ئورخۇننى قوللامسىز؟ مۇنبەر خېتىنى نورمال كۆرەلمىگەنلەر مۇنبەرنى ئىشلىتىش قوللانمىسى Munber hetni Nurmal Korelmigenler
قورال ئىشىلتىش ئادرېسىنى كۆچۈرۈش | ساقلىۋېلىش | پىرىنتىرلاش
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
باش يازما  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-21 13:20

 تەڭرى قامچىسى- ئاتتىلا

باشقۇرۇش ئەسكەرىتمىسى: بۇ يازمىغا Yawuz تەرىپىدىن نادىرلاندى (2008-04-09)
[attachment=13]                                                           
                                                          

بايانات: بۇ ئەسەرنىڭ توردىكى ھوقۇقى پەقەت ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتىگىلا تەۋە، بۇ ئەسەرنى يوللىغۇچى ۋە تور بېكەت باشلىقلىرىنىڭ رۇخسىتىسىز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ئېلىكتىرونلۇق كىتاپ قىلىپ تارقىتىشقا رۇخسەت قىلىنمايدۇ.

                     ھۆرمەت بىلەن: ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتى 


تەڭرى قامچىسى- ئاتتىلا

(يۈسۈپچان ياسىن)


كىرىش سۆز



    ھۇنلار بۇنىڭدىن تۆت-بەش مىڭ يىللار ئىلگىرى ئېلىمىزنىڭ شىمالى تەرەپلىرىدە ياشىغان قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇلار مەملىكىتىمىزنىڭ كەڭ زىمىنىنى ئېچىش ۋە پارلاق مەدەنيىتىنىڭ شەكىللىنىشىدە ناھايتى زور رول ئوينىغاندى.
    ئېلىمىز مەنبەلىرىدىن مەلۇم بولغىنىدەك، ھۇنلار مىلادىيىدىن بىر قانچە مىڭ يىللار بۇرۇنلا ئوتتۇرا ئاسىيادا پائالىيەت ئېلىپ بېرىشقا باشلىغان. مىلادىيدىن بۇرۇنقى 4- ئەسىردىن باشلاپ، ھۇنلار ناھايتى قۇدىرەتلىك بىر سىياسى كۈچ سۈپىتىدە تارىخ سەھنىسىدە كۆرۈلۈشكە باشلىغان. مىلادىيدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىرگە كەلگەندە، ھۇنلاردا باتۇر تەڭرىقۇت (مىلادىيدىن بۇرۇنقى 209-174-يىللاردا تەخىتتە ئولتۇرغان) ئىسىملىك بىر مەشھۇر داھى ئوتتۇرغا چىقتى. باتۇر تەڭرىقۇت قەدىمكى زامان دۇنيا تارىخىدىكى قۇدىرەتلىك دۆلەت-ئاسىيا ھۇن ئېمپىرىيىسىنى قۇردى، بەزى تارىخشۇناسلار باتۇر تەڭرىقۇتنى ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدىكى «ئوغۇزخان» بىلەن بىر كىشى دەپ قارايدۇ.
      باتۇر تەڭرىقۇتتىن 600 يىل كېيىن، ياۋروپادا ئوتتۇرغا چىققان ئاتتىلا ئۇلۇغ بوۋىسى باتۇرنىڭ روھى ۋە ئىش-ئىزلىرىغا ۋارىسلىق قىلىپ، ئۇنى تېخىمۇ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈردى. ئاتتېلا ئۆزىنىڭ دۆلەت ئىدارە قىلىش جەھەتتىكى دانىشمەنلىكى، ھەربى ئىشلار جەھەتتىكى يۈكسەك تالانتى ۋە دىپلوماتىيە جەھەتتىكى ماھىرلىقى بىلەن ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسىنى ئەينى دەۋىر ياۋروپا دۇنياسىدىكى ئەڭ كۈچلۈك دۆلەتكە ئايلاندۇردى. ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسى ئاتتىلا دەۋرىدە مىسلىسىز دەرىجىدە قۇدىرەت تېپىپ، ياۋروپا خىرىستىئان دۇنياسىنى قاتتىق چۆچۈتكەن دەھشەتلىك بىر سىياسى كۈچكە ئايلاندى. ھەتتا، نامى مەشھۇر رىم ئېمپىرىيىسىمۇ ھۇنلارغا داۋاملىق تۈردە باج تاپشۇرۇش شەرتى بىلەن ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئاران ساقلاپ قالغان. مانا مۇشۇنداق قۇدىرەتلىك بىر سىياسى كۈچنى بارلىققا كەلتۈرگەن كىشى ئاتتىلا بولغاچقا، تارىختا ياۋروپا ھۇنلىرى «ئاتتىلا ھۇنلىرى»، ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسى بولسا، «ئاتتىلا ئىمپىرىيسى» دەپ ئاتالغان. ئاتتىلا ئىمپىرىيىسىنىڭ زىمىنى غەربتە ئاتلانتىك ئوكياندىن، شەرقتە ئىران، ھەتتا ئالتايغىچە،شىمالدا بالتىق دېڭىزىدىن جەنۇبتا دوناي دەرياسىغىچە سۇزۇلغان. ئاتتىلانىڭ ياۋروپا خىرىستىئان دۇنياسىدا پەيدا قىلغان كۈچلۈك تەسىرى تا بۈگۈنگە قەدەر ياۋروپا مىللەتلىرى تەرىپىدىن ياد ئېتىلىپ كەلمەكتە. مىسال قىلىپ ئېيتىدىغان بولساق، 1900-يىلى گېرمانىيە ئارمىيسى يىراق شەرققە يۈرۈش قىلغاندا، گېرمانىيە پادىشاھى ۋىلگېلىم ئۇلارغا مۇنداق نۇتۇق سۆزلىگەن: «بۇنىڭدىن مىڭ نەچچە يۈز يىل بۇرۇن، ئاتتىلانىڭ قوماندانلىقىدىكى ھۇنلارنىڭ ياۋروپادا ئېلىپ بارغان ھەيۋەتلىك ھەربىي يۈرۈشلىرى ۋە مۇقەددەس غەلبىلىرى، بۈگۈنگە قەدەر ياۋروپا مىللەتلىرىنىڭ ئەپسانە-رىۋايەتلىرىدە، شېئىر-قوشاق، داستانلىرىدا تەرىپلىنىپ ۋە مەدھىيلىنىپ كەلمەكتە. خۇددى شۇنىڭدەك، نېمىس مىللىتىنىڭ كۈچ-قۇدرىتىمۇ سىلەر ئارقىلىق بىز ئىگىلىگەن دۆلەتتە داستانغا ئايلىنىپ، نەچچە مىڭ يىللارغىچە تارقىلىپ يۈرسۇن».مانا بۇ ھۇنلارنىڭ، شۇنداقلا ئاتتىلانىڭ ياۋروپادىكى تەسىرىنىڭ نەقەدەر كۈچلۈك ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ.

ــــــــــــ
①«جۇڭگو بۈيۈك ئىنىسىكلوپېدىيسى»، خەنزۇچە دۇنيا تارىخى قىسىمى، 2-توم، 1010

    يۇقىردا ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك، ئاتتىلا ھەقىقەتەن ياۋروپا دۇنياسىدا كۈچلۈك تەسىر پەيدا قىلغاچقا، ئۇنىڭ نامى، بۈگۈنگە قەدەر ياۋروپا مىللەتلىرىنىڭ يازما ۋە ئېغىز ئەدەبىياتىدىكى ئاساسىي تېمىلارنىڭ بىرى بولۇپ كەلدى. ئاتتىلاغا بېغىشلانغان نۇرغۇن شېئىر، داستان، سەھنە ئەسەرلىرى، رومان، پوۋسىت ۋە ھېكايىلەر يېزىلدى.
     ئىتالىيە ئەدەبىيات تارىخىدا روكودېگلى ئارمىنىس(1583-يىلى)ۋە ئاسكانىئو لوناتى(16-ئەسىردە) نىڭ ئاتتىلانىڭ ھاياتى تەسۋىرلىنىدىغان داستانلىرى ئەينى ۋاقىتتا قايتا-قايتا نەشىر قىلىنغان. بېلمونت كاگنولىنىڭمۇ (1625-1628-يىللار) ئاتتىلا توغرۇلۇق بىر قانچە شېئىرلىرى بار. ماتئو نورىس «ئاتتىلا» (1672-يىلى) ناملىق بىر ئوپىرا يازغان. سەھنە ئەسەرلىرى ئىچىدە گېئوسىت ۋېردىنىڭ «ئاتتىلا» ناملىق ئوپىراسى ئەڭ مەشھۇر ئىدى. بۇ ئەسەر 1846-يىلى، ۋېنىتسىيە سەھنىلىرىدە ئوينالغان.
ئىسپانىيە ئەدەبىيات تارىخىدا كىرىستوبال دى ۋىرۇئېسنىڭ «ئەقىلدىن ئازغان ئاتتىلا» (1609-يىلى)، لۇئىس دى گۇۋارانىڭ «تەڭرى قامچىسى-ئاتتىلا» ناملىق تىراگىدىيلىرى بار.
فىرانسىيلىك يازغۇچىلاردىن پىئېر كورنىلنىڭ «ئاتتىلا» ناملىق بىر تىراگىدىيسى بار. ھېنرى بورنېر «ئاتتىلانىڭ تويى» (1880-يىلى) ناملىق درامىنى يازغان.
     ئىنگىلىزلاردىن ج. جورج ساين رانسفوردنىڭ «ئاتتىلا ۋە ھۇنلار» ناملىق رومانى 1837-يىلى ئېلان قىلىنغان.
     نېمىسلاردىن ئەڭ بۇرۇن زاكخارىئاس ۋېرنېر 1808-يىلى «ھۇن پادىشاھى ئاتتىلا» ناملىق رومانتىك تىراگىدىيسىنى ئېلان قىلغان. ئۇنىڭدىن كېيىن ھېنرىخ روستى (1853-يىلى)، جون مىخائىل سولتى(1865-يىلى)، ئالبېرت رومانن(1872-يىلى)، ئوتتو كونسېنت(1881-يىلى) ۋە ھېنرىخ ك.س.فون زىمېرمانن(1883-يىلى) قاتارلىقلارنىڭ دراممىلىرى كەينى-كەينىدىن مەيدانغا كەلگەن. بۇنىڭدىن باشقا يوسېف مارنىل(1847-يىلى) ۋە فىلىپ دان(1884-يىلى) قاتارلىقلارنىڭ ئاتتىلا ھەققىدىكى رومانلىرىمۇ خېلى شۆھرەت قازانغان.
     ھۇنلار (ۋىنگىرلار) ئاتتىلا ھۇنلىرىنىڭ ئەۋلادلىرى بولغاچقا، ھۇنگىرلارنىڭ ئەدەبىياتىدا ئاتتىلاغا بېغىشلانغان ئەسەرلەر ئالاھىدە ئورۇننى ئىگىلەيدۇ. مەشھۇر يازغۇچىلاردىن ئارانىي، گاردونىي، بانفىي، ۋالكاي ئاندراس ۋە گوسار ۋارىي ماتياس قاتارلىقلارنىڭ داستانلىرى ئىنتايىن مەشھۇر. 17- ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر داستانچى مىكلوس يازغان «ئاتتىلا» ناملىق ئېپىگراما ناھايتى شۆھرەت قازانغان. سەھنە ئەسەرلىرىدىن بېسېنىي گېئورگىنىڭ «بۇدانىڭ تراگېدىيسى» (1773-يىلى) ۋە «ئاتتىلا ۋە بۇدانىڭ تراگېدىيسى»(1787-يىلى)، ۋاژداپېتىرنىڭ «بۇدانىڭ ئۆلۈمى» كارولىينىڭ «ئاتتىلانىڭ ئۆلۈمى»(1890-يىلى) دوپسالاژۇسنىڭ «ئاتتىلا ۋە ئىلدىكو» ۋە خارسانىي كالماننىڭ «ئىلەك» (1924-يىلى) ناملىق تىراگېدىيىلىرى، ماركۇس لاسزلونىڭ «ئاتتىلا» (1912-يىلى) ۋە كونت بانفى مىكلوسنىڭ «ئۇلۇغ بەگ» (1912-يىلى) ناملىق درامىلىرى زور شۆھرەتكە ئىگە. بۇلارنىڭ ئىچىدە دوپسا، ماركوس ۋە خارسانىي قاتارلىقلارنىڭ ئەسەرلىرى سەھنىلەشتۈرۈلگەن. ژ ئارانىينىڭ «بۇدانىڭ ئۆلۈمى» (1864-يىلى) ناملىق داستانى، تومپا مىخائىلنىڭ «ھۇن پادىشاھى ئاتتىلا ھەققىدە» (1867-يىلى)، فۇلوپ ئاروننىڭ «ئاتتىلا»(1909-يىلى) ۋە «ئاتتىلانىڭ ئوغۇللىرى»(ئۈچ توم، 1885-1908-يىللار)، «پادىشاھ ئاتتىلا ھەققىدە داستان» (1909-يىلى) قاتارلىق ھېكايىلىرى زور تەسىر قوزغىغان. ئاتتىلا توغرىسىدا يېزىلغان رومانلاردىن مەشھۇرلىرى بالفىي ئالبېرت يازغان «تەڭرى قىلىچى ئاتتىلا» (1859-يىلىدىن باشلاپ بەش قېتىم نەشىر قىلىنغان)، ئۇلۇغ تارىخى رومان يازغۇچىسى گاردونىي گىزا يازغان «كۆرۈلمىگەن ئىنسان» (1914-يىلى) ۋە پىكار گىيۇلانىڭ «ئاتتىلا» قاتارلىق رومانلىرىدىن ئىبارەت.
     تۈرك ئەدەبىياتىدا ئاتتىلاغا بېغىشلانغان ئەسەرلەرمۇ خېلى كۆپ، بۇلارنىڭ ئىچىدە ئالاھىدە تەسىر قوزغىغانلىرى پەيامى سافانىڭ «ئاتتىلا» (1931-يىلى) ۋە ئاپتۇللاخ زىيا قازان ئوغلۇنىڭ «ئاتلىخان»(1942-يىلى) قاتارلىق رومانلىرى، ئەنۋەر بېخنان شاپوليونىڭ «ئاتتىلا» ناملىق ھېكايىسى، سەھنە ئەسەرلىرىدىن س.بەخزاتنىڭ «ئاتتىلانىڭ تويى» (1934-يىلى)، بەخچەت كەمال چاغلارنىڭ «ئاتتىلا»(1935-يىلى)، م.كەمال ئەرگىنەقۇتنىڭ «ئاتتىلا» (1935-يىلى) ۋە ناجى تانسەلنىڭ «ئاتتىلا» قاتارلىق درامىلىرى بار.
     ئاتتىلانىڭ پەۋقۇلئادە ھاياتى يەنە رەسساملارنىڭمۇ كۈچلۈك ئىلھامىنى قوزغىغان. مەسلەن، ئىتالىيىلىك داڭلىق رەسسام رافىللو سانتى (1520-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن) پاپا جۇلئۇس ∏نىڭ ھاۋالىسى بىلەن، ۋاتىكاندىكى ھىلودوروس ساريىغا بېغىشلاپ «س.لېئو بىلەن ئاتتىلانىڭ ئۇچرشىشى»ناملىق داڭلىق تام رەسىمىنى سىزغان .
     نېمىسلاردىن پېتىر كورنېلئوس (1867-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن)،جولىئوس سىكنور فون كارولسىفلد (1872-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن) قاتارلىقلارنىڭ ئاتتىلاغا بېغىشلاپ سىزغان بىردىن رەسىمى بار. نېمىس رەسسامى ۋىلھىم فون كالباك (1878-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن)نىڭ «ھۇن ئۇرۇشى» (كاتو ـ لونيا ئۇرۇشى) ناملىق تام رەسىمى ناھايتى داڭلىق ئاسما رەسىم ھېسابلىنىدۇ. ھۇنگر رەسساملىرىدىن چەممور (1899- يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن)نىڭ بۇداپېشتتىكى ۋېگادو سەنئەت سارىيىغا سىزغان «ئاتتىلانىڭ زىياپىتى» ناملىق تام رەسىمى ۋە فاكزكا فېرېنك (1925-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن)نىڭ «ئاتتىلارنىڭ توي كېچىسى»ناملىق تام رەسىمىمۇ زور شۆھرەت قازانغانىدى.
      ھازىر ھۇنگرىيىنىڭ پايتەختى بۇداپېشتتا ئاتتىلانىڭ ئاتلىق ھەيكىلى تۇرغۇزۇلدى .
    يېقىندىن بېرى ئامېرىكا ۋە ياۋروپادا ئاتتىلا ھەققىدە بىر قانچە فىلىم ئىشلەندى.
     ئاتتىلا ھەقىقەتەن ئۇلۇغ ئېمپىراتور ھېسابلىنىدۇ. چۈنكى، ھۇنلار ئاتتىلا دەۋىرىدە ئۆز تەرەققىياتىنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسىگە يېتىپ، دۇنيا تارىخىدا مەڭگۈ ئۇنتۇلماس ئىزلارنى قالدۇرغاندى. بۇ كىتابتا، ئەنە شۇ دۇنياغا مەشھۇر ئاتتىلانىڭ بىر پۈتۈن ھاياتى، ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيسىنى كۈچەيتىش يولىدىكى تۈرلۈك پائالىيەتلىرى، قوشنا ئەللەر بىلەن ئېلىپ بارغان ئۇرۇشلىرى ۋە ئۇنىڭ ياۋروپا خىرىستىئان دۇنياسىدىكى تەسىرى ھەمدە ياۋروپادىكى ھەر قايسى مىللەتلەر ئارىسىدا، ئاتتىلا توغرۇلۇق بارلىققا كەلگەن تۈرلۈك رىۋايەتلەر، شۇنداقلا ئاتتىلا ھۇنلىرىنىڭ ياۋروپا مەدەنيىتىگە قوشقان تۆھپىسى قاتارلىقلار بايان قىلىنىدۇ.





[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-03-14 11:20 دە قاي ]
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
1-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-22 14:33
بىرىنچى باب


 
ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسىنىڭ قۇرۇلۇشى




1. ھۇنلارنىڭ ئىرقىي تىپى




     ھۇنلارنىڭ ئەسىلى مەنبەسى بولغان تۈرك ئېتنىك تۈركۈمىنىڭ مىللەت سۈپىتىدە ئوتتۇرا ئاسىيا تۇپرىقىدا كۆرۈلىشى تارىخنىڭ ناھايتى قاراڭغۇ چاغلىرىغا يېتىپ بارىدۇ. تۈرك ئېتىنىك تۈركۈمى ئاپىرىدە بولغان قەدىم جاي توغرسىدا، 19-ئەسىردىن بېرى غەرب ئالىملىرى ئوتتۇرسىدا تۈرلۈك قاراشلار ئوتتۇرغا قۇيۇلۇپ كەلدى. س.كىلاپروت، ھاممېر، ۋ.سىموت، ۋىيدىمان، ئا.گاستېرىن، ھ.ۋامبىرىي، ن.ئارستوف ۋە ئى.ن.ھوممېر قاتارلىق شەرقشۇناس تۈركولوگلار خەنزۇچە مەنبەلەرگە ئاساسلىنىپ تۇرۇپ، ئالتاينى تۈرك ئېتنىك تۈركۈمىنىڭ ئانا يۇرتى، دەپ قارىدى. شۇنىڭ بىلەن، غەرب ئالىملىرى ئارىسدا تۈركى تىللىق مىللەتلەرنى ۋە ئۇلار بىلەن تارىختا يېقىن مۇناسىۋەتتە بولغان مۇڭغۇل-مانجۇ ئېتىنىك توپلىرىنى «ئالتاي مىللەتلىرى»، ئۇلارنىڭ تىلىنى «ئالتاي تىللىرى» دەپ ئاتايدىغان خاس ئاتالغۇ ئوتتۇرىغا چىقتى. بۇ ئالىملارنىڭ يازما مەنبەلەر ئاساسىدا ئوتتۇرغا قويغان ھۆكۈمى، كېيىن ئارخېئولوگىيلىك تەتقىقاتلار نەتىجىسىدە تولۇق ئىسپاتلاندى. رۇس ئارخېئولوگلىرىدىن س.ۋ.كىسېليېۋ ۋە س.س.چىرنىكولارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا ئېلىپ بارغان ئارخېئولوگىيلىك تەكشۈرۈش ھەركىتى نەتىجىسىدە مەلۇم بولدىكى، «براكسىفال(يۇملاق باش) جەڭگىۋار ئاق ئىرق» كىشىلىرى تاش دەۋىرىنىڭ دەسلەپكى چاغلىرىدىن بېرى ئالتاي-سايان تاغلىرىنىڭ غەرىبى شىمال تەرەپلىرىنىڭ ئاساسلىق خەلقى ئىدى.①بۇنىڭغا ئاساسلانغاندا، ئافاناسيېۋا مەدەنيىتى (مىلادىيدىن بۇرۇنقى 2500-1700-يىللار)؛ بولۇپمۇ ئاندىرنوۋا مەدەنيىتى (مىلادىيدىن بۇرۇنقى 1700-1200-يىللار)نىڭ ۋەكىللىرى سۈپىتىدە، ئەتراپتىكى دولىكوسفال موڭغۇلوئىدلاردىن، ھەتتا، دولىكوسفال «ئاق دېڭىز تىپى»دىكى ئىنسانلاردىن پەرقلىق بولغان، تۈرك نەسلىنىڭ پىروتو تىپى ھېسابلانغان «بىراكسىفال جەڭگىۋار ئاق ئىرىق» تۈرك نەسلىنىڭ ئاق تەنلىك كىشلەرگە مەنسۇپ ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. دۇنيادىكى ئۈچ چوڭ ئىرىق ئىچىدە «ياۋروپىد» دەپ ئاتالغان گۇرۇپپىنىڭ «تۇران» تىپىدىكى بىراكسىفال تۈركلەرنىڭ دولىكو سىفال موڭغۇلوئىدلاردىن ۋە باشقا ئىرقلاردىن پەرقلىنىپ تۇرىدىغان ئانتوروپولوگىيلىك بەلگىلەرگە ئىگە ئىكەنلىكى مەلۇم بولدى. مەلۇم بولغىنىدەك، «تەۋرات»تا نەقىل كەلتۈرۈلگەن قەدىمكى ئەنئەنىلەردىمۇ تۈرك نەسلىنىڭ ئاق ئىرقتىن ئىكەنلىكى كۆرسىتىلگەن. تۇران تىپىگە ئۆرنەك بولغان ئوتتۇرا ئاسىيا، ماۋرەئۈننەھىر ۋە يېقىن شەرق تۈركلىرى ئاق تەنلىك، تۈز يۈزلۈك(يۇمىلاققا مايىل)، قوي كۆزلۈك، قوش قاپاقلىق، قاڭشارلىق، قاۋۇل، ساقال-بۇرۇتلۇق، گۈزەل ئىسكەتلىك، ساغلام بەدەنلىك ئەر-ئاياللىرى بىلەن ئوتتۇرا ئەسىر مەنبەلىرىدە گۈزەلىككە سىموۋول قىلىنغان، ھەتتا ئىران ئەدەبىياتىدا «تۈرك» دىگەن سۆز بەزىدە «گۈزەل» مەنىسىدە ئىشىلتىلگەن.

ـــــــــــــــــ
   ① ب. ئۆگەل: «تۈرك مەدەنيەت تارىخى»، تۈركچە، 3-بەت
   ②ئىبىراھىم كافەس ئوغلو: «تارىختا تۈرك نامى»، «رەشىد راخمەتنى ئارات ئۈچۈن تەقدىم» تۈركچە، 1966-يىلى، 308-بەت


      ئارخېئولوگلار ئالتاينىڭ مالتا دىگەن يېرىدىن پالىئولىد دەۋىرى (كونا تاش قورال دەۋىرى)گە ئائىت لايدىن ياسالغان ئۆيلەرنىڭ خارابىسىنى تاپتى. بۇ قەدىمدە ئالتايدا ياشايدىغان ئىنسانلارنىڭ كىشنىنىڭ خېلىلا دېققىتىنى قوزغىغىدەك دەرىجىدە ئولتۇراق تۇرمۇشلۇق ھايات كەچۈرگەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ.
      «بىراكسىفال جەڭگىۋار ئاق ئىرق» كىشىلىرىنىڭ بىر تەرەپتىن تەڭرىتېغى ئەتىراپلىرىغا يېيىلىپ ماكانلاشسا، يەنە بىر تەرەپتىن بۈگۈنكى قازاقىستانغا قاراپ كېڭەيگەنلىكى مەلۇم بولماقتا②.
       سىبىرىيە ۋە بايقالدىن تېپىلغان نىئولىد(يېڭى تاش قورال) دەۋىرى ۋە مەدەن دەۋىرىگە ئائىت باش سۆڭەكلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتلار بۇ يەردە موڭغۇلوئىد ئىنسانلارنىڭ ياشىمىغانلىقىنى ئىسپاتلىماقتا. جەنۇبى سىبىرىيىدە موڭغۇلوئىد ئىنسانلار ناھايتى كېيىنكى چاغلاردا ئوتتۇرغا چىققان. ئۇلار يىنسەي دەرياسىنىڭ شەرق تەرىپىدە پەيدا بولۇپ، قىدىرقان تاغلىرى تەرەپكە قاراپ كېڭەيگەندى. موڭغۇلوئىد ئىنسان تۈركۈمى مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3000-يىللاردا، بىراكسىفال- ئاق تەنلىك كىشىلەر بىلەن بىرلىكتە جەنۇبى سېبىرىيىدە كۆرۈلۈشكە باشلىدى. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2000-يىللاردا بىراكسىفاللارنىڭ ئۆزىنىڭ ئىرق ساپلىقىنى قوغدىغانلىقى ئانتروپولوگىيلىك تەتقىقاتلاردىن مەلۇم بولماقتا. يەنە بۇ مەزگىلدە جەنۇبى سىبىرىيەدىكى موڭغۇلوئىد ئىنسان تۈركۈمىنىڭ ئالتايدىن كەلگەن كىشلەر تەرىپىدىن قوغلانغانلىقى مەلۇم. بۇ مەزگىلدە، بىراكسىفال ئىككىنچى بىر ئېتىنىك توپ ئامۇ ۋە سىر دەرياسى ئارلىقىدىكى جايلاردا ياشايتتى. ئۇلار پامىر ۋە ئافغانىستاندا ياشايدىغان ئىنسانلاردىن پەرقلەنسىمۇ، لېكىن ئالتاي ۋە قازاقىستاندىكى بىراكسىفال ئىنسانلار بىلەن زور دەرىجىدە ئوخشاشلىققا ئىگە ئىدى③.
ـــــــــــــــــــــ
① كىسىليېۋ: « سوۋېت ئارخېئولوگىيسىنىڭ 25 يىلى»، تۈركچە.
② ③ب. ئۆگەل: «تۈرك مەدەنيەت تارىخى»، تۈركچە، 4-بەت،5-،8- بەتلەر.

ھۇنلارنىڭ ئىرقى تىپى توغرسىدا نۇرغۇن ئالىملار ھەر خىل كۆز قاراشلارنى ئوتتۇرغا قويدى. بەزىلەر ئۇلارنى مانا شۇ تۇران-تۈرك ئىرقىغا مەنسۇپ مىللەت دەپ قارىسا، يەنە بەزى ئالىملار ئۇلارنى موڭغۇل ئىرقىغا مەنسۇپ دەپ قاراپ كەلدى. يېقىنقى بىر قانچە ئون يىلدىن بۇيان ئېلىپ بېرىلغان ئارخېئولوگىيلىك ماتېرىياللارنىڭ ئىسپاتلىشىغا ئاساسلانغاندا، ھۇنلارنىڭ تۇران-تۈرك ئىرقىغا مەنسۇپلىقىنىڭ مۇمكىنچىلىكى زور بولماقتا①.

      بۇ توغرىسىدا داڭلىق ھۇنشۇناس لىن گەن ئۆزىنىڭ «ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى» دېگەن ئەسىرىدە مۇنداق كۆرسەتكەن: «ئارخېئولوگىيلىك تەكشۈرۈشلەرگە ئاساسلانغاندا، چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى نۇيان تېغىدىن تېپىلغان 25-نۇمۇرلۇق ھۇن قەبىرىستانلىقىدىن ھۇنلارغا مەنسۇپ بىر پارچە كەچتە سۈرەت تېپىلغان. سۈرەتتىكى ئادەم چېچى قويۇق، ئارقىسىغا قىلىپ تارالغان، پىشانىسى كەڭ، كۆزلىرى يوغان، قويۇق بۇرۇتلۇق، چىرايى كېلىشكەن، سۈرلۈك قىياپەتتە بولۇپ، ئىنتايىن ھەيۋەتلىك كۆرۈندۇ. موڭغۇل ئارخېئولوگى س.دورجى بۇ كەشتىدىكى سۈرەت قەبىرە ئىگىسىنىڭ بولۇپ، بۇ ھۇن كىشىسى ئىدى، دەپ قارايدۇ. دىققەت قىلىشقا تېگىشلىكى شۇكى، بۇ كىشىنىڭ رەسىمدە كۆز گەرچە قارا رەڭدە ئىشلەنگەن بولسىمۇ، لېكىن كۆز قارچۇغى كۆك رەڭدە ئىشلەنگەن. مانا بۇ ھۇنلارنىڭ تۇران-تۈرك ئىرقىغا مەنسۇپ ئىكەنلىكى مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا كۈچلۈك ماددى ئاساس بىلەن تەمىنلىدى».
ـــــــــــــــــــــ
   ① ②لىن گەن: «ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە، 3 -، 150-بەتلەر.
    ②لىن گەن: « ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە،150-بەت
.

      «تۈركى خەلقلەرنىڭ قىياپەت ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرى كۆك كۆز، ساقال-بۇرۇتلۇق بولۇشتىن ئىبارەت بولغاچقا، ھۇن قەبىرىسىدىن چىققان ھۇن ئادىمىنىڭ كەشتە سۈرىتى دەل كۆك كۆز، ساقال-بۇرۇتلۇق قىياپەتتە ئىشلەنگەن. يەنە بۇ كەشتە سۈرەتتىكى كىشى چىرايى كېلىشكەن، سۈرلۈك، ناھايتى ھەيۋەتلىك كۆرۈنۈشتە بولۇپ، بۇ < خەننامە > 68-جىلىد «جىن مىتىنىڭ تەرجىمھالى»دىكى: < جىن مىتىنىڭ بويىنىڭ ئىگىزلىكى سەككىز چى، ئىككى سۇڭ بولۇپ، قەددى-قامىتى كېلىشكەن، ھەيۋەتلىك ئىدى > دىگەن بايانلار بىلەن تامامەن بىردەك. جىن مىتى ھۇنلاردىن بولۇپ، يەنە بىر ئىسىمى ۋىنشۇ ئىدى. ئۇ ئەسلىدە ھۇن شىتۇق خاننىڭ ۋەلىئەھدى ئىدى①.

      «جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيىسى ئارخېئولوگىيە ئىنىستىتۇتى فېڭشى قېدرىپ تەكشۈرۈش ئەتىرىتى 1955-1957-يىللاردا، شەنشى ئۆلكىسى چاڭئەن ناھىيىسىنىڭ فېڭشى دېگەن يېرىدىن ئىككى قەبىرە قازغان. بۇ ھۇنلارنىڭ قەبىرىسى بولۇپ، ئۆلگۈچى ئېھتىمال ھۇنلارنىڭ ئەلچىسى ياكى ئەلچىلەرنىڭ ھەمراھى بولسا كېرەك. چۈنكى، قەبرىدىن چىققان نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى ھۇنلارنىڭ نەرسە كېرەكلىرى ئىدى. قەبردىن تېپىلغان ھەمدەپنە بۇيۇملار ئىچىدىكى ئۇزۇن تۆت چاسا شەكىللىك مىس تاختاي ئالاھىدە دىققەتنى تارتىدۇ. تاختاينىڭ ئوتتۇرسىغا قاڭشارلىق، ئۇزۇن چاچلىق، ئىشتىنىنىڭ ئايىغىنى تۈرۈۋالغان ئىككى كىشىنىڭ بىر-بىرىنىڭ بەل ۋە پاقالچاقلىرىدىن تۇتۇپ چېلىشىۋاتقان قىياپىتى چۈشۈرۈلگەن. قاڭشارلىق بولۇش تۈركلەرنىڭ قىياپەت ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرى ئىدى. بۇ ئىككى پارچە مىس تاختاينىڭ ئوتتۇرسىغا چۈشۈرۈلگەن ھۇنلارنىڭ قاڭشارلىق قىياپەتتە تەسۋىرلىنىشى، ھۇنلارنىڭ تۇران-تۈرك ئىرقىغا مەنسۇپلىقىغا ھۆكۈم قىلىشتا ماددى پاكىتنى تېخىمۇ كۈچەيتىدۇ».
ــــــــــــــ
     ① ②لىن گەن: «ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە، 150-، 151-بەتلەر


        ئالتاينىڭ ئانا يۇرت مەسىلىسى يازما مەنبەلەر ئاساسىدىكى تەتقىقاتلاردا ۋە ئارخېئولوگىيلىك قېزىشلاردا تېپىلغان قېزىلمىلاردىن ئىسپاتلانغىنىدەك، بۇ نۇقتا يەنە تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ ئەنئەنىۋى ئېتىقاد چۈشەنچىلىرىدىمۇ ئىسپاتلانماقتا. نۇرغۇن مەدەنيەت بەلگىلىرىنى ئۆز قوينىدا ساقلىغان تەبئىي قورغانلارنىڭ ئالتايدا كۆپلەپ تېپىلىشى ھەرگىزمۇ تاسادىپىيلىق ئەمەس. ئۇيغۇرلارنىڭ فولكلور تارىخىغا نەزەر سالىدىغان بولساق،ئۇلار ئۆز ئېتىقادى بويىچە، ئالتاي تېغىنى ناھايتى ئۇلۇغ بىلىپ، ئۇنى قوغدىغۇچى روھ، ھەتتا ئۆزلىرىگە تۆرەلگەن ئانا دەپ تونۇيتتى. ئالتاي تېغىنى، ھەتتا ۋەتەننىڭ سىموۋولى قىلىشقاندى. شۇڭا، شامانىزىم ئېتىقاتىدىكى تۈركىي تىللىق خەلقلەر ئالتاي تېغىغا چوقۇنۇپ مۇناجاتلار ئوقۇيتتى. شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلدىغانلار ئۆز ئىبادىتىنى ئېگىز تاغلارغا چىقىپ قىلغان. ئالتاي تاغلىرى ئۇلۇغ تاغ روھلىرىنىڭ توپلانغان يېرى سۈپىتىدە كۆرسىتىلمەكتە. شۇڭلاشقا، ئالتاي شامانىزمدا يەر روھلىرى «يەر-سۇ» ياكى «ئالتاي» دەپ ئاتىلاتتى①. ئالتاي يەنە شامانىزمنىڭ بۆشۈكى بولغاچقا، ئالتاي مەدەنىيتى «شامان مەدەنىيىتى» دەپمۇ ئاتىلدۇ.

      «ئالتاي» دېگەن نامنىڭ ئېتمولوگىيسىنىڭ «ئالتۇن» سۆزىگە باغلىنىدىغانلىقى مەلۇم. مەدەنچىلىك ئىنسانلارنىڭ ئەڭ دەسلەپكى مەدەنيەت بەلگىلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ تارىخى نىئولىد دەۋرنىڭ دەسلەپكى چاغلىرىغا يېتىپ بارىدۇ، شۇنداقلا ئالتۇن ئىنسانلارنىڭ ئەڭ بورۇن تونىغان ۋە ئېرىتكەن مەدەنلىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەڭ قەدىمكى مەدەنىيەت مەركەزلىرى ئىچىدە مەدەن جەھەتتىن ئەڭ باي ۋە مەدەن ئېرىتىش تېخنىكىسى ئەڭ تەرەققىي قىلغان يەر ئالتاي ۋە بايقال كۆلى ئەتىراپلىرى ئىدى①. ئالتاينىڭ قەدىمكى ۋەسىقىلەردە «ئالتۇن تاغ» دەپ ئاتالغانلىقىدىن ئىبارەت بۇ پاكىتتىن قارىغاندا، ئالتايدا ئالتۇن قېزش ۋە ئالتۇن ئېرىتىش تېخنىكىسىنىڭ ناھايىتى ئۇزاق تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلىشقا بولىدۇ.«ئالتۇن تاغ» دىگەن ئىسىممۇ بۇ يەردە ئالتۇن كۆپ چىققانلىقىغا قاراپ قۇيۇلغان. ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد قەشقەرىنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى» نامىلق مەشھۇر ئەسىرىدىكى بىر رىۋايەتتە ئېيتىلىشىچە: «بىر كېچىسى زۇلقەرنەيننىڭ ئالدىن يۈرەر قوشۇنى تۈرك خاقانىنىڭ قۇشۇنى تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىندۇ. بىر تۈرۈك ئەسكىرى زۇلقەرنەيىننىڭ ئەسكەرلىرىدىن بىرىنى بىر قىلىچ بىلەنلا كىندىكىگىچە ئىككىگە بۆلىۋەتكەن. ئۆلتۈرۈلگەن ئەسكەر تىللا سېلىنغان ھەمىياننى بېلىگە ئېسىۋالغان بولۇپ، ئۇمۇ كېسىلىپ، تىللالار قانغا مىلىنىپ يەرگە تۆكۈلگەن. ئەتىسى تۈرك ئەسكەرلىرى قانغا مىلەنگەن تىللالارنى كۆرۈپ، بىر-بىرىدىن بۇ نېمە؟ دەپ سوراشقاندا، ئۇلار«ئالتۇن قان» دېيىشكەن. شۇڭا، مۇشۇ يەردىكى چوڭ بىر تاغ مۇشۇ نام بىلەن ئاتالغان. ئۇيغۇر ئېلىگە يېقىن بولغان بۇ تاغنىڭ ئەتىراپىلىرىدا كۆچمەن تۈرك خەلقلىرى ياشايتتى②. بۇ رىۋايەتتە تىلغا ئېلىنغان تاغنى ئالتاي تېغى دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ. چۈنكى، «تۈركى تىللار دىۋانى»دا سۆزلەنگەن ئۇيغۇر ئېلى ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىغا قارىتىلغان. ئالتاي ئىدىقۇت خانلىقىنىڭ شىمالى چېگىرىسىنى تەشكىل قىلغان.
ـــــــــــــــــــ
   ①كاموران گۆرۈن: «تۈركلەر ۋە تۈرك دۆلەتلىرى تارىخى»، تۈركچە، 24-بەت
    ②«تۈركى تىللار دىۋانى»، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى، ئۇيغۇرچە، 1-توم، 123-124-بەتلەر

       «بۇ تاغنىڭ ئەتراپلىرىدا كۆچمەن تۈرك خەلقلىرى ياشايتى» دېيىلىشىمۇ، تۈركى تىللىق خەلقلەرنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تارىخىي پائالىيىتى بىلەن بىردەك. بۇ يەردە ئالىم ئالتاي تېغىنىڭ نامى، جۇغراپىيلىك جايلىشىشى، مەدەن بايلىقى ۋە تارىخى ئارقا كۆرۈنۈشىنى رىۋايەت شەكىلى بىلەن ئىپادە قىلىپ بەرگەن. ئالتاي تېغى «ئورخۇن-يىنسەي مەڭگۈ تاشلىرى»دا: «ئالتۇن يىش» (ئورمانلىق بىلەن قاپلانغان ئالتۇنتاغ مەنىسىدە) دەپ يېزىلغان. خەنزۇچە كىلاسسىك ئەسەرلەردە مۇشۇ سۆزنىڭ مەنا ۋە ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «金山»، «金微山»، «按台山»، «阿勒台山» دەپ يېزىلغان. «ئالتاي» دېگەن نامنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا ۋ.ۋ.بارتولد «ئىسلام ئىنىسىكلۇپىدىيسى»، (تۈركچە، 1-توم، 337-بەت)گە يازغان «ئالتاي» ماددىسىدا: «ھازىرقى نامنىڭ ئەسلى ئالتۇن مەنىسىنى ئىپادە قىلىدىغان سۆز بولسا،بۇنىڭغا مۇقابىل پەقەت موڭغۇلچىدىكى< ئالتان > ياكى < ئالتا > سۆزى نەزەر-ئېتىبارىغا ئېلىندۇ. چۈنكى، ئالتاي سۆزى موغۇللار دەۋرىدە ئوتتۇرغا چىققاندەك قىلىدۇ. بۈگۈنكى تۈركى تىللىق خەلقلەر ئالتاي سۆزىنىڭ بۇ مەنىسىدىن خەۋەردار ئەمەس. ھەقىقەتەن، بىر ھېكايىدە خەلق ئېتمولوگىيىسى بۇ سۆزنى «ئالتە ئاي» دىگەن شەكىلدە ئىككى سۆزگە ئايرىپ چۈشەندۈرىدۇ. ئالتاي <ئېگىز تاغ > مەنىسىدە جىنىس ئىسىم سۈپىتىدىمۇ قوللىنىلدۇ» دەپ يازغان. بارتولد ئالتاي دېگەن نامنىڭ ئېتمولوگىيىسىنى تۈركى تىلىدىن ئىزدىگەن. ھەممىگە مەلۇمكى، ئالتايدا قارا قارىغاي بىلەن قاپلانغان قىيالىق تاغلار ۋە قۇيۇق ئورمانلىقلار بار. قەدىمكى ئالتايلىقلار قارا قارىغايلار بىلەن قاپلانغان قىيالىق تاغنى «تايگا» دەپ ئاتىسا، قويۇق ئورمانلىقنى «يىش» دەپ ئاتىغان. رادلوف بۇ خىل تىل پاكىتلىرىغا ئاساسلىنىپ تۇرۇپ، ئالتاي دىگەن نام ئالتۇن ۋە تايگا دېگەن سۆزلەردىكى «ئال» ۋە «تاي» دېگەن ئىككى سۆزنىڭ قۇشۇلۇشىدىن ياسالغان دەپ قارايدۇ. بۇ خىل چۈشەندۈرۈش ئالتاينىڭ «ئورخۇن-يىنسەي مەڭگۈ تاشلىرى»دىكى «ئالتىن يىش» دېگەن شەكىلگىمۇ ماس كېلىدۇ①.غەرب مەنبەلىرىدىمۇ، ئالتايدا ئالتۇننىڭ كۆپ چىقىدىغانلىقى توغرىسىدا بەزى خاتىرىلەرنى ئۇچىراتقىلى بولىدۇ.
       يۇقىردا بايان قىلىنغان يازما ۋە ئارخېئولوگىيلىك پاكىتلارغا ئاساسەن، ھۇنلارنى تۇران-تۈرك ئىرقىغا تەۋە مىللەت دەپ قاراشقا ھەمدە ئالتاينى ئىنسانلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى ھاياتلىق بۆشۈكلىرىدىن بىرى بولۇپلا قالماي، بەلكى يەنە ئەڭ قەدىمكى مەدەنىيەت ئوچاقلىرىدىن بىرى دەپ ھېسابلاشقا بولىدۇ.
ـــــــــــــــــــــ
①«تۈرك دۇنياسى تارىخى ژۇرنىلى»، تۈركچە، 1988-يىل، 1-سان، 24-بەت


yol
دەرىجىسى: كۇلۇب باشلىقى
UIDنومۇرى: 1760
جەۋھەر يازمىسى: 4
يوللىغان يازمىسى: 316
شۆھرىتى: 1230 نومۇر
پۇلى: 3020 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 231(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-01-21
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-03-11
2-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-22 15:26
غۇنچە قىزنىڭ يەنە بىر قىممەتلىك ماتىرىيال بىلەن تەمىنلىگەنلىكىگە كۆپ تەشەككۈر . قىلغان ئەجرىڭىزدىن گۈل ئۈنگۈسىدۇر .
terjime guruppisi
دەرىجىسى: ياساۋۇل
UIDنومۇرى: 1203
جەۋھەر يازمىسى: 0
يوللىغان يازمىسى: 26
شۆھرىتى: 40 نومۇر
پۇلى: 255 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 7(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2008-01-04
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-03-09
3-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-22 20:46
oguz
ئاتتىلا ھەقىقەتەن ئۇلۇغ شەخس ،ھەم بىزنىڭ ئۇلۇغ بوۋىمىز.بىز ئۇنىڭدىن پەخىرلەنسەك بۇلىدۇ  什么意思
你好好想一想 , 我们的祖先不是你说的( HUN
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: يۈز بېشى
UIDنومۇرى: 1295
جەۋھەر يازمىسى: 1
يوللىغان يازمىسى: 135
شۆھرىتى: 230 نومۇر
پۇلى: 1300 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 26(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2008-01-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-22
4-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-22 22:50
qoute
3 - قەۋەتتىكى aytoldi311 2008-01-22 20:46 دە يوللىغان  نى نەقىل كەلتۈرۈش :
oguz
ئاتتىلا ھەقىقەتەن ئۇلۇغ شەخس ،ھەم بىزنىڭ ئۇلۇغ بوۋىمىز.بىز ئۇنىڭدىن پەخىرلەنسەك بۇلىدۇ  什么意思
你好好想一想 , 我们的祖先不是你说的( HUN




توغرا گەپ بوپتۇ، aytoldi311  ئەپەندى(خانىم)، مەنمۇ شۇنداق دەيمەنۇ، كىشىلەرگە بۇنى چۈشەندۈرۈپ بېرەلمەيمەن. بىزگە ئوخشاش كىچىكلەرگە بۇنى ئىخچام قىلىپ، خۇددى ئۆزىڭىز چۈشەنگەندەك چۈشەندۇرۇپ قويالايدىغىنىڭىزغا ئىشىنىپ بۇ يازمىنى يازدىم.
مەن تېخى بۈگۈن ئەزا بولدۇم، مەقسىدىم  چوڭلارنىڭ ئاغزىنى " تاتلاپ" بىر نەرسە ئۆگىنىۋېلىش.
yol
دەرىجىسى: ياساۋۇل
UIDنومۇرى: 1782
جەۋھەر يازمىسى: 0
يوللىغان يازمىسى: 34
شۆھرىتى: 37 نومۇر
پۇلى: 360 سوم
تۆھپىسى: 1 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 13(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-02-16
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-01-12
5-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-24 01:21
ھەقىقەتەن نادىر تىمىلارنى يوللاۋاتىسىز. غۇنچەقىز، بىز بولساق  قۇرۇق رەھمەت بىلەنلا تەيارنى ئوقۇپ
ئولتۇرىۋاتىمىز. بىزلەرگىمۇ ئۆز كۆڭلىمىزنى بىلدۈرىدىغان چاغلار كىلەر.
كۆپتىن كۆپ رەھمەت.
ئۆز تارىخىنى بىلمىگەن مىللەت ئەڭ بىچارە مىللەتتۇر.
yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
6-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-24 12:11

2. ھونلارنىڭ ياۋروپاغا كۆچۈشى

     ئالتايدا ياشايدىغان بىراكسىفال ئاق تەنلىك كىشىلەرنىڭ قايسى دەۋردىن باشلاپ، ئەتىراپقا قاراپ كېڭىيىشكە باشلىغانلىقى توغرىسىدا ئېنىق بىر مەلۇماتقا ئىگە ئەمەسمىز. ئالىملار ئەڭ قەدىمكى مەدەنيەتلىك مىللەتلەرنىڭ بىرى بولغان بىراكسفال سۇمېرلارنى مىلادىدىن بۇرۇنقى 5000-يىللاردا ئالتاي دالاسىدىن يولغا چىقىپ، غەربى ئاسىياغا كۆچۈپ بارغان، ئۇلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسى تۈرك نەسىللىك ئىدى، دەپ قارايدۇ②. بۇ خىل يەكۈن تىل ۋە ئارخېئولوگىيىلىك پاكىتلار ئاساسىدا بەلگىلىك دەرىجىدە ئىسپاتلاندى.
ــــــــــــــــــ
   ②ۋ.كوپپىرىس: «دەسلەپكى تۈركلىك ۋە ھىندى-گىرمانلار»، تۈركچە، 49-بەت.

     ھۇنلارنىڭ ئالتايدىن سىرتقا قاراپ كېڭىيىش تارىخىمۇ مەنبەلەردە ئېنىق ئەمەس. ئېلىمىز مەنبەلىرىدە، ھۇنلارنىڭ مىلادىيىدىن بىر قانچە مىڭ يىللار بورۇن بۈگۈنكى ئىچكى-تاشقى موڭغۇلىيە تەۋەسىدە پائالىيەت ئېلىپ بارغانلىقى خاتىرلەنگەن. مانا بۇ جايلار قەدىمكى غەرب جۇغراپىيە ئالىملىرىدىن ئورىئوس ۋە پىتولومىيىنىڭ ئەسەرلىرىدىكى قىستۇرما خەرىتىدە «ھۇنلار يېرى» دەپ كۆرسىتىلگەن. بەزى ھىندى مەنبەلىرىدە، ھۇنلارنىڭ مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 250-يىللاردا كەشمىر ئەتىراپىلىرىدا كۆرۈلگەنلىكى خاتىرلەنگەن①.زوروئاستېر دىنىنىڭ مۇقەددەس كىتابى «ئاۋبىستا»دا ھۇنلار «ھىيۇن» (hiyun) ۋە «ھىيائونا» (hyaona) دەپ يېزىلغان.
    ھۇن دېگەن نامنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە مەنىسى توغرىسىدا، ھەر قايسى دۆلەت ئالىملىرى ئوتتۇرسىدا ئوخشىمىغان كۆز قاراشلار مەۋجۇت. خەنزۇ ۋە بىر قىسىم ئۇيغۇر ئالىملىرى، ھۇن دېگەن نام ئورخۇن دەرياسىنىڭ نامىدىكى «خۇن» سۆزىدىن كېلىپ چىققان، دەپ قارايدۇ.
    ھۇنگىر ئالىمى گ.نېمېز ھۇن دېگەن نام تۈركىي تىلىدىكى «ئىنسان، خەلق» دېگەن مەنىدىكى «گۈن» (كۈن) دېگەن سۆزدىن كېلىپ چىققان، دەيدۇ.
     نېمىس ئالىملىرىدىن ئالزىم ھۇن دېگەن نامنى تۈركىي تىلىدىكى «كۈچ-قۇۋۋەت» دېگەن مەنىدىكى «قۇن» سۆزى بىلەن مۇناسىۋەتلىك قىلىپ چۈشەندۈرسە، ئۆمەليان پېرىتساك ھۇن سۆزى مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 1000-يىللارنىڭ باشلىرىدا «kwan»، «gun»، مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 5-ئەسىرلەردە «kun» «khun» دەپ تەلەپپۇز قىلىناتتى، دەيدۇ.
ــــــــــــــــــ
    ①ر.شافىر: «دەسلەپكى ھۇنلار»،« b h j a u مەجمۇئەسى»، تۈركچە، 38-بەت

     ئورخۇن سېلىنگا دەرياسى بويلىرى بىلەن تۈركى تىللىق مىللەتلەر مۇقەددەس بىلىدىغان ئۆتۈكەن ۋادىسىنى مەركەز قىلغان ھالدا خۇاڭخې ۋە ئوردۇسقىچە كېڭەيگەن ھۇنلار، مىلادىدىن بۇرۇنقى نەچچە ئەسىر بۇرۇنلا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى سۇلالىلەر بىلەن تۈرلۈك مۇناسىۋەتتە بولۇپ كەلگەن. بۇ خىل مۇناسىۋەت بەزىدە نورمال دوستلۇق خاراكتېرىدە داۋاملاشسا، بەزىدە ئۆز-ئارا ئۇرۇش قىلىش خاراكتېرىدە داۋاملاشقان. شۇ سەۋەبلىك خەلقنىڭ تۇرمۇشىدىكى كۈلپەت- ئەلەسلەرگە ئېچىنغان خەنزۇ شائىرلار: «قالدۇق ئۆي-ماكانسىز ھۇنلارنىڭ بالاسىدىن، ھەر كۈنى ھوشىيار تۇرمىساڭ يېڭىلىسەن ھۇنلاردىن»①. دەپ نەزمە پۈتۈشكەن. مانا بۇ پاكىتلار ئەينى دەۋردە ھۇنلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئۈچۈن ئېغىر تەھدىتكە ئايلانغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ھۇنلارنىڭ تېخىمۇ قۇدىرەتلىك بىر سىياسىي كۈچ سۈپىتىدە ئوتتۇرا ۋە شەرقى ئاسىيا تارىخ سەھنىسىدە ئۆزىنى كۆرسىتىشى، مىلادىيدىن بۇرۇنقى 4-ئەسىردىن باشلىنىدۇ. بۇ ۋاقىتتا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە جۇ سۇلالىسى زاۋاللىققا يۈزلىنىپ، ئۇنىڭغا قاراشلىق ھەر قايسى بەگلىكلەر ئوتتۇرسىدا ئۈستۈنلۈك، زوراۋانلىق تالىشىش ئۇرۇشى ئەۋج ئالغانىدى. چىن بەگلىكىنىڭ كۈچىيىپ كېتىشىدىن ئەنسىرگەن باشقا بەگلىكلەر، مىلادىيدىن بۇرۇنقى 318-يىلى ھۇنلار بىلەن كېلىشىم تۈزۈپ، ھۇنلارنىڭ ئەسكىرىي كۈچى ئارقىلىق چىن بەگلىكىگە تاقابىل تۇرماقچى بولغان. شۇنىڭدىن كېيىن، ھۇنلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى ھەربىي ھەرىكەتلىرى كۆپىيىشكە باشلىغان. كېيىن چىن بەگلىكىنىڭ بېگى چىن شىخۇاڭ ھۇنلارنىڭ ھۇجۇمىنى توسۇش ئۈچۈن، بەزىبىر تەدبىرلەرنىمۇ قوللانغان. ئالدى بىلەن ئۇ ئىلگىرى ئۇرۇشقاق بەگلىكلەرنىڭ ئۆزىنى قوغداش ئۈچۈن ياساتقان سېپىللىرىنى ئاساس قىلىپ ئۇنى غەربكە سۈرۈپ ھۇنلار ھۇجۇم قىلىپ كىرىدىغان جايلاردا سېپىل سوقتۇرغان. شۇنداق قىلىپ ھۇنلارغا قارىشى مۇداپىئە سېستىمىسى سۈپىتىدە مەشھۇر سەددىچىن سېپىلىنى (چىن تېمى دېگەن مەنىدە) بارلىققا كەلگەن. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى ھۇنلارغا قارىشى مانا مۇشۇنداق كۈچلۈك تۈردىكى مۇداپىئە سېستىمىسى بارلىققا كەلگەن ۋاقىتتا، ئوتتۇرا ۋە شەرقى ئاسىيا تارىخىدا ئىككى مۇھىم ۋەقە يۈز بەردى. ئۇنىڭ بىرى، باتۇرنىڭ ھۇن ئېمپىراتورى بولۇشى، يەنە بىرى خەن سۇلالىسىنىڭ قۇرۇلۇشى ئىدى.

ــــــــــــــــــــ
    ①بەنگۇ: «خەننامە»، «ھۇنلار ھەققىدە قىسە»، ئۇيغۇرچە، 681-بەت

   ھۇن مەركىزىدىكى مەلىكىنىڭ ھىمايىسىدىن پايدىلانغان خەن سۇلالىسى دىپلوماتلىرى ۋە ئەلچىلىرى ھۇن ئېمپىرىيىسى زىمىندا ئەركىن-ئازادە ئايلىنىپ يۈرەتتى.ئۇلار ھۇنلار ۋە ھۇنلارغا تەۋە مىللەتلەر ئوتتۇرسىدا ھۇنلارغا قارىشى سۆز-چۆچەك تارقىتىپ، ئاستا-ئاستا ھۇن ئېمپىرىيىسىنى يوقىتىشقا ئۇرىناتتى. بۇنىڭدىن باشقا تىجارەت مېلى سۈپىتىدە ئېلىپ كىرىلىپ، ھۇن ھۆكۈمرانلار تەبىقىلىرى ئارىسىدا يۇقىرى ئېتىبارغا ئېرىشكەن يېپەك رەخىت، ھۇنلارنىڭ مەنمەنچىلىك تۇيغۇسىنى قوزغاپلا قالماي، يەنە ئۇلارنىڭ بوشاڭ-ھۇرۇنلۇقىنىمۇ كۈچەيتىۋەتكەندى. كۆك تەڭرىقۇت دەۋرىدە ئانچە كۆپ ھىس قىلىنمىغان بۇ خىل يامان ھادېسە، ئۇنىڭ ئوغىلى كۈن-چىن دەۋرىدە (مىلادىيدىن بۇرۇنقى 161-126-يىللار) چوڭ كۆڭۈلسىزلىكنىڭ مەنبەسى سۈپىتىدە ئۆزىنى كۆرسەتتى. يەنە كېلىپ، باتۇر تەڭرىقۇت ۋە كۆك تەڭرىقۇتقا سېلىشتۇرغاندا، كۈن-چىن تەڭرىقۇت ئىقتىدار جەھەتتىن ئاجىزراق بولغاچقا، ھۇنلارنىڭ كۈچ-قۇدرىتىدە بەزى مەسىللەرنىڭ كۆرۈلۈشى تەبئىي ئەھۋال ئىدى①.
    ۋۇدى خەن سۇلالىسىدە تەخىتكە چىققان مەزگىلدە (مىلادىيدىن بۇرۇنقى 141-89-يىللار)، خەن سۇلالىسى تەسىر دائىرىسنى كېڭەيتىش ئۈچۈن، نەزىرنى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بىلىنمىگەن رايونلارغا ۋە مىللەتلەرگە يۆتكىدى.
    خەن سۇلالىسى ئۆزىنىڭ ئىچكى ۋەزىيتىنى ئوڭشىۋالغاندىن كېيىن، تاشقى مەسىلىنى قولغا ئېلىپ، ھەممىدىن ئاۋال ھۇنلارنىڭ تەھدىتىنى يوقىتىشقا قەدەم قويدى. ۋۇدى ئالدى بىلەن نۇرغۇن كىشىلىك قوشۇن تەشكىللەپ، تەدبىر-چارىلەرنى تۈزۈپ، تەشۋىقاتنى كۈچەيتتى.ئۇنىڭ مەقسەت-غايىلىرىدىن بىرى، خەن سۇلالىسى ئۈچۈن ئەڭ چوڭ كىرىم مەنبەسى بولغان يىپەك رەخىتكە غەرب تەرەپتىكى رايونلاردا يېڭى بازار ئېچىپ، ئىچكى ئاسىيانى كېسىپ ئۆتۈپ، ئوتتۇرا دېڭىز بويلىرىغا قەدەر سوزۇلۇپ بارىدىغان يېپەك يولىنىڭ كونتىروللۇق ھوقۇقىنى قولغا ئېلىش ئىدى. بۇنىڭ ئۈچۈن ئوتتۇرا ۋە غەربى ئاسىيادىكى يات مىللەتلەرنىڭ توسالغۇسىنى يوقىتىشقا توغرا كېلەتتى.
ـــــــــــــــــــــ 
    ①لىن گەن: «ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە، 13-بەت

    مەلۇم بولغىنىدەك، تەخمىنەن مىلادىيە 1000-يىللارنىڭ ئاخىرىغا قەدەر داۋاملاشقان، ھۇن-خەن ئۇرۇشى، تۈرك-تاڭ ئۇرۇشىنىڭ ئاساسىي سەۋەبلىرىدىن بىرى، مۇشۇ كارۋان يولىنىڭ ھۆكۈمرانلىق مەسىلىسىنى تالىشىشى ئىدى. ۋۇدىنىڭ يىپەك يولى ئۈستىدىكى مىللەتلەر ۋە مەملىكەتلەرنىڭ ئەھۋالىنى ئىگىلەش ۋە ئۇلار بىلەن ھۇنلارغا قارىشى ئىتتىپاق تۈزۈش مەقسىتىدە غەربكە ئەۋەتكەن ئەلچىسى جاڭ چىيەن، يېرىم يولدا ھۇنلار تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىپ، ئون يىل نازارەت ئاستىدا تۇتۇلغان. شۇنداق بولغىنىغا قارىماي، جاڭ چىيەننىڭ بۇ تەرەپلەردە تۇرغان ۋاقىتتا ئېرىشكەن مەلۇماتلىرى، شۇنداقلا ئۇنىڭ يۇقىرىغا سۇنغان تەكلىپلىرى ۋۇدىنى چەكسىز شاتلاندۇرغان. بۇ دوكلات كېيىنكى چاغلاردىكى سۇلالىلەرنىڭ غەربىي يۇرت سىياسىتى ئۈچۈن كۆرسەتمىگە ئايلانغان①.
     ۋۇدى دەۋرىدە خەن سۇلالىسى تېخىمۇ ئەھمىيەتلىك بىر ئۇتۇققا ئېرىشتى. ئۇ بولسىمۇ خەن سۇلالىسى ئۆز قوشۇنىنى ھۇن ئۇسلۇبىدا تەشكىللەپ، ھۇن قوراللىرى بىلەن قوراللاندۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 318-يىلىدىكى ئىتتىپاق تۈزۈش كېلىشىمىگە قاتنىشىپ، ھۇنلارنىڭ ھەربىي ياردىمىگە ئېرىشكەن جاۋ بەگلىكى دەۋرىدە باشلىنىپ، كېيىن شىمالىىي جۇڭگودىكى فېئودال بەگلىكلەرنى يوقىتىپ،چىن سۇلالىسىنى بەرپا قىلغان چىن شىخۇاڭ دەۋرىدە تىز سۈرئەتتە داۋاملاشتۇرۇلغان بۇ ھەربىي ئىسلاھات ھەرىكەتلىرى، خەن سۇلالىسىنىڭ پادىشاھى ۋۇدى دەۋرىگە كەلگەندە، ئۇنىڭ قوماندانلىرىدىن ۋېي چىڭ بىلەن خۇ چۈبىڭ تەرىپىدىن زور ئۇتۇققا ئېرىشتۈرۈلدى.
ــــــــــــــــــــــ
    ①ل.لىگەتى: «بىلىنمىگەن ئىچكى ئاسىيا»، تۈركچە، 51-58-بەتلەر.

   ئۇلارنىڭ مىلادىدىن بۇرۇنقى 127-يىلى ۋە 115-يىلاردا ئوردۇستا ھۇنلار ئۈستىدىن غەلبە قىلىشى، ھۇنلارنىڭ ئاساسلىق پائالىيەت رايونىنىڭ غوبى (گۇبى)دىن شىمالغا، ئورخۇن دەرياسى بويلىرىغا سۈرلۈشكە سەۋەب بولدى. شۇنىڭدىن كېيىن، ھۇنلار بۇرۇنقى قۇدرەتلىك ھالىتىگە قايتىپ كېلەلمىدى. خەن سۇلالىسى ئوردىسىنى قاپلىغان «ھۇن قوشۇنى يېڭىلمەستۇر» دېگەن قاراشمۇ ئاستا-ئاستا ئۇنتۇلۇشقا باشلىدى.
   ھۇنلارغا قۇلقۇ تەڭرىقۇت بولغاندىن باشلاپ، (مىلادىيدىن بۇرۇنقى 101-96-يىللار) 40 يىل داۋامىدا غەربىي جەنۇب تەرەپتىكى مۇنبەت ۋە باي تۇپراقلار (جۇڭغارىيە، تەڭرىتېغى ئېتەكلىرى، تۇرپان، كۇچار، قەشقەر، يەكەن، خوتەن قاتارلىق جايلار) خەن سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقىغا ئۆتكەچكە ھۇنلارنىڭ دۆلەت مالىيەسى ئازلاپ كەتتى. يەنە كېلىپ شۇ ۋاقىتقا قەدەر خەن سۇلالىسى تەرىپىدىن ھەدىيە ۋە خىراج سۈپىتىدە يوللىنىپ تۇرغان مالىيە كۈچلىرىمۇ ئۈزۈپ تاشلاندى. خەن سۇلالىسى تەشۋىقاتىنىڭ ئۆزىنى كۆرىسىتىشى نەتىجىسىدە، ئىچكى زىددىيەتمۇ بارغانسىرى كۈچىيىپ، ئۇرۇش پارتىلاش دەرىجىسىگە بېرىپ يەتتى، ئىقتىسادى جەھەتتىكى قىسلىق ۋە ھەربىي كۈچ جەھەتتىكى ئاجىزلىق تۈپەيلى، قوغشار تەڭرىقۇت ماددى ياردەمگە ئېرىشىش مەقسىتىدە خەن سۇلالىسىنىڭ ھىمايىسى ئاستىغا ئۆتتى①. بۇ ۋەقە تۈپەيلى ھۇنلارنىڭ ۋەزىيتى مۇرەككەپلىشىپلا قالماي، بەلكى يەنە ھۇنلار شىمالىي ۋە جەنۇبىي ھۇنلار دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتتى.
ـــــــــــــــــــــــ
    ①لىن گەن: «ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە، 67-بەت

    قوغشار تەڭرىقۇت ھوقۇق تالىشىش كۈرىشىدە، ئۆز ئىنىسى سول قول بىلگە خان چىچى تەڭرىقۇت تەرىپىدىن مەغلۇپ بولۇپ، مىلادىيدىن بۇرۇنقى52-يىلى خەن سۇلالىسىگە بېقىندى. خەن سۇلالىسى پادىشاھى ئۇنىڭغا جاۋجۈن مەلىكىنى ياتلىق قىلىپ، ئۇنىڭ ھۇن ئېمپىرىيىسىدىكى ئەڭ چوڭ ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرۈشىگە ياردەم قىلدى. خەن سۇلالىسى بۇ يول ئارقىلىق ھۇنلارنى ئۆزىنىڭ قولى بىلەن يوقاتماقچى بولدى. چىچى تەڭرىقۇت خەن سۇلالىسىنىڭ قوغشار تەڭرىقۇتنى قوللىغانلىقىدىن قاتتىق نارازى بولۇپ، ئۇنىڭ ئەلچىسىنى ئۆلتۈرۋەتتى.لېكىن، خەن سۇلالىسى بىلەن قوغىشار تەڭرىقۇتنىڭ بىرلەشمە كۈچى ئالدىدا نسبەتەن ئاجىزراق ئورۇندا تۇرغان چىچى تەڭرىقۇت، شىمالىي ھۇنلارنى باشلاپ يەتتە سۇدىكى تالاسقا كۆچۈپ كەلدى. ئۇ، سەمەرقەند خانلىقى بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈپ،ئوتتۇرا ئاسىيادا قايتىدىن ئۆزىنىڭ سىياسىي قۇدرىتىنى تىكلىدى. چىچى تەڭرىقۇت مىلادىيدىن بۇرۇنقى 43-يىلى، تالاس دەرياسى بويىدا ئەتىراپى سېپىل بىلەن قورشالغان پايتەخىتنى سالدۇردى. ئەمما، چىچى تەڭرىقۇتنىڭ بۇ يەردىكى ھۆكۈمرانلىقىمۇ ئۇزۇنغا بارمىدى. مىلادىيدىن بۇرۇنقى 36-يىلى خەن سۇلالىسى قوماندانى چېن تاڭ 70مىڭ كىشىلىك قوشۇن بىلەن ئوتتۇرا ئاسىياغا يۈرۈش قىلىپ، سەمەرقەندتە چىچى تەڭرىقۇت بىلەن قاتتىق سوقۇشتى. ئۇرۇشتا چىچى تەڭرىقۇت، شاھزادىلەر، خانىشلار ۋە دۆلەت ئەمەلدارلىرى بولۇپ، 1518 كىشى ھاياتىدىن ئايرىلدى. شۇنىڭ بىلەن، چىچى تەڭرىقۇتنىڭ تالاس دەرياسى بويىدىكى ھۆكۈمرانلىقى ئاخىرلاشتى.
    قوغشار تەڭرىقۇت ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ خەن سۇلالىسى يۈرگۈزگەن ھۆكۈمرانلىقى 70 يىل داۋاملاشتى. غۇتۇئارشى تاۋغانوتى تەڭرىقۇت دەۋرىگە كەلگەندە، (مىلادىيە 18-46-يىللار)، ھۇنلار خەن سۇلالىسىگە بولغان بېقىندىلىقنى بىكار قىلىپ، شەرقتە مانجۇرىيدىن، غەربتە قەشقەرگىچە بولغان جايلارنى قايتىدىن بىرلىككە كەلتۈردى. غۇتۇئارشى تاۋغانوتى تەڭرىقۇت ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ھۇنلارنىڭ ئىچكى قىسىمىدا يەنە نىزا كۆتۈرۈلدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە، قۇرغاقچىلىق ۋە چېكەتكە ئاپىتى يۈز بېرىپ، سانسىزلىغان چارۋا-ماللار ئۆلۈپ كەتتى. مانا شۇنداق ئىجتىمائىي ۋە تەبىئىي ئاپەتلەر سەۋەبىدىن، مىلادى 48-يىلى، ھۇنلار قايتىدىن شىمالىي ۋە جەنۇبىي ھۇنلار دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتتى①.
    ھۇنلار ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتكەندىن كېيىن، جەنۇبى ھۇنلار ئورخۇن دەرياسى بويلىرىدىن ئايرىلىپ، بۈگۈنكى ئىچكى موڭغۇلىيىدىكى شۇفاڭ، يۈنجۇڭ ۋە ۋۇيەن قاتارلىق رايونلارغا كۆچۈپ كېلىپ، خەن سۇلالىسى بىلەن بىر سەپتە تۇرۇپ، شىمالىي ھۇنلارغا قارىشى كۈچكە ئايلاندى. بۇ مەزگىلدە ھۇنلارغا قاراشلىق موڭغۇل-تۇڭگۇس قوۋملىرىدىن سىيانپىي (سىبىر) ۋە ئوغانلارمۇ خەن سۇلالىسىنىڭ ماسلىشىشى بىلەن ئىسيان كۆتۈرۈپ، شىمالىي ھۇنلارغا قارىشى ھۇجۇمغا ئۆتتى. جەنۇبىي ھۇنلارمۇ خەن سۇلالىسىگە ياردەملىشىپ، شىمالىي ھۇنلارغا قارىشى ھۇجۇمغا ئاتلاندى. مىلادىيە 89-يىلى، شىمالىي ھۇنلار ئۆزىنىڭ دۈشمەنلىرى تەرىپىدىن قاتتىق مەغلۇب بولدى. شۇنىڭ بىلەن شىمالىي ھۇنلارنىڭ زور كۆپچىلىكى غەربكە قاراپ كۆچتى. بىر قىسىمى ئورخۇن دەرياسى بويىدا تۇرۇپ قالدى②.ئۇلار كېيىن سىيانپىيلارغا قوشۇلۇپ كەتتى. غەربكە قاراپ كۆچكەن شىمالىي ھۇنلار چىچى تەڭرىقۇت دەۋرىدە، يەتتە سۇ رايونىغا كېلىپ ماكانلىشىپ قالغان ھۇنلارغا قوشۇلۇپ، ھازىرقى قازاقىستان تەۋەسىدە غەربىي ھۇن ئېمپىرىيىسىنى تەشكىل قىلدى. بۇ دۆلەتنىڭ بايرىقى بولسا، ئاچ سېرىق رەڭلىك تۆت چاسا يىپەك بايراق ئىدى. مانا شۇ شىمالىي ھۇنلار مىلادىيە 2-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ياۋروپادا كۆرۈلۈشكە باشلىدى. لېكىن، ھۇنلارنىڭ كەڭ كۆلەمدە ياۋروپاغا كۆچۈشى مىلادىيە 4-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا يۈز بەردى. مانا بۇ ھۇنلار تارىختا ياۋروپا ھۇنلىرى، دەپ ئاتىلدۇ.
ـــــــــــــــــــــــ
  ①«ئىسلام ئىنسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 12-توم. 2-جىلىد، 152-بەت.
  ②لىن گەن: «ھۇنلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە، 107-108-بەتلەر.

   جەنۇبقا كۆچكەن جەنۇبىي ھۇنلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى بولسا گاھىدا خەن سۇلالسىگە قارام بولۇپ، گاھىدا مۇستەقىل ھالدا داۋاملىشىپ، مىلادىيە 188-يىلىغا كەلگەندە خەن سۇلالىسى تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلدى. مىلادىيدىن بۇرۇنقى 209-يىلى قۇرۇلغان ھۇن ئېمپىرىيىسى يۇقىرقىدەك سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن ئاغدۇرۇلۇپ كەتكەن بولسىمۇ، لېكىن بۇ جەنۇبىي ھۇنلارنىڭ تامامەن يوقالغانلىقىنىڭ بەلگىسى ئەمەس ئىدى. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە خەن سۇلالىسى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىنمۇ، ھۇنلار يەنىلا مۇھىم بىر كۈچ سۈپىتىدە ئۆزىنىڭ تەسىرىنى كۆرسىتىپ كەلدى. مىلادىيە 4-5-ئەسىرلەردە مانا شۇ ھۇنلار ئېلىمىز تارىخىدا كېيىنكى خەن (مىلادىيە 304-329-يىللار)، ئالدىنقى جاۋ (مىلادىيە 328-352-يىللار)، كېيىنكى شىيا (مىلادىيە 407-431-يىللار)، شىمالىي لىياڭ (مىلادىيە 401-439-يىللار) قاتارلىق پادىشاھلىقلارنى قۇردى. شىمالىي لىياڭ سۇلالىسى مىلادىيە 439-يىلى تابغاچلار تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن، بۇ دۆلەتنى قۇرغان ھۇنلار ھازىرقى شەرقىي شىنجاڭغا كۆچۈپ كېلىپ، ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى قايتىدىن ئەسلىگە كەلتۈردى. بۇ دۆلەت تارىختا «لوپنۇر خانلىقى» (مىلادىيە 442-460-يىللار) دەپ ئاتالدى. بۇ ھۇنلار كېيىن ئوتتۇرا ئاسىيادا ناھايتى مۇھىم رول ئوينىغان تۈركلەرنىڭ شەكىللىنىشىدە مۇھىم ئېتنىك مەنبەگە ئايلىنىپ قالدى. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى ھۇنلار بولسا كېيىن خەنزۇلارغا قوشۇلۇپ كەتتى.
   بۇ يەردە ئىككى مەسىلنى تىلغا ئېلىپ ئۆتۈشكە ئەرزىيدۇ. بىرى، غەربنىڭ قەدىمكى جۇغراپىيە ۋە تارىخى ئەسەرلەردە قارا دېڭىزنىڭ شەرقىدىن تارتىپ، تاكى جۇڭگونىڭ شىمالىغىچە بولغان جايلار «سىكتىيە» دەپ ئاتالغان بولسا، بۇ جايدا ياشىغان ھەر قايسى كۆچمەن ۋە ئولتۇراق مىللەتلەر قايسى تىل سىستېمىسىدا سۆزلىشىشىدىن قەتئىنەزەر، ئۇلار بىردەك ھالدا «سىكتىلەر» (سېكىفلەر دەپمۇ ئاتىلدۇ) دەپ ئاتالغاندى. شەرقتىن كۆچۈپ كەلگەن ھۇنلارمۇ قەدىمكى غەرب ئاپتورلىرى تەرىپىدىن مۇشۇنداق نامدا ئاتىلىشتىن خالىي بولالمىدى. شەرقىي رىم ئاپتورلىرى ھۇنلارنى ھېرودوت تىلغا ئالغان قەدىمكى شەرق مىللەتلىرى بىلەن بىر دەپ قارىغان. تودۇرېتۇس ۋە پىرىسكوس قاتارلىقلار ھۇنلارنى «سىكىت» دەپ يازغان. زوسموس بولسا ھۇنلارنى «كىرال سىكىتلىرى» دەپ يازغان. بۇنىڭدىن باشقا ئۇ يەنە ھۇنلارنى ئاتاشتا ھېرودوت تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن سىگۇنناي دېگەن نامنىمۇ ئىشلەتكەندى. پىروكوپئوس ھۇنلارنى «كىممىروي» ۋە «ماسساگىت» دەپ ئاتىغاندى. يەنە بىر مەسىلە شۇكى، ياۋروپا ھۇنلىرىنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخى توغرىسىدا غەرب دۇنياسىدا 18-ئەسىردىلا تەتقىقاتلار باشلانغان. لېكىن، غەرب ئىلىم ساھەسىدە ياۋروپا ھۇنلىرىنىڭ ئاسىيادىن كۆچكەن ھۇنلار ئىكەنلىكى ئالىملار تەرىپىدىن بىردەك ئېتىراپ قىلىنغانغا قەدەر بولغان ئارلىقتا، ياۋروپا ھۇنلىرىنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە تۈرلۈك كۆز قاراشلار ئوتتۇرغا قۇيۇلغان. ئېلىپ ئېيتساق ژ.دېگۇيگەنىس، ژ.كىلاپروت، ك.پ نئومانن، ئا.تىرىي، ۋ.ۋ رادلوف، پ. پېلىئوت، ھى.شىراتورى، ئو.فىرانكى، ر.گىروسېت قاتارلىقلار ياۋروپا ھۇنلىرىنىڭ ئېتنىك مەنبەسىنى ئايرىم-ئايرىم ھالدا فىن، فىن-ئۇغۇر، ئۇيغۇر، موڭغۇل، تۈرك- موڭغۇل ئارلاشمىسى، تۈرك-موڭغۇل-مانجۇ ئارلاشمىسى دەپ قارىغان. ۋېنلىن،ئىلىۋايسىكى، زىبىلىن، قاتارلىقلار ھۇنلارنى سىلاۋيان مىللىتىگە باغلىغان.موللېنخوف، ئا.فىخ، ر.مۇخ، ژ.خۇپىن قاتارلىقلار ھۇنلارنى گېرمان مىللىتىدىن كېلىپ چىققان، دەپ قارىغان بولسا، ل.زىلىچ، قاتارلىقلار ھۇنلارنى كاۋكاز قوۋمىگە باغلىغان. ياۋروپا ھۇنلىرىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا بۇنداق كۆپ خىل تالاش-تارتىشنىڭ ئوتتۇرغا چىقىشىدىكى سەۋەب، ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسىنى نۇرغۇنلىغان مىللەتلەر تەشكىل قىلغاندى. ئېمپىرىيە ئىچىدە ھاكىميەت يۈرگۈزگۈچى مىللەت ھۇنلار بولسىمۇ، لېكىن ئېمپىرىيە ۋە ئۇنىڭ قوشۇنىنى تەشكىل قىلغان كۈچلەر ئىچىدە ھەر ۋاقىت گوتلار، گىپىدلەر، ۋانداللار، سىكلوۋىنلار، ئانتىلار، چەرەمىشلەر ۋە موردېۋىنلەر قاتارلىق سىلاۋيان، گېرمان، ۋە فىن-ئۇغۇر خەلقلىرىنىڭ بولۇشى، يەنە شۇنداقلا ئالانلار ۋە سارماتلار قاتارلىق ئىران نەسىللىك خەلقنىڭ بولۇشى، يۇقىرقىدەك كۆپ خىل تالاش-تارتىشنى كەلتۈرۈپ چىقارغانىدى.  
[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-01-24 22:06 دە قاي ]
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: ياساۋۇل
UIDنومۇرى: 1203
جەۋھەر يازمىسى: 0
يوللىغان يازمىسى: 26
شۆھرىتى: 40 نومۇر
پۇلى: 255 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 7(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2008-01-04
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-03-09
7-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-25 22:01
مېنىڭ كۆز قارىشىمچە ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادىي تارىم ۋادىسىدا ياشىغان ئاھالىلەردۇر .
بىز بۇنىڭغا كۆز يومساق بولمايدۇ . ئەگەر بىز ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادىنى <<ھون>>ياكى <<تۈرۈك>>دەپ قارايدىغان بولساق ، بىزنىڭ بۇ جايغا بولغان ئىگىدارچىلىق ھوقۇقىمىز يوق بولۇپلا قالماي يەنە بىز بۇ يەرنىڭ مېھمىنى بولۇپ قالىمىز . ئۇيغۇرلارنىڭ يىلتىزىنى ئىزدەش قىزغىنلىقى كۆتۈرۈلگەن ئاشۇ يىللاردا بىر قىسىم ئالىملار ، تەتقىقاتچىلارئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادىنى <<ھون>> <<تۈرۈك>>دەپ  تەتقىق قىلىپ يىلتىز ئىزدەشتىكى مەنبەرىمىزنى تار دائىرىدە بوغۇپ قويدى . ئولار مىللىتىمىزنى تارىختا ئۆتكەن ئاشۇنداق كۈچلۈك مىللەتلەرگە باغلاش ئارقىلىق روھى تەسەللىگە ئىگە بولۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا مىللىتىمىزنىمۇ روھى تەسەللىگە ئىگە قىلدى .  كېسىپ ئېيتسام ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادىي تارىم ۋادىسىدا ياشىغان قەدىمكى ئاھالىلەردۇر
yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
8-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-25 23:32
3.ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيسىنىڭ قۇرۇلۇشى 

   
مىلادىيە 350-يىلى ھۇنلار ھازىرقى قازاقىستان دالىسىدىن ھەيۋەت بىلەن كاسپى دېڭىزىنىڭ شىمالىغا قاراپ يۈرۈش قىلدى. بۇ مەزگىلدە كاسپى دېڭىزىنىڭ شىمالىدىكى جايلاردا ئالان①دۆلىتى بار ئىدى. لاتىن تارىخچىسى ماركىللىننوسنىڭ مەلۇماتىغا قارىغاندا، ھۇنلار مىلادىيە 355-يىلى ئالانلارنىڭ دۆلىتىنى ئىشغال قىلىپ، ئۇلارنى غەربكە كۆچۈشكە مەجبۇر قىلغان. مىلادىيە 360-370-يىللار ئارىسىدا ھۇنلار ئاناتولىيىدىكى ئۇفراغا قەدەر يۈرۈش قىلىپ بارغان. بۇ ۋەقەدىن كېيىن، ھۇنلار كاسپى دېڭىزىنىڭ شىمالىدىن غەربكە قاراپ يۈرۈش قىلغان. ھۇنلارنىڭ بۇ قېتىمقى يۈرۈش قىلىشى ناھايتى ھەيۋەتلىك ۋە قورقۇنچلۇق بولغاچقا، بۇ ھەرىكەت شۇ جايلاردىكى مىللەتلەرنىڭ چوڭ كۆچۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان②. بەزى مەنبەلەردە ھۇنلار ياۋروپاغا قاراپ كۆچكەندە، ئۇلارنىڭ ئالدىدا بىر بۇغىنىڭ يول باشلاپ ماڭغانلىقى سۆزلىنىدۇ③. يەنە بەزى رىۋايەتلەردە ھۇنلار مائۇتىس دەرياسىدىن بىر بۇغىنىڭ ياردىمىدە كېسىپ ئۆتكەنلىكى سۆزلىنىدۇ④.
مىلادىيە 374-يىلى كۈچلۈك ئاتلىق قوشۇنغا ئىگە ھۇنلار قارا دېڭىزنىڭ شىمالىغا بېسىپ كەلگەن.لاتىن تارىخچىسى جوردانىسنىڭ مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، بۇ چاغدىكى ھۇنلارنىڭ داھىيسى بالامبەر (بەزىلەر بالامىر دەپمۇ يازىدۇ. بالامبەر باتۇر تەڭرىقۇتنىڭ 15-نەۋرىسى، چىچى تەڭرىقۇتنىڭ 9- نەۋرىسى ئىدى)دېگەن كىشى ئىدى.
ـــــــــــــــــــــــــــ
①«ئالان» سانسىكرىتچە سۆز بولۇپ، «يىراق دالدا ياشىغۇچىلار»دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.
«تۈرك ئىنىسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 1-توم، 420-بەت.
②«دۇنيانىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە، 2-توم، 2-قىسىم،1117-بەت.
③ئايدىن تانەرى: «تۈرك دۆلەت ئەنئەنىسى»، تۈركچە، 23-بەت.
④«تۈرك ئىنىسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 19-توم، 384-بەت.

تارىخ سەھنىسىگە مىلادىيە 372-يىلى چىققان بالامبەر ھاكىميەت ئىدارە قىلىش جەھەتتە يېتىشكەن سىياسىئون، ھەربىي تاكتىكا سەنئىتى جەھەتتە جەسۇر ۋە ماھىر قوماندان ئىدى. بالامبەر ئالدى بىلەن بۇ ئەتىراپتىكى سارمات ۋە سىكىت قوۋمىلىرىنى بويسۇندۇرۇپ، ئۇلاردىن ئۆزىنىڭ ئەسكىرىي كۈچىنى تولۇقلىغان. ئۇنىڭدىن كېيىن، بالامبەر شەرقىي گوتلار ئۈستىگە يۈرۈش قىلغان. بۇ چاغدا قارا دېڭىزنىڭ شىمالىدىكى جايلار گېرمان نەسىللىك گوتلارنىڭ ئىشغالىيتى ئاستدا بولۇپ، دون-دىنپىر دەرياسى ئارلىقىدىكى جايلاردا شەرقى گوتلار (ئوستگوتلار)، ئۇنىڭ غەربىدىكى جايلاردا بولسا غەربىي گوتلار (ۋېستىگوتلار) ياشايتى. غەربىي گوتلارنىڭ غەربىدىكى ترانسىلۋانىيە ۋە گالچىيىيىدە گىپىدلار، بۈگۈنكى ھۇنگرىيىدە ۋانداللار ياشايتتى. بۇ تۆت گېرمان قوۋمىدىن باشقا، يەنە بۇ ئەتراپتا ئىران ۋە سىلاۋيان خەلقلىرىمۇ بار ئىدى.
بالامبەر شەرقىي گوتلارنى مەغلۇب قىلىشتا بىر تەرەپتىن تۇيۇقسىز ھەم شىددەتلىك ھۇجۇم قىلىش تاكتىكىسىنى قوللانغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ھۇنلارنىڭ دەھشەتلىك ھەيۋىسىنى نامايەن قىلىش ئارقىلىق، ئۇلارنى روھى جەھەتتىنمۇ ئاجىزلاشتۇرغان. شەرقىي گوتلارنىڭ پادىشاھى ئەرمانارىك ھۇنلار بىلەن بولغان ئۇرۇشتا مەغلۇب بولۇپ ئۆزىنى ئۆلتۈرۋالغان. ئەرمانارىكنىڭ تەخىتكە ۋارىسلىق قىلىدىغان ئوغلى بولمىغاچقا، گوتلار خانلىقىنىڭ باشقا بىر جەمەتىدىن بولغان ۋىتخىمىرنى ئۆزىگە خان قىلىپ تىكلىگەن. ۋىتخىمىر تەخىتكە چىققاندىن كېيىن شەرقىي گوتلارنىڭ بۇرۇنقى ھالىتىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن، قوشنا مىللەتلەر ئۈستىگە يۈرۈش قىلماقچى بولغان. شەرقىي گوتلارنىڭ قايتىدىن باش كۆتۈرۈشىنى خالىمىغان تاكتىكىلىق بالامبەر شەرقىي گوتلارنىڭ ئارىسىغا ئىتتىپاقسىزلىق ئۇرۇقىنى چېچىپ، ۋىتخىمىرگە قارىشى كۈچلەر بىلەن ئىتتىپاق تۈزگەن. شۇ ئارقىلىق ۋىتخىمىرنىڭ ئۆز مەقسىدىنى ئىشقا ئاشۇرۇشىغا پۇرسەت بەرمىگەن. مىلادىيە 375-يىلى ۋىتخىمىر نامەلۇم بىر كىشى تەرىپىدىن ئېتىلغان ئوقتا ئۆلگەن. شۇنىڭ بىلەن، ۋىتخىمىرنىڭ قىسقىغىنە ھۆكۈمرانلىقى ئاخىرلاشقان. ۋىتخىمىرنىڭ تەرەپدارلىرى ئۇنىڭ ئۆلتۈرۈلگەنلىكىنى ئۇققاندىن كېيىن، ھۇنلار بىلەن ئۇرۇش قىلىش نىيىتىدىن ۋاز كېچىپ، دىنىستىر دەرياسىنىڭ غەربىدىكى غەربىي گوتلار ئىچىگە قېچىپ بارغان. شەرقىي گوتلارنىڭ كۆپچىلىكى بولسا، ئەسلى جايلىرىدا قېلىپ، ھۇنلارغا بويسۇنغان①. ھۇنلار شەرقىي گوتلارنى تارمار قىلغاندىن كېيىن، ئۇلارغا ھۇنىمۇد دېگەن كىشىنى خان قىلىپ سايلىغان. شۇنىڭ بىلەن، جەنۇبىي روسىيە دالىسى ھۇنلارنىڭ ئىلكىگە ئۆتكەن. ھۇنلار بۇ جاينى بازا قىلىپ تۇرۇپ ئەتراپقا قاراپ كېڭەيگەن.
شەرقىي گوتلارنىڭ ھۇنلار تەرپىدىن تارمار قىلىنغانلىق خەۋىرى غەربىي گوتلار ئىچىگە يېتىپ بېرىشى بىلەنلا، ئۇلار قورقۇپ قاتتىق ساراسىمىگە چۈشكەن. ھۇنلارنىڭ ئەمدى ھۇجۇم نىشانىنى ئۆزلىرىگە قاراتقانلىقىنى ھىس قىلىپ يەتكەن غەربىي گوتلار، دىنىستىر دەرياسىنىڭ غەربىي تەرپىگە مۇستەھكەم قورغانلارنى سېلىپ، مۇداپىئەنى كۈچەيتىش ئارقىلىق ھۇنلارنىڭ دەريادىن ئۆتىشىنى توسىماقچى بولغان. غەربىي گوتلارنىڭ پۇختا تەييارلىقىنى كۆرگەن بالامبەر ئايلانما ئۇرۇش قىلىش تاكتىكىسىنى قوللىنىپ، غەربىي گوتلار مۇداپىئەسىز قالدۇرغان دىنىستىر دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىدىن ئايدىڭ كېچىدە كېسىپ ئۆتۈپ، غەربىي گوتلارنىڭ ئۈستىگە يان تەرەپتىن تۇيۇقسىز ھۇجۇم قوزغىغان. ئۇرۇشتا غەربىي گوتلار قاتتىق مەغلۇپ بولغان. پادىشاھ ئاتخانارىك مەغلۇپ بولغان غەربىي گوتلارنى باشلاپ، رىم ئېمپىرىيىسىگە قاراپ قاچقان. بۇ قېتىمقى ئۇرۇشتا ھۇنلار ناھايتى كۆپ ئولجىغا ئېرىشكەن. غەربىي گوتلار مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن، دىنىستىر دەرياسى بىلەن ئىسپانىيە ئارلىقىدىكى جايلاردا ياشايدىغان ھەر قايسى مىللەتلەر ھۇنلارنىڭ ھەيۋىسىدىن قورقۇپ، ئارقا-ئارقىدىن رىم ئېمپىرىيىسىگە قېچىپ كىرگەن. مانا بۇ تارىختا ناھايتى زور سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشلەرنى پەيدا قىلغان مىللەتلەر چوڭ كۆچۈش ھەرىكىتى ئىدى①. شۇنداق قىلىپ گوتلار پۈتۈنلەي مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن، بالامبەر مىلادىيە 375-يىلى زىمىنى ئىتىل (ۋولگا) دەرياسىدىن، دوناي دەرياسىغىچە سۇزۇلغان ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسىنى قۇرغان. بۇ ئېمپىرىيىنىڭ پايتەختى دوناي دەرياسىنىڭ تۆۋەنكى ئېقىن بويىدا ئىدى. بۇ جاي ھەر قايسى تەرەپلەرگە باردىغان يوللارنى ۋە ھۇنلارغا تەۋە مىللەتلەرنى كونتىرول قىلىپ تۇرۇشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە جاي ھېسابلىناتتى.
ــــــــــــــــــــــ
①«دۇنيانىڭ ئومۇمىي تارىخى»، خەنزۇچە 3-توم، 1-قىسىم، 75-76-بەتلەر.
yol
دەرىجىسى: لەشكەر
UIDنومۇرى: 1324
جەۋھەر يازمىسى: 0
يوللىغان يازمىسى: 1
شۆھرىتى: 2 نومۇر
پۇلى: 10 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 0(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2008-01-27
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2008-02-07
9-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 02:08
جاپا چىكىپسىز.                 
ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
10-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 14:08
                      
                        4. شەرقىي ۋە غەربىي سەپتىكى يۈرۈش

      مىلادىيە 375-يىلى بالامبەر ياۋروپا ھۇن ئېمپىرىيىسىنى قۇرغاندىن كېيىن، ئۇ ھۇنلارغا بېقىنغان گوتلار، ئالانلار ۋە تەيفاللاردىن ياردەمچى قىسىم تەشكىل قىلغان. بۇنىڭ بىلەن ھۇنلارنىڭ ئەسكىرىي كۈچى تېخىمۇ زورىيىپ، ياۋروپادىكى ھەيۋىسى كۈندىن-كۈنگە ئېشىپ بارغان ۋە ياۋروپا ئۈچۈن قورقۇنچىلىق كۈچكە ئايلانغان.
     مىلادىيە 378-يىلى ھۇن قوشۇنى دوناي دەرياسىنى كېسىپ ئۆتۈپ، رىم ئېمپىرىيسىنىڭ ھىچقانداق قارشىلىقىغا ئۇچىرىماستىن (ئەمەليەتتە رىم ئېمپىرىيىسىنىڭ ھۇنلارغا قارىشى تۇرۇشقا جۈرئەت قىلالمىغان)، ھۇنگىرىيە تۈزلەڭلىكىگىچە ئىلگىرلەپ بارغان. ئەمما، ھۇنلارنىڭ بۇ قېتىمقى سەپىرىدە ھىچقانداق بىر ئىشغالىيەت مەقسىتى يوق ئىدى. ئۇلار پەقەت يېڭى زىمىن ۋە ئۇ يەردە ياشايدىغان مىللەتلەرنىڭ ئەھۋالىنى بىلىپ بېقىشنى مەقسەت قىلغانىدى. شۇڭا، ئۇلار بۇ قېتىمقى يۈرۈشنى تىزلا ئاخىرلاشتۇرۇپ قايتقان. ئەسلىدە ھۇنلار ئۆزى ئىگىلىمەكچى بولغان جايلارنى ئالدىن كۆزىتىپ تەتقىق قىلاتتى. بۇ خىل ماھىيەتتىكى يۈرۈشلەرنىڭ بەزىلىرى، ھەتتا بىر قانچە يىل داۋاملىشاتتى. بۇ ھۇنلارنىڭ ھەربىي ئىشلار سەنئىتىدىكى بىر تاكتىكا ئىدى.
ھۇنلاردىن قاتتىق چۆچۈگەن ماركومانلار ۋە كوئادلار (ئۇلار ئاۋىستىرىيىدە ياشايتتى) مىلادىيە 381-يىلى رىم ئېمپىرىيىسىگە قېچىپ بېرىشقا تەييارلىنىۋاتقاندا، سارماتلار ۋە گوتلارمۇ چېگىرىدىن ئۆتۈپ رىم ئېمپىرىيىسىگە قېچىپ كىرگەن. بۇ ۋاقىتتا بەزى گېرمان ۋە ئىران نەسىللىك خەلقلەرمۇ غەربىي ھۇنگىرىيىدىن يولغا چىقىپ، ئالىپ تاغلىرىدىن ئۆتۈپ ئىتالىيىگە تەھدىد سالغان. ھۇنلارمۇ مىلادىيە 381-يىلىدىن باشلاپ، رىم ئېمپىرىيىسىنىڭ چېگىرا بويلىرىدىكى ئۆلكىلەرگە ھۇجۇم قىلىشقا باشلىغان.
     ھۇنلار ئەينى ۋاقىتتا كۈچلۈك دۆلەت ھېسابلانغان رىم ئېمپىرىيىسىگە قارىتا كەڭ كۆلەملىك تىگىش قىلمىغان، ئەمما رىم ئېمپىرىيىسىگە قارىتا ناھايتى ئەتراپلىق تەييارلىق كۆرگەن. مىلادىيە 391-يىلى ھۇنلار تىسسا دەرياسى بويىدىكى سارماتلار بىلەن ئىتتىپاق تۈزگەن. شۇ يىلى يەنە چېخىيە تەۋەسىدىكى مىللەتلەر بىلەنمۇ ئىتتىپاق تۈزۈپ، رىم ئېمپىرىيسىگە قارشى كۈچلەرنى ئۇلغايتقان.
     مىلادىيە 395-يىلى رىم ئېمپىراتورى تىئودو سىئوس ئالەمدىن ئۆتىشى بىلەن تەڭلا ئىچكى نىزا يۈز بېرىپ، بىر پۈتۈن رىم ئېمپىرىيىسى شەرقىي ۋە غەربىي رىم ئېمپىرىيسى دەپ، ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتكەن. شەرقىي رىم ئېمپىرىيىسى كونىستانتېنىپول (ئىستانبول)نى پايتەخىت قىلغان. غەربىي رىم ئېمپىرىيىسى يەنىلا رىم شەھىرىنى پايتەخىت قىلغان. بىر پۈتۈن رىم ئېمپىرىيىسىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كېتىشى، ئۇنىڭ ئەسكىرىي كۈچىنى زور دەرىجىدە ئاجىزلىتىۋەتكەنىدى. بۇ ئەھۋال ھۇنلار ئۈچۈن پايدىلىق بولغان. شۇڭا، ھۇنلار مىلادىيە395-يىلى ئىككى سەپ بويىچە رىم ئېمپىرىيىسگە يۈرۈش قىلغان. شەرقىي سەپتىكى يۈرۈشكە باسىق بىلەن قۇرسىق قوماندانلىق قىلغان. بۇ سەپتىكى ھۇن قوشۇنلىرى قارا دېڭىزنىڭ شىمالىدىن ئاتلىنىپ، داريال دەرياسىدىن كېسىپ ئۆتۈپ، فىرات دەرياسىنى بويلاپ، ئالدىغا ئۇچىرىغان ھەر قانداق قارىشى كۈچنى تارمار قىلىپ، ئاناتولىيىدىكى ئەرزىروم، مالاتىيا، ئادانا، ئوفرا، ئانتاكيا، ئەنقەرە ۋە قەيسەرى ئەتراپلىرىغىچە يۈرۈش قىلىپ بارغان. ئۇنىڭدىن كېيىن سۈرىيىدىكى سۇر ۋە قۇددۇس شېرىپ شەھەرلىرىگىمۇ ئىلگىرلەپ بېرىپ، ئەزەربەيجان ئارقىلىق قايتقان. بۇ قېتىمقى يۈرۈشتە ھۇنلار نۇرغۇن ئولجىغا ئېرىشىپلا قالماي، يەنە 18مىڭ ئادەمنى ئەسىر ئېلىپ يانغان. قايتىش جەريانىدا ھۇنلار ئىرانغىمۇ تىگىش قىلغاندا، كۈتۈلمىگەن يەردە ھۇنلار مەغلۇبىيەتكە ئۇچىراپ، ئولجا ۋە ئەسىرلەرنى ئىرانلىقلارغا تارتقۇزۇپ قويغان①.  
 
______________
   ①«تۈرك ئىنسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 5-توم، 347-بەت.

    شەرقىي سەپتىكى يۈرۈش ناھايتى قىسقا مۇددەت ئىچىدە ئېلىپ بېرىلغاچقا، شەرقىي رىم ئېمپىرىيىسى بىلەن ئىران ساسانىيلار سۇلالىسى بۇنىڭدىن ئىنتايىن چۆچىگەنىدى. شۇڭا، ئەينى ۋاقىتتا ھۇنلارنىڭ ھەربىي يۈرۈشلىرى توغرىسىدا كىشىنىڭ ئىشەنگۈسى كەلمىگۈدەك دەرىجىدىكى ئەپسانە-رىۋايەتلەر تارقالغان. تارىخىي مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، بۇ خىلدىكى ئەپسانە-رىۋايەتلەردىن ھەر كۈنى بىرى پەيدا بولۇپ تۇرغان. بۇ قېتىمقى يۈرۈش ھۇنلارنىڭ ئاناتولىيىگە قىلغان ئىككىنچى قېتىملىق سەپىرى ئىدى. مىلادىيە 398-يىلى ھۇنلار ئاناتولىيىگە ئۈچىنچى قېتىم يۈرۈش قىلغان. بۇ قېتىممۇ شەرقىي رىمنىڭ ياش ئېمپىراتورى ئاركادى ھۇنلارغا قارىتا ھىچقانداق بىر جىددىي چارە-تەدبىر يۈرگۈزەلمىگەن. ھۇنلار بۇ يۈرۈشتە نۇرغۇن ئولجىنى غەنىيمەت ئالغان.
    غەربىي سەپتە بولسا ھۇن قوشۇنى تىراكياغىچە يۈرۈش قىلىپ بارغان. لېكىن، بۇ سەپتىكى يۈرۈشكە قاتناشقان ھۇن قوشۇنى سان جەھەتتىن ئانچە كۆپ ئەمەس ئىدى.بۇنىڭ ۋاقتى مىلادىيە 400-يىلى ئىدى. بۇ چاغدا بالامبەر ئالەمدىن ئۆتۈپ، ئورنىغا ئوغلى (بەزى مەنبەلەردە نەۋرىسى دېيىلدۇ) يىلدىز (ئۇلدىز-يۇلتۇز) ھۇن تەختىگە چىققان ۋاقىت ئىدى. يىلدىز قوماندانلىق قىلغان غەربىي سەپتىكى بۇ ھۇن قوشۇنىنىڭ دوناي دەرياسىنىڭ غەرب تەرىپىدە پەيدا بولىشى، شەرقىي ياۋروپادا مىللەتلەرنىڭ ئىككىنچى قېتىملىق چوڭ كۆچۈش دولقۇنىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. بۇ قېتىمقى يۈرۈشتە ھۇنلاردىن قورقۇپ قاچقان ۋانداللار بىلەن غەربىي گوتلار يەنە بىر قېتىم غەربىي رىم ئېمپىرىيىسىگە قېچىپ كىرگەن. ئەمما، ئالارىك غەربىي گوتلارغا رەھبەرلىك قىلىپ مىلادىيە 401-يىلى رىم شەھىرىگە بېسىپ كىرىپ، بۇ شەھەرنى ئۈچ كېچە-كۈندۈز بۇلاپ-تالىغان. گوتلارنىڭ بۇ تەھدىتى ئاتاقلىق رىم قوماندانى سىلىكخۇ تەرىپىدىن باستۇرۇلغان. ئەگەر، سىلىكخۇ بۇ بۇلاڭچىلىقنى باستۇرالمىغان بولسا، رىم شەھىرىدىن ھىچقانداق بىر ئەسەر قالمىغان بولاتتى.
     غەربىي گوتلارنىڭ تەھدىتى ئەمدىلا ئاياغلىشىپ تۇرىشىغا، غەربىي رىم ئېمپىرىيىسى يەنە بىر چوڭ تەھدىتكە دۇچ كەلگەن. بۇ بولسا راداگاسنىڭ ھۇنلاردىن قورقۇپ قاچقان سوئىپ، كوئاد، بۇرگۇند، ساكسۇن، ئالمان (نېمىس) قاتارلىق قوۋمىلەرنى بىرلەشتۈرۈپ، رىم شەھىرىگە دەھشەتلىك ھالدا بېسىپ كېلىشى ئىدى. راداگاس رىم شەھىرىنى يەر يۈزىدىن يوق قىلۋىتىشنى ئېلان قىلغان. غەربىي رىمنىڭ ئاتاقلىق قوماندانى سىلىكخۇ پاۋىيا ئۇرۇشىدا راداگاس بىلەن قاتتىق تۇتۇشقان بولسىمۇ، ئۇنى توسۇپ قالالمىغانىدى. غەربىي رىم ئېمپىرىيىسى ئۆزىنىڭ ئاخىرقى مىنۇتلىرى يېقىنلىشىپ قالغان بۇنداق خەتەرلىك پەيتتە، ھۇنلارغا باش ئۇرۇپ ئۇلاردىن ياردەم سوراشتىن باشقا ھىچقانداق بىر چىقىش يولى تاپالمىغان. يىلدىز قوماندانلىقىدىكى ھۇن ۋە غەربىي رىمنىڭ بىرلەشمە قوشۇنى مىلادىيە 406-يىلى 8-ئايدا، فىلورسادا راداگاسنى مەغلۇپ قىلىپ ئۇنى ئۆلتۈرگەن شۇنداق قىلىپ يىلدىز غەربىي رىم ئېمپىرىيىسىنى ھالاكەتتىن قۇتقۇزۇپ قالغان①.

  _____________
    ①سىزاكىس: «ھۇنلار»، تۈركچە، 127-بەت

    بۇ يەردە شۇنىمۇ تىلغا ئېلىپ ئۆتۈش كېرەككى، ھۇنلارغا بولۇپمۇ، ھۇنلارنىڭ مەشھۇر داھىيسى-ئاتتىلاغا نىسبەتەن دۈشمەنلىك پوزىتسىيىسىدە قەلەم تەۋرەتكەن غەرب ئاپتۇرلىرى، رىم شەھىرىنى بۇلاپ-تالىغان ئالارىك ئۈچۈن بولسۇن ياكى رىم شەھىرىنى يەر يۈزىدىن يوق قىلۋەتمەكچى بولغان راداگاس ئۈچۈن بولسۇن، ئۇلارغا سەلبى پوزىتسىيە قوللانمىغان. بولۇپمۇ غەرب ئاپتۇرلىرى رىم شەھىرىنى ھۇنلارنىڭ قۇتقۇزۇپ قالغانلىقىنى يۇشۇرۇپ قېلىش ئۈچۈن، تۈرلۈك سۆز ئويۇنلىرىنى ئىشىلتىشتىن باش تارتمىغان.
    ھۇنلارنىڭ غەربىي رىمغا ياردەم بېرىشى، ھۇن ئېمپىراتورى يىلدىزنىڭ مىلادىيە 400-يىلى ئوتتۇرغا قويغان ھۇن ئېمپىرىيىسىنىڭ تاشقى سىياسىتىدە بەلگىلەنگەن بىر تۈرلۈك ماددا ئىدى. يىلدىزنىڭ تاشقى سىياسىتى شەرقىي رىمغا داۋاملىق بېسىم ئىشىلتىش، بۇنىڭ ئەكسىچە غەربىي رىم بىلەن نورمال مۇناسىۋەتنى ساقلاش ئىدى. چۈنكى غەربىي رىم ئېمپىرىيىسى ئىچىگە بېسىپ كىرىپ، ۋەيرانچىلىق پەيدا قىلغان مىللەتلەر ئەينى ۋاقىتتا يەنە ھۇنلارنىڭمۇ دۈشمىنى بولغاچقا، غەربىي رىم بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتىپ، ۋاقتى كەلگەندە ئۇنىڭغا ياردەم بېرىش يىلدىزنىڭ تاشقى سىياسىتىگە كىرگۈزۈلگەنىدى. يىلدىزنىڭ بۇ سىياسىتى تاكى ئاتتىلا دەۋرىگىچە داۋاملاشقان.
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
11-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 21:33
5. شەرقىي رىمنىڭ ھۇنلارغا قارام بولۇشى

    يىلدىز مىلادىيە 409-يىلى دوناي دەرياسىدىن كېسىپ ئۆتۈپ، بۇ دەريانىڭ جەنۇبىدىكى
   شەرقىي رىمنىڭ بەزى ئىستىراتېگىيلىك جايلىرىنى ئىشغال قىلىپ، شەرقىي رىم ھۆكۈمىتىگە ھۇنلارنىڭ ھەيۋىسىنى كۆرسىتىپ قويغان. گرېك مەنبەلىرىگە قارىغاندا، يىلدىز شەرقى رىمنىڭ تىنىچلىق ئورنىتىشنى تەلەپ قىلىپ كەلگەن ۋەكىلگە: «مەن كۈن پېتىشقىچە بولغان جايلارنى ئىگىلەيمەن» دەپ ھەيۋە قىلغانىدى. يىلدىز مىلادىيە 410-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن. يىلدىزنىڭ دەۋرىدە ھۇن ئېمپىرىيىسىنىڭ زىمىنى شەرقتە بالقاش كۆلىگە قەدەر سوزۇلغانىدى①.
  
    يىلدىز ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئورنىغا قاراتون تەخىتكە چىققان. قاراتون توغرىسىدا مەنبەلەردە كۆپ مەلۇمات قالدۇرۇلمىغان. پەقەت بىزگە مىلادىيە 412-يىلى شەرقىي رىم ئەلچىسى ئولۇمپىئودوروسنىڭ قاراتوننىڭ ئوردىسىغا بارغانلىقى ھەققىدىكى مەنبەلەر مەلۇم. قاراتوننىڭ ئايبارىس، مۇنجۇق، رۇگا ۋە ئوكتار ئىسىملىك تۆت ئوغلى بولغان. بۇلارنىڭ ئىچىدە مۇنجۇق بالدۇرلا ئۆلۈپ كەتكەن.
     مىلادىيە 422-يىلى قاراتون ئالەمدىن ئۆتۈپ، ئورنىغا چوڭ ئوغلى رۇگا ئېمپىراتور بولغان. رۇگا ئىنىسى ئايبارىسنى «سول قول بىلگە خان» ۋە ئوكتارنى «ئوڭ قول بىلگە خان» ئەمىلىگە قويۇپ، ئۇلارنى ھۇن ئېمپىرىيىسىنىڭ شەرقىي ۋە غەربىي قىسىمىغا خان قىلىپ سايلىغان.
     رۇگا تەخىتكە چىققاندىن كېيىن، شەرقىي رىم ھۇن ئېمپىرىيىسىگە مەخسۇس تەيىنلەنگەن جاسۇسلارنى ۋە تەشۋىقاتچىلارنى ئەۋەتىپ، ھۇن قوشۇنىنى ئىسىيان كۆتۈرۈشكە ۋە ھۇنلارغا تەۋە مىللەتلەرنى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ، ھۇن ئېمپىرىيىسىدىن ئايرىلىپ چىقىشقا كۈچكۈرتكەن. شەرقىي رىم بۇ ئارقىلىق ھۇنلارنى ئىچكى قىىسىمدىن غۇلىتىپ تاشلىماقچى بولغان. شەرقىي رىمنىڭ بۇ سۇيقەستىنى سېزىپ قېلىپ، قاتتىق غەزەپلەنگەن رۇگا مىلادىيە 422-يىلى ھۇن قوشۇنىنى باشلاپ شەرقىي رىمنىڭ بالقاندىكى ئۆلكىلىرىگە ھۇجۇم قىلىپ، ئۇ جايلارنى بېسىۋالغان. شەرقىي رىم ھۇنلارغا تەڭ كېلەلمەي تىنىچلىق ئورنىتىشنى تەلەپ قىلغان. رۇگامۇ شەرقىي رىمنىڭ تەلپىگە قوشۇلغان. نەتىجىدە، شەرقىي رىم ھۇنلارنىڭ تەلپىنى شەرتسىز قوبۇل قىلىپ، ھەر يىلى ھۇنلارغا باج سۈپىتىدە 350 لىرا ئالتۇن تاپشۇرۇشقا قوشۇلغان②.
  
        ھۇنلاردىن قاتتىق دەككىسىنى يەپ ناھايتى كۆپ باج تاپشۇرۇشقا مەسئۇل بولغان شەرقىي رىم ئېمپىرىيسى، مىلادىيە 423-يىلى غەربىي رىم ئېمپىرىيىسىنى ئۆزىگە قوشۇۋېىلىش ئۈچۈن قوشۇن ئەۋەتكەن. غەربىي رىم ئېمپىرىيسى بۇ قېتىم يەنە ھۇنلاردىن ياردەم سوراشقا مەجبۇر بولغان. رۇگانىڭ 60 مىڭ كىشىلىك قوشۇن بىلەن ياردەمگە كەلگەنلىكىنى كۆرگەن شەرقىي رىم قوشۇنى، ئۇرۇشقا كىرمەستىنلا ئالدىراپ-تېنەپ چېكىنىپ كەتكەن. گەرچە، بۇ قېتىم زور ئۇرۇش پارتىلمىغان بولسىمۇ، لېكىن رۇگا شەرقىي رىمدىن بۇ قېتىمقى يۈرۈشنىڭ ھەربىي چىقىملىرىنى تولۇق تۆلىتىۋالغان. شۇنىڭ بىلەن ھۇنلار غەربىي رىمنى يەنە بىر قېتىم ھالاكەتتىن قۇتقۇزۇپ قالغان. شەرقىي رىم بولسا ھۇنلارغا قارام دۆلەتكە ئايلانغان.
     شەرقىي رىم تارىخچىسى پىرىسكوسنىڭ مەلۇماتىغا قارىغاندا، شەرقىي رىم ئېمپىراتورى تىئودوروس ھۇنلار بىلەن يامانلىشىپ قېلىشتىن قورقۇپ، يىللىق باجنى ۋاقتى-ۋاقتىدا، بەلگىلەنگەن مىقداردا تاپشۇرۇپ تۇرغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ يەنىلا ھۇنلارغا تەۋە مىللەتلەرنى ئاستىرىتتىن كۈچكۈرتۈش ھەرىكىتىنى زادىلا توختاتمىغان. شۇڭا رۇگا تىئودوروسنىڭ بۇ يامان نىيىتىنى بەربات قىلىش ئۈچۈن، شەرقىي رىمنىڭ ھۇن ئېمپرىيىسى تەۋەسىدىكى مىللەتلەردىن مۇئاشلىق ئەسكەر قۇبۇل قىلىشنى ۋە شەرقىي رىم سودىگەرلىرىنىڭ ھۇن تۇپرىقىدا ئەركىن سودا قىلىشنى چەكلىگەن. رۇگا يەنە تىئودوروس نى شەرقىي رىمغا قېچىپ بارغان ھۇن دۆلەت ئەمەلدارلىرىدىن ئاتاقام بىلەن مامانىڭ ئوغۇللىرىنى ۋە باشقا ھۇن قاچاقلىرىنى دەرھال ئۆتكۈزۈپ بېرىشكە زورلىغان. ئىلاجسىز ئەھۋلدا قالغان تىئودوروس ھۇنلار بىلەن مۇناسىۋەتنى ياخشىلاپ، كېلىشىم تۈزۈش ئۈچۈن، مىلادىيە 434-يىلى بىر ئەلچىلەر ئۆمىكىنى ھۇن ئېمپىرىيىسىگە ئەۋەتكەن. ئەلچىلەر ئۆمىكى يېتىپ كەلگەن چاغدا، رۇگا ئالەمدىن ئۆتۈپ ئورنىغا مۇنجۇقنىڭ ئوغلى ئاتتىلا ھۇن تەختىگە چىققانىدى. شەرقىي رىم رۇگادىن ئىبارەت بۇ كۈچلۈك رەقىبىدىن قۇتۇلغىنىغا ناھايتى خوش بولغان. شۇ ۋاقىتتىكى خىرىستىئان دىنىي ئېپىسكوپى پىروكۇلۇس چېركاۋدا «تەڭرى تەقۋادار تىئودوروسنىڭ دۇئاسىنى قوبۇل قىلىپ، شەرقىي رىم ئۈستىدىكى تەھدىتنى يوقاتتى»،دەپ ۋەز ئېيتقان. لېكىن، بۇ چاغدا تىئودوروس يېڭىدىن تەخىتكە چىققان ئاتتىلانىڭ، شەرقىي رىم ئۈچۈن رۇگادىنمۇ بەكرەك قورقۇنچلىق كۈچ ئىكەنلىكىنى ئويلاپمۇ باقمىغانىدى.
 ____________
   ① ۋاكزى: «ئاتىللا ۋە ھۇنلار»، تۈركچە، 82-بەت
   سىزاكىس: «ھۇنلار»، تۈركچە، 165-بەت 
   ئالزىم: «ئاتتىلا»، تۈركچە، 133-بەت.

[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-01-28 00:01 دە قاي ]
yol
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
12-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 21:46
 
ئىككىنچى باب

  ئاتتىلا دەۋرىدىكى ھۇن ئېمپىرىيىسى
 
          1. «ئاتتىلا» دېگەن ئىسىمنىڭ مەنبەسى ۋە مەنىسى
 

     «تەڭرى قامچىسى» دېگەن نام بىلەن دۇنياغا مەشھۇر ئاتتىلانىڭ ئىسمى، شەرقىي رىم مەنبەلىرىدە «ئاتتىلاس»، «ئاتىلاس»، «ئاتىللاس»، « ئاتتېلاس»، لاتىنچە مەنبەلەردە «ئاتتىلا»، «ئاتتيلا»، «ئاتتلا»، سىلاۋيان مەنبەلىرىدە «ئاتېلا»، «ئاتىلا»، يىراق قەدىمكى گېرمانچە مەنبەلەردە «ئەرزىلو»، ئوتتۇرا قەدىمكى گىرمانچە مەنبەلەردە «ئەتزەل». كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىر گېرمانچە مەنبەلەردە «ئەتتەل»، «ھەتتەل»، «ئەتخەلە»، ئېنگىلىزچە مەنبەلەردە «ئائەتلا»، شىمالى گېرمانچە مەنبەلەردە «ئاتلى»، ھۇنگرىيە مەنبەلىرىدە «ئەتخەلە»، «ئەتەلە»، «ئاتخىلا»، «ئاتتىلا» ۋە «ئاتىلا» دېگەن شەكىللەردە يېزىلغان①.
       «ئاتتىلا» دېگەن ئىسىمنىڭ مەنبەسى ۋە مەنىسى توغرىسىدا ھۇنگر تۈركولوگى گ.نېمېزنىڭ «ئاتتىلا ۋە ھۇنلار» دېگەن ئەسىرىدە ئوتتۇرغا قويغان «ئاتتىلا» دېگەن ئىسىم گوتچە «دادا» دېگەن مەنىدىكى «ئاتتا» (بۇ سۆز ئەسىلدە تۈركى تىللىق مىللەتلەردىن گوتلارغا ئۆتكەن سۆز ئىدى) سۆزى بىلەن يەنە گوتچە ئەكىلەتمە سۆزى بولغان «ئىلا» قۇشۇمچىسىنىڭ قۇشۇلۇشىدىن ياسالغان بولۇپ، مەنىسى «كىچىك دادا» دېگەنلىك بولىدۇ، دېگەن قارىشى ھازىر ئىلىم ساھەسىدە ئانچە نەزەر ئېتىبارىغا ئېلىنمايدۇ. ئۇنىڭ ئورنىغا «ئاتتىلا» دېگەن ئىسىمنىڭ ئىتىل دەرياسىنىڭ نامىدىن كەلگەنلىكى توغرىسىدىكى قاراش بارغانسىرى ئېتىراپ قىلىشقا ئېرىشمەكتە.
      ۋولگا دەرياسىنىڭ تۈركچە نامى «ئىتىل» دەپ ئاتىلاتتى. بۇ نام ھەر قايسى تۈركىي تىل شىۋىلىرىدە يەنە «ئاتال»، «ئەتىل»، «ئادەل»، «ئەدىل» ۋە «ئىدىل» دەپمۇ ئاتىلاتتى. شەرقىي رىم مەنبەلىرىدە بولسا «ئاتىلا» ۋە «ئاتىل» دەپ يېزىلغان. «ئىتىل» سۆزىنىڭ مەنىسى «چوڭ دەريا»، «ئېقىن»، «سۇ» دېگەنلىك بولاتتى. ۋولگا سۆزى بولسا فىن-ئۇغۇر تىلىدىن كەلگەن. مەھمۇد قەشقىرى «تۈركى تىللار دىۋانى»دا ئىتىل دەرياسىنى «ئەدىل» دەپ ئاتاپ، ئۇنى قىپچاق دالىسىدىكى بىر دەريانىڭ نامى، دەپ كۆرسەتكەن ھەم بۇ دەرياغا مۇناسىۋەتلىك تۆۋەندىكى شېئىرنى قۇشۇمچە قىلغان:

         ئىتىل «ئەدىل» سۈيى ئېقىپ تۇرار،
         قىيا تۈۋىگە سوقۇپ تۇرار.
         بېلىق-پاقا تولۇپ تۇرار،
        كۆلچەك ئىچى تېشىپ تۇرار①. 

     «ئاتتىلا» دېگەن ئىسىمنى تۇنجى قېتىم پىرىسكوس «ئاتتىلاس» دەپ تىلغا ئالغان. گېرىك تىلدا «ئاس» سۆزى قوشۇمچە ھېسابلىناتتى. گېرىكلار تۈركىي تىلدا «ئا» ۋە «ئە» تاۋۇشلىرى ئۈچۈن «oc» بەلگىسىنى قوللانغان. شۇڭا، پىرىسكوس «ئاتتىلاس» دەپ تىلغا ئالغان ئىسىمنى «ئاتتىل» ياكى «ئەتتىل» دەپ ئوقۇشقا ھەم بۇ ئىسىمنىڭ دەل ۋولگا دەرياسىنىڭ تۈركچە ئىسىمىدىن كېلىپ چىققانلىقىنى چۈشنىشكە بولىدۇ.
     ئاتتىلا ئىتىل دەرياسى بويىدا تۇغۇلغاچقا، ئۇنىڭغا بۇ دەريانىڭ ئىسمى قۇيۇلغان. بۇ خىل ئادەت تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ تارىخىدا كۆپ ئۇچىرايدۇ①. دېمەك، ئاتتىلاغا «چوڭ دەريا»، «ئېقىن»، «سۇ» دېگەن مەنىلەردىكى ئاتىل دېگەن ئىسىم قۇيۇلغان بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتا بۇ ئىسىم «ئاتتىلا» دېگەن شەكىلدە ئومۇملىشىپ كەتكەن.
 ____________
     ①«تۈرك ئىنسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 20-توم، 33-بەت.
     ①«تۈرك ئىنسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 20-توم، 33-بەت.  
     ① كامۇران گۆرۈن: " تۈركلەر ۋە تۈرك دۆلەتلىرى تارىخى" ، تۈركچە. 149- بەش.


ئەركەم تورى
دەرىجىسى: شەرەپلىك ئەزا
UIDنومۇرى: 1050
جەۋھەر يازمىسى: 5
يوللىغان يازمىسى: 416
شۆھرىتى: 427 نومۇر
پۇلى: 4260 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 298(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2007-11-22
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-02-24
13-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-27 22:58
                      2. ئاتتىلا ۋە بىلەدا

      ئاتتىلا مىلادىيە 400-يىلى تۇغۇلغان. ئۇنىڭ دادىسى مۇنجۇق بالدۇرلا ئالەمدىن ئۆتكەچكە، ئاتتىلا تاغىسى رۇگانىڭ يېنىدا چوڭ بولغان. ئاتتىلا كىچىكىدىنلا ناھايتى ئەقىلىق، ھوشيار ھەم جاسارەتلىك بولغاچقا، رۇگا ئاتتىلانى ئۆزى بىلەن نۇرغۇن ئۇرۇشلارغا قاتناشتۇرۇپ، ئۇنىڭغا ھەربىي ماھارەت ئۆگەتكەن ھەمدە ئۇنىڭغا ھۇنلارنىڭ ئچكى تاشقى سىياسەتلىرىنى پىششىق تونۇتقانىدى. ئاتتىلا ياش ۋاقتىدا بىر مەزگىل رىم ئېمپىرىيىسىدە گۆرەدە تۇرغان. ئاتتىلا گۆرەدە تۇرغان مەزگىلدە، رىم ئېمپىرىيىسىنىڭ بارلىق ئاجىزلىق ۋە زىددىيەتلىرىنى تولۇق تونۇپ يەتكەن. كېيىن ئاتتىلا شەرقىي رىمگە قوللانغان سىياسىتىدە ئۆز ۋاقتىدا ئېرىشكەن تەجىرىبىلىرىگە ئاساسلانغان. دېمەك، ئاتتىلا تەخىتكە چىققان مەزگىلدە ئۇ سىياسىي ۋە ھەربىي جەھەتتە كۈچلۈك تالانىت ئىگىسىگە ئايلىنىپ بولغاندى.
      مىلادىيە 434-يىلى رۇگا ئالەمدىن ئۆتۈپ، ئاتتىلا بىلەن ئۇنىڭ ئاكىسى بىلەدا «بۇدا» بىرلىكتە ھۇن ئېمپىرىيسىنىڭ تەختىگە چىققان. مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، ئاتتىلانىڭ باشقۇرۇشىدىكى جايلار ھۇن ئېمپىرىيىسىنىڭ شەرقىي قىسمىدىكى جايلار، بىلەدانىڭ باشقۇرۇشىدىكى جايلار ھۇن ئىمپىريىسىنىڭ غەربىي قىسىمدىكى جايلار ئىدى .
       بىلەدا ئۇيۇن تاماشىغا ئامراق، دۆلەت ئىشى بلەن ئانچە كارى يوق ئىدى . شۇڭا، دۆلەتنىڭ چوڭ-چوڭ سىياسىي ۋە ھەربىي ئىشلىرنى ئاتتىلا ئۆزى باشقۇرغان. شۇنداقتىمۇ، ئاتتىلا يەنىلا ئاكىسىنىڭ نامىدا بولسىمۇ خان دەپ ئاتىلىشنى خالىمىغان. ئاخىرى بىلەدا مىلادىيە 445ـ يىلى ئاتتىلا تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن .قەدىمكى مەنبەلەردە بۇ ھەقتە بەزى مەلۇماتلار قالدۇرۇلغان. مەسىلەن جوردانىس: «ئاتتىلا ئاكىسى بىلەدا بىلەن بىرلىكتە ھۆكۈمرانلىق قىلىشقا باشلىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ ئۆزىنىڭ پىلانىنى تولۇق ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن ۋە ئۆزىنىڭ ھۇقۇقىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ئۈچۈن بىلەدانى ئۆلتۈرگەن. شۇنىڭ بىلەن، ئاتتىلا ھۇن ئىمپىېريىسىنىڭ پۈتۈن ھۇقۇقىنى قولغا كەلتۈرگەن» دەيدۇ. ماركىللىننوسمۇ بۇ ھەقتە: «ھۇنلارنىڭ خانى بىلەدانى ئاتتىلا ھىلە بىلەن يوق قىلدى» دەپ يازغان. لېكىن، مىلادىيە 448-يىلى ئاتتىلانىڭ قېشىغا كەلگەن شەرقىي رىم ئەلچىلەر ئۆمىكىنىڭ ئەزاللىرىدىن بىرى بولغان تارىخچى پىرىسكوس، بىلادانىڭ ئىسمىنى بىر قانچە يەردە تىلغا ئالغان ھەمدە ئۇ ھەمراھلىرى بىلەن بىلەدانىڭ بىر خانىشنىڭ ئۆيىدە مېھمان بولغان بولسىمۇ، لېكىن بىلەدا پاجئەسى توغرىسىدا بىر نېمە دېمىگەن. بەزى مەنبەلەرگە قارىغاندا، بىلەدا ھايات ۋاقتىدا ئاتتىلانىڭ ياردەمچىسى سۈپىتىدە ھۇنلارنىڭ ئىچكى-تاشقى سىياسىتىنى بىر تەرەپ قىلىشقا ئارلاشقانلىقى مەلۇم. ھەتتا، مىلادىيە 441-يىلى بىلەدا ئۆز نامىدا كۈمۈش تەڭگە پۇل قۇيدۇرغانىدى. بۇ پۇلنىڭ ئالدى تەرپىدە بۇدا(بىلەدا) دېگەن خەت چۈشۈرۈلگەن. ئارقا تەرپىگە «بۇدا، 441-يىل» دېگەن خەت چۈشۈرۈلگەن. تارىخى مەنبەلەرگە قارىغاندا، بىلەدا ئۇيۇن-تاماشىغا ئامراق كىشى بولۇپ، ھەر ۋاقىت خوشال-خۇرام، كۈلكە-چاقچاق ئىچىدە ئۆتۈشنى خالايتتى. شۇڭا، ھاكىميەت ئىشلىرىنى ئېغىر يۈك دەپ بىلەتتى. ئاتتىلانىڭ بىلەدانى ھاكىميەت ئىشلىرىغا ئانچە كۆپ ئارلاشتۇرماسلىقى، مۇشۇ سەۋەپتىن بولۇشى مۇمكىن. بۇ ھەقتە پىرىسكوس مۇنداق دەپ مەلۇمات بەرگەن: «ھۇنلارنىڭ قولىغا چۈشكەن ئەسىرلەر ئىچىدە زەركۇن ئىسىملىك بىر ئەرەب قىزىقچىسى بار ئىدى. ئۇ ئاتتىلانىڭ سارىيىغا ئېلىپ كېلىنگەندە، ئاتتىلا ئۇنى زادىلا ياقتۇرمىغان. بىلەدا بولسا ئۇنىڭ ئەرەبچە، گوتچە، لاتىنچە ۋە ھىندىچە سۆزلەر بىلەن ئارىلاشقان قىزىقارلىق سۆزىلىرىنى ناھايتى ياقتۇرۇپ قالغان. شۇڭا، ئۇنى يېنىدا ئېلىپ قالغان. بىر كۈنى بۇ ئەرەپ قىزىقچىسى قېچىپ كەتكەن. بىلەدانىڭ ئادەملىرى ئۇنى تۇتۇپ كېلىپ، بىلەداغا تاپشۇرغان. بىلەدا ئۇنىڭدىن نېمە ئۈچۈن قاچقانلىقىنى سورىغاندا، ئۇ ئۆزنىڭ توي قىلىش نىيتىنىڭ بارلىقىنى ئېيتقان. بۇنى ئاڭلاپ بىلەدا قاقاقلاپ كۈلۈپ كەتكەن ھەمدە دەرھال چوڭ خانىشنىڭ كېنىزىكىدىن بىرنى تاللاپ چىقىپ، زەركۇننى ئۆيلەپ قويغان. بىلەدا ئۆلگەندىن كېيىن، ئاتتىلا ئۇنى غەربىي رىم ئېمپىرىيسىنىڭ قوماندانى ئائىتوسقا بېرىۋەتكەن». مانا بۇنىڭدىن مەلۇمكى، بىلەدا بىلەن ئاتتىلانىڭ خاراكتېرى، قىزىقىشى ۋە سىياسىي-ھەربىي ئىشلارغا بولغان قارىشى تۈپتىن ئوخشىمايتتى.
     بىلەدا ياۋروپا مىللەتلىرىنڭ رىۋايەتلىرىدە ئاتتىلادەك كەڭ ئورۇن ئالالمىغان. نېمىسلارنىڭ «نىبۇڭلار ھەققىدە قوشاق» ناملىق ئىپوسىدا بىلەدانىڭ ئىسىمى «بىلۆدەل» دېگەن ئىسىم بىلەن تىلغا ئېلىندۇ. بۇ ئىپوستا ئېيتىلىشچە، كىريمخىلد ئەتزەل بىلەن توي قىلىشقا قۇشۇلغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ تۇلۇندىكى سارىيىغا سالامغا بېرىش ئۈچۈن، ئەتزەل تەرەپتىن 24 نەپەر ۋەكىل ئەۋەتىلىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدە بىلۆدەلمۇ بار ئىدى. توي مەرىكىسى دەسلەپ ۋىنادا، كېيىن، ئەتزەلنىڭ پايتەختى ئەتزەلبورگدا ئۆتكۈزۈلىدۇ. كريمخىلىد ئۆزنىڭ ئۆلتۈرۈلگەن ئېرى سيگفىردنىڭ ئىنتىقامىنى ئېلىش ئۈچۈن، نىبۇلۇڭلار (بۇرگۇندلار)نى ئۆزى بىلەن بىرلىكتە ئەتزەلنىڭ سارىيىغا كېلىشكە تەكلىپ قىلىدۇ. خانىشنىڭ بۇ پىلانىدىن قىلچە خەۋەرسىز ئەتزەل ئۇلارنى قىزغىن كۈتىۋالىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدە سيگفىردنىڭ قاتىلى خاگىن دېگەن كىشىمۇ بار ئىدى. كريمخىلىد ئۆزىنىڭ پىلانىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن، بىلۆدەنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ھۇنلار بىلەن نىبۇلۇڭلار ئوتتۇرسىدا ئورۇش پارتىلايدۇ. بۇ ئۇرۇشتا تۇنجى بولۇپ، بىلۆدە جېنىدىن ئايرىلدۇ①.
      
      بىلەدا ھەققىدە ھۇنگىرلار ئارىسىدىمۇ بەزى رىۋايەتلەر تارقالغان. ئەرد رىۋايىتى ياكى باشقا رىۋايەتلەردە ئېيتىلىشچە، قادار قەبىلىسىدىن كېلىپ چىققان بۇدا بەندەگۆزنىڭ ئوغلى بولۇپ، ئۇنىڭ ئەتەلە(ئاتتىلا) ۋە كەۋە (رۇۋا) دەيدىغان ئىككى ئىنىسى بولغان.بۇدا ھۇنلاارنىڭ يەتتە چوڭ قوماندانلىرنىڭ بىرى ھېسابلىناتتى. رىملىقلار بىلەن ئېلىپ بېرىلغان جەسۇمائۇر (ئاۋىستىرىيىدىكى زىسەلمائۇر)ئۇرۇشىدا ھۇن قۇماندانلىرى ئۆلتۈرۈلدى. پەقەت بۇدا ھايات قالىدۇ. بۇدا بىلەن ئەتەلە ھۇن ئىمپېرىيىسىنى ئىككىگە بۆلۈپ باشقۇردۇ. تىسسا دەرياسىغىچە بولغان شەرقىي قىسىمدىكى جايلار بۇداغا، تىسسا دەرياسىنىڭ غەربى قىسىمدىكى جايلار بولسا، ئەتەلەگە قارايدۇ. ئەتەلە بىر قېتىم غەرب مىللەتلىرى بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقان چاغدا، بۇدا ئەتەلەگە بەرگەن ۋەدىسىدىن يېنىۋېلىپ، ئۆزىنىڭ پايتەختى سىچامبىرا (ئوكۋېنكوم ـ بوداپشېتتىكى بۇدا شەھىرى)غا كۆچىدۇ ھەمدە بۇ جاينى ئۆزىنىڭ ئىسمى بلەن باغلاپ «بۇداۋارا»(بۇدا قەلئەسى) دەپ ئاتايدۇ. بۇ ۋەقەدىن خەۋەر تاپقان ئەتەلە دەرھال ئۇرۇشنى توختىتىپ دۆلىتىگە قايتىپ كېلىپ بۇدانى ئۆلتۈرۈپ، جەسىتىنى دوناي دەرياسىغا تاشىلىۋېتىدۇ. ئارقىدىن بۇداۋارانى «ئەتەلە ۋارا» (ئاتتىلا قەلئەسى) دەپ ئاتاشقا بۇيرۇق چۈشۈرىدۇ. نېمىسلار بۇ بۇيرۇققا ئەمەل قىلىپ،«ئەتزەلبورگ» دەپ ئاتايدۇ. لېكىن، بۇ بۇيرۇققا بويسۇنمىغان ھۇنگرلار بۇ شەھەرنى يەنىلا «بۇداۋارا»دەپ ئاتاۋېرىدۇ.
      ھۇنگر رىۋايەتلىردە يەنە بىلەدانىڭ ئۆلتۈرۈلۈشى ھەققىدە باشقا سەۋەپلەرنىڭ بار ئىكەنلىكىمۇ سۆزلىندۇ. بىر رىۋايەتتە مۇنداق ئېيتىلىدۇ: ئەتەلەنىڭ كۈندىن ـ كۈنىگە يۇقىرى ئۆرلەۋاتقان نام-ئابرويى ۋە كۈچ قۇدىرىتى بۇدادا قاتتىق ئۆچىمەنلىك پەيدا قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بۇدا ئىنىسى ئەتەلە بىر قېتىم دۈشمەنلەر بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقان چاغدا، ئەتەلەنىڭ سارىيىدىن ئۇنىڭغا دۇنيانى ھاكىمىيەت ھوقۇقىنى ئاتا قىلغان سېھىرلىك قېلىچىنى ئوغرلاپ قاچىدۇ. بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان ئەتەلە ئۇرۇشنى توختىتىپ، مەمىلىكىتىگە قايتىپ، بۇدانىڭ ئۈستىگە يۈرۈش قىلىدۇ. بۇدا قۇلىغا سېھىرلىك قېلىچنى ئېلىپ، ئەتەلەگە قارشى ئۇرۇشقا كىرىدۇ. لېكىن، بۇدانىڭ قولىدا بۇ قېلىچ ئۆزىنىڭ سېھرىي كۈچىنى يوقىتىپ، ئادەتتكى قېلىچقا ئايلىنىپ قالىدۇ. ئۇرۇشتا ئەتەلە بۇدانى ئۆلتۈرۈپ، تەڭرى تەرىپىدىن ئۆزىگە بېرىلگەن بۇ مۇقەددەس قېلىچنى قايتۇرۋالىدۇ
      بىلەدانىڭ ئۆلۈمى ھەققىدىكى رىۋايەتلەردە بىلەدا ۋە ئاتتىلانىڭ پايتەختىنىڭ بۈگۈنكى ھۇنگىريىنڭ پايتەختى بۇداپېشت بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى سۆزلەنگەن. مەلۇمكى، بۇداپېشت شەھىرى بۇدا ۋە پېشت شەھىرىدىن ئىبارەت ئىككى شەھەردىن تەشكىل تاپقان. پېشت شەھىرى مىلادىيە 13ـ ئەسىردىن كېيىن بىنا قىلىنغان. بۇدا شەھىرى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە بۇلۇپ، مىلادىيدىن بۇرۇنقى 2ـ ئەسىردىن باشلاپ ئوكۋېنكوم(سىچامبىرا)دەپ ئاتالغان. ئاتتىلا دەۋرىدە بىلەدا ئوكۋېنكومنى پايتەخىت قىلغان. ھۇنلار بىلەدا (بۇ شەرقىي رىم مەنبەلىرىدىكى ئاتىلىشى)نى بۇدا دەپ ئاتايتى. شۇڭا بۇ شەھەر «بۇدا قەلئەسى » دەپ ئاتالغان. ھۇنگىر تارىخچىسى ئانونىموس ئاتتىلانىڭ ئوكۋېنكومنى ئۆزگەرتىپ پايتەخىت قىلغانلىقىنى، ھۇنگىرلارنىڭ بۇ يەرنى بۇدانىڭ نامىغا باغلاپ، «بۇدا قەلئەسى» دەيدىغانلىقىنى تىلغا ئالغان. دېمەك، يۇقىرىدىكى مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا ئاتتىلا ھازىرقى بۇداپېشتنى پايتەخىت قىلغان. 

       شەرقى رىم تارىخچىسى پىرسكوسنىڭ مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، ئاتتىلانىڭ پايتەختى چوڭ بىر يېزىغا جايلاشقان بۇلۇپ، ئاتتىلانىڭ ئوردىسى ئېگىز بىر دۆڭلۈك ئۈستىگە قۇرۇلغان. ئۇنىڭ كەينىگە ئاتتىلانىڭ يېقىن ئادىمى ئۇنىگۇس (تۈرۈكچە ئون ئىككى دېگەنلىك بۇلىدۇ) نىڭ سارىيى جايلاشقان. ئاتتىلانىڭ پايتەختىدە چوڭ-كىچىك سارايلار، خەلىقنىڭ ئولتۇراق ئۆيلىرى، ھەربىي بازىلار، قورال-ياراق ۋە يېمەك-ئىچمەك ساقلايدىغان ئامبارلارنىڭ ھەممىسى ياغاچتىن سېلىنغان. ئاتتلانىڭ پايتەختىدىكى بىردىن-بىر تاش قۇرۇلۇش بولسا، ئۇنگۇسنىڭ مۇنچىخانىسى ئىدى. ھۇنلار بۇ قۇرۇلۇشنى سېلىشتا ئەسىر ئالغان ياكى تەكلىپ بويىچە ئېلىپ كەلگەن رىم ئۇستىكارلىرىنى ئىشلەتكەن. ئاتتىلانىڭ ئوردىسىدىكى تامنىڭ ھەممە يېرىگە قاپارتما نەقىشلەر ئويۇلغان، يەرگە گىلەم سېلىنغان. ئوردا ئىچىنىڭ بېزىلىشى گېرىك-رىم ئۇسلۇبىدا ئىدى.
_____________
    ①«تۈرك ئىنسىكلوپىدىيسى»، تۈركچە، 7-توم، 115-116-بەتلەر.  
    «تۈرۈك ئىنسىكلوپېدىيىسى»،تۈرۈكچە،7توم 116ـ بەت.
    «تۈرۈك ئىنسىكلوپېدىيىسى»،تۈرۈكچە، 8-توم، 288ـ بەت.
    «ئوتتۇرا ئاسىيا ئاتلىقلار مەدەنىيىتى»، خەنزۇچە، 82-بەت

[ بۇ يازما Ghunche تەرىپىدىن 2008-01-27 23:49 دە قاي ]
دەرىجىسى: يۈز بېشى
UIDنومۇرى: 1202
جەۋھەر يازمىسى: 1
يوللىغان يازمىسى: 55
شۆھرىتى: 65 نومۇر
پۇلى: 610 سوم
تۆھپىسى: 0 نومۇر
توردىكى ۋاقتى: 62(سائەت)
تىزىملاتقان ۋاقتى: 2008-01-03
ئاخىرقى كىرگەن ۋاقتى: 2009-03-07
14-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتى: 2008-01-28 10:42
رەھمەت سىزگە جاپا تارتىپسىز
ﺋﻪﺳﻜﻪﺭﺗﯩﺶ : ﺗﻮﺭ ﺑﯧﻜﯩﺘﯩﻤﯩﺰﺩﻩ ﯞﻩﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﻤﯩﺰﺩﻩ ﺩﯙﻟﻪﺗﻨﯩﯔ ﺗﯜﺭﻟﯜﻙ ﻗﺎﻧﯘﻥ - ﺳﯩﻴﺎﺳﻪﺕ ﭘﻪﺭﻣﺎﻧﻠﯩﺮﯨﻐﺎ ﺧﯩﻼﭖ ﻣﺎﻗﺎﻟﯩﻠﻪﺭ ﯞﻩ ﻳﻮﻟﻼﻧﻤﯩﻼﺭﻧﻰ ، ﺳﯜﺭﻩﺗﻠﻪﺭﻧﻰ ﻳﻮﻟﻼﺷﻘﺎ ﺑﻮﻟﻤﺎﻳﺪﯗ.
ﺑﯚﻟﮕﯜﻧﭽﯩﻠﯩﻚ ، ﻗﯘﺗﺮﺍﺗﻘﯘﻟﯘﻕ ﺧﺎﺭﺍﻛﺘﺮﯨﺪﯨﻜﻰ ﻣﺎﻗﺎﻟﯩﻠﻪﺭﻧﻰ ﻳﻮﻟﻠﯩﻐﺎﻥ ﺋﺎﭘﺘﻮﺭﻻﺭ ﺋﺎﻗﯩﯟﯨﺘﯩﮕﻪ ﺋﯚﺯﻯ ﻣﻪﺳﺌﯘﻝ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ . ﺗﻮﺭ ﭘﻮﻧﻜﯩﺘﯩﻤﯩﺰ ﮬﯧﭽﻘﺎﻧﺪﺍﻕ ﻣﻪﺳﺌﯘﻟﯩﻴﻪﺗﻨﻰ ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ ﺋﺎﻟﻤﺎﻳﺪﯗ . ﺋﯚﺯ ﺗﻮﺭ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﺘﯩﻤﯩﺰﻧﯩﯔ ﺳﺎﻏﻼﻡ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻲ ﻗﯩﻠﯩﺸﻰ ﯞﻩ ﺗﻮﺳﺎﻟﻐﯘﺳﯩﺰ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻟﯩﺸﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺑﯘ ﻣﯘﻧﺒﻪﺭﻧﻰ ﺋﯚﺯ ﻛﯚﺯ ﻗﺎﺭﭼﯘﻗﯩﯖﯩﺰﺩﻩﻙ ﺋﺎﺳﺮﯨﺸﯩﯖﯩﺰﻧﻰﺋﯜﻣﯩﺪ ﻗﯩﻠﯩﻤﯩﺰ.
ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﻰ ﭘﯘﺷﺎﻳﻤﺎﻥ ، ﺋﯚﺯﯛﯕﮕﻪ ﺩﯛﺷﻤﻪﻥ . ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻨﻰﺳﯚﻳﮕﯜﭼﯩﻠﻪﺭ ﺋﯚﺯ ﻧﻪﺭﺳﯩﺴﯩﻨﻰ ﻗﻪﺩﯨﺮﻟﻪﻳﺪﯗ .

ئاخىرىدا ھەربىر كۈنىڭىزنىڭ خۇشاللىق تىلەيمىز !