇنلىرىنى مۇھاپىزەت قىلىش، چېگرىنى قوغداش ۋەزىپىسىنى يۈكلەش شەرتى بىلەن يەر، كۆرسىتىپ بەردى. بۇلار ماكانلىشىپ بولغاندىن كېيىن قارا خانلار خانلىغىنى ئاغدۇرۇش سۇيقەستىنى پىلانلىدى. 1137- يىلى قاراقىتانلار قوزغىلىڭى قاراقىتانلار قارلۇقلارنىڭ قوزغىلىڭىنى سۈيى ئىستىمال قىلىپ، شىمالىي ئىلىك خاننى ئاغدۇرۇپ، بالا ساغۇننى ئىشغال قىلدى. بالا ساغۇندا خانلىق تەختىنى تىكلەپ، خانلىق نامىنى (غەربىي لىياۋ) دەپ ئاتىدى. ئۆزىگە «گورخان» (تەڭىر قوللىغان پادىشا) دەپ نام بەردى. ئۇزۇن ئۆتمەي قوچۇ ئۇيغۇر خانلىغىغا ھۇجۇم قىلىپ، ئۇنىمۇ بويسۇندۇردى. يەنە ئۇزاق ئۆتمەيلا قارا خانلارنىڭ مەركىزى قەشقەرگە ھۇجۇم قىلىپ، قەشقەرنى بېسىۋالدى. قەشقەر قارا خانىلار خانلىغى قاراقىتان خانلىغىغا بېقىندى بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن قەشقەر، يەكەن، خوتەن، ئاقسۇ، كۇچار قاتارلىق يەرلەرنى بويسۇندۇردى. 1141- يىلى قاراقىتانلار غەرپتىكى قارا خانىلار خانى تامغاچ مەھمۇت خان ئۈستىگە ئەسكەر تارتىپ بېرىپ، ئۆز كەنت، كاسان، سەمەرقەنت قاتارلىق جايلارنى ئىشغال قىلىپ، مەھمۇد قارا خاننى باج تولەش شەرتى بىلەن بېقىندى قىلىۋالدى. بۇخارانى ئىشغال قىلدى. شۇ يىل ئىچىدە يەنە قاراقىتانلارنىڭ قوماندانى ئەزبەر خارەزىمغا ھۇجۇم قىلىپ خارەزىم شاھى ئاتىزىمنى مەغلۇپ قىلىپ، سۈلھى تۈزۈشكە مەجبۇر قىلدى. ھەر يىلى 30 مىڭ دىنار ئالتۇن تۆلەش ۋە مەمىلكىتىدە ئۇلارنىڭ بىر ئالى دەرىجىلىك ئەمەلدارىنى تۇرغۇزۇش شەرتى بىلەن قاراقىتانلارغا بېقىندى ئەل بولدى. مىلادى 1143- يىلى قاراقىتانلارنىڭ خانى يەللىغ تاشىن ئۆلدى. ئوغلى يەللىغ ئېلى تاشىن كىچىك بولغاچقا، ئورنىغا ئۇنىڭ خوتۇنى كوياڭ ياكى «پوسۇۋەن خان» خان بولدى. كوياڭ ئۆلتۈرۈلگەندىن كېيىن، مىلادىنىڭ 1150- يىلى يەللىغ تاشىننىڭ يەللىغ ئېلى خان خان بولدى. 1211- يىلى نايمان پادىشاسى نايانخاننىڭ ئوغلى كۇچلۇق قاراقىتان خانى يەللىغ ئېلى چۇرۇقتىن خانلىقنى تارىۋالدى. قاراقىتان خانلىغى يوقالدى. 
ـــــــــــــــــــــ
   مەغلۇپ بولۇپ تۈركىستانغا قېچىپ كەلدى. كۈشلۇقنى پاناھىغا ئېلىپ، ئۇنىڭغا بىر قىزىنى بېرىپ كۇيئوغۇللۇققا قۇبۇل قىلدى. كۈشلۇق «تەرسا» (خىرىستىيان) دىنىدا، گورخان بۇددا دىنىدا ئىدى. كۈشلۇقنى خىرىستىيانلىقتىن ياندۇرۇپ بۇددسىت قىلغان. كۈشلۈق بىر قانچە زامان گۆرخاننىڭ قېشىدا تۇردى. گورخان قېرىپ ئاجىزلاشتى. كۈشلۈق گورخانغا : «نايمان خىتايغا مەشغۇل، ئۇنىڭ ئۈچۈن مەن بېرىپ، ئاتامنىڭ خەلقىنى ئىگەللەپ ئېلىپ، ئۇنىڭدىن كېيىن خىزمىتىڭىزگە كەلسەم» دەپ ئىلتىماس قىلدى. گورخان ساددىلىق قىلىپ (ئالدىنىپ) كۈشلۈققا رۇخسەت بەردى. ھالبۇكى كۈشلۈققا مۇھەممەت خۋا رەزىم شاھ كىشى ئەۋەتىپ يولدىن چىقارغان ئىدى. يەنى گورخانغا قارىشى ئىسيان قىلىشقا چاقىرغان ئىدى. سۇلتان مۇھەممەت خارەزىم شاھ گورخانغا ھەر يىلى ئوتتۇز مىڭ دىنار (تەخمىنەن بىر دىنار 10 سوملۇم ئالتۇن)، مەبلەغ تۆلەپ تۇراتتى. شۇنىڭدەك سەمەرقەنت پادىشاسى سۇلتان ئوسمان (ئاپراسىياپ نەسلىدىن) ھەم گورخاندا مەلۇم قىقداردا مەبلەغ بېرىپ تائىبە بولۇپ تۇراتتى. خارەزىم پادىشاھى مۇھەممەت خارەزىم شاھ سۇلتان ئوسمانغا قىزىنى بېرىپ كۈيئوغۇل قىلىپ ئىتتىپاق تۈزۈپ گورخانغا قارىشى كۆتۈرۈلدى. 
      گورخاننىڭ پايتەختى بالاساغۇن بولۇپ، بۈيۈك پادىشا ئىدى. ئۇ زاماندا تاركىستاننىڭ پايتەختى بالاساغۇندا ئىدى. «تارىخى مەجئۇلئەنساپ» دا بايان قىلىنشىچە: مۇڭغۇللار بالاساغۇننى «ئالمىلىق» دەپ ئاتىغان. گورخاننىڭ شەرق تەرىپىدىكى مەمۇرلىرى، قوماندانلىرى چىنگىزخانغا بويسۇندى. دىمەك، ۋەزىيەت شۇنداق ئىدى. خارەزىم شاھ كۈشلۈققا كىشى ئەۋەتىپ : ئەگەر كۈشلۈق گورخانغا غەلبە قىلسا خوجەند دەرياسىغىچە كۈشۈلۈققا بولسۇن. ئەگەر مەن غالىپ بولسام قەشقەر، خوتەن تاكى ئالمىلىققا قەدەر ماڭا بولسۇن دىگەن

 ــــــــــــــــــــــ
    ① ئالمىلىق – ھازىرقى ئىلىغا يېقىن بىر قەدىمقى شەھەر ئىسمى.

      مەزمۇندىكى مەكتەپنى يەتكۈزدى. كۈشلۈق گورخانغا: ئاتامنىڭ خەلقى «قۇبالىق»، «بالىق» يېرىدە سەرگەردان، مەن ئۇلارنى تېپىپ ئالاي دىگەن ئىلتماسى بىلەن گورخاننىڭ قېشىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، كۈشلۈق چېرىك يىغىپ گورخان بىلەن جەڭ قىلدى. بۇ ئۇرۇشتا گورخان غالىپ بولدى. كۈشلۈقخان مەغلۇپ بولدى. سۇلتان مۇھەممەت خارەزىم شاھ «ئوترار» دا گورخاننىڭ قوماندانى تايىنكونى يېڭىپ، مەغلۇبىيەتكە يۇلۇقتۇرۇش بىلەن ھېساپسىز ئەسكەر چېچىلىپ كەتتى. كۈشلۈق بۇ خەۋەرنى ئاڭلاپ يەنە تىرىشپ ئەسكەر توپلاپ كېلىپ، گورخاننى ھىلە بىلەن مەغلۇپ قىلپ، قاراقىتاننىڭ يۇرتىدا تەڭرىنىڭ تەقدىرى بىلەن كۈشلۈق ئىگە بولدى. جاھاننىڭ شاھى چىنگىزخان خىتاي پادىشانى ئالتاڭخانى ئېلىپ خىتاي مەمىلكىتىنى پۈتۈنلەي ئۆزىگە بېقىندۇردى. جوراس قەبىلىسىنىڭ باشلىغى «جامۇقەساخان» چىنگىزخانغا قارىشلىق كۆرسىتىپ كۆپ قەبىلىلەرنى توپلاپ، ئوقۇق قائان چىنگىزخان بىلەن ئۇرۇش قىلدى. چىنگىزخان غالىبىيەتكە ئېرىشىپ، دەسلەپكى ئىككى نۆۋەتلىك ئۇرۇشتا جامۇقە قولغا چۈشۈپ قويۇپ بېرىلگەن ئىدى. ئۈچىنچى نۆۋەت يەنە قولغا چۈشتى. بۇ قېتىم جامۇقەساخاننى ئۆلتۈردى. ئۇنىڭ خەلقى ناھايتى كۆپ ئىدى. لېكىن چىنگىزخان ئۇلارنى پاراكەندە قىلىپ، ئىككى ئىنىسى جۇجى قىسار بىلەن ئوتجىكىن نويانغا ۋە ئوغلى چاغاتاي خانغا ئۇ خەلقنى تەقسىم قىلىپ بەردى. پۈتۈن خىتاي ۋىلايەتلىرى ۋە مۇڭغۇلىستاننى ئۆزىگە بېقىندۇرۇپ بولۇپ، تۈركىستانغا يۈرۈش قىلدى.   كۈشلۈقخان بەش بالىق (جىمسار) ۋە ئۈچ بالىق يولى بىلەن كۇچارغ كەلدى. تۆت يىل كۇچاردا تۇرۇپ، ئۇنىڭدىن كېيىن قەشقەر ۋە خوتەننى ئىشغال قىلدى. مۇسۇلمانلارغا كۆپ زۇلۇم جەۋىر قىلدى. خوتەندە ئۈچ مىڭدىن ئارتۇق ئىسلام ئۆلىماسى ئىماملارنى مۇھەممەتنىڭ دىنىي شەرىئىتىدىن يانغىل دەپ جىدەل قىلدى. ھەزرتى ئىمام ئالائىددىن مۇھەممەت خوتەننى كۈشلۈق بىلەن مۇنازىرە قىلدى. ئىمام ئالائىددىن مۇھممەت خوتەنى غالىپ كەلدى. كۈشلۈق زالىم خىجىل ۋە شەرمەندە بولۇپ، ھەرزىتى ئىمامنى تۇتۇپ، مەدرىسنىڭ ئالدىدا ئازاپلاپ (چارمىخ قىلىپ) قويدى. ئىمام ئالائىددىن خوتەنى ئىسلام ئەھلىگە نەسىھەت ۋە ۋەسىيەت قىلىپ، «سىلەر قېلىڭلار، دۇنيا بەش كۈنلۈك ئۆتۈپ كېتەر، ئاخىرەتنى يوقاتماڭلار، ھەر كىم مۇھەممەت دىنىغا دۈشمەنلىك قىلسا يوقىلىدۇ» - دىدى. ھەزرىتى ئىمام ئالائىددىن باشلىق ئۈچ مىڭدىن ئارتۇق ئۆلىمانى شىھىت قىلدى. كۆپ ئۆتمەيلا چىنگىزخان كۈشلۈككە قارىشى جىنتەنوياننى ئەۋەتتى. كۈشلۈق قەشقەردە ئىدى. جىتەنوياندىن قېچىپ بەدەشخان تەرىپىگە يۈردى. كۈشلۈك يول ئېزىقىپ بىر دەرەگە كېرىپ چىقىدىغان يولنى تاپالماي يۈرگەندە چىتەنويان قوغلاپ كېلىپ، سېرىققۇلدا كۈشلۈك زالىمنى ئۆلتۈردى. نايمان پادىشالىغى ئۇرىغى يۈر يۈزىدىن يوقالدى. ھەر كىم زۇلۇم قىلسا دۆلىتى زاۋال تاپار.
     قەشقەر، خوتەن قاتارلىق ھەممە تۈركىستان ۋىلايىتى چىنگىزخانغا تائىبە بولدى. چىنگىزخان سۇلتان مۇھەممەت خۋارەزىم شاھقا ئەلچى ۋە سودىچى بولۇپ، مىڭغا يېقىن كىشى ئەۋەتتى. ئوترارنىڭ قايىرخان ئىسىملىك ھاكىمى بار ئىدى. سۇلتان مۇھەمەمتنىڭ ئانىسىغا تۇققان ئىدى. چىنگىزخاننىڭ ئادەملىرىنىڭ ماللىرىدىن تەما قىلىپ، «كاپىرلاردىن بىر تۈركۈم جاسۇسلار كۆپ مال نەرسە بىلەن كەلدى» دەپ موللىلاردىن بۇلار ھەققىدە پەتىۋا ئېلىپ

ــــــــــــــ
①ئوترار - قەدىمقى قوقەنت خانلىغىدا سەر دەريا بويىدىكى  بىر بازار بولۇپ، 20.44 غەرىبىي شىمال بىلەن 65 شەرىققە سۇزۇلغان (قامۇس ئەلام 1.62- بەت)
 
    سۇلتان مۇھەممەتكە ئەۋەتتى. سۇلتان مۇھەمەت مەس ئولتۇرۇپ ئىدى. ئويلىمايلا: ئۇلارنى ئۆلتۈرۈپ مال- مۈلكىنى ئالسۇن» دەپ يارلىق قىلدى. بۇ خەۋەر كەلگىچە قايىرخان ئەلچىلەر بىلەن سودىگەرلەرنى تۇتۇپ زىندانغا سالغۇچە بۇلاردىن بىر كىشى قېچىپ قۇتۇلۇپ، چىنگىزخانغا خەۋەر قىلدى ۋە ۋەقەنى پۈتۈن بايان قىلدى.


  
[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-01-21 01:17 دە قاي ]
yol
دەرىجىسى: ياساۋۇل
UIDنومۇرى: 1782
جەۋھەر يازمىسى: 0
يوللىغان يازمىسى: 34
شۆھرىتى: 37 نومۇر
پۇلى: 360 سوم
تۆھپىسى: 1 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 13(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-02-16
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-01-12
1-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-21 03:27
ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم غۇنچەقىز  < تارىخى ھەمىدى> نى تۈگىتىپلا ئەمدى بۇ ئەسەرگە تۇتۇش قىپسىز ھارمىغايسىز.
سىزنىڭ بۇ قەتئىي مىجەزىڭىزگە ھەقىقەتەن قايىل بولدۇم.
سىزنىڭ بۇ مىننەتسىز ئەمگىكىڭىزگە مىڭلارچە ئاپىرىن. قولىڭىزدىن گۈل ئۈنسۇن.
ئاللاھ ئىشلىرىڭىزغا ئۇتۇق، تۇرمۇشىڭىزغا بەخت  ئاتا قىلغاي.
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
2-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-21 22:03
چىڭگىزخاننىڭ سودىگەر ۋە ئەلچىلىرى ئۆلتۈرۈلگەندىن كېيىن، چىڭگىزخاننىڭ ھەرىكىتى


     چىڭگىزخان ئەلچى ۋە سودىگەرلىرى ھەققىدىكى مۇھەممەت خارەزىم شاھنىڭ قىلمىشلىرىنى ئاڭلاپ، بىر دۆڭنىڭ ئۈستىگە چىقىپ، بەلۋېغىنى بوينىغا سېلىپ نالە- زار قىلىپ، يىغلاپ ئۈچ كېچە- كۈندۈز دۆڭدە ياتتى. «تەڭرىدىن مەرھەمەت بولۇپ» چىڭگىزخان دۆڭدىن چۈشتى. خوشال بولۇپ تەڭرىم ماڭا غەلبە بەردى، دەپ چىرىك توپلاپ، تۇران، ئەران تەرىپىگە يۈرۈش قىلىپ، تارىخىي ھىجرىنىڭ 616- يىلى (مىلادى 1220- يىلى) ئوترارغا كېلىپ قايىرخاننى 6 ئاي مۇھاسىرە قىلىپ، ئوترارنى ۋە بۇخارا، سەمەرقەنت، بەلىغ ۋە سىنددەرياسىغىچە ئىشغالىيىتىگە كىرگۈزدى. چىڭگىزخان كىچىك ئوغلى تولۇيخاننى قوماندان قىلىپ ئەۋەتىپ، خوراساننى ئىشغال قىلدى. چىڭگىزخان بۇ شەھەرلەرنى ئىشغال قىلىش بىلەن خەلقنى قىرغىن قىلدى. خارەزىمنى ئىشغال قىلىش ئۈچۈن چىڭگىزخان ئوغۇللىرى جۇجىخان، زاغاتايخان ۋە ئوكتايخاننى ئەۋەتكەن ئىدى. بۇ ئۈچ ئوغۇل ئىتتىپاقسىزلىق قىلىپ، خارەزىمنى ئىشغال قىلالمىدى. يەتتە ئاي ئۇرۇش قىلدى. ئاخىرى چىڭگىزخان كىچىك ئوغلى تولۇيخاننى ھەممىسىنىڭ ئۈستىگە باش قىلىپ ئەۋەتتى. يەتتە ئايدىن كېيىن خارەزىمنى ئىشغال قىلىپ، چاغاتايخان، ئوكتايخان، تولۇنخانلار چىڭگىزخاننىڭ ھۇزۇرىغا كەلدى. جۇجىخان قايتىپ كەلمىدى. ئۇ ئۆز ھۆكۈمرانلىغىدىكى يۇرتى بولغان دەشتى – قىپچاققا قايتىپ كەتتى. چىڭگىزخان بەلىغنى ئېلىپ سىنىد دەرياسىنىڭ بويىدىن قايتتى. تولۇيخاننى خوراسانغا ئەۋەتتى. تولۇيخان خوراسان مەمىلكىتىنى ئىشغال قىلىپ، چىڭگىزخاننىڭ خىزمىتىگە قايتىپ كەلدى. سۇلتان مۇھەممەت خارەزىم شاھنىڭ چوڭ ئوغلى سۇلتان جالالىدددىن ئاتىسىغا ئەرز ئىلتىماس قىلىپ: «ئى ئۇلۇغ ئاتا، سىزنىڭ شۆھرىتىڭىز دۇنياغا تونۇلغان، يىگىرىمە بىر يىل دۇنيانىڭ يېرىمىدا پادىشا بولدىڭىز، بۇ دىنسىز كاپىردىن مۇنداق قچىپ يۈرەمسىز» دىدى. سۇلتان مۇھەممەت خارەزىم شاھ: ئەي ئوغلۇم جالالىددىن، مەن ئاڭلاۋاتقاننى سىزلەر ئاڭلىمايسىزلەر، ھەر قاچان فۇرۇنتقا ھازىرلانسام، كاپىرلار- بۇزۇقلارنى ئۆلتۈرۈڭلار! دىگەن ئاۋازنى ئاڭلايمەن. بۇ ئاۋازنى ئاڭلاپ كۆڭلۈمگە قورقۇنچ چۈشۈپ كېتىدۇ» - دىدى. سۇلتان جالالىددىن ئاتىسىغا : «ئى ئاتا ماۋارا ئۈننەھىر قولدىن كەتتى. خوراسان ئىراق (ئەراق ئەجەم) قولدىن چىقمىسۇن، شۇنىڭ ئۈچۈن بارلىق قوشۇننى توپلاپ ئىراققا بېرىڭ، ھەربىي ئىختىيارنى ماڭا بېرىڭ، مەن چىڭگىزخان بىلەن جەڭ قىلاي» - دىدى. خارەزىم شاھ جالالىددىنىڭ تەكلىۋىنى ياراتمىدى. لېكىن چېچىلغان ئەسكىرىنى توپلاپ سۇلتان جالالىددىن بىلەن چىڭگىزخان ئەسكەرلىرى بىلەن نەچچە قېتىم ئۇرۇش قىلدى. ئۇرۇشلاردا چىڭگىزخان سۇلتان جالالىددىننىڭ مەردانە باتۇرلىغىنى كۆرۈپ مەدھىيلىدى. ئوغۇللىرى چاغاتاي، ئوكتاي، تولۇيخانلارغا :ئاتىدىن ئوغۇل تۇغۇلسا شۇنداق تۇغۇلسا، دىدى. سۇلتان مۇھەممەت خارەزىم قېچىپ يۈرۈپ، «ئابسىكون» دەرەسىدە ۋاپات بولدى. مۇنداق ئۇلۇغ بىر پادىشاغا كېپەن قىلىشقا بىر نەرۋە تېپىلماي، ئۆز تون كىيىمى بىلەن دەپنە قىلدى. بۇ دۇنيانىڭ ئىبرەتلىك ئىشىدۇر. ئەقىللىق كىشى ئىبرەت ئالسۇن.
ھىجرى 617- يىلى (مىلادى 1221- يىلى) سۇلتلان جالالىددىن پادىشالىقنى تاشلاپ سوپىلىققا قەدەم قويۇپ، بىر قانچە ۋاقىتتىن كېيين «ئەۋلىيا بولۇپ غايىپ بولۇپ كەتتى» دەپ رىۋايەت قىلىشىدۇ.
     چىڭگىزخان ئىران ۋە تۇراندىن خاتىرجەم بولۇپ، يۇرتىغا قايتتى. چىڭگىزخاننىڭ يۇرتىنى قارا قۇرۇم كىلوران دەيتى. چىڭگىزخان بىلەن تۇڭغۇتنىڭ پادىشاھى شىدەرقۇ نەچچە قېتىم ئۇرۇشۇپ ، يەنە ئەل بولۇپ تۇراتتى. شىدەرقۇنىڭ ئون بەش يەردە يۈز مىڭ (1500.000) كىشى بار ئىدى. ئۇ ئەلچى ئەۋەتىپ ئەل بولدى. شىدەرقۇتنىڭ ئەلچىسى بىر ئايلىق مۆھلەت سوراپ قايتىپ كەتتى. بۇ چاغدا چىڭگىزخان كېسەل ئىدى. چىڭگىزخان ئوغۇللىرىغا ۋە قوماندانلىرىغا ۋەسىيەت قىلىپ: «مەن ئۆلسەم يىغا- زارە قىلماي، مەخپى ساقلاڭلار، شىدەرقۇنى ئۆلتۈرۈڭلار؛ خەلقنى پاراكدەندە قىلىڭلار، ئىشغال قىلىڭلار» - دىدى. چىڭگىزخان ئۆلدى. چىڭگىزخان ئۆلگەنلىگىنى پاش قىلماي مەخپى تۇتتى. تۇڭغۇت پادىشھى شىدەرقۇ كەلدى. شىدەرقۇنى تۇتۇپ ئۆلتۈرۈپ، ئۇنىڭ 1500000 ئەسكىرىنى چىڭگىزخان قوشۇنىغا تارتىپ تەقسىم قىلىۋالدى. چىڭگىزخان ئۆلۈشتىن 6 ئاي ئىلگىرى چوڭ ئوغلى جۇجىخان ۋاپات بولغان ئىدى. جۇجىخاننىڭ ئورنى ئوغلى باتۇرغا بېرىلدى. جۇجىخاننىڭ كۆپ بالىلىرى قالدى. ئەمما ئۇلارنىڭ مەشھۇرلىرى ئون تۆت نەپەر بولۇپ، 1. ئوردا، 2. باتۇر، 3. بەركە، 4. بىركجا، 5. شىبان، 6.تاڭقۇت، 7. نودال، 8. چىلارمۇن، 9. سىڭقۇر، 10. چىمساي، 11. مۇھەممەت، 12. ئۇدۇر، 13. بۇقاتمۇر، 14. سىڭكوم ئىدى. جۇجىخان 43 ياشتا ۋاپات بولدى. چىڭگىزخاننىڭ چوڭ خوتۇنى بۈرتە قوچىدىن تۆت ئوغۇل بولۇپ، ئۇلار جۇجىخان، چاغاتاي، ئوكتاي، تويۇنخانلاردۇر. بۇ تۆت ئوغۇل چىڭگىز سەلتەنەتىنىڭ مادارى (تاپانچىلىرى) ئىدى.
    بۇلاردىن باشقا يەنە ئۈچ ئوغلى بار ئىدى. ئۇلار كولكان، جاۋۇر، جۇرجىلەردۇر. چىڭگىزخاننىڭ كېسەللىگى ئاخىرلاشقاندا ئوغۇللىرىنى يىغىپ ۋەسىيەت قىلىپ: «بۇندىن كېيىنمۇ مەمىلكەتتىن مىۋە يىيىشنى خالىساڭلار، ئوكتاينى ئورنۇمدا خان قىلىڭلار، ئەگەر قارىمۇ- قارىشلىشىپ ئىتتىپاقىڭلار بۇزۇلسا شۇنىڭغا ئوخشاشدۇردكى، بىر ئىلاننىڭ بىر نەچچە بېشى بولۇپ، سوغۇقتا ھەر قايسى باش بىردىن تۆشۈككە كىرىشنى تىلەپ ، نەتىجىدە تىنى سوغۇقتا مۇزلاپ ئۆلگەندەك بولىدۇ. ئەگەر ئىلاننىڭ بېشى بىر بولۇپ نەچچە قۇيرىغى بولسا بىر باش بىر تۆشۈككە كىرىپ قالسا سوغۇقتىن ئامان قالىدۇ» - دىدى. چاغاتايخان، ئوكتايخان، تۇلۇيخانلار چىڭگىزخاننىڭ ۋەسىيىتىنى جان- دىلى بىلەن قۇبۇل قىلدى.
     چىڭگىزخان ئومۇمەن 25 يىل خانلىق قىلدى. ھىخرىنىڭ 549- يىلى (مىلادى 1154- يىلى ) تۇڭگۇز يىلىدا تۇغۇلۇپ، 73 يىل ئۆمۈر كۆرۈپ، ھىجرى 622- يىلى (مىلادىنىڭ 1225- يىلى) ئۆلدى. چىڭگىزخاننىڭ ئوغۇللىرى ۋە قوماندانلىرى تاڭغۇت پادىشاسى شىدەرقۇنى ئۆلتۈرۈپ، خەلقنى ۋەيران قىلىپ، جاھان شاھى چىڭگىزخاننىڭ ساندۇغىنى ئېلىپ يۈردى. چىڭگىزخاننىڭ خوتۇنلىرى ۋە مال- مۈلۈكلىرى كۆپ ئىدى. جۈملىدىن 4 چوڭ خوتۇنى 4 ئوردىدا تەزىيە تۇتتى. «بورخان قالدۇن» دەپ ئاتىلىدىان يەردە بىر چىرايلىق دەرەخ تۈۋىدە چىڭگىزخاننىڭ جەسىدىنى دەپنە قىلدى. بىر قانچە ۋاقىتتىن كېيىن ئۇ يەر ئاجايىپ زىچ ئورمان- جاڭگال بولۇپ كەتتى. ھىچ كىشى ئۇ يەرگە بارالمىدى. چىڭگىزخاننىڭ قەۋرىسىمۇ ناپەيدا بولۇپ كەتتى.
ـــــــــــــــ
    ① ئابىسكون دەرەسى – خارەزىمدىن ئېقىپ كاسپى دېڭىزىغا قويۇلىدىغان ئابىسكون دەرياسىنىڭ بوغىزىدىكى بىر كىچىك دەريا يەر ئىسىمى بولۇپ، موڭغۇللارنىڭ دەھشىتىدىن قاچقان مۇھەممەت خارەزىم شاھنىڭ پانا ئالغىلى بېرىپ ئۆلگەن يېرىدۇر. ھازىر بۇ يەر سۇ ئاستىغا چۈشۈپ كەتكەن ( «قامۇس ئەلام» 8-بەت )

   ②قارا قۇرۇم كىلوران – مۇڭغۇل چىڭگىز دۆلىتىنىڭ پايتەختى بولۇپ، ھازىر خاراب بولغان. خەنزۇچە «خوروپى» دىيىلىدۇ. ئورنى ئورخۇن دەرياسى بويىدا ئىدى.


terjime guruppisi
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
3-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-21 23:22

ئوكتاي قائان


     ئوكتاي قائان چىڭگىزخاننىڭ تەختىگە چىقتى. ئوكتاي كۆپ سەخى، مەرت، غەيرەتلىك ئىدى، چىڭگىزخان ئۆزىنىڭ مەنسەپدار قوماندانلىرىغا شۇنداق دىدى: «ھەر كىشىنىڭ ئوۋچىلىققا ھەۋىسى بولسا جۇجىخانغا خىزمەتكار بولسۇن، ھەر كىشى سىياسەت ۋە قائىدىگە ئىختىيار بولسا چاغاتايغا خىزمەتكار بولسۇن، ھەر كىشىنىڭ ئەيشى- ئىشرەتكە، كەيپ- ساپاغا، مال- مۈلۈككە، غەزنىگە ئىختىيارى بولسا ئوكتاينىڭ قېشىغا بارسۇن، ھەر كىشىنىڭ قوشۇن باشلاش ۋە دۈشمەننى باسرۇق قىلىش ئىختىيارى بولسا تولۇيخا خىزمەتكار بولسۇن».
      رىۋايەتلەرچە ئوكتايخان ھىچ كاپىرلارنى مۇسۇلمانلاردىن ئۈستۈن قويمىدى. چىڭگىزخان ھىچبىر كىشى ھايۋاننى بىسمىل قىلمىسۇن (بوغۇزلاپ سويمىسۇن)، يەنى بۇغۇپ، ئۇرۇپ ئۆلتۈرۈپ سويسۇن ياكى باشقا ئۇسۇل بىلەن ئۆلتۈرۈلسۇن، دەپ يارلىق چىقارغان ئىدى. بۇ ھال مۇسۇلمانلارغا ئېغىرچىلىق كەلتۈرگەن ئىدى. بىر مۇسۇلمان بازاردىن بىر قوي سېتىپ ئېلىپ ئۆيىگە ماڭدى. بىر كاپىر ئۇنىڭ ئارقىسىدىن ماڭدى. ئۇنىڭ مەقسىدى مۇسۇلمان ئەلۋەتتە بۇ قوينى بۇغۇزلايدۇ، دەپ مارىدى. مۇسۇلمان ھويلىسغا كىرىپ ئىشىكنى بېكىتىپ، قازناققا ئەكىرىپ قوينى بۇغۇزلىدى. ئۇ كاپىر ماراپ تۇرغان تۈڭلۈكتىن چۈشۈپ مۇسۇلماننى تۇتۇپ باغلاپ، ئوكتاي قائاننىڭ قېشىغا ئېلىپ كەلدى ۋە بۇ كىشى يارلىققا خىلاپلىق قىلىپ ئىشىكنى ئېتىپ قوينى بۇغۇزلىدى، دىدى. ئوكتاي قائان يارلىق قىلىپ «بۇ مۇسۇلمان يارلىقنى قۇبۇل قىلىپتۇ، تاشقىرى ۋە ئىچكىرى ئىككى ئىشىكنى ئىتىپ قوينى بۇغۇزلاپتۇ. سەن يارلىقنى بۇزۇپسەن» دەپ ھېلىقى كاپىرنى دارغا ئاستۇرۇپ ئۆلتۈرۈپ، پۇل- مېلىنى مۇسۇلمانغان ئېلىپ بەردى. شۇندىن باشلاپ ھەر كىشى ئۆز ئۆرپ رەسمىيىتىچە قوينى بۇغۇزلاپ ياكى قانداق قىلىپ سويسا يەنە بىر كىشى دەخلى قىلمىسۇن دەپ يارلىق چىقاردى. شۇنىڭدەك ھەممە ئىشلاردا ھەر كىشى ئۆز ئۆرپ- ئادىتىچە ھايات كەچۈرۈشكە، ئەركىىن قويۇپ بېىرشكە يارلىق قىلدى.
     ئوكتايخاننىڭ مەرت- سېخىلىغىنى ئاڭلاپ ئىسلام يېرىدىن بىر كىشى مۇھاجىر بولۇپ، چىڭگىزخاننىڭ ئوردىسىىغا كەلدى. شۇ زاماندا ھەر كىشى يالاڭغاچ سۇغا چۈشسە ئۇنى ئۆلتۈرەتتى. بۇمۇسۇلمان مۇھاجىر يات ئەلگە كەلدىم، بىر غۇسلە قىلاي دەپ سۇغا چۈشۈپ تۇراتتى. مۇڭغۇللار ئۇنى تۇتۇپ: بۇ مۇسولمان يارلىقنى بۇزۇپ سۇغا چۈشتى، ئۆلۈمگە لايىق بولدى، دەپ ئېلىپ كەلدى. بۇ چاغدا چاغاتايخان، ئوكتايخان ۋە بارلىق قوماندانلار بىللە تۇرغان ئىدى. چاغىتايخان ۋە باشقىلارمۇ مۇھاجىرنى ئۆلتۈرۈشكە پىكىر بەردى. ئوكتاي قائان : بۈگۈن كەچ بولۇپتۇ، ئەتە ھۆكۈم بېرەيلى، بەلكى ئۇنىڭ جاۋابى ھەم باردۇ، دەپ كېچىكتۈرۈپ، كېچىسى مەخسۇس بىر كىشىگە ئوكتايخان بىر خالتا ئالتۇن يارماق (تىللا) بېرىپ : ئەشۇ سۇغا چۈشكەن يەرگە تاشلاپ كەل.ئۇ ئادەم : مەن مۇھاجىر، پادىشانىڭ ئۇلۇغلىقىنى ئاڭلاپ كەمبەغەلچىلىكتىن قۇتۇلۇشقا بىر سەۋەپ ئىزدەپ كەلگەن ئىدىم، بۇ يەردە سۇغا خالتا پۇلۇم چۈشۈپ كەتتى، ئۇنى تېپىۋېلىش ئۈچۈن سۇغا چۈشكەن ئىدىم دىسۇن، دەپ تاپشۇردى. تاڭ ئاتقاندا چىڭگىزخاننىڭ ئوغۇللىرى، ھەمە بەگلىرى يىغىلىپ مۇھاجىرنى ھازىرلاپ سۆز سورىدى. مۇھاجىر مۇسۇلمان ئەرزە بايان قىلىپ: مەن باغدات شەھىرىدىن بولىمەن، ئۇلۇغ قائاننىڭ سېخىللىغىنى ئاڭلاپ كەلگەن ئىدىم. بىر خالتا پۇلۇم سۇغا چۈشۈپ كەتتى، شۇنى ئېلىش ئۈچۈن سۇغا كىرگەن ئىدىم – دىدى. بۇى ئاڭلاپ ئوكتايخان ئۇنى كەچۈردى. مۇھاجىر بوشاپ كېچىسى ئوكتاي قېشىغا كەلدى. كۆپ خوشاللىق بىلدۈردى. ئوكتاي ئۇنىڭغا يەنە بىر ھەميان (كاتمال) پۇلنى بۇرۇنقىغا قوشۇپ ئىنئام قىلدى. دىمەك، ئوكتاي قائاننىڭ ياخشى ۋە ئەقىلغا مۇۋاپىق ئىشلىرى كۆپتۇر. مەن قىسقارتىپ يازدىم – (ئاپتۇر)

ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
4-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-22 14:45
چىڭگىزخاننىڭ مەمىلكەتلىرىنى ئوغۇللىرىغا تەقسىم قىلىپ بېرىشى


      چىڭگىزخان ئالەمنىڭ كۆپ قىسىمىنى ئىشغال قىلىپ، تۆت چوڭ ئوغلىغا تەقسىم قىلىپ بەردى. بۇ تەقسىماتتا پۈتۈن دەشتى قىپچاق، روم (ئانا تول) ، ماۋرا ئۇننەھىر ۋە مۇڭغۇلىستان چېگىرسىغىچە چوڭ ئوغلى جۇجىخانغا بېرىلدى. پۈتۈن موغۇلىستان ۋە ئالتاي خان يۇرتى، قىدىم نايمان، قاراقىتان تۈركىستان ۋە ماۋرا ئۇننەرھىرنى 2- ئوغلى چاغىتايغا مەرھەمەت قىلدى. چىڭگىزخان ئۆز يۇرتى قارا قۇرۇم، كىلورانى، تاياڭخاننىڭ يۇرتى نايماننى، ئالتاي قادانى، بۇيرۇق خان – نايمان يەرلىرىنى، كەمەجوتنى ئوكتايخانغا بەردى. پۈتۈن خىتاي مەمىلكىتىنى تولۇيخانغا بەرد.
      ئوكتايخان 13 يىل پادىشالىق قىلىپ، كېچە- كۈندۈز شاراپ ئىچتى. ئاكىسى چاغىتاي خان، ئىنىسى تولۇيخانلار ئوكتايخانغا ناھايتى ئىتائەت قىلدى. ئۇلار ئۇنى شاراپخورلۇقتىن مەنئىي قىلسىمۇ توسالمىدى. بىر پىيالە ئىچەي، كۆپ ئىچمەي دەپ تۇرىۋېلىپ چوڭ ئاياقتا ھاراق ئىچتى. ھەرگىز ھۇشىغا كەلمەي، ئەجەل- شارابىنى ئىچتى. ئۇنىڭ ئوغلى كۆيۈكخان تەختىدە ئولتۇردى. كۆيۈكخان ھەم بىر يىلدىن كېيىن دۇنيادىن كەتتى. چىڭگىزخاننىڭ ئىمپىراتۈرلۇق تەختى مەنگۈخانغا قارار تاپتى. تولۇيخان چىڭگىزخاننىڭ ئۆمرىنىڭ ئاخىرقى ۋاقتىدا ۋاپات بولدى. ئۇنىڭ تۆت ئوغلى بار بولۇپ: 1) مەنگۇخان ، 2) قۇبلايخان، 3) ھولاكۇخان، 4) ئېرىق بۇكا. مەنگۇخان تەختكە چىقتى. ھەر ئون كىشىدىن ئىككى كىشىنى ئېلىپ قوشۇن تۈزۈپ، ئىككى ئىنىسى قۇبلاي، ھولاكۇخانلارغا بۆلۈپ بەردى. ھەر بىر ئىنىسىغا تۆمەن مىڭ كىشى ئايرىلدى. چوڭ ئىنىسى قۇبلايخان توقسەن تۈمەن ئەسكەر بىلەن خىتايغا يۈرۈش قىلدى. قۇبلايخان خىتاينى ئىشغال قىلىپ، «خان بالىق» (خان شەھىرى) نى پايتەخت قىلىپ، ئوتتۇز بەش يىل پادىشالىق قىلدى. يەتمىش يەتتە يىل ئۆمۈر كۆردى. قۇبلايخاندىن كېيىن نەۋرىسى تۆمۈر قائان تەختكە چىقتى. بۇنىڭ تەختىگە چىققان ۋاقتى ھىجرى 649- يىلى (مىلادى 1251- يىلى) يولۋاس يىلى ئىدى. ھولاكۇ سەكسەن تۈمەن ئەسكەر بىلەن ئىرانغا ھۇجۇم قىلىشقا باردى. چىڭگىزخان ئىشغال قىلغان يەرلەرنى قايتا ئىشغال قىلدى. سەككىز يىل خانلىق قىلىپ، 48 يىل ئۆمۈر كۆرى. ئۇنىڭ چوڭ ئوغلى ئاباقائان تەختكە چىقتى. ھولاكۇخاننىڭ ۋەزىرى سەيپىدىن پۈتۈكى (يازغۇچى) نى شەھىت قىلىپ، خوجا ئادىل بىلەن ساھىپ دىۋان (ئوردا ۋەزىرى)، خوجا شەمسىددىن مۇھەممەت جۇۋەيىنىنى ئومۇمىي ئىشلار ۋەزىرى قىلىپ، ئىنىسى خوجائالائىددىن ئاتا ئىلمۈلوكنى باغداتقا ۋالى قىلىپ بەلگىلىدى. ئاباقائان 17 يىل پادىشالىق قىلدى. ھەمەداندا ۋاپات بولدى. ئۇنىڭ ئىنىىس نىكۇدار خانلىققا ئولتۇردى. نىكۇدار ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلدى. مۇسۇلمان بولغاندىن كېيىن، ئۆزىگە «سۇلتان ئەخمەت» د ەپ ئىسىم قويدى. سۇلتان ئەخمەت ئىككى يىل بەش ئاي خانلىق قىلدى. نۇرغۇن كاپىرلار ۋە ئۆزىنىڭ قوماندانلىرى ئ.ۇنىڭ مۇسۇلمان بولۇشىغا قارىشلىق كۆرسىتىپ ئۇنى شەھىت قىلدى. ئاباقئان ئوغلى ئارغۇنخان تەختكە چىقتى. بۇ تەختكە چىقىپ ھىچ مۇسۇلمان ئوردىغا كەلمىسۇن دەپ يارلىق چىقاردى. ئۇ مۇسۇلمانلارنى كۆپ دۈشمەن تۇتتى. كۆپ ئۆتمەي يوقالدى. ئىنىسى كانجاتو خانلىق تەختكە چىقتى. غەيرەتلىك پادىشا ئىدى. لېكىن جىنسى ھەرىكەتكە ئامرام بولۇپ، ئەركەك ۋە ئايالنى پەرق قىلماي جىنسى مۇناسىۋەت قىلاتتى. بۇ سەۋەپلىك ئەرباپلار ۋە خەلقنىڭ باشلىقلىرىنىڭ بۇنىڭغا نەپرىتى قوزغۇلۇپ خانلىقتىن ئېلىپ تاشلاپ، ھولاكۇنىڭ نەۋرىسى (توراغاينىڭ ئوغلى) بايدۇخاننى پادىشالىققا چىقاردى. ھەممىسى بۇنىڭاغا بويسۇندى.

دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
5-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-22 14:48
      
     غازانخان ئارخۇنخان ئوغلى




      غازانخان ئارغۇنخان ئوغلى خوراسانغا پادىشا ئىدى. ئىمېر نورۇزئارخۇن غازانخاننىڭ خىزمىتىدە داۋام قىلاتتى. ئارغۇنخان ئاقا چىڭگىزخاننىڭ ۋە ئوكتايخاننىڭ زامانىدا ئوتتۇز توققۇز يىل خوراسانغا ھاكىم بولغان ئىدى. ئىمىر نۇرۇز ئارغۇن ئاقانىڭ چوڭ ئوغلى بولۇپ، مۇسۇلمان ۋە دىيانەتلىك، كۈرەشچان كىشى ئىدى. بايدۇخاننىڭ ئەسكىرى گەرچە ئىككى باراۋەر كۆپ بولسىمۇ غازانخان نورۇزبەگ (ئىمىر نۇرۇز) بىلەن مەسلىھەت قىلىپ كېڭەشتى. نۇرۇز بەگىخانغا شۇنداق دىدىكى، ئەگەر غازنخان مۇسۇلمان بولۇپ، مۇھەممەت ئەلەيھىسسالامنىڭ دىنىنى قۇبۇل قىلسا، بايدۇخاننى يېڭىشنىڭ جاۋاپكارلىقى ماڭا بولسۇن، ئەلۋەتتە بايدۇخانى مەغلۇپ قىلىمىز. غازانخان بۇ سۆزنى قۇبۇل قىلدى. شەيىخ زادە ئىبراھىم شەيخ سەئىددىن ھەمىۋىنى ئېلىپ كېلىپ نۇرۇز بەگنىنىڭ تىرىشىشى بىلەن غازانخان ئىسلام دىنىغا كىرىپ مۇسۇلمان بولدى. شۇ كۈنى ئۇنىڭغا «سۇلتان مەخمۇت خازانخان» دەپ ئىسىم قويۇلدى. ئ.ۇ ھەممە خەلقنى ئىسلامغا تەكلىپ قىلىپ مۇسۇلمان قىلدى. بۇ شۇنداق دىدىكى: «ئىبادەت قىلىشقا ئۇلۇغ تەڭرى لايىق» دەپ ئۆزىگە تائىبە بارلىق موڭغۇل ئۇلۇسىنى مۇسۇلمان قىلدى. ئىسلام ئالىملىرىنى ۋە سەئىد- خوجىلارنى ھۆرمەتلىدى. پۈتۈن خەلق سۇلتان مەخمۇت غازانخاننى تەبرىكلەپ تەختكە چىقاردى. شېئىر – قەسىدىلەرنى ئوقۇشتى. ئالىملار كىتاپ يازدى. خوجا رەشىددىن پەزلۇللا «جامئولتاۋارىخ» ( تارىخلار توپلىمى) ئىسىملىك تارىخنى مەخمەت غازانخاننىڭ نامىغا بېغىشلاپ يازدى. (بۇ تارىخ «تارىخى غازانى» مۇ دىيىلىدۇ) بۇ دۇنياغا مەشھۇر بىر تارىختۇر.غازانخان ئالىم، شائىرلارغا مۇكاپات بېرەتتى. تولۇيخاننىڭ ئەۋلادىدىن ئەڭ ئەۋەل مۇسۇلمان كىشى سۇلتان مەخمۇت غازانخاندۇر. جوجىخان ئەۋلادىدىن مۇسۇلمان بولغىنى شەيىخ سەيپىددىن باخرىزىنىڭ تىرىشىشى بىلەن «بەركاخان» ئىدى. ئوكتاينىڭ ئەۋلادىدىن مۇسۇلمان بولغىنى نامەلۇم. چاغىتاي ئەۋلادىدىن بەزىسى مۇسۇلمان بولۇپ، يەنە كاپىرلىققا قايتىپ كەتتى. لېكىن تۇغلۇق تۆمۈرخان مەۋلانە ئەرشىدىنىڭ تىرىشىشى بىلەن مۇسۇلمان بولۇپ ئىسلام داۋاملاشتى. سۇلتان مەخمۇت غازنخان ۋاپات بولدى. ئۇنىڭ قوماندانلىرى، بەگلىرى، ۋەزىرلىرى قۇرۇلتاي چاقىرىپ ئولجايتۇ سۇلتلانخاننى خان قىلدى. ئولجايتۇ سۇلتان مۇسۇلمانچىلىقنى كۈچلەندۈردى. ئادالەت قىلىپ مەمىلكەت كۆپ ئاۋات بولدى. ئولجايتۇ «سۇلتان مۇھەممەت خۇدابەندە» دىگەن نام بىلەن شۆھرەت قازاندى. «سۇلتانىيە» دىگەن شەھەرنى بىنا قىلدۇردى. ھەر بىر ئىشقا ئاكىسى سۇلتان مەخمۇت غازناندىن ئېشىپ كەتتى. ئون ئىككى يىل پادىشالىق قىلىپ، سۇلتانىيە شەھىرىدە ئۆزى ئۈچۈن ئالى بىر گۈمبەز بىنا قىلدى. ۋاپات بولۇپ سۇلتانىيىدە دەپنە قىلىندى. بۇندىن ئىلگىرى ئىراقتا مۇڭغۇل خانلىرىنىڭ گۆرى مەلۇم ئەمەس ئىدى. خۇدابەندەخاننىڭ سۇلتان ئەبوسەئىدخاندىن باشقا ئوغلى يوق ئىدى. بۇ ئوغلى خوراساندا ھۆكۈمران ئىدى. سۇلتان مۇھەممەت خۇدابەندە كېسەل بولغاندا ئوغلى ئەبۇسەئىدقا كىشى ئەۋەتتى. لېكىن ئۇ قايتىپ كەلگۈچە خۇدابەندە سۇلتان ۋاپات بولدى. سۇلتان ئەبۇسەئىدخان 13 ياش ۋاقتىدا ئاتىسى ئورنىدا تەختكە ئولتۇردى. ئۇ گۈزەل يۈزلۈك، باتۇر، غەيرەتلىك ئىدى. ھەممە كىشىنىڭ دىلىنى جەلپ قىلدى. خوجا رەشىددىن پەزلۇللانى بۇرۇنقى ئورنى بىلەن ۋەزىر قىلدى. تولۇيخان ئەۋلادىدا خۇدابەدى سۇلتاندىن ياخشى كىشى ئۆتمىدى. سۇلتان ئابوسەئىد باتۇر غازانخان نىشانىسىدا (بۇيرۇغىدا) يېزىشىچە: ئون توققۇز يىل پۈتۈن ئىراق، سۈرىيە، روم (ئانا تول)، مىسىر مەمىلكەتلىرىگە پادىشالىق قىلىپ، ھىجرىنىڭ 736- يىلى (مىلادى 1335- يىلى) ساچقان يىلى ۋاپات بولدى. شۇ يىلى ئىمىر تۆمۈر كوراگان (تۆمۈرلەڭ) ۋۇجۇتقا كەلدى. خۇدابەندە سۇلتان بولغاندا بىر يىل پۈتۈن ئولۇس تەزىيە تۇتتى. خۇدابەدى سۇلتاننىڭ ئوغلى يوق ئىدى. ھەر بىر ۋىلايەت بەگلىرى بىر- بىرىگە بويسۇنماي ئۆز ئالدىغا بولۇپ كەتتى. بۇ «مۈلۈك تاۋا ئىپ»(تائىبە گوروھلار پادىشالىغى) دىيىلدى. ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى ئەمىر تۆمۈر كوراگان بىرلەشتۈردى. بۇ ۋاقىتتىن ئەمىر تۆمۈرنىڭ دەۋرىگىچە ئەللىك يىل ئۆتتى.

دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
6-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-23 01:59
چاغىتايخان

چاغىتايخان چىڭگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى ئىدى. ئۇ، كلاپ ھەيۋەتلىك سىياسىئون، باتۇر، قەھرلىك، شەۋكەتلىك بىر پادىشا ئىدى. چاغىتايخان چىڭگىزخاندىن كېيىن بەشبالىق (ئۈرۈمچى)نى پايتەخت قىلدى. ئىنىسى ئوكتايخاننىڭ خىزمىتىگە باراتتى. ئوكتايخاندىن بىر يىل ئىلگىرى چاغىتايخان ۋاپات بولدى. چاغىىتايخاننىڭ «مامۇكاي» دىگەن ئوغلى بار بولۇپ، چىڭگىزخان ئەۋلادى ئارىسىدا ھەممىگە قۇبۇللۇق ۋە ئادىل ئىدى. بىراق چىڭگىزخاننىڭ ئالدىدا مىلتىق خاتا ئېتىلىپ ئوق تېگىپ ۋاپات بولغان ئىدى. ئۇنىڭ ئىككى ئوغلى قالغان بولۇپ، ئۇلار قارا ھولاكۇخان، سىيۇ قاراخانلار ئىدى. مامۇكاينىڭ بۇنداق ئۆلىشىگە چىڭگىزخان تولىمۇ پەرىشان بولۇپ، ئۈچ كۈنگىچە كىشىگە سۆزلمىدى. چىڭگىزخان مامۇكاينىڭ ھەسرىتىنى بېسىش ئۈچۈن باھانە قىلىپ ئوغۇللىرىغا : « سىزلەر مېنىڭ سۆزۈمنى ئاڭلىمايسىزلەر، ئىلگىرى رەسمىيەت قائىدە مۇنداق ئىدى» - دىدى. چاغىتايخان يۈكۈنۈپ ئولتۇرۇپ ئەرز قىلدىكى: ئەگەر مەن يارلىققا خىلاپلىق قىلسام مەن ئۆلەي، دىدى. «ئەگەر شۇ سۆزۈڭ راست بولۇپ سۆزۈمنى قۇبۇل قىلساڭ، مامۇكاي ئۆلدى. مېنىڭ بۇيرۇغۇمكى، يىغىم شىلما سەۋر قىل.» دىدى. چاغىتاي سەۋر قىلدى – يىغلىمىدى. چاغىتايخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن ئورنىغا مامۇكاينىڭ ئوغلى قاراھولاكو خان بولدى. قاراھولاكاخان ۋاپات بولۇپ، ئورنىغا ئوغلى مۇبارەكشاھ خان بولدى. مۇبارەكشاھ بەك كىچىك بولغانلىقتىن، ئانىسى «ئازغىنە خاتۇن» مەمىلكەتكە ئىگە بولدى. ئۇ ئارتۇقچە ئەقىللىق ۋە سالماقلىق ئىدى. مۇبارەكشاھنىڭ ئانىسى ئۆلدى. مۇرەكشاھنىڭ قولىدىن بۇراقخان سىيۇ قاراخان ئوغلى تەختكە ئىگە بولدى. شەۋكەتلىك پادىشا ئىدى. بۇنىڭ دەۋرىدە مەھمۇت يەلۋاج خىتايغا ھاكىم ئوغلى مەسئۇد بەگ بوراقخانغا ۋەزىر ئىدى. مەھمۇت يالۋاجنىڭ ئوغلى مەسئۇد بەگە ئالىملىق (ئىلى) ۋە قۇبالىق، قەشقەر، خوتەن قاتارلىق پۈتۈن تۈركىستان، سەمەرقەنت، بوخارا، خارەزىم (ئۆرگەنچ) لەرگە ھاكىم ئىدى. 25 يىل ھۆكۈمرانلىق قىلدى. نۇرغۇن ئەسكەرلىرى ھازىرغا قەدەر ساقلاندى. ئۇ بوراقخاننىڭ ئالى ئەربابى ۋە يۇقىرى مەرتىۋىلىك كىشىسى ئىدى. بوراقخان ئىرانغا قوشۇن تارتىپ مەقسىدىگە يېتەلمەي قايتىپ كەلدى. ماۋرا ئۇننەھرىدە ئورۇنلاشتى ۋە ئىسلام دىنىغا كىردى. ئۆزىگە «سۇلتان غىياسىدىن» دەپ ئېنۋان بەردى. بوراقخان ھىجرىنىڭ 669- يىلى(مىلادى 1271- يىلى) ۋاپات بولدى. ئورنىغا ئوغلى دەۋاخان خان بولدى. دەۋاخان ئادالەتلىك، قەھرلىك پادىشا ئىدى. يەركەنتتە ھازىرمۇ «دۇخان پادىشا» نىڭ مازىرى ① دەپ مەشھۇردۇر. دەۋاخان بوراقخاننىڭ ئوغلىغا مەسئۇد بەگە ۋەزىر بولدى. مەسئۇ بەگە دەۋاخاننىڭ قەبرىسىگە ئالى گۈمبەز بىنا قىلدى. ھازىرغا قەدەر ياركەنتتە «دۇخان پادىشانىڭ گۈمبىزى» دەپ مەشھۇردۇر. بەزى تارىخلاردا دەۋاخاننى «دىۋاجىخان» دەپ يېزىلغان. دەۋاخاننىڭ كۆپ ئوغۇللىرى بار ئىدى: 1) كونجەكخان، 2) كوبۇكۇخان، 3) ئىلجىدايخان، 4) دەۋاتىمۇر، 5) ئىسان بۇغاخان، 6) تەرمە شىرىنخان... بۇلاردىن باشقا ئوغۇللىرى ھەم بار ئىدى. ئۇ – دىنپەرۋەر، مۇسۇلمان، ئادىل ئىدى. چاغىتايخاننىڭ مەمىلكىتىگە خان بولۇپ ماۋرا ئۇننەھرنى پايتەخت قىلدى. كويوك خاننىڭ زامانىدا ئىسلام دىنى كۆپ كۈچلەندى. ئۆلىمالارنى ۋەسەئىد- خوجىلارنى ئىززەت قىلدى. كوبوكخان ۋاپات بولۇپ ئىسلام دىنى راۋاجىسىزلاندى. كوبوكخاننىڭ ئورنىغا ئىنىسى ئىلجىدايخان خان بولدى. ئىلجىدايخان ۋاپات بولۇپ، دەۋاتىمۇرخان خان بولدى. بۇلار كاپىر (ئىسلام دىنىغا كىرمىگەن ئىدى). داۋاتىمۇردىن كېيىن تەرمىشىرىنخان خان بولدى. بۇماۋرا ئۇننەھرنى پايتەخت قىلىپ ئولتۇردى.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ
① دوخان مازىرى – يەركەنت شەھىرىنىڭ جەنۇبىدا كونا سېپىل تۈۋىدە «دوخان پادىشا» دىيىلدىغان چوڭ بىر زەرەتكالىقتۇر.

مۇسۇلمانچىلىقنى راۋاجىلاندۇردى. دىنى شەرىئەتكە ئەگەشتى. ھىندىستانغا ئەسكەر يۈرگۈزۈپ، كۆپ شەھەرلەرنى ئېلىپ كۈرەش قىلىپ قايتىپ كەلدى. تەرمەشىرخان ۋاپات بولۇپ، ئارىدىن ئوتتۇز يىل ئۆتكەندە تۇغلۇق تۆمۈرخان مۇسۇلمان بولدى. ئەمما ئىسان بۇغاخان شەۋكەتلىك پادىشا ئىدى. ئەرمەشىرخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن، ئىسلام دىنى راۋاجىلاندى. چۈنكى بۇ دەۋرىدىكى پادىشاھلار ئىسلام دىنىدا ئەمەس ئىدى.
ئىسان بۇغاخان يىسىۋكاي ئوغلى، تۇمنەخان بايىىن قىرنىڭ ئوغلى، بايىن قىر قىروخان ئوغلى، قىروخان دۇتۇمخان ئوغلى، دۇتۇمخان بۇزەنجىرخان ئوغلى، بۇزەنجىرخان ئالانقۇۋا ئوغلىدۇر.
جاھانشاھ چىڭگىزخاننىڭ نەۋرىلىرىدىن بولغان بۇغاخاننىڭ چوڭ خوتۇنى بار ئىدى. ئۇنىڭ ئىسمىنى ساتىلمىش دەيتى. مەڭلىك ئىسىملىك كىچىك خوتۇنى ھەم بار ئىدى. مۇڭغۇلنىڭ رەسمىيىتىچە كىچىك خوتۇنىنى چوڭ خوتۇن ئىختىيار قىلسا ئائىلىدە تۇرغۇزاتتى، خالىمىسا ئەرگە بېرەتتى. ئىسان بۇغاخاننىڭ بالىسى يوق ئىدى. چوڭ خوتۇنى ساتىلمىش تۇغماس ئىدى. كىچىك خوتۇنى مەڭلىك ئىسان بۇغاخاندىن ھامىلدارئىدى. ئىسان بۇغاخان قوشۇندا كەتكەندە ساتىلىش خاتۇن ھەسەت قىلىپ، قوماندان شىراۋۇلغا مەڭلىكنى بەردى. شىراۋۇل مەڭلىكنى ئېلىپ يۇرتقا كەتتى. ئۇنىڭ يۇرتى يىراقتا ئىدى. ئىسنا بۇغاخان قوشۇندىن قايتىپ كېلىپ: مەڭلىك قېنى؟ دەپ سورىدى. ساتىلمىش خوتۇن: دوختۇي شىراۋۇلغا بەردىم.، دىدى. ئىسان بۇغاخان: مەڭلىك مەندىن ھامىلدار ئىدى، بۇ ئىش يامان بولۇپتۇ – دىدى. ئارتۇقچە نارازلىق قىلمىدى. ئىسان بۇغاخان ئاز كۈندىن كېيىن ۋاپات بولدى. مۇڭغۇل خەلقى خانسىز قالدى. ئىمىر بۇلاجى دوغۇلات بۇ چاغدا ئاقسۇدا ئىدى. چۈنكى بۇ تەرەپنى (ئالتە شەھەرنى)، چاغىتايخان ئىمىر دوغلاق بۇلاجىغا بەرگەن ئىدى. ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىق دائىرىسى شەرقى چالىش (قارا شەھەھر)، شىمالى چېگىرسى ئىسسىق كۆل، غەربى سېرىق چوپان (ۋاخان)، جەنۇبىي چېگىرسى چەرچەن، لوپ، يەركەن، قەشقەر، خوتەن ئىدى. ئەمما ئاقسۇدا ئولتۇرغان ئىدى. بۇلاجى دوغلات خان تېپىش ئۈچۈن تاش تۈمۈر مىرزىنى بۇيرۇدى. تاش تۈمۈر مىرزا : ئاز ئۇزۇق يەتمەيدۇ، يول يىراق، شۇنىڭ ئۈچۈن ئۈچيۈز ئۆچكە بەرسىڭىز، بېقىپ ھەيدەپ يۈرۈپ سۈتىنى ئىچىپ، گۆشىنى يەپ تاپقايمەن – دىدى. شۇنىڭ بىلەن ئۈچ يۈز ئۆچكە بەردى. تاش تۈمۈر مىرزا ئۆچكىلەرنى ھەيدەپ يۈرۈپ ئۇزۇق قىلىپ، بىر دانە ئۆچكە قالغاندا دوختۇر شىراۋۇلنى تاپتى. دوختۇي شىراۋۇلنى تاپقاندىن كېيىن، تۇغلۇق تۈمۈرخاننىڭ ئانىسى مەڭلىك خوتۇننى تېپىپ ئەھۋالنى مەلۇم قىلدى. مەڭلىك ئىسان بۇغاخاندىن ئوغۇل تۇغۇپ ئۇنىڭغا «تۇغلۇق تۆمۈر» دەپ ئىسىم قويغان ئىدى. مۇۋاپىق پۇرسەت تېپىپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننى ئېلىپ قاچتى. بىر نەچچە كۈندىن كېيىن مۇزئارتقا كەلدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ھاڭغا چۈشۈپ كەتتى. تاش تۆمۈر مىرزا مۇز ئارت داۋانىدا نالە- زار قىلىپ ئولتۇرۇپ قالدى. بىر تۈركۈم كارۋانلار بۇ يەرگە يېتىپ كەلدى. بۇ كارۋان بېشىنىڭ ئىسىمى بىگچەك ئىدى. تاش تۆمۈر مىرزا بىگچەككە تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ ھاڭغا چۈشۈپ كەتكەنلىگىنى بايان قىلدى. بىگچەك كارۋانغا خەۋەر قىلدى. نەتىجىدە بىگچەكنى بېلىدىن باغلاپ ھاڭغا سالدى. بىگچەك تۆۋەنگە چۈشۈپ قارىسا تۇغلۇق تۆمۈر خۇدانىڭ ئىرادىسى بىلەن ساق- سالامەت ئۇشۇق ئويناپ ئولتۇرۇپتۇ. بىگچەك خۇداغا شۈكرى قىلىپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننى يۇقىرى چىقارماقچى بولدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان گەرچە كىچىك بولسىمۇ ئەقىللىق ئىدى. «سەن ئىلگىرى چىق، مەن ئىلگىرى چىقسام سېنى ھاڭدىن ئالماي تاشلاپ كېتىدۇ، بۇ خىزمەتنى سەن قىلدىڭ» - دىدى. بىگچەك تۇغلۇق تۆمۈر خان بىلەن ئەھدى- پەيمان قىلىشتى. تۆۋەندە تۇرۇپ پەريات قىلدى. ئۈستىدىن ھاڭغا تاناپ سالدى. ئەۋۋەل بىگچەك چىقتى. كېيىن ئىسلام پادىشاھى تۇغلۇق تۆمۈرخان چىقتى. يۈرۈپ ئاقسۇغا – بولاجى ئىمىر دوغلات قېشىغا كەلدى. تۇغلۇق تۆمۈرخاننى قەدىمقى خانلارنىڭ رەسمىيىتىچە خانلىققا كۆتەردى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئاتا- بوۋىسىنىڭ تەختىنى ئىگەللىدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان بىگچەكنى بەگلەر بېگى (ئوردا ۋەزىرى) قىلدى. ئايماق بىگچەك- ئەنە شۇ بىگچەك ئىسىملىك كارۋان بېشىنىڭ ئۇرۇغى ۋە ئايمان ئوردا بېگى – تاش تۆمۈر مىرزىنىڭ ئەۋلادىدۇر. تاش تۆمۈر مىرزا ئۆچكىنى ئۇزۇق قىلىپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننى تېپىپ كەلگەنلىگى ئۈچۈن، ئوردا بېگى بەگلىرىگە «ئۆچكە» دەپ لەقەم قويۇلدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئاقسۇدا ئىدى. شۇ دەۋرىدە شەھرى كىتىكنى قۇم بېسىپ كەتتى. كىتىكنى قۇم باسقاندىن كېيىن، مەۋلانا جامالىددىن كىتىكتىن ئاقسۇغا كەلدى. بۇ سۆزنىڭ تەپسىلى شۇكى: چىڭگىزخان ماۋرا ئۇننەھىرنى ئىشغال قىلدى. بۇخارادا ئەبۇ ھەپىس كىيىر دىگەن ئالىم شەھىت بولدى. ئۇ كىشىنىڭ ئەۋلادىنى چىڭگىزخان كۆچۈرۈپ پايتەختى قاراقۇرۇمغا ئېلىپ كەلدى. چىڭگىزخاندىن كېيىن بۇ ئالىمنىڭ ئەۋلادى (ئوغۇللىرى) قارا قۇرۇمدىن كۆچۈپ كىتىك ①كە كېلىپ ئولتۇراقلاشقان بولۇپ، نەچچە ئەۋلات شەھىرى كىتىككە ئۆتتى. شەيخۇلئىسلام ۋە ھەممىنىڭ دىنى باشلىغى ئىدى. نۆۋەت مەۋلانە جامالىددىنغا كەلدى. بۇ كىشى كۆپ ئۇلۇغ ئىدى. كىتىك خەلقىنى دىنىي يولغا دالالەت قىلدى. جۈمە كۈنى جۈمە نامىزىدىن كېيىن مۇنبەرگە چىقىپ ۋەز- نەسىھەت سۆزلەپ :«سىزلەرگە مۇندىن بۇرۇن ئىچىم كۆيۈپ نەسىھەت قىلدىم. قۇبۇل قىلمىدىڭلار. خۇدادىن بىشارەت بولدىكى، سىزلەرگە چوڭ بىر بالا كېلىدۇ، مەن سىزلەر بىلەن خوشلۇشۇپ كەتمەكچىمەن» دەپ مۇنبەردن چۈشتى. ئاقسۇغا قاراپ ماڭدى. بىر مەسچىتنىڭ مەزىنىنىڭ مەۋلانا جامالىددىنغا ئېتىقادى بار ئىدى. ئۇ جامالىددىنغا ئەگىشىپ بىللە ماڭدى. كىتىك دىگەن چوڭ شەھەرگە قۇم يېغىپ، قۇمنىڭ ئاسىدا قالدى. دىمەك جامالىددىن ئاقسۇنىڭ ئايكۆل دىگەن يېرىگە چىقتى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئاقسۇدا ئىدى. ئايكۆلگە ئوۋ قىلىشقا كەلگەن ئىدى. خاننىڭ جارچىلىرى كېلىپ قارىسا بىر جامائەت ئادەم ئائىلىسى بىلەن خاتىرجەم ئولتۇرۇپتۇ. ئۇلار مەۋلانا جامالىددىننى ھەيدەپ تۇغلۇق تۆمۈرخان قېشىغا ئېلىپ كەلدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئىشتلىرىغا تۇڭگۇزنى پارچىلىتىپ بېرىپ تۇرۇپ ئىدى. مەۋلانا جامالىددىننى ئېلىپ كەلدى :«بۇ تاجىك يارلىققا خىلاپلىق قىلىپ خاننىڭ ئوۋ قىلىدىغان يېرىگە كىرىپتۇ» دىدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان، مەۋلانادىن «نىمە ئۈچۈن يارلىققا خىلاپلىق قىلدىڭ» دىدى. مەۋلان جامالىددىن جاۋاپ بېرىپ «بىز چەتتىن كەلدۇق، پادىشانىڭ يارلىغىدىن خەۋىرىمىز يوق، ئەگەر بىلگەن بولساق، يارلىققا خىلاپلىق قىلماس ئىدۇق» دىدى. خاننىڭ غەزىۋى
ــــــــــــــــــــــــــ
① كىتىك – تەكلىماكان بىر شەھەر ئىسمى بولۇپ، قۇم ئاستىدا قالغان.
كېلپ : «ئى تاجىك سەن ياخشىمۇ ياكى ئىتلار ياخشىمۇ» دىدى. مەۋلانا جامالىددىن ، «ئەگەر مەندە ئىمان بولسا ئىتتىن ياخشى، ئىمان مەندە بولمىسا ئىت مەندىن ياخشى» - دىدى. خاننىڭ كۆڭلىگە بۇ سۆزدىن بىر تەسىر پەيدا بولدى. ئاتقا مىنىپ بىر بۇلۇڭغا بېرىپ بىر مۇڭغۇلنى بۇيرۇدى : «ئۇ - تاجىكنى ئاتقا مىندۈرۈپ ئىززىتى بىلەن ئېلىپ كەل.» مۇڭغۇل كىشى كېلىپ خاننىڭ بۇيرۇغىنى يەتكۈزگەندە مەۋلانا مۇڭغۇلنىڭ ئېتىنىڭ ئىگىرىدىكى تۇڭگۇزنىڭ قېنىنى كۆرۈپ ناپاك دەپ ئاتقا مىنمەي، پىيادە ماڭدى. مۇڭغۇل قۇبۇل قىلماي : «ئاتقا مىنىڭ بۇ – خاننىڭ يارلىغى» دەپ تۇرۋالدى. جامالىددىن رومالنى ئىگەرگە سېلىپ، ئاتقا مىنىپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ قېشىغا باردى. جامالىدىندىن: دىن ۋە ئىماننىڭ ماھىيىتىنى سورىدى. مەۋلانا جامالىددىن خانغا مۇسۇلمانلىقنىڭ ماھىيىتىنى بايان قىلدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان كۆپ يىغلىدى ۋە شۇنداق دىدى : «ھەر قاچان مەن چوڭ پادىشالىققا كۆتۈرۈلسەم ئەلۋەتتە سىز ماڭا كېلىڭ، مەن مۇسۇلمان بۇلاي، چۈنكى مەن ھازىر ئاقسۇدا تۆرە» - دەپ ۋەدە قىلدى. كۆپ ھۆرمەت قىلىپ مەۋلانانى قايتۇردى. مەۋلانا ئايكۆلدە جايدار بولۇپ ئولتۇردى. بىر نەچچە ۋاقىتتىن كېيىن، مەۋلانا جامالىددىن كىتىكتە ۋاپات بولدى. ۋاپات بولۇش ئالدىدا ئوغلى مەۋلانا ئەرشىدىنگە تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ ئىسلام دىنى ئۈچۈن بەرگەن ۋەدىسىنى ۋەسىيەت قىلدى ۋە شۇنداق دىدى : «ئى جىگەر پارەم ئوغلۇم، مەن بىر چىراققا ياق قويۇپ پىلەك سېلىپ ياندۇرۇپ، پۈتۈن شەرقنى يۇرۇتۇپ چۈش كۆرگەن ئىدىم. ئۈمىدىم شۇكى تۇغلۇق تۆمۈرخان مۇسۇلمان بولىدۇ، سەن ئەلۋەتتە قېشىغا بارغايسەن.» بىر قانچە يىلدىن كېيىن تۇغلۇق تۆمۈرخان مۇڭغۇلىستاندا مۇستەقىل پادىشاھ بولدى.
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: ياساۋۇل
UIDنومۇرى: 1061
جەۋھەر يازمىسى: 0
يوللىغان يازمىسى: 26
شۆھرىتى: 68 نومۇر
پۇلى: 265 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 82(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-27
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-20
7-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-24 10:36
ئەجرىڭىزگە كۆپ رەھمەت! قىممەتلىك ماتېرىياللار بىلەن تەمىن ئەتكەنلىڭىزڭىزگە رەھمەت.
yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
8-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-24 23:27

          تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ مۇسۇلمان بولۇشى

    مەۋلانا جامالىددىن (كېيىنكى ئىىسمى جالالىددىن) ۋاپات بولغاندىن كېيىن، ئوغلى مەۋلانا ئەرشىدىن : ئاتامنىڭ ۋەسىيىتىنى ئادا قىلاي دىگەن مەقسەتتە تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ قېشىغا باردى. خان كۆڭپ چوڭ پادىشا بوپتۇ. كۆرۈشۈشكە ئىمكانىيەت تاپمىدى. ئوردىدا يېقىن بىر يەردە نامازغا ئەزان ئوقۇدى. خان غەزەپلىنىپ كىشى چىقىرىپ : بۇ كېچىدە ۋاقىراپ كىشىنى ئويغۇتىدىغان كىم؟ - ئېلىپ كەل» - دىدى. موللا ئەرشىدىن تېخى ئەزاننى ئوقۇپ بىر مۇڭغۇل موللا ئەرشىدىننى تۇتۇپ خاننىڭ قېشىغا ئېلىپ باردى. تۇغلۇق تۆمۈرخان : «سەن كىم؟» دەپ سورىدى. موللا ئەرشىدىن ئۆزىنى تونۇشتۇرۇپ، ئاتىسى جامالىددىن بىلەن خاننىڭ ئوتتۇرسىدىكى ۋەدىنى بايان قىلدى. تۇغۇلۇق تۆمۈرخان ناھايتى خوشال بولۇپ، مەۋلانا ئەرشىدىندىن ئاتىسىنى سورىدى. ئەرشىدىن : ئاتام ۋاپات بولدى، دىدى. تۇغلۇق تۆمۈرخاننى غۇسۇل قىلدۇرۇپ ئىسلامغا كىرگۈزدى. خان مۇسۇلمان بولغاندىن كېيىن، مەسلىھەت قىلىشىپ ئەرباپلارنى بىر- بىرلەپ چاقىرىپ ئىسلامغا تەكلىپ قىلدى. ئەڭ ئەۋەل تۆلەك بەگنى چاقىرىپ ئىسلامغا تەكلىپ قىلدى. تۆلەك بەگ يىغلاپ: «مەن ئۈچ يىل ئىلگىرى قەشقەرنىڭ ئۇلۇغ كىشلىرى ئالدىدا مۇسۇلمان بولغان ئىدىم، لېكىن خاندىن قورقۇپ يۇشۇپ كەلدىم»، دىدى. تۆلەك بەگ بولاجى بەگنىڭ ئاكىسى ئىدى. بەگلەرنى، قوماندانلارنى چاقىرىپ بىر- بىرلەپ مۇسۇلمان قىلدى. جوراس بەگلىرىگە نۆۋەت كەلگەندە شەرت قويۇپ، مېنىڭ بارسىنقۇي ئىسىملىك بىر پەلۋىنىم بار، ئەگەر بۇ تاجىك مۇسۇلمان چېلىشىپ ئۇنى يىقىتسا مۇسۇلمان بولاي، دىدى. نەتىجىدە مەۋلانا ئەرشىدىن بارسىنقۇي بىلەن چېلىشىپ ئۇنى يىقىتتى. ئۇ يىغلاپ تۇرۇپ مۇسۇلمان بولدى. شۇ كۈنى 70.000 كىشى ئىسلام دىنىغ كىردى. شۇنىڭدىن باشلاپ مۇڭغۇللار ئىچىدە ئىسلام دىنى تارىلىشقا باشلىدى.
    تۇغلۇق تۆمۈرخان ئىككى قېتىم قوشۇن تارتىپ بۇخارا، سەمەرقەنت، بەلىخ، قۇندۇزلەرغىچە ئىشغالىيىتىگە ئېلىپ قايتتى. 16 ياشتا ئاقسۇدا خانلىق تەختىگە چىقىپ، 24 يېشىدا مۇسۇلمان بولدى. ھىجرىيە 763- يىلى (مىلادى 1361- يىلى) ئىككىنچى قېتىم ماۋرا ئۈننەھرگە ئەسكەر ئېلىپ باردى. قايتىپ كېلىپ 34 يېشىدا ۋاپات بولدى. ئالمىلىق (ئىلى) دە دەپنە قىلىندى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ماۋرا ئۈننەھىرنى ئېلىپ يۇرتىغا قايتىپ كېلىشىدە چوڭ ئوغلى ئىلياس خوجاننى سەمەرقەنتتە قالدۇرۇپ كەلدى. تۇغلۇق تۆمۈرخاندىن كېيىن ئوغلى ئىلياس خوجاخان ئاتىسى ئورنىدا خان بولۇپ پات ئارىدا ۋاپات بولدى.
    تۇغلۇق تۆمۈرخان زامانىدا ئىمىر تۆلەك دوغلات ۋاپات بولغان ئىدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئۇنىڭ ئورنىدا ئىنىسى بولاجى بەگنى بەگلەر بېگى قىلدى. بولاجى بەگە ۋاپات بولغاندا ئورنىدا ئوغلى خۇدادات بەگلەر بېگى بولدى. ئۇنىڭدىن ئورۇن تالىشىپ ئىمىر بولاجىننىڭ ئىنىسى ئىمىر قەھىرىددىن خانغا ئەرز قىلدى: ئاكامنىڭ ئوغلى ئىمىر خۇدادات يەتتە ياشتا، مەن ئۇنىڭدىن ئەۋزەل ۋە لاياقەتلىكتۇرمەن، دىدى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ئىمىر بولاجىنىڭ ئىلگىركى خىزمەتلىرىنى نەزەردە تۇتۇپ : « ئاتا قىلۇر ئوغۇل ئۈچۈن» كىچىك بولسىمۇ، بەگلىكنى ئىمىر بولاجىنىڭ ئوغلى خۇداداتقا بەردىم، دەپ بۇيرۇق قىلدى. قەھىرىددىن بەگە تۇغلۇق تۆمۈرخاندىن رەنجىپ يۈردى. تۇغلۇق تۆمۈرخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن، قەھىرىددىن بەگ كۆتىرىلىپ ئىسيان قىلدى. بىر كۈندە تۇغلۇق تۆمۈرخان ئائىلىسىدىن 18 شاھزادىنى يوقاتتى.  

         قەھىرىددىن بەگنىڭ ئىسيانى ۋە خىزىر 
                 خوجاخاننىڭ يۇشۇنىلىشى

     قەھىرىددىن بەگ ئىسيان قىلىپ تۇغلۇق تۆمۈرخان ئائىلىسىدىن 18 شاھزادىنى بىر كۈندىلا ئۆلتۈردى. قالغان تاۋابىئاتلىرىنى ھەم تېپىپ ئۆلتۈرۈشكە ئۇرۇنغاندا ئىمىر خۇداداتنىڭ ئاغىسى بىر ئاغا ئىمىر خۇداداتقا تاپشۇرۇپ، خىزىر خوجاخاننى ئون ئىككى نەپەر كىشى بىلەن قاچۇردى. خىزىر خوجاخان بۇ چاغدا سۈت ئىمىدىغان ۋاقتى ئىدى. ئوغلى ئىمىر خوداداتقا مىر ئاغا شۇنداق تاپشۇردىكى : « خىزىر خوجاخاننى ئېلىپ كەتكۈچىلەر يات ئادەملەر بولسۇن،ئۆز ئادەملىرىڭدىن قوشمىغىل، يات كىشىنىڭ ئاداۋىتى بولمايدۇ، ئۆز ئادەملىرىڭدىن بولسا ئەۋلادىڭغا دۈشمەنلىك قىلىدۇ.» ئۇ شۇنداق يۇسۇندا قاچۇردى. قەھىرىددىن ھەر قانچە قىلىپمۇ تاپالمىدى. دىمەك، بۇ ئىككى كىشى كېيىنكى ۋاقىتتا (خىزىر خوجا تەختكە چىققاندا) ھەر بىرىگە ئايرىم مەنسەپ بېرىلدى. بۇ ئون ئىككى كىشىنىڭ بىرى جىگراك بولۇپ ئىتارچى ئىمىرلىرى ئۇنىڭ ئۇرىغىدۇر. ھازىر ئۇلار «ئاق بوراق» دەپ مەشھۇردۇر. يەنە بىرى چالىشنىڭ ئوۋچىلىرىدىن بولۇپ، قوشچى بەگلىرى ئۇنىڭ ئۇرىغىدۇر. يەنە بىرى سودىگەر ئىدى. ساغۇنچى بەگلىرى ئۇنىڭ ئۇرىغىدۇر. قالغان 9 گە ھەم مەنسەپلەر بېرىلدى. بۇ ئون ئىككى كىشى خىزىر خوجانى ئېلىپ قېچىپ، قەشقەر ۋە بەدەشقان ئارىسىدكى تاغلاردا ئېلىپ يۈردى. كېيىن خوتەن تاغلىرىدا يۇشۇرۇندى. چەرچەن ۋە كىتىپ تەرەپكە ئېلىپ كەتتى. بۇ جەرياندا قەھىرىددىن نۇرغۇن ئۇرۇشۇپ 12 يىل ئۆتتى. قەھىرىددىن بەگ ھەم تۈگىدى. 12 يىلدىن كېيىن خوجاخاننى ئېلىپ كەلدى. ئىمىر خۇدادات دوغلات قەدىمقى رەسمىيەت قائىدە بويىچە خىزىر خوجاخاننى ئاتىسىنىڭ ئورنىدا خان قىلىپ كۆتەردى.

[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-01-24 23:34 دە قاي ]
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
9-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-25 23:57
خىزىر خوجاخاننىڭ خانلىغى
   خىزىر خوجا خانلىق تەختىگە چىقتى. مۇسۇلمان، دىيانەتلىك، شەۋكەتلىك ئىدى.  بۇ چاغدا تۇرپان خىتايعا تائىبە ئىدى.  خىزىر خوجا خاننىڭ ئۆزىگە قارىتىپ پايتەخت قىلدى.  شۇنىڭ ئۈچۈن  مۇڭغۇل پادىشالىرىنىڭ پايتەختى قەشقەر بىلەن تۇرپان دىيىلدى.  خىزىر خوجاخان تۇرپاننى مۇھاسىرە قىلىپ، ئۈچ- تۆت نۆۋەت قورشاپ ئالدى. ئەۋەلقى  سەپتە ئالتۇن  بىلىپچىلىك كىشلىرى تۇردى. 2- قۇردا  كۈمۈش بىلىپچىلىك كىشلىرى تۇردى. 3- قۇردا  تۆمۈر بىلىپچىلىك كىشلىرى تۇردى. (بىلىپچى سۆزى – ئالتۇن ۋە كۈمۈش بىلەن زىننەتلەنگەن ھەربى كىيىم بىلەن كىيدۈرۈلگەنلەر مەنىسىدە، - ت) كىيىمىز، يەنى ئالاھىدە كىيدۈرۈلمىگەنلەرنىڭ سانىنىڭ  ھىساۋى يوق ئىدى. تۇرپان ۋە قۇمۇلنى خىزىر خوجاخان ئىشغال قىلىپ مۇسۇلمان قىلدى. قارا خوجانى ئېلىپ قولغا چۈشكەن ئولجىلارنى ئىلەشتى. ھەممە تەڭ باراۋەر  ئالدى.  خىزىر  خوجاخانغا بىر ئەتلەس ۋە بىر كۆك چىدىر تەگدى. بۇ تەقسىمات شەرىئەت ھۆكۈمى بويىچە يۈرگۈزۈلدى.  خىزىر خوجاخان بۈيۈك ئىمىر تۆمۈر كوراخان  بىلەن دوستلۇق ئورنىتىپ، قىزى تەۋەككۈل خانىمنى ئىمىر تۆمۈرنىڭ  نىكاھىغا بەردى. (خىزىر خوجانىڭ قىزىنى ئالغانلىغى مۇناسىۋىتى بىلەن ئىمىر تۆمۈرنى «كوراگان»، يەنى خاننىڭ كۈيئوغىلى دەپ ئاتايدىغان بولدى)  ئىمىر تۆمۈر خىتايغا يۈرۈش قىلىشنى نىيەت قىلىپ، خىزىر خوجاخانغا ئەلچى ئەۋەتتى.  بۇخارا،  سەمەرقەنتتىن ئېلىنغان ئوزۇق- تۆلۈك يېتىدىغاندەك ئەمەس، يول يىراق، خىزىر خوجاخان مېنىڭ قوشۇنۇمغا ئۇزۇق تەييارلاش پىكىرىدە بولسۇن دەپ ئۇقتۇردى.  ئىمىر تۆمۈرنىڭ  ئەۋەتكەن ئادىمى  خىزىر خوجانىڭ «كۆك دۆۋە» دىگەن  يەردە يېڭى چىققان قىمىزغا ئېغىز تېگىش ئۈچۈن قىمىز مەجلىسى قۇرۇپ،ئىمىر خودادات خانغا تۇتقان قىمىزنى قولىغا ئېلىپ ئىچەي دەپ تۇرغاندا يتىپ كەلدى. دەھشەتتە خاننىڭ قولىدىن قىمىز تۆكۈلدى.  ئىمىر خودادات خانغا قاراپ: « ئالمىنى تاشلاپ ئالغۇچە خۇدانىڭ قانچە رەھمىتى بار دەپتۇ» . ھازىر قىمىزنى  خاتىرجەم ئىچەيلى، ئىمىر تۆمۈر كېلەر يىلى كەلگىچە خۇدانىڭ  رەھمىتىنىڭ پايانى  يوقتۇر دىدى. ئىمىر خوداداتنىڭ سۆزلەۋاتقان سۆزى تامام بولماي تۇرۇپ ئىدى، قارا قاشقا ئاتقا مىنگەن بىر كىشى كېلىپ ئاۋاز قىلدىكى: ئىمىر تۆمۈر ئەترار شەھىرىدە ۋاپات بولدى، دىدى. «ھەقىقىي خەۋەرنى ئېيتقىن» ، دىدى. ئۇ،  بۇ كىشى تۇرماسىتن  يۈرۈپ كەتتى. قىرىق بەش  كۈندىن كېيىن ئېنىقلاپ كۆرگەندە  ئىمىر تۆمۈرنىڭ ئوتراردا ۋاپات بولغانلىغى بىلىندى. خىزىر خوجاخان كېيىنكى ۋاقىتتا تۇرپاندا ۋاپات بولدى.  يەمشى دىگەن يەردە ۋاپات بولدى.  خىزىر خوجاخاننىڭ ئۈچ ئوغلى بولۇپ، ئۇلار: 1) مۇھەممەتخان، 2) شەمئى جاھانخان ، 3) نەقىش جاھانىخانلار ئىدى.

مۇھەممەتخان

    مۇھەممەتخان خىزىر خوجاخاننىڭ  ئورنىدا خان بولدى. مۇسۇلمان، دىيانەتلىك كىشى ئىدى.  ھەر قانداق كىشى بېشىغا سەلەي يۆگىمەي كەلسە ئۇنىڭ بېشىغا تاقا مىق قاقاتتى. شەرىئەتكە كۆپ رىئايە قىلاتتى. مۇھەممەتخان مىرزا ئۇلۇغبەگ (ئوتتۇرا ئازسىياخانى) بىلەن زامانداش ئىدى. مىرزا ئۇلۇغ بەگ «رەسەر» (ئابىستورىۋاتورىيە) قۇردى. مۇھەممەتخان بۇنى ئاڭلاپ چادىر كۆلىنىڭ شىمالىدا تاش رابات (تاش لەنگەر» نى بىنا قىلدۇردى. تاش راباتنى كىتاپلاردا كۆپ مەدھىيلەيدۇ.  مۇھەممەتخاننىڭ دەۋرىدە مۇڭغۇل ناھايتى زور جەمەت (ئاھالە) پەيدا قىلدى. مۇھەممەتخان ياشلىق ۋاقتىدا ۋاپات بولدى.  ئاتىسى خىزىر خوجاخاننىڭ يېنىدا دەپنە قىلىندى. مۇھەممەتخاننىڭ ئىككى ئوغلى قالدى : 1) شىر مۇھەممەتخان ، 2) شىر ئىلىخاندۇر .
شىر مۇھەممەتخان
    شىر مۇھەممەتخان ئاتىسى مۇھەممەتخاننىڭ ئورنىدا بولدى. ئىنىسى شىر ئېلىخان  ئاكىسىنىڭ قېشىدا يۈردى. لېكىن شىر ئېلىخان 18 يېشىدا ۋاپاسىز ئالەمدىن كەتتى. شىر ئېلىخاننىڭ ئوۋەيىسخان ئىسىملىك بىر ئوغلى بولۇپ، ئۇ ئاتىسى ئۆلگەندىن كېيىن تاغىسى شىر مۇھەممەتخاننىڭ قېشىدا  ئۆستى.  بۇ ئاجايىپ يۈرەكلىك، ھەيۋەتلىك، جاسارەتلىك بىر يىگىت بولدى. چوڭ بولغاندىن كېيىن شىر مۇھەممەتنىڭ قېشىدا تۇرماي، بىر نەچچە قېتىم  شىر مۇھەممەتخان بىلەن ئۇرۇشتى. شىر مۇھەممەتخاننىڭ زامانىدا يۇرت ئاھالى ناھايتى تېچ ئىدى. بىرلا ئوۋەيىسخاننىڭ ھەرىكىتىدىن باشقا دۈشمەن يوق ئىدى. شىر مۇھەممەتخان چوڭ پادىشا بولسىمۇ، ئوۋەيىس خان ئۆزىنىڭ مەردانلىغى بىلەن  ئۇنىڭ بىلەن ئۇرۇشتى. شىر مۇھەممەتخان ۋاپات بولدى. يەمشىدە دەپنە قىلىندى. ئۇنىڭ دەۋرى ئاياقلاشتى.

سۇلتان ئوۋەيىسخان

    شىر مۇھەممەتخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن شىر ئېلىخاننىڭ ئوغلى ئوۋەيىسخان خان بولدى. ئۇ، دىندار، دىيانەتلىك مۇسۇلمان كىشى ئىدى.  خەلقلەر ئۇۋەيىسخاننى «ئەۋلىيا» دەپ ئىتىقات قىلىشاتتى. شەرىئەتكە رىئايە قىلاتتى. ئانىسى تۆگە يۇڭىدىن يىپ ئىگىرىپ توقۇپ بەرگەن «كۆتەك»نى  كۆڭلەك ئورنىدا كىيەتتى. تۈركىستاندا 61 قېتىم ئۇرۇش قىلدى. ئەنجانغا دەخلى يەتكۈزمىدى. مۇسۇلمانلار خاتىرجەم بولدى. ئوۋەيىسخان قالماقلار بىلەن ئەللىك سەككىز قېتىم ئۇرۇش قىلدى.  بۇ ئۇرۇشتا ئىسان تاش غالىپ بولدى. ئىسان تاش ئەسلان تاشنىڭ ئوغلى ئىمىش. ئوۋەيىسخان ئىككى قېتىم ئىسان تاشقا ئەسىر چۈشتى. لېكىن ئىسان تش خاننى كۆپ ئىززەت قىلىپ قايتۇردى. يەنە كۆپ ئۆتمەيلا ئوۋەيىسخان ئىسان تاش بىلەن جەڭ قىلدى.  خان يەنە قولغا چۈشتى. ئىسان تاش : بۇ ئۇرۇش خاننى تېچ قويمايدۇ،  خان سىڭلىسىنى ماڭا بەرسۇن ئۇرۇشنى توختىتاي، دىدى.  ئوۋەيىسخان :ئەگەر ئۇنداق  تەلىۋى  مۇسۇلمان بولسۇن،  سىڭلىمنى توي قىلىپ بېرەي، دىدى.  ئىسان تاش ئەسلان تاش بەگ ئوغلى مۇسۇلمان بولدى. ئوۋەيىسخان  سىڭلىسى  مەختۇم خانىمنى  ئىسان تاشقا تويلاپ بەردى.  بۇنىڭدىن ئىككى ئوغۇل تۇغدى.  ئۇلار ئىبراھىم ئوڭ ۋە ئىلياس ئوڭ دىگەن ئىسىم بىلەن ئاتالدى.  ئوڭ دىگەن سۆز قالماق تىلىدا «خانزادە» (خان بالىسى) دىگەن بولىدۇ. ئىسان تاشنىڭ يەنە بىر ئوغلى  بولۇپ ، ئۇنى سانجى تاش دەيتى. ئىسان تاش ئۆلدى.  ئۇنىڭغا تائىبە خەلقىنىڭ  يېرىمىنى ئىبراھىم  ئوڭ بىلەن ئىلياس ئوڭغا  بەردى. بۇلارغا 45000 كىشى قارارلاشتى.  ئۇلار خىتايغا يېقىن  بېرىپ ئولتۇراقلاشتى.  بۇ تەرەپتىكى قالماق تۆرىلىرى (قەبىلە باشلىقلىرى) بىلەن  پېتىشالماي قالدى. چۈنكى 45000 كىشى كۆپەيگەن ئىدى. ئىبراھىم ئوڭدىن بىر ئوغۇل تۇغۇلۇپ « با بۇلاي» دەپ ئىسىم قويغان ئىدى. ئىبراھىم ئوڭ، ئىلياس ئوڭلار ئۆلگەندىن كېيىن با بۇلاي تۆرىلىك  قىلدى. مەنسۇرخاننىڭ خانلىق دەۋرىدە خىتايغا ئۇرۇشقا بېرىپ، قالماق بىلەن ئۇرۇش قىلدى. بۇ خەلقنى با بۇلايغا نىسبەت قىلىپ، «با بۇلاي» دەپ ئاتالدى.
     ئەسلى سۆزىمىزگە قايتايلى،  ئوۋەيىسخانغا ماۋرا ئوننەھىردىن ساتۇقخان  قارىشى كېلىۋاتىدۇ، دەپ خەۋەر كەلدى.  ئوۋەيىسخاننىڭ بايرىن چېقىر  ئىسىملىك ئاتاغلىق بىر  ئوقچىسى بار ئىدى.  ئوۋەيىسخان ئۇرۇش ئۈچۈن تۆمۈر كىيىملىرىنى كىيىپ ساتۇقخانغا قارىشى چىقتى.  ئالدىغا بىر ئېرىق ئۇچراپ، ئېرىقتىن ئۆتكىچە خاننىڭ ئېتى يىقىلدى.  بايرىن چېقىر خاننى ئۆلىدۇ دەپ، دەپ خىيال قىلىپ ئوق بىلەن ئاتتى.  ساتۇق خان بۇ ئەھۋالنى كۆرۈپ، كېلىپ  خاننىڭ بېشىنى  يۆلەپ قوينىغا ئېلىپ ئولتۇرغاندا ئوۋەيىسخان ۋاپات بولدى.  ساتۇقخاننى مىرزا ئۇلۇغ بەگە كوراگان ماۋرا ئۇننە ھىردىن مۇڭغۇلىستانغا ئەۋەتكەن ئىدى.  مۇڭغۇل خەلقى  ساتۇق خاننى خانلىققا قۇبۇل قىلمىدى. ساتۇقخان  چارىسىز بولۇپ، قەشقەرگە  باردى. بۇ چاغدا ئىمىر خۇدا داتنىڭ نەۋرىسى قارا قۇل ئەخمەت قەشقەردە ھۆكۈمران ئىدى. قارا قۇل ئەخمەت ساتۇقخاننى ئۆلتۈردى. بۇ خەۋەرنى مىرازا  ئۇلۇغ بەگە ئاڭلاپ قارا قۇل ئەخمەتنى تۇتۇپ ئۆلتۈردى.

      شىئېر

    ھەر كىمكى قازار بىراۋگە چاھى ①
   ئول چاھقا سالۇر ئۇنىڭ گۇناھى.

   تەرجىمىسى: ھەر كىم يامان نىيەت بىلەن بىراۋگە ئورا كولىسا، ئۇنىڭ يامان  نىيەتلىك گۇناھى ئۆزىنى شۇ ئورىغا سالىدۇ.
__________
  ①  چاھ – قۇدۇق، كارىز، ئور.

سۇلتان يۇنۇسخان

    سۇلتان يۇنۇسخان، ئىسان بوغا خانلار ئوۋەيىسخاننىڭ ئوغلى ئىدى.  سۇلتان ئوۋەيىسخان ۋاپات بولغاندا يۇنۇسخان 13 يېشىدا، ئىسان بوغاخان 11 يېشىدا ئىدى. ئوۋەيىسخاننىڭ  قوماندانلىرىدىن ئىرازان بايرىن ۋە مىرەك  تۈرىكمەنلەر 30.000 ئائىلىلىك كىشىگە باش بولۇپ،  يۇنۇسخاننى ئېلىپ سەمەرقەنتكە -  مىرزا ئۇلۇغبەگنىڭ قېشىغا باردى. مىرزا ئۇلۇغبەگ  ئىرازان بايرىن، مىرەك تۈرىكمەن  باشلىق 30 مىڭ كىشىنى ئۆلتۈرۈپ، ئۇلارنى بالا-  چاقىسىنى ئەسىر قىلدى. يۇنۇسخاننى باش قىلىپ نۇرغۇن ئەسىر ۋە مال- مۈلۈكنى مىرزا ئۇلۇغبەگ ئاتىسى شاھرۇخ پادىشاغا ئەۋەتتى.  شاھرۇخ پادىشا ئوغى  مىرزا ئۇلۇغ بەگنى قاتتىق ئەيىپلەپ، سۇلتان يۇنۇسخاننى ئەسىرلەر قاتارىدىن چىقىپ كۆپ ھۆرمەتلەپ، بۈيۇك ئالىم  مەۋلانا ئېلى يەزدى ① غا ئوقۇشقا تاپشۇردى. سۇلتان يۇنۇسخان 12 يىل داۋامىدا مەۋلانا يەزدىنىڭ ھۇزۇرىدا ئوقۇپ، تەڭدىشى يوق ئالىم بولدى. مىرزا ئۇلۇغ بەگدىن كېيىن سۇلتان يۇنۇسخاندەك ئالىم پادىشا ئۆتمىگەن ئىدى. مەۋلانا ئەلى يەزدى ۋاپات بولۇپ، يۇنۇسخان مۇساپىرچىلىقنى ئىختىيار قىلىپ، كۆچۈپ كېلىپ ئىراقتا تۇردى.  سۇلتان يۇنۇسخان 41 ياشتا ئىدى.  موڭغۇلىستانغا خان بولدى. بۇ ھەقتە شۇنداق رىۋايەت قىلىنىدۇكى،  سۇلتان يۇنۇسخاننى ئىرازان بايرىن ۋەمىرەك تۈرىكمەنلەر سەمەرقەنتكە ئېلىپ كەتكەندىن كېيىن، خەلقنىڭ ھەممىسى بۇغاخانغا ئىتائەت قىلدى. شەۋكەت ۋە ھەشەمەت پەيدا قىلدى. ئۇ ۋاقىتتا پۈتۈن تۈركىستان ۋە تاشكەنت، شاخروخىيە، سەمەرقەنت، بۇخارا، بەلىخ، خوراسان ئىمىر تۆمۈرنىڭ نەۋرىسى سۇلتان ئابۇسەئىد مىرزىغا  بويسۇندۇرۇلغان ئىدى. ئەبۇ سەئىد مىرزىغا ئىراق ۋە ئىراننى ئىشغال قىلىشنىڭ داغدۇغىسى تۇغۇلدى.
________________
① مەۋلانا ئېلى يەزدى - "يەزى" ئېراننىڭ فارىس دىگەن يېرى بىلەن ئىراق ئەجەمنىڭ ئارىسىدا بىر يەر بولۇپ، مەشھۇرئالىم، ئەدىپ ئېلى يەزدى شۇ يەرلىك ئىدى.  ئەلشىر ناۋايى بالىلىق ۋاقتىدا  ئېلى يەزدى ھۇزۇرىغا كىرىپ ئالقىشلانغانلىغى رىۋايەتتۇر. سۇلتان يۇنۇسخانغا ئۇستازلىق قىلغان ھەم شۇ كىشىدۇر.

[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-01-26 10:59 دە قاي ]
yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
10-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 13:09
سۇلتان ئەبۇسەئىد مىرزا

    سۇلتان ئەبۇ سەئىد مىرزا بىر قانچە قېتىم ئىراققا قوشۇن ئېلىپ بارغاندىن كېيىن ، ئىسان بۇغاخان قوشۇن ئېلىپ بېرىپ، ئەنجان ۋە تۈركىستاننى مۇھاسىرە قىلدى. ئابۇسەئىد مىرزا كەلگىچە ئىسان بۇغاخان مۇغۇلىستانغا چىقىپ كەتتى. مىرزا ئەبۇسەئىد بۇ سەۋەپتىن ناھايتى قىستالدى. بۇنىڭغا چارە قوللىنىش ئۈچۈن ئىسان بۇغاخاننىڭ ئاكىسى يۇنۇسخاننى ئىراقتىن ئېلىپ كەلدى. ئەلۋەتتە بۇ ئىككى ئاكا- ئىنى بىر- بىرى بىلەن ئاۋارە بولۇپ تۇرسا مەن خاتىرجەم بولۇپ، ئىراقنى ئىشغال قىلىمەن، دىگەن غەرەزدە خوراساندا «كۇشەك زاغان» (ياكى باغ زاغان)، يەنى قارغىلىقى باغدا چوڭ مۇراسىم توي قىلىپ، سۇلتان ئەبۇ سەئىد مىرزا يۇنۇسخان بلەن بىر تەختتە ئولتۇرۇپ، ئەبۇسەئىد مىرزا شۇنداق سۆزلەرنى ئوتتۇرغا قويدى: «قەدىمقى زامانلاردىن تارتىپ بابام ئىمىر تۆمۈر كوراگان سىزنىڭ بابىڭىز تۇغلۇق تۆمۈرخانغا نەۋكەر، خىزمەتكار بولغان ئىكەن، مەن ھەم سىزنى شۇنداق ئېتىقات قىلىمەنكى» دەپ بىر قانچە ۋەدە- مۇھادىلەرنى ئېيتىپ، يۇنسۇخاننى خان قىلىپ كۆتەردى. مۇڭغۇل ئۇرۇغىدىن بولغان ئادەملەرنى يىغىپ 15 مىڭغا يېقىن كىشى توپلاپ قورللاندۇرۇپ بەردى. ئەبۇ سەئىد مىرزىنىڭ يۇنۇسخان بىلەن ئارىغا قويۇشقان سۆزلىرىدىن بىرى شۇكى، ئەۋەلدە ئېمىر تۆمۈر قەبىلىلەرنىڭ سەردارى ئىتائەت قىلمىغاندا سىيۇرغىتمىشخاننى خانلىق ئورنى بىلەن يارىقلارغا يېزىپ، ئوردىدا ئولتۇرغۇزۇپ قويۇپ، يارلىققا : «سىيۇرغىتمىشخاننىڭ يارلىغى، ئىمىر تۆمۈر كوراگاننىڭ سۆزى» دەپ يېزىلاتتى. بۇ قائىدە مىرزا ئۇلۇغبەگنىڭ ۋاقىتىغىچە دەستۇر بولدى. «ھازىرقى دەۋرىدە مەن ئۆز ئالدىمغا پادىشادۇرمەن. بۇنىڭدىن كېيىن سىز ئىمىر تۆمۈرنىڭ ئەۋلادىنى خىزمەتكار دىمەي ئۆزىڭىزگە دوست بىلىڭ، چۈنكى مەن سىزنى پېقىرچىلىق (پۇقراچىلىق) دىن قۇتقۇزۇپ پادىشا قىلدىم» دەپ رۇخسەت بېرىپ، مۇڭغۇلىستانغا يولغا سالدى. بىر- بىرى بىلەن خوشلاشتى.

                                     يۇنۇسخان


    يۇنۇسخان 41 ياشتا خان بولۇپ، 33 يىل پادىشالىق قىلىپ، 74 يىل ئۆمۈر كۆراپ، تاشكەنتتە ۋاپات بولۇپ، تاشكەنتتە دەپنە قىلىندى. ئۇنىڭ سۇلتان مەھمۇدخان ۋە سۇلتان ئەخمەتخان ئىسىملىك ئىككى ئوغلى قالدى. قالماق ئەخمەتخاننى «ئالاچە» ① خان ئاتىدى. سۇلتان مەھمۇدخاننىڭ ئەۋلادى قالمىدى. سۇلتان ئەخمەتخاننىڭ 18 ئوغلى بار ئىدى. ئۇلاردىن : 1) مەنسۇرخان، 2) سۇلتان سەئىدخان ، 3) باباقخان، 4) سۇلتان خېلىلخان، 5) ئۇمىن خۇاجە سۇلتانلار تارىختا بايان قىلىنغان بولۇپ، قالغانلىرى شۆھرەت قازانمىدى.
ــــــــــــــــــــــــــــــ
     ① ئالەچاخان – ئېگىز خان دىمەكتۇر. چۈنكى مۇڭغۇل تىلىدا ئېگىز بويلۇق كىشىنى ئالاچە دەيتى. ئەخمەتخان ئىگىز ئادەم ئىدى.
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
11-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 13:57
           
           مىرزا ئابابەكرىنىڭ قىسقىغىنە ۋاقەسى

     رىۋيەتلەرچە ئابابەكرى مىرزا سانسىز مىرزىنىڭ ئوغلى، سانسىز مىرزا ھەيدەر، مۇھەممەت مىرزىلارسىيىد ئېلىنىڭ ئوغلى ئىدى. سىيىد ئېلى مىرزا بەگ خۇداداتنىڭ نەۋرىسىدۇر. سىيىد ئېلى مىرزا 24 يىل يەكەن، قەشقەر، خوتەنگە ھاكىملىق قىلدى. سىيىت ئېلى مىرزىدىن كېيىن چوڭ ئوغلى سانسىز مىرزا ھاكىم بولدى. ياركەنتنى مەركەز قىلدى. يەتتە يىلدىن كېيىن ۋاپات بولدى. ئىنىسى مىرزا مۇھەممەت ھەيدەر ئاقسۇدا دوست مۇھەممەتخاننىڭ قېشىدا تۇاتتى. سانسىز مىرزا ۋاپات بولغاندىن كېيىن قەشقەر، ياركەنت خەلقى كىشى ئەۋەتىپ ئېلىپ كېلىپ ھاكىم قىلدى. مىرزا مۇھەممەت ھەيدەرگە ئىتائەت قىلدى. دوست مۇھەممەتخان ياركەنت ئۈستىگە ئەسكەر ئېلىپ كەلدى. سانسىز مىرزىنىڭ ئەسكەرلىرى شەھەر دەرۋازلىرىنى بېكىتىپ مۇداپىئە قىلىشقا تەييارلاندى. دوست مۇھەممەتخان سانسىز مىرزىنىڭ ئوغلى ئابابەكرى مىرزىنى ئېلىپ قايتتى. ئارتۇقچە دەخلى يەتكۈزمىدى. قەشقەر خەلقى دوست مۇھەممەتخاننىڭ ئالدىغا چىقىپ قارىشى ئالدى. دوست مۇھەممەتخان قەشقەر خەلقىنى بۇلاڭ- تالاڭ قىلدى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا يېڭىسارغا ئەسكەر ئەۋەتكەن ئىدى. دوست مۇھەممەتخان ئاقسۇغا قايتىپ كەتتى. بۇ سەۋەپتىن ھەيدەر مىرزا دوست مۇھەممەتخاندىن نارازى بولۇپ، سۇلتان يۇنۇسخانغا بويسۇندىغانلىغىنى بىلدۈردى. ئابابەكرى مىرزا بىر قانچە ۋاقىتتىن كېيىن، دوست مۇھەممەتخاننىڭ قېشىدىن تاغىسى ھەيدەر مۇھەممەت مىرزىنىڭ قېشىغا كەلدى. دوست مۇھەممەتخان ئابابەكرى مىرزىغا سىڭىسى ھۆسنى نىگار خانىمنى نىكاھىغا بەرگەن ئىدى. مىرزا ئابابەكرى قېچىپ كەلگەندىن كېيىن ھۆسنى نىگار خانىمنى ئارقىدىن ئەۋەتتى.
     دوست مۇھەممەتخاننىڭ بىر «قىماسى» (ئۆگەر ئانسىسى) بارئىدى. ئۇنى ئېلىشقا خاھىش قىلدى. ئالىملارنى يىغىپ : «ئۆگەي ئانامنى ئالاي دەيمەن، راۋامۇ؟ .....» دەپ سورىدى. ئالىملار : راۋا ئەمەس ، دەپ مەنئىي قىلىپ، پەتىۋا بەرمىدى. بۇ مۇناسىۋەت بىلەن دوست مۇھەممەتخان 7 نەپەر ئالىمنى شەھىت قىلدى. مەستلىك ھالىتىدە قولىغا قىلىچ ئېلىپ، مەۋلانا مۇھەممەت ئەتتار دىگەن ئالىمدىن: ئى موللا، ئاتامنىڭ خوتۇنىنى مېنىڭ ئېلىشىم راۋامۇ؟ دەپ سورىدى. موللا ئەتتار: «ھەزرەتلىرى سىلىگە راۋا» ، دەپ جاۋاپ بەردى. دوست مۇھەممەتخان ئۆگەي ئانىسىنى نىكاھىغا ئالدى. كېچىسى چۈشىدە ئاتىسى ئىسان بۇغاخان «قارا ئاتقا مىنگەن ھالدا قولىدا ئوق ۋە يا بىلەن كېلىپ، ئوغلى دوست مۇھەممەتخاننى ئاتتى ۋە « ئى بەد بەخت، بىز مۇسۇلمان بولغىلى بىر يۈز يىل بولغان ئىدى، سەن يەنە مۇسۇلمانچىلىقتىن يۈز ئۆرىدىڭ، دىدى. ئىسان بۇغاخان ئاتتىن چۇشۇپ، قولىنى قازانغا سۈركەپ قارا قىلىپ، دوست مۇھەممەتخاننىڭ يۈزىنى قارا قىلدى». دوست مۇھەممەتخان ئۇيقىدىن ئويغىنىپ، خېلى تەپەككۈر قىلىپ تۇرۇپ، ئانىسىنىڭ ئۆيىدىن مىڭ پۇشايمان قىلىپ چىقتى. غۇسلى قىلدى. ئۆگەي ئانىسىنى ئېلىپ ياتقىنى شۇ بولدى. خەلق بېرىپ مەۋلانا ئەتتارغا غەلۋە قىلىپ : سىز خانغا پەتىۋا بېرىپ بۇ بالاغا سالدىڭىز، دىدى. ھەزرىتى مەۋلانا ئەتتار : مەن پەتىۋا بەرمىدىم، ئۆگەي ئانىڭىزنى ئېلىش سىزگە راۋا، چۈنكى سىز مۇسۇلمان ئەمەس دىدىم، دىدى. دوست مۇھەممەتخان ھەم شۇنداق دىدى: مەۋلاناغا دەخلى قىلماڭلار، مەن 7 نەپەر ئالىمنى ئۆلتۈردۈم. قۇلۇمدا قىلىچ تۇتۇپ تۇرۇپ، مەۋلانادىن سورۇدۇم، ماۋلانا: مەۋلانا« سىزگە راۋا»دىدى. خاتالىق مەندىن ئۆتتى. مەۋلانا بىچارە قانداق قىلسۇن، دىدى. دوست مۇھەممەتخان كېسەل بولۇپ 6 كۈن يېتىپ 7- جاھان بىلەن خوشلاشتى. ئابا بەكرى مىرزىنىڭ ئانىسى جىماك ئاغانى دوست مۇھەممەتخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن، مۇھەممەت مىرزا ھەيدەر نىكاھىغا ئالدى. سانسىز مىرىزىنىڭ ئىككى ئوغلى بولۇپ، ئۇلار ئابابەكى مىرزا ۋە ئۆمەر مىرزىلار ئىدى. مۇھەممەت ھەيدەر مىرزىنىڭ ئىككى ئوغلى تۇغۇلدى : 1) مۇھەممەت ھۈسىيىن مىرزا، 2) سىيىد مۇھەممەت مىرزىلار ئىدى. مۇھەممەت ھەيدەر مىرزا ئابا بەكرى مىرزىغا ناھايتى ياخشى مۇئامىلە قىلدى. چۈنكى ئۇ ئۆزىنىڭ بىر تۇققىنىنىڭ ئوغلى ئىدى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا چوڭ ئابرۇيلۇق، دۆلەتمەن ۋە خاراكتېرى ساددا كىشى ئىدى. ئابابەكرى مىرزا قەشقەردىن قېچىپ كېلىپ، ياركەنتكە كېلىپ، ياركەنتنى ئىشغال قىلىپ ئولتۇردى. تاغىسى ھەيدەر مىرزىغا ئەرز ئەۋەتتى. «ياركەنت بىر قۇللىرىنىڭ باشقۇرۇشىدا ئىدى. مەن مەن ھەم قۇل دىيىلسە قۇللىرى، پەرزەنت دىيىلسە پەرزەنتلىرى دەپ ئۈمىت قىلىمەن» دىگەنلەرنى يازغان ئىدى. بۇ مەكتەپنى ئابابەكرى مىرزىنىڭ ئانىسى جىماك ئاغا ھەيدەر مۇھەممەت مىرزىغا يەتكۈزدى. مۇھەممەت مىرزا ھەيدەر ئاڭلاپ، ياركەنت بىر كىشىنىڭ باشقۇرۇشىدا ئىدى. بىزگە ئىشىنىپ، بېرىپ ئىگەللەپ ئولتۇرۇپتۇ دەپ قۇبۇل قىلدى. ئابابەكرى مىرزا ئىككى- ئۈچ يىل مۇھەممەت ھەيدەر مىرزىغا سوغا- تارتۇق ئەۋەتىپ ياخشى مۇئامىلە قىلدى. ھەيدەر مىرزا ئۆز ئىشلىرىدا ياراملىق كىشلەرنىڭ قەدىرىنى بىلمىدى. بەگ ئوغانلىرى ۋە ئىشقا يارىغۇدەك كىشلەر مۇھەممەت مىرزىدىن بىزار بولۇپ، ئابابەكرى مىرزىغا كېلىشنى ئىختىيار قىلدى. ياراملىق ئادەملەرنىڭ كۆپ قىسىمى قېچىپ كېلىپ، ئابابەكرى مىرزىغا قوشۇلدى. شۇنداق بولۇپ مىرزا ئابابەكرىگە 3000 كىشى توپلاندى. مىرزا ئابربەكرى ھەر ئايدا بىر ئۆينى تالانتى (بىر ئۆي غەزنىنى خىراجىتىگە بېرەتتى) ئاقسۇ، قەشقەر ۋە خوتەندىن ئادەملەر ئۇنىڭغا توپلاندى.
    خوتەندە خان نەزەر مىرزا ۋە قۇل نەزەر مىرزا دىگەن ئىككى كىشى بار بولۇپ، ئۇلار مۇھەممەت ھەيدەرنىڭ بابىسى بىلەن بابىسى بىر تۇققان ئىدى. مۇھەممەت مىرزىنىڭ بابىسى سىيىت مۇھەممەت مىرزىغا ئۇلار كېلىپ ھەر ئايدا بىر قېتىم كۆرۈنۈش قىلىپ، رۇخسەت بېرىلگەندە قايتىپ كېتەتتى. بۇ رەسمىيەتنى قۇل نەزەر مىرزا بىلەن خان نەزەر مىرزىلار يوقاتتى. ھەيدەر مىرزا بۇ سەۋەپتىن ئۇلاردىن رەنجىپ قالدى. مىرزا ئابابەكرى تاغىسى ھەيدەر مىرزىدىن خوتەنگە ئۇلارنى يوقىتىش ئۈچۈن رۇخسەت تىلىدى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا رۇخسەت بەردى. ئابابەكرى مىرزا خېلى نۇرغۇن ئەسكەر تارتىپ خوتەنگە باردى. خان نەزەر مىرزا ۋە قۇل مىرزىلار مىرزا ئابابەكرى بىلەن كېلىشىپ تۈزۈشكە قارار قىلىشتى. كېلىشىم تۈزۈلۈپ قەسەم ئىچەر چاغدا ھىلە قىلىپ، مىرزا ئابابەكرى قۇل نەزەر مىرزا قۇل بىلەن خان نەزەر مىرزىنى تۇتۇپ ئۆلتۈردى. خوتەننى ئىشغال قىلىپ قايتتى. مىرزا ئابا بەكرى خوتەننى ئىشغال قىلغاندىن كېيىن، تاغىسى ھەيدەر مۇھەممەت مىرزىغا قارىشى مۇستەقىللىق ئېلان قىلدى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا ئەسكەر تەييار قىلغاندا، يەنە ھىلە قىلىپ ئەرز ئەۋەتىپ : مەن سىزنىڭ قولىڭىز، لېكىن بەگلەر مېنى سىزگە يامان كۆرسىتىپتۇ، مەن بەگلەردىن قورقىمەن، بەگلەر بولمىسا كۆرۈشۈشكە باراتتىم، دىگەن مەزمۇنلارنى ئۇقتۇردى. ئانىسى جىماك ئاغا خانىم يەنىمۇ سۆز قوشۇپ يەتكۈزدى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا ساددىلىق قىلىپ يېنىدىكى 3 نەپەر چوڭ بەگنى بەدەشخان تەرەپكە ئەۋەتىۋەتتى. مىرزا ئابا بەكرى بۇ خەۋەر يەتكەندىن كېيىن كۆپ خوشال بولدى. دەرھال تەييارلىنىپ قوشۇن ئېلىپ چىقىپ، يېڭىسارنى ئىشغال قىلدى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا ئادەملىرىنى يېنىدىن چىقىرۋەتكىنىگە پۇشايمان قىلدى. پايدا قىلمىدى. شۇنداقتىمى ئەسكەر توپلاپ ياركەنتكە كەلدى. مىرزا ئابا بەكرى 3000 نەپەر ئاتلىق ئەسكەر، 1000 نەپەر مىلتىقچى پىيادە ئەسكەر بىلەن تەييارلاندى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا 30.000 ئەسكەر بىلەن كەلدى. لېكىن ئەسكەرنى ئىشقا سېلشقا ياراملىق قوماندان، بەگە يوق ئۈچۈن ئابا بەكرى مىرزىدىن يېڭىلىپ چېكىندى. چارىسىز بولۇپ يۇنۇسخانغا كىشى ئەۋەتتى. يۇنۇسخان ئابا بەكرى مىرزىنى سەل چاغلاپ 20.000 ئەسكەر بىلەن كەلدى. ھەيدەر مۇھەمەت مىرزا بارلىق ئەسكىرىنى ئېلىپ بىرلەشتۈرۈپ كەلدى. ئابا بەكرى مىزا 50.000 ئەسكىرى بىلەن چىقىپ يۇنۇسخاننى مەغلۇپ قىلدى. يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مىرزىلا قەشقەرگە باردى. يۇنۇسخان مۇڭغۇلىستانغا ئۆتتى. مۇھەممەت مىرزا قەشقەردە قالدى. يۇنۇسخان بۇ ۋەقەنىڭ 2- يىلى 60 مىڭ ئەسكەر بىلەن ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا بارلىق ئەسكىرى بىلەن ئابا بەكرى مىرزىغا قارىشى كەلدى. يۇنۇسخان قارلىغاچ يارىغا چۈشتى. ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا «ئەچكۈچى»① دىگەن يەرگە چۈشتى. ئابا بەكرى مىرزا شەھەرگە قامىلىپ تۇرۇپ ئۇنىڭ 5000 ئەسكىرى چكىنىپ، باتۇر قوماندانلىغىدا تەييارلاندى. ئابا بەكرى مىرزا تاغىسى ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا بار تەرەپكە ھۇجۇم قىلماي، يۇنۇسخان تەرەپكە يۈزلەندى. پىيادە ۋە ئاتلىق بولۇپ، بىر تۈركۈم ئەسكەر ئەۋەتتى. ئۇرۇش باشلاندى. يۇنۇسخان پىشىن نامىزىنى ئۆتەپ ئولتۇرىۋىدى، بىر كىشى كېلىپ : ئاجايىپ ياخشى جەڭ بولدى، تاماشا كۆرەملىكى، دەپ خانغا ئېيتتى. يۇنۇسخان ھەم پۇتىدا كىپىش كىيگەن ھالىتى بىلەن جەڭ تاماشىسىنى كۆرۈشكە كەلدى. قىززىق جەڭ بولۇپ تۇراتتى. يۇنۇسخاننىڭ ئەلەم شەيخ باتۇر دىگەن باتۇرى خاننىڭ قاراپ تۇرغان يېرىدە بىر ئىشنى كۆرسىتەي دەپ ئىلگىرى يۈردى. يۇنۇسخان بىر يا ئۈستىدىن تۆۋەنگە چۈشتى. ئۈستۈنكى ئەۋال ياخشى كۆرۈنمىدى دەپ، باتۇر پىيادە ئەسكەرلەرگە قاراپ ئات سالدى. پىيادە ئەسكەرنىڭ قولىدا سۇپەر تۇتۇغلۇق ئدى. باتۇرنىڭ ئېتى سۈپەردىن ھۈركۈپ باتۇرنى چالدى. (يىقىتتى). ئەلەم شېيخ باتۇرنىڭ ئۈستىدە جەڭ قىزغىن داۋام قىلاتتى. مىرزا ئابابەكرىنىڭ ئەسكىرى غەلبە قىلىپ كەتتى. يۇنۇسخاننىڭ ئەسكىرى مەغلۇپ بولۇپ قېچىپ يارغا چىقتى. يۇنۇسخان كۆرۈپ قاچقان ئەسكەرنى توختۇتاي دەپ يار ئۈستىگە چىقتى. يار بېشىدىكى ئەسكەر خاننى قاچتى دەپ چۈشىنىپ بىر يوللا قاچتى. يۇنۇسخان ئەسكەرنى تاپالماي دەپ تېز يۈردى. ئەسكەرلەر خاننى قاچتى دەپ پۈتۈن لەشكەر بىر يولى چېكىندى. ئابا بەكرى مىرزا 5000 كىشى بىلەن 90.000 كىشىنى باسۇرۇق قىلدى. يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مىرزا مەغلۇپ بولۇپ قېچىپ قەشقەرگە باردى. قەشقەردە ھەم تۇرالماي، يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مىرزىلارئاقسۇغا باردى. شۇنىڭ بىلەن قەشقەر ھەم ئابا بەكرى مىرزىنىڭ قولىغا چۈشتى.
     يۇنۇسخان قايتا ئەسكەر تەييارلاپ كەلگىچە كۈيئوغلى ئۆمەر شەيخ مىرزا (ئۆز بەگ خانى) بىلەن ئۇنىڭ ئىنىسى ئەھمەت مىرزىلارنىڭ ئوتتۇرسىغا قارىمۇ- قارىشلىق تۇغۇلۇپ، ھەر ئىككى مىرزا يۇنۇسخانغا ئەلچى ئەۋەتىپ، يۇنۇسخاننى ئېلىپ بېرىپ يۇنۇسخان ئۇلار ئوتتۇرسىدىكى قارىسلىقنى سۈلھى قىلدى. مىرزا سۇلتان ئەھمەت بىلەن ئۆمەر شەيخنى ئوتتۇرىدىن چىقىرىپ تاشلاپ، تاشكەنتنى يۇنۇسىانغا بەدى. يۇنۇسخان تاشكەنتتە ئورۇنلىلشىپ تۇرۇپ ۋاپات بولدى.
    (مىرزا ئابا بەركرىنىڭ باشقا ئەھۋاللىرى سۇلتان ۋاقەسىدە بايان قىلىنىدۇ) شۇنىڭ بىلەن بىر قانچە ۋاقىتتىن كېيىن سۇلتان يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەمەت مىرزىلا ۋاپات بولدى. يۇنۇسخاننىڭ سۇلتان مەھمۇدخان ، سۇلتان ئەھمەتخان دىگەن ئوغۇللىرى قالدى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
    ① ئەچكۈچى - ياركەنت ناھىيىسىدىكى بىر يېزا ئىسىمى.

yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
12-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 14:01
                                سۇلتان مەھمۇدخان

       يۇنۇسخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن سۇلتان مەھمۇدخان تاشكەنت، ئۇراتىپە، خوجەند، تۈركىستانغا خان بولدى. سۇلتان ئەھمەتخان ئاقسۇ، كۇچار ۋە چالىش (كورلا- قەشقەر)، تۇرپان قاتارلىق مۇڭغۇلىستانغا ئومۇمى ۋالى بولدى. سۇلتان شاھ بىھكخان - شاھ بۇراقخان ئوغلى بولسا، سۇلتلان مەھمۇدخانغا خىزمەتكار ئىدى. سۇلتان مەھمۇدخان تۈركىستاننى شاھ بىكخانغا ئىنئام قىلدى. بۇ سەۋەپتىن قازاقنىڭ تۆرىلىرى رەنجىپ، بىزنىڭ دۈشمىنىمىزنى تەربىيلىدى – دىدى. سۇلتان مەھمۇدخان ئۇنىڭغا ياردەم بېرىپ، بۇخارا ۋە سەمەرقەنت قاتارلىق پۈتۈن مىساۋرا ئۇننئەھرىرگە پادىشا بولدى. شاھ بىكخان پادىشا بولغاندىن كېيىن ئاۋال باشلاپ سۇلتان مەھمۇدخاننى مەغلۇپ قىلىشقا قەدەم قويدى. سۇلتان مەھمۇدخان ئىنىسى سۇلتان ئەھمەتخانغا بۇ توغرلىق ئەھۋال يەتكۈزۈپ كىشى ئەۋەتتى. سۇلتان ئەھمەتخان ئۆز ئورنىدا چوڭ ئوغلى مەنسۇرخاننى قويۇپ، ئۆزى نۇرغۇن چىرىك بىلەن ئاكىسىنىڭ ياردىمى ئۈچۈن باردى. ھەر ئىككى خاننىڭ ئەسكىرى تۇلۇغى بىلەن توپلىنىپ بولماي تۇرۇپ شاھ بىكخان تېز ۋە ئالدىراشلىق بىلەن 30.000 ئەسكەر بىلەن كاساندا توسۇپ تۇرغان ئىدى. ئۇلار بىپەرۋالىق قىلىپ خەۋەرسىز قالدى. شاھ بىكخان ئۆتۈپ كەتتى. لېكىن ئەھۋالنى خانلارغا مەلۇم قىلالمىدى. سۇلتان مەھمۇدخان ۋە سۇلتان ئەھمەتخان 15.000 كىشى بىلەن شاھ بىكخانغا قارىشى چىقتى. لېكىن خانلارنىڭ يېنىدا قابىلىيەتلىك ئاز بولغانلىقتىن، ئۇرۇشتا خانلار مەغلۇپ بولدى. ھەر ئىككى خان ئەسىر بولۇپ قولغا چۈشتى. شاھ بىكخان سۇلتان مەھمۇدخان ۋە سۇلتان ئەھمەتخانلارغا ئات بېرىپ ئاقۇغا قايتىشقا رۇخسەت بەردى. سۇلتان ئەھمەتخان ناھايتى دىيانەتلىك كىشى ئىدى. ھەرگىز تاھارەتسىز يۈرمەيتى. شەرىئەتتىن قىلچە تاشقىرى ئىش قىلمايتى. ئۆزى مەردانە، جاسارەتلك ۋە يۈرەكلىك پادىشا ئىدى. بۇ مەغلۇبىيەت بىلەن ئاقسۇغا كەلدى. نۇرغۇن ئەسكەر توپلاپ تەييارلىق قىلماقچى بولدى. ئەمما ئىنتىقام ئالغۇچە ئەجەل پۇرسەت بەرمىدى. ئاقسۇدا دەپنە قىلىندى. سۇلتان مەھمۇتخان ئاقسۇ ۋە مۇڭغۇلىستاننىڭ خانلىغىنى ياراتماي تاشكەنتكە باردى. شاھ بىكخان بەش ئوغلى بىلەن تۇتۇپ بىرلىكتە شەھىت قىلدى. شەيىخ مۇسلىھىمددىن خوجەندىنىڭ مازارىدا دەپنە قىلىندى.

     بۇ ئىككى مىسرا سۇلتان مەھمۇدنىڭ شېئىرىدىندۇر:

     شېئىر

    «ئەھلى ئالەم بىرلە ئالەمدىن ۋاپا تاپماس كىشى،
     ئى خوش ئول ئازا دە كى، ئالەم بىلەن يوقتۇر كىشى.»
yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
13-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 19:19
   
           سۇلتان سەئىدخان سۇلتان ئەھمەتخان ئوغلىنىڭ داستانى

      سۇلتان مەھمۇدخان، سۇلتان ئەھمەتخانلار ئەخسى دىگەن جايدا ئۇرۇشتا شاھ بىكخاننىڭ قولىغا ئەسىر چۈشۈپ، يۇرتى ئاقسۇغا قايتتى. سۇلتان ئەھمەت ئوغۇللىرىنىڭ ئارىسىدا سۇلتان سەئىدخانغا كۆپ مۇھەببەتلىك ۋە مايىل ئىدى. ئۇرۇشقا ئۇرۇشقا بارغاندا بىللە ئېلىپ بېرىپ ، سۇلتان ئەھمەتخان ئۇرۇشتا جاراھەتلىك بولۇپ قالغانلىقتىن، شاھ بىكخاننىڭ قولىدا قالغان ئىدى. سۇلتان ئەھمەتخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن، سۇلتان سەئىدخان قېچىپ مۇڭغۇلىستانغا كېلىپ كېلىپ قىرغىزلارغا خان بولدى. سۇلتان خېلىل بىلەن سۇلتان سەئىدخان قىرغىز مۇڭغۇلىستاننى باشقۇرۇپ تۇرغاندا، مەنسۇرخان، سۇلتان سەئىدخان ۋە خېلىل سۇلتانلارنىڭ ئۈستىگە ئەسكەر ئېلىپ كەلدى. بۇلار ئالمۇتىدا ئۇچرۇشۇپ قاتتىق جەڭ بولدى. مەنسۇرخان ئۇرۇشتا غالىپ بولدى. خېلىل سۇلتان قۇتۇلۇپ ئەنجانغا كەلدى. سىيىد مۇھەممەت مىرزا، سۇلتان ئېلى مىرزا بەگچەك توبرا، تويخۇتلار ئەنجاندا جېنىبەگ سۇلتاننىڭ خىزمىتىدە بولدى. بۇلارغا بۇيرۇپ سۇلتان خېلىلنى شەھىت قىلدى. سۇلتان سەئىدخان بىر قانچە ۋاقىت مۇڭغۇلىستاندا يۈردى. ئاقىۋەت ناچار بولۇپ شاھ بىكخان ئاغام خېلىل سۇلتان ۋە سۇلتان مەھمۇدخانلارغا رىئايە قىلدى دىگەن قاراش بىلەن ئەنجانغا كەلدى. بۇ چاغدا جانىبىك سۇلتان ئاتتىن يىقىلىپ مىڭىسى زەربە يىدى. بەزىدە مۇسۇلمانچىلىققا قەدەم قوياتتى. بەزى چاغدا زالىملىققا قەدەم قوياتتى. ئەھۋالى بىر ھالدا ئەمەس ئىدى. سۇلتان سەئىدخاننىڭ كەلگەنلىگىنى جانىبىك سۇلتانغا خەۋەر يەتكۈزدى. جانىبىك سۇلتان مەن جاللات ئەمەس، مۇڭغۇل سۇلتانى قويۇپ بەرسۇن دىدى. بۇ سۆزنى قىلغاندا مۇسۇلمانچىلىق ھاۋاسى چۈشۈپ ئىدى. ئەنجاندا شاھ بىكخاننىڭ خوجا باتۇر ئىسىملىك بىر ئەربابى بارئىدى. جانىبىك سۇلتاننىڭ ئاتاقلىق ۋەزىرى ئورنىدىكى كىشى ئىدى. بۇ كىشى دىۋانە (ساراڭ مىجەز) بولسىمۇ مەمىلكەتنى ئىدارە قىلىشقا كۈچلۈك ئىدى. شاھ بىكخاننىڭ بۇيرۇغى يېتىپ كېلىشى بىلەن خوش بولدى. شاھ بىكخان بۇ سۆزدىن يەنە يېنىۋالىدۇ، ئەمما ماڭا شۇنچىلىك باھانە بەس، دىدى. سۇلتان سەئىدخانغا خوجا باتۇر ناھايتى ياخشى مۇئامىلە قىلىپ قارىشى ئالدى. مەجلىس ئېچىپ بىللە ئولتۇرۇپ ئىدى. يەرنە بىر خىزمەتچى يەنە بىر يارلىق ئېلىپ كەلدى. «مۇڭغۇل سۇلتاننى خوجا باتۇر يوق قىلسۇن» دىگەن مەزمۇندا ئىدى. لېكىن خوجا باتۇر مۇسۇلمان كىشى ئىدى. بۇيرۇق ئېلىپ كەلگەن خىزمەتچىگە كەتكەن كىشىنى مان قايدىن تاپاي دىدى. خىزمەتكار : كەتكەن كىشىنى مەن تاپاي، ئۇ سىزنىڭ يېنىڭىزدا ئولتۇرۇپتۇ، دىدى. خوجا باتۇرنىڭ كاتتىق ئاچچىغى كېلىپ بىر چوڭ ياغاچنى تىشىپ خىزمەتكارنىڭ بوينىغا سالدۇردى ۋە :«سىزمۇ دۆلەتخۇر، بىزمۇ دۆلەتخۇر تۇرۇپ شۇنداق سۆز قىلامسىز»، دىدى. خوجا ئېلى باتۇر سۇلتان سەئىدخانغا كۆپ ياخشى ئىززەت، ھۆرمەت قىلىپ، 6 نەپەر ياخشى كىشنى ھەمرا قىلىپ قاچۇرۋەتتى. بۇ كىشلەرنىڭ بىرى مەۋلانا خولقى بولۇپ، ئالىم ۋە شائىر ئادەم ئىدى. ئىككىنچى خىۋاجەسالىھ – قابىلىيەتلىك قوماندان ئەرباپ ئىدى. ئۈچىنچىسى موللا يۈسۈپ قەشقىرى، تۆتىنچىسى گاداري بەردى ساياھەتچى ئىدى. بەشىنچىسى مىر ئەھمەت كۆپ يۈگۈرگەن، شىجائەتلىك كىشى ئىدى. ئالتىنچىسى خىزمەتكار جالالەر بولۇپ، مەۋلانا خولقى تالىپ شەكىلدە، خىۋاجە سالىھ ۋە مەۋلانا سودىيەر شەكىلدە، مىر ئەھمەت ۋە جالال مىر ئاخۇر شەكىلدە ئىدى. بۇلار قېچىپ بەدەخشانغا كەلدى. بۇ چاغدا مىرزىخان مىرزا – سۇلتان مەھمۇد ئوغلى سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئالدىغا چىقىپ ئىززەت ۋە ھۆرمەت بىلەن بەدەخشاننىڭ پايتەختى زۇپەر قەلئەسىگە چۈشۈردى. بۇ يەردىن كابۇلغا بابۇر پادىشا قېشىغا ئۆتۈپ كەتتى. بابۇر پادىشا سۇلتان سەئىدخاننى ناھايتى ئىززەت قىلدى. بابۇر پادىشانىڭ ئانىسى قۇتلۇق نىگار خانىم بىلەن سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئاتىسى سۇلتان ئەھمەتخان بىر تۇققان ئىدى. دىەك، ھەر ئىككىسى بىر كىشىنىڭ نەۋرىلىرى ئىدى.

دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
14-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 19:24
                 بابۇر پادىشانىڭ قىسقىغىنە تەرجىمھالى ھەققىدە

    بابۇر پادىشا مۇسۇلمان ۋە ئادىل، شەپقەتلىك، پاكىزە، دىنپەرۋەر، كەمتەر خاراكتېرلىك كىشى بولۇپ، خۇش تەبىئەت، چىرايلىق سۆزلۈك، پارىس، تۈركى شېئىرلارنى ياخشى يازىدىغان شائىر ئىدى. بۇ ئىككى مىسرا باتۇرنىڭ شېئىرىدىندۇر.

      شېئىر   (پارىسچە)

      نەۋرۇز، نەۋ باھار، مەي دىلبىران خوش،
      بابۇر ئەش كوش كى ئالەم دۇ بارا ينسىت.

      تەرجىمىسى:

     يېڭى يىل باھارى كەلگەچ مەي بىرلە دىلبىرىن خوش،
     بولسۇنكى قىلغىل ئشرەت بابۇر، ئالەم ئىككىنچى كەلمەس.

     بابۇر پادىشا - ئۆمەر شەيخ مىرزىنىڭ ئوغلى، ئۆمەر شەيخ مىرزا - ئەبۇسەئىد مىرزىنىڭ ئوغلى، ئەبۇسەئىد مىرزا - مۇھەممەت مىرزىنىڭ ئوغلى، مىرزا كوراگان - ئىمىر تۆمۈر كوراگاننىڭ ئوغلى ئىدى.
    بابۇر پادىشانىڭ ئوغلى ھۇمايۇن پادىشا، ھۇمايۇن پادىشانىڭ ئوغلى جالالىددىن پادىشا، جالالىددىننىڭ ئوغلى ئەكبەر پادىشا، ئەكبەر پادىشانىڭ ئوغلى جاھانگىر پادىشا، جاھانگىر پادىشانىڭ ئوغلى شاھى جاھان پادىشا، شاھى جاھان پادىشانىڭ ئوغلى ھەزرىتى ئۇرانشاھ پادىشادۇر. سۇلتان سەئىدخان باتۇر پادىشانىڭ قېشىدا تۇرغان چاغدا خاننىڭ خوتۇنى بىر ياخشى ئوغۇل تۇغدى، دەپ خەۋەر كەلدى. سۇلتان سەئىدخان بابۇر پادىشا بىلەن ئىتتىپاق قىلىپ، يېڭى تۇغۇلغان ئوغلىغا ئابدۇلرەشىت دەپ ئىسىم قويدى. سەئىد مۇھەممەت مىرزا ۋە سۇلتان ئېلى مىرزا، بىكچەك ۋە پىشكە مىرزىلار ۋە توبرە نۇيغۇتلار ئەنجاندا ئىدى. بۇلار نۇرغۇن مۇڭغۇل ۋە باشقا جىنىس ئادەملەرنى توپلاپ بىرلىشىپ، جانبىك سۇلتاننى قوغلاپ چىقىرىپ، سۇلتان سەئىدخانغا كىشى ئەۋەتىپ تەكلىپ قىلدى. سۇلتان سەئىدخان قاسىمخاننىڭ قېشىغا زىيارەتكە باردى. بۇ چاغدا قازاقنىڭ خانلىغى قاسىمخانغا نۆۋەت يەتكەن ئىدى. قاسىمخان شەۋكەتلىك پادىشا بولۇپ، جوجىخاندىن كېيىن ھېچبىرخان قاسىمخاندىن دۆلەتلەك (ئابرۇيلۇق) بولمىغان ئىدى. مەسلەن : ئۇنىڭ ئەسكىرى مىڭ- مىڭدىن (1.00.000) بىر مىليۇندىن ئارتۇق ئىدى. قاسىمخان سۇلتان سەئىدخانغا ناھايتى ياخشى ھۆرمەت بىلەن ئالدىغا چىقىپ مۇئامىلە قىلدى.

ئەركەم تورى
ﺋﻪﺳﻜﻪﺭﺗﯩﺶ : ﺗﻮﺭ ﺑﯧﻜﯩﺘﯩﻤﯩﺰﺩﻩ ﯞﻩﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﻤﯩﺰﺩﻩ ﺩﯙﻟﻪﺗﻨﯩﯔ ﺗﯜﺭﻟﯜﻙ ﻗﺎﻧﯘﻥ - ﺳﯩﻴﺎﺳﻪﺕ ﭘﻪﺭﻣﺎﻧﻠﯩﺮﯨﻐﺎ ﺧﯩﻼﭖ ﻣﺎﻗﺎﻟﯩﻠﻪﺭ ﯞﻩ ﻳﻮﻟﻼﻧﻤﯩﻼﺭﻧﻰ ، ﺳﯜﺭﻩﺗﻠﻪﺭﻧﻰ ﻳﻮﻟﻼﺷﻘﺎ ﺑﻮﻟﻤﺎﻳﺪﯗ.
ﺑﯚﻟﮕﯜﻧﭽﯩﻠﯩﻚ ، ﻗﯘﺗﺮﺍﺗﻘﯘﻟﯘﻕ ﺧﺎﺭﺍﻛﺘﺮﯨﺪﯨﻜﻰ ﻣﺎﻗﺎﻟﯩﻠﻪﺭﻧﻰ ﻳﻮﻟﻠﯩﻐﺎﻥ ﺋﺎﭘﺘﻮﺭﻻﺭ ﺋﺎﻗﯩﯟﯨﺘﯩﮕﻪ ﺋﯚﺯﻯ ﻣﻪﺳﺌﯘﻝ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ . ﺗﻮﺭ ﭘﻮﻧﻜﯩﺘﯩﻤﯩﺰ ﮬﯧﭽﻘﺎﻧﺪﺍﻕ ﻣﻪﺳﺌﯘﻟﯩﻴﻪﺗﻨﻰ ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ ﺋﺎﻟﻤﺎﻳﺪﯗ . ﺋﯚﺯ ﺗﻮﺭ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﺘﯩﻤﯩﺰﻧﯩﯔ ﺳﺎﻏﻼﻡ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻲ ﻗﯩﻠﯩﺸﻰ ﯞﻩ ﺗﻮﺳﺎﻟﻐﯘﺳﯩﺰ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻟﯩﺸﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺑﯘ ﻣﯘﻧﺒﻪﺭﻧﻰ ﺋﯚﺯ ﻛﯚﺯ ﻗﺎﺭﭼﯘﻗﯩﯖﯩﺰﺩﻩﻙ ﺋﺎﺳﺮﯨﺸﯩﯖﯩﺰﻧﻰﺋﯜﻣﯩﺪ ﻗﯩﻠﯩﻤﯩﺰ.
ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﻰ ﭘﯘﺷﺎﻳﻤﺎﻥ ، ﺋﯚﺯﯛﯕﮕﻪ ﺩﯛﺷﻤﻪﻥ . ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻨﻰﺳﯚﻳﮕﯜﭼﯩﻠﻪﺭ ﺋﯚﺯ ﻧﻪﺭﺳﯩﺴﯩﻨﻰ ﻗﻪﺩﯨﺮﻟﻪﻳﺪﯗ .

ئاخىرىدا ھەربىر كۈنىڭىزنىڭ خۇشاللىق تىلەيمىز !