ئورخۇن تور بېتىنىڭ ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەنلىرى، سىلەرنىڭ ھوزۇرۇڭلارغا << ئوغۇزنامە>> دىن ئىككىنى قوشلاپ سۇندۇم. مەقسەت، سىلەرنى ئۇيغۇر تارىخىدا  بىر تېما ئاستىدا ، ئوخشىمىغان تارىخى دەۋرلەردە مەيدانغا كەلگەن قىممەتلىك مىراسلىرىمىزنى سېلىشتۇرۇپ ئوقۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىش.  
                                        << ئوغۇزنامە>>[1]
      ( گېڭ شىمىڭ، تۇرسۇن ئايۇپ نەشرگە تەييارلىغان. 14-ئەسىردە قوچۇدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى)

    .... ئاشۇنداق بولسۇن دېيىشتى. ئۇنىڭ تۇرقى مانا مۇنداق:( بۇ قۇرنىڭ كەينىگە بىر بۇقىنىڭ رەسىمى سىزىلغان ئىكەن) شۇندىن كېيىن شاتلىققا مۇيەسسەر بولدى.
    بىر كۈنى ئايخاننىڭ كۆزى يورۇدى، ئۇ بىر ئوغۇل تۇغدى. بۇ ئوغۇلنىڭ يۈز-چىرايى كۆك ئىدى، ئاغزى چوغدەك قىزىل، كۆزلىرى ھال، چاچلىرى، قاشلىرى قارا ئىدى. ئۇ ھۆر-پەرىلەردىنمۇ چىرايلىقراق ئىدى. بۇ ئوغۇل ئانىسىنىڭ ئوغۇزىنى بىر قېتىم ئېمىپلا، ئىككىنچىلەپ ئەممىدى. خام گۆش، ئاش، مەي سورىدى، تىلى چىقىشقا باشلىدى. قىرىق كۈندىن كېيىن ، چوڭ بولدى، ماڭدى، ئوينىدى.
  ئۇنىڭ پۇتى بۇقا پۇتىدەك، بېلى بۆرى بېلىدەك، مۈرىسى قارا بۇلغۇن مۈرىسىدەك، كۆكسى ئېيىق كۆكسىدەك ئىدى. پۈتۈن بەدىنىنى قويۇق تۈك باسقان ئىدى. ئۇ يىلقىلارغا قارايتتى، ئاتلارنى مىنەتتى، ئوۋ ئوۋلايتتى.
  كۈنلەر ئۆتۈپ، تۈنلەر ئۆتۈپ، ئۇ يىگىت بولدى، بۇ چاغدا بۇ يەردە بىر چوڭ ئورمان بار ئىدى، ئۇنىڭدا كۆپ تاغ-ئېقىن بار ئىدى. بۇ يەردە ياۋايى ھايۋانلار كۆپ بولۇپ، قۇشلار ئۇچۇشۇپ يۈرەتتى. بۇ ئورمان ئىچىدە بىر چوڭ قىئات بار ئىدى، ئۇ مال-چارۋا ۋە خەلقنىڭ جېنىغا زامىن بولغان ئىنتايىن ۋەھشى بىر ھايۋان ئىدى، ئۇ ئەل-جامائەتكە زور جەۋرى-جاپا كەلتۈرگەن ئىدى.
  ئوغۇز خاقان بىر باتۇر ئادەم ئىدى، ئۇ بۇ قىئاتنى ئوۋلىماقچى بولدى. كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئوۋغا چىقتى، نەيزە ئېلىپ، ئوق-يا ئېلىپ، يەنە قىلىچ ئېلىپ، قالقان ئېلىپ ئاتلاندى. بىر بۇغا ئوۋلىدى، ئۇ بۇ بۇغىنى تالنىڭ چىۋىقى بىلەن دەرەخقە باغلاپ قويۇپ كەتتى. ئەتىسى تاڭ ئاتقاندا كەلگىنىدە كۆردىكى، قىئات بۇغىنى ئېلىپ كېتىپتۇ. ئۇ يەنە بىر ئېيىق ئوۋلاپ، ئۇنى ئالتۇن بەلۋىغى بىلەن دەرەخقە باغلاپ قويۇپ كەتتى. ئىككىنچى كۈنى تاڭ ئاتقاندا كەلگىنىدە كۆردىكى، قىئات ئېيىقنى ئېلىپ كېتىپتۇ.  ئۇ ھېلىقى دەرەخنىڭ تۈۋىدە تۇرغىنىدا ، قىئات كېلىپ بېشىنى ئوغۇزنىڭ قالقىنىغا ئۇردى. ئوغۇز نەيزىسىنى قىئاتنىڭ بېشىغا ئۇردى، ئۇنى ئۆلتۈردى، قىلىچ بىلەن بېشىنى كەستى، ئۇنى ئېلىپ كەتتى. ئۇ يەنە كەلگىنىدە كۆردىكى، بىر شۇڭقار قىئاتنىڭ ئىچ-باغرىنى يەپ تۇرغان، ئۇ شۇڭقارنى ئوق-يا بىلەن ئۆلتۈردى، ئۇنىڭ بېشىنى كەستى. ئاندىن ئېيتتى: " قاراڭ، مانا بۇ شۇڭقارنىڭ تۇرقى ( بۇ يەرگە بىر شۇڭقارنىڭ رەسىمى سىزىلغان ئىكەن) قىئات بۇغا يىدى، ئېيىقنى يىدى، ئۇ گەرچە  تۆمۈردەك قاتتىق بولسىمۇ نەيزەم ئاخىر ئۇنى ئۆلتۈردى، " سۆزلەپ بولۇپ كېتىپ قالدى. مانا بۇ قىئاتنىڭ تۇرقى( بۇ يەرگە  كەركىدانغا ئوخشاپ كېتىدىغان تاق مۆڭگۈزلۈك ھايۋاننىڭ رەسىمى سىزىلغان ئىكەن).
  كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئوغۇز خاقان بىر يەردە تەڭرىگە سېغىنىۋاتقاندا، ئەتراپ قاراڭغۇلىشىپ، ئاسماندىن بىر كۆك يورۇق چۈشتى، ئۇ كۈندىنمۇ نۇرلۇقراق، ئايدىنمۇ يورۇقراق ئىدى، ئوغۇز خاقان ئۇنىڭ يېنىغا بېرىپ قارىسا، بۇ يورۇقنىڭ ئىچىدە بىر قىز تەنھا ئولتۇرغان. ئۇ ساھىپجامال بىر قىز ئىدى، ئۇنىڭ پىشانىسىدە چوغدەك پاقىراق مېڭى بولۇپ، خۇددى تۆمۈر قوزۇققا (1)ئوخشايتتى، ئۇ قىز شۇنداق گۈزەل ئىدىكى، ئۇ كۈلسە تەڭرىمۇ كۈلەر ئىدى، ئۇ يىغلىسا تەڭرىمۇ يىغلار ئىدى. ئوغۇز خاقان ئۇنى كۆرگىنىدە پۈتۈن بەدىنىنى تىترەك بېسىپ، ھۇشىدىن كەتتى، ئۇنىڭغا كۆيۈپ قالدى، ئۇنى ئالدى، ئۇنىڭ بىلەن بىرگە ياتتى، تىلىگىگە يەتتى. كۈنلەر ئۆتۈپ، تۈنلەر ئۆتۈپ، ئۇنىڭ كۆزى يورۇدى، ئۈچ ئوغۇل تۇغدى، تۇنجىسىغا كۈن دەپ، ئوتتۇرانچىسىغا ئاي دەپ، كەنجىسىگە يۇلتۇز دەپ ئات قويدى.
  بىر كۈنى ئوغۇز خاقان ئوۋغا چىقتى، ئالدىدىكى كۆلنىڭ ئوتتۇرىسىدا بىر تۈپ دەرەخنى كۆردى. بۇ دەرەخنىڭ كاۋىگىدا بىر قىز تەنھا ئولتۇراتتى، ئۇ ئىنتايىن ساھىپجامال ئىدى، ئۇنىڭ كۆزى ئاسماندىنمۇ كۆكرەك، چېچى سۇ ئېقىمىدەك، چىشى ئۈنچىدەك ئىدى. ئۇ شۇنداق ساھىپجامال قىز ئىدىكى، يەر-جاھاندىكى كىشىلەر ئۇنى كۆرسە " ئاھ،ئاھ! جاننى ئالىدىكەن " دەر ئىدى. سۈتمۇ  قىمىزغا ئايلىناتتى.  ئوغۇز خاقان ئۇنى كۆرگىنىدە ھۇشىدىن كەتتى، يۈرىكىگە ئوت چۈشتى، ئۇنىڭغا ئاشىق بولدى، ئۇنى ئالدى، ئۇنىڭ بىلەن بىللە ياتتى، تىلىكىگە يەتتى. ئۇ قىز ئىككى قات بولدى، كۈنلەر ئۆتۈپ، تۈنلەر ئۆتۈپ ئۇنىڭ كۆزى يورۇدى، ئۈچ ئوغۇل تۇغدى، تۇنجىسىغا كۆك، ئوتتۇرانچىسىغا تاغ، كەنجىسىگە دېڭىز دەپ ئات قويدى.
  شۇندىن كېيىن ئوغۇز خاقان چوڭ توي بەردى، ئەل-جامائەتنى تەكلىپ قىلدى، ئۇلار كېلىپ قاتناشتى. قىرىق شىرە، قىرىق بەندۇڭ ياساتتى. كۆپچىلىك تۈرلۈك نازۇ-نېمەتنى يېيىشتى، تۈرلۈك مەي-شاراپنى ئىچىشتى. تويدىن كېيىن، ئوغۇز خاقان بەگلەرگە ۋە ئەل-جامائەتكە يارلىق چۈشۈرۈپ مۇنداق دېدى:" مەن سىلەرگە بولدۇم خاقان، ئېلىڭلار يا بىلەن قالقان. تامغا  بىزگە بولسۇن بۇيان (2)، كۆك بۆرى بولسۇن ھەم ئۇران(3)؛  تۆمۈر نەيزىلەر بولسۇن ئورمان، ئوۋلىقتا يۈرۈشسۇن مال-ۋاران؛ ھەم ئاقسۇن دەريا ۋە ئېقىن، قۇياش تۇغ بولسۇن، ئاسمان قورغان."
  ئاندىن كېيىن ، ئوغۇز خاقان تەرەپ-تەرەپكە يارلىق چىقاردى. مەكتۇپ يېزىپ ئەلچىلەردىن ئەۋەتتى. بۇ مەكتۇپتا مۇنداق دېيىلگەن" مەن ئۇيغۇرلارنىڭ خاقانىمەن، مەن پۈتۈن جاھاننىڭ خاقانى بولۇشۇم كېرەك. مەن سىلەرنىڭ ماڭا بوي سۇنۇشىڭلارنى سورايمەن. كىمكى مېنىڭ ئاغزىمغا باقسا، مەن ئۇنىڭغا تارتۇق تارتىپ، ئۇنىڭ بىلەن دوست بولىمەن. كىمكى ئاغزىمغا باقمىسا، غەزەپ بىلەن لەشكەر تارتىپ، ئۇنى ئۆزۈمگە دۈشمەن تۇتىمەن. لەشكەرلىرىم ھەممىلا يەردە سىلەرنى يوقىتىدۇ". بۇ چاغدا ، ئوڭ تەرەپتە ئالتۇن خاقان دېگەن بىر خاقان بار ئىدى، بۇ ئالتۇن خاقان ئوغۇز خاقانغا ئەلچى ئەۋەتىپ، نۇرغۇن ئالتۇن-كۈمۈش، نۇرغۇن ياقۇت، ئۈنچە-مەرۋايىتنى سوۋغا قىلىپ، ئوغۇز خاقانغا بېقىنىدىغانلىقىنى بىلدۈردى. ئوغۇز خاقان ئۇنىڭ ياخشى بەگلىرى بىلەن دوستلۇق مۇناسىۋەت  ئورناتتى، ئالتۇن خاقان بىلەن دوست بولدى.

  [size=4]  ئىزالار: (1)تۆمۈر قوزۇق___ شىمالىي قۇتۇپ يۇلتۇزى
            (2) ئۇران_____ جەڭگىۋار شۇئار
            (3) بۇيان____ بەخت، قۇت
 




                                                                ( داۋامى بار)

رەھمەت ئاخىرىنى پاتراق يوللىۋېتەرسىز

ئوغۇزنامە داستانىنىڭ ئۇيغۇرچە-تۈركچە تولۇق نۇسخىسىنى كۆرمەكچى بولسىڭىز تۆۋەندىكى ئادرىسقا مەرھەمەت قىلىڭ:

http://berqi.com/ShowPost.asp?id=2991

                <<  ئوغۇزنامە >> ئېپوسى [1] نىڭ داۋامى

   سول تەرەپتە ئۇرۇم(1) دېگەن بىر خاقان بار ئىدى، بۇ خاقاننىڭ لەشكەرلىرى ۋە شەھەرلىرى نۇرغۇن ئىدى. بۇ ئۇرۇم خاقان ئوغۇز خاقاننىڭ يارلىقىنى قوبۇل قىلمىدى، ئۇنى ھۆرمەتلەپ ئالدىغا بارمىدى،" بۇ سۆزلەرگە پىسەنت قىلمايمەن" دەپ يارلىققا بوي سۇنمىدى. بۇنىڭ بىلەن ئوغۇز خاقاننىڭ غەزىۋى كېلىپ، ئۇنىڭغا ئەسكەر چىقىرىشقا تەييارلاندى. تۇغلىرىنى كۆتۈرۈپ، ئەسكەرلىرىنى باشلاپ ئاتلاندى. قىرىق كۈندىن كېيىن ، مۇز تاغ دېگەن تاغنىڭ باغرىغا يېتىپ باردى. چېدىر تىكىپ، شۇك بولۇپ ئۇخلاشتى. تاڭ سۈزۈلگەندە ئوغۇز خاقاننىڭ چېدىرىغا كۈندەك بىر يورۇق چۈشتى. ئۇ يورۇق ئىچىدىن كۆك تۈكلۈك، كۆك يايلىلىق چوڭ بىر ئەركەك بۆرى چىقتى. بۇ بۆرى ئوغۇز خاقانغا مۇنداق دېدى:" ھەي ئوغۇز، سەن ئۇرۇمغا ئەسكەر چىقارساڭ، مەن ئالدىڭلاردا يول باشلاپ ماڭىمەن."  شۇندىن كېيىن ئوغۇزخاقان چېدىرلىرىنى يىغىپ ئاتلاندى. قارىسا، لەشكەرلىرىنىڭ ئالدىدا كۆك تۈكلۈك، كۆك يايلىلىق چوڭ بىر ئەركەك بۆرى يول باشلاپ مېڭىۋاتقان، بۇنىڭ بىلەن ئۇلار  بۆرىنىڭ كەينىدىن ئەگىشىپ ئىلگىرىلىدى.
   بىرنەچچە كۈندىن كېيىن كۆك تۈكلۈك، كۆك يايلىلىق بۇ چوڭ ئەركەك بۆرى يولدىن توختىدى، ئوغۇزمۇ  لەشكەرلىرى بىلەن بىرگە توختىدى. بۇ يەردە ئىتىل(2) دېگەن بىر دەريا بار ئىدى. ئىتىل دەرياسىنىڭ قىرغىقىدىكى قارا تاغ باغرىدا قاتتىق ئۇرۇش بولدى، ئىككى قوشۇن ئارىسىدا ناھايىتى كۆپ جىددى ئۇرۇش بولدى، ئۇرۇش ئەل-جامائەتنىڭ كۆڭلىگە كۆپ قايغۇ سالدى. ئۇرۇش شۇنداق قاتتىق بولدىكى، ئىتىل دەرياسىنىڭ سۈيى قىپقىزىل سىرغا ئايلاندى.  ئوغۇز خاقان يەڭدى، ئۇرۇم خاقان قاچتى، ئوغۇز خاقان ئۇرۇم خاقاننىڭ خاقانلىقىنى ئالدى، ئەل-جامائەتنى ئۆزىگە قاراتتى، نۇرغۇنلىغان جانسىز ۋە جانلىق غەنىمەتلەر ئوغۇز خاقاننىڭ ئوردىسىغا كىردى.
   ئۇرۇم خاقاننىڭ بىر قېرىندىشى بولۇپ، ئۇنىڭ ئىسمى ئۇرۇس(3) بەگ ئىدى، ئۇرۇس بەگ ئوغلىنى تاغ بېشىغا جايلاشقان، ئەتراپى چوڭقۇر خەندەك بىلەن ئورالغان شەھەرنى قوغداشقا ئەۋەتتى، ھەمدە ئوغلىغا:" شەھەرنى قوغدىشىڭ كېرەك، ئۇرۇش باشلانغاندىن كېيىنمۇ، شەھەرنى قوغداپ قېلىشىڭ كېرەك" دېدى. ئوغۇز خاقان ئاشۇ شەھەرگە ئاتلاندى. ئۇرۇس بەگنىڭ ئوغلى ئوغۇز خاقانغا نۇرغۇن ئالتۇن -كۈمۈش ئەكەلدى، ھەمدە:" ئېخ، سەن مېنىڭ خاقانىمسەن! ئاتام بۇ شەھەرنى ماڭا بەرگەن ھەمدە شەھەرنى قوغدىشىڭ كېرەك، ئۇرۇش باشلانغاندىن كېيىنمۇ شەھەرنى قوغداپ قېلىشىڭ كېرەك، دېگەن. ئەگەر ئاتام خاپا بولۇپ قالسا، مېنىڭ ھالىم نە بولۇر؟ مەن سېنىڭ يارلىقىڭنى ئىجرا قىلىشقا تەييارمەن، بىزنىڭ بەختىمىز ، سېنىڭ بەختىڭ؛ بىزنىڭ ئۇرۇغىمىز، سېنىڭ دەرىخىڭنىڭ ئۇرۇغىدىن؛ تەڭرى ساڭا پۈتۈن زىمىننى ئاتا قىلماقتا. مېنىڭ جىسمىم ۋە بەختىم ساڭا مەنسۇپ، مەن ساڭا تارتۇق تارتىپ تۇرۇپ، دوستلۇقتىن چىقمايمەن" دېدى. ئوغۇز خاقانغا يىگىتنىڭ سۆزى ياقتى، شادلىنىپ كۈلدى، ھەمدە:" ماڭا كۆپ ئالتۇن تەقدىم قىپسەن، شەھەرنى ياخشى ساقلاپسەن" دېدى. شۇڭا ئۇنىڭغا " ساقلاپ"  (4)دەپ ئات قويدى، ئۇنىڭغا دوستلۇق قىلدى.
    شۇندىن كېيىن ئوغۇز خاقان لەشكەرلىرى بىلەن بىللە ئىتىل دەرياسىغا كەلدى. ئىتىل دەرياسى چوڭ بىر دەريا ئىدى، ئوغۇز خاقان بۇنى كۆرۈپ ئېيتتىكى:" ئىتىلنىڭ سۈيىدىن قانداق ئۆتەرمىز؟" لەشكەرلەر ئىچىدە ئۇلۇس ئوردا بەگ دېگەن بىر ياخشى بەگ بار ئىدى، ئۇ قابىلىيەتلىك ۋە ئېقىللىق ئادەم ئىدى. ئۇ بەگ دەريا بويىدا نۇرغۇن تال-ياغاچلارنىڭ تۇرغانلىقىنى كۆردى، بۇنىڭ بىلەن ھېلىقى بەگ.... ئاشۇ ياغاچلار.... كەستى. ئۇنى سۇنىڭ ئۈستىدە لەيلىتىپ، ئۆزلىرى ئۇنىڭ ئۈستىگە چىقىپ ئىتىل دەرياسىدىن ئۆتتى. ئوغۇز خاقان شادلىنىپ كۈلدى، ئېيتتىكى:" ھەي، سەن بۇ يەرگە بولغىن بەگ، قىپچاق(5) ساڭا ئات بولسۇن. "
    ئۇلار داۋاملىق  ئىلگىرىلەپ ماڭدى. شۇندىن كېيىن ، ئوغۇز خاقان يەنە ھېلىقى كۆك تۈكلۈك، كۆك يايلىلىق ئەركەك بۆرىنى كۆردى. بۇ كۆك بۆرى ئوغۇز خاقانغا ئېيتتىكى:" ئوغۇز، ئەمدى لەشكەرلىرىڭنى باشلاپ بۇ يەردىن قوزغال، سەن ئەل-جامائەت ۋە بەگلەرنى باشلاپ ماڭ، مەن ساڭا يول باشلاپ ماڭىمەن." تاڭ ئاتقاندا ئوغۇز خاقان ئەركەك بۆرىنىڭ لەشكەرلىرى ئالدىدا يول باشلاپ كېتىپ بارغانلىقىنى كۆرۈپ شادلاندى ھەمدە داۋاملىق ئىلگىرىلەپ ماڭدى.
   ئوغۇز خاقان بىر چىپار ئايغىر ئاتقا مىنەتتى. ئۇ بۇ ئايغىرنى ئىنتايىن ياخشى كۆرەتتى. يولدا بۇ ئايغىر كۆزدىن يۈتتى. بۇ يەردە ئىگىز بىر تاغ بار ئىدى، ئۇنىڭ ئۈستىدە توڭ-مۇزلار بار ئىدى، ئۇنىڭ چوققىسىدا ئاپپاق قارلار بار ئىدى. شۇڭا بۇ تاغ مۇز تاغ دەپ ئاتىلاتتى. ئوغۇز خاقاننىڭ ئېتى مۇز تاغ ئىچىگە كىرىپ كەتتى، بۇنىڭ بىلەن ئوغۇز خاقان ئۇزۇنغىچە ئازاپ چەكتى. لەشكەر ئىچىدە بەستلىك ۋە تەمبەل بىر ئەر بار ئىدى، ئۇ ھېچنېمىدىن قورقماس باتۇر ئادەم ئىدى، جەڭلەرنىڭ سىناقلىرىغا بەرداشلىق بەرگەن ئادەم ئىدى. بۇ ئادەم ئاتنى ئىزدىگىلى تاققا كىردى، توققۇز كۈندىن كېيىن ، ئوغۇز خاقانغا ئايغىرنى ھازىر قىلدى. مۇز تاغ ئىنتايىن سوغ بولغاچقا، بۇ بەگنىڭ پۈتۈن ئەت-جانىنى قار-مۇز قاپلىغان ئىدى. ئوغۇز خاقان خۇرسەن بولۇپ كۈلدى، ئېيتتىكى:" ھەي، سەن بەگلەرگە بولغىن باشلىق، مەڭگۈلۈك ئىسمىڭ بولسۇن قارلۇق(6)" . ھەمدە ئۇنىڭغا نۇرغۇن دۇنيا تەقدىم قىلدى.
   يەنە داۋاملىق ئىلگىرىلىدى. ئۇ يولدا ئىگىز بىر ئۆينى كۆردى، بۇ ئۆينىڭ تېمى ئالتۇندىن، تۈڭلۈكى كۈمۈشتىن، ئىشىگى تۆمۈردىن ياسالغان ئىدى. ئىشىگى قۇلۇپلانغان بولۇپ، ئاچقۇچى يوق ئىدى. لەشكەر ئىچىدە بىر چىۋەر ئۇستام بار ئىدى. ئۇنىڭ ئىسمى تۆمۈردۇ قاغۇل ئىدى، ئوغۇز ئۇنىڭغا:" سەن بۇ يەردە قال، ئىشىكنى ئاچ، ئىشىكنى ئاچقاندىن كېيىن ئوردىغا قايتىپ بار" دەپ يارلىق چۈشۈردى ھەمدە ئۇنىڭغا " قالاچ(7)" دەپ ئات قويدى.
   يەنە داۋاملىق ئىلگىرىلىدى. بىر كۈنى كۆك تۈكلۈك، كۆك يايلىلىق ئەركەك بۆرى يەنە يولدىن توختىدى. ئوغۇز خاقانمۇ يولدىن توختاپ، چېدىرلىرىنى تىكتى. بۇ تېرىلمىغان تۈزلەڭلىك بىر يەر بولۇپ، جۇرچىت(8) دەپ ئاتىلاتتى. ئۇنىڭ ئەل-جامائىتى كۆپ، يەرلىرى كەڭ ئىدى، بۇ يەردە يىلقىلار، پادا-كالىلار، ئالتۇن-كۈمۈش، ئۈنچە-مەرۋايىتلار كۆپ ئىدى. جۇرچىت خاقان ۋە ئەل-جامائىتى ئوغۇز خاقانغا قارشىلىق بىلدۈردى. ئۇرۇش باشلاندى، ئىككى تەرەپ ئوق چىقىرىپ، قىلىچ ئۇرۇشۇپ جەڭ قىلدى. ئوغۇز خاقان جۇرچىت خاقاننى يەڭدى، ئۇنىڭ بېشىنى ئېلىپ ئۆلتۈردى، جۇرچىتنىڭ ئەل-جامائىتىنى ئۆز ئاغزىغا قاراتتى. ئۇرۇشتىن كېيىن ، ئوغۇز خاقاننىڭ لەشكەرلىرىگە، نۆكەرلىرىگە ۋە خەلقىغە شۇنداق كۆپ غەنىمەتلەر چۈشتىكى، ئۇنى توشۇشقا شۇنچىلا ئات، قېچىر، كالىلار ئازلىق قىلدى. ئوغۇز خاقاننىڭ لەشكىرى ئىچىدە بىر چىۋەر كىشى بار بولۇپ، ئۇنىڭ ئىسمى بارماقلىق يوسۇن بىللىگ ئىدى. بۇ چىۋەر ئادەم بىر ئىگىز ھارۋا ياسىدى. ھارۋا ئۈستىگە جانسىز غەنەمەتلەرنى قاچىلىدى، ھارۋىنىڭ ئالدىغا جانلىق غەنىمەتلەرنى قوشتى، ئۇلارغا ھارۋىنى تارتقۇزدى. نۆكەرلەر ، ئەل-جامائەت بۇنى كۆرۈپ ھەيران بولدى، ئۇلارمۇ ھارۋا ياسىدى. ئىگىز ھارۋا ماڭغاندا " قانغا، قانغا" دېگەن ئاۋاز چىقاتتى، شۇڭلاشقا ئۇنىڭغا " قانغا" دەپ ئات قويدى. ئوغۇز خاقان قانغالارنى كۆرۈپ كۈلدى، ئېيتتىكى:" قانغا بىلەن جانسىز غەنىمەتنى جانلىق غەنىمەت سۆرەپ ماڭىدىكەن. ئىگىز ھارۋىنى مەڭگۈ ئۇنتۇپ قالماسلىق ئۈچۈن، قانغۇلۇق(9) ساڭا ئات بولسۇن" سۆزىنى تۈگىتىپ يۈرۈپ كەتتى.
   ئاندىن كېيىن ، ئوغۇز خاقان يەنە كۆك تۈكلۈك، كۆك يايلىلىق ئەركەك بۆرى بىلەن بىللە سىندۇ(10)، تاڭغۇت(11)، شاغام(12) تەرەپلەرگە يۈرۈش قىلىپ باردى، كۆپ ئۇرۇش ۋە توقۇنۇشلاردىن كېيىن ، ئۇ جايلارنى ئىشغال قىلدى ۋە ئۇ يەرلەرنى ئۆز دۆلەت تېرىتورىيىسىگە قوشتى. ئۇنتۇپ قالماسلىق كېرەك، جەنۇپ تەرەپتە بارقان(13) دېگەن يەرنىڭ بارلىقىنى بىلىش كېرەك، ئۇ يەر ناھايىتى مۇنبەت ۋە ئىسسىق يەر ئىكەن. ئۇ يەردە ھايۋانلار ۋە قۇشلار كۆپ ئىكەن، ئالتۇن-كۈمۈش، بايلىق كۆپ ئىكەن. ئۇ يەردىكى خەلقلەرنىڭ چىرايى قاپقارا ئىكەن، خاقانىنىڭ ئىسمى ماسار(14) خاقان ئىكەن. ئوغۇز خاقان شۇ يەرگە ئاتلاندى، ئىنتايىن قاتتىق ئۇرۇش بولدى. ئوغۇز خاقان يەڭدى، ماسار خاقان قاچتى. ئوغۇز خاقان بۇ يەرنى ئىشغال قىلدى، بۇنىڭدىن ئۇنىڭ دوستلىرى خۇرسەن بولدى، دۈشمەنلىرى زار قاقشىدى. ئوغۇز خاقان ئۇنى يەڭگەندىن كېيىن ، پۈتمەس-تۈگىمەس بايلىققا ۋە مال-چارۋىغا ئىگە بولدى ھەمدە ئۇلارنى ئۆز ئېلىگە توشۇپ كەتتى.   
  ئىزاھلار: (1) ئۇرۇم ________ بۇ يەردە شەرقىي رىمنى كۆرسىتىدۇ.
                 (2)  ئىتىل _______ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا ۋولگا دەرياسىنى كۆرسىتىدۇ.
                 (3) ئۇرۇس _______ ئورۇس، قەدىمكى رۇسلارنى كۆرسىتىدۇ.
                (4) ساقلاپ ____ بۇ سۆز ئەرەپچە ساقالىبا[ سلاۋيان] نىڭ كۆپلۈك شەكلى، سلاۋيانلارنى كۆرسىتىدۇ.
                (5) قىپچاق____ تۈرك قەبىلىلىرى ئىچىدىكى مەشھۇر قەبىلە، مىلادى 9-ئەسىردىلا بۇ نام ئىسلام تارىخلىرىدا كۆرۈلىدۇ، موڭغۇل دەۋرىدە بۇلار ئالتۇن ئوردا خانلىقىنى قۇرغان ئاساسلىق كۈچ ئىدى، شۇنداقلا ھازىرقى قازاقلارنىڭ  ئەجدادى، قازاقىستان " دەشتى قىپچاق" دەپمۇ ئاتىلىدۇ.
               (6) قارلۇق____ تارىختا ئۆتكەن مەشھۇر تۈرك قەبىلىسى، مىلادى 774-يىلى بۇ قەبىلە قەدىمقى ئۇيغۇر، باسمىللار بىلەن بىرلىشىپ شەرقى تۈرك خانلىقىنى يوقاتقان، بۇلار ئەسلىدە ئالتاي تېغىنىڭ غەربىي جەنۇپ رايونىدا ياشىغان. 8-ئەسىردە يەتتە سۇ ۋادىسىنى ئىگەللىگەن، كېيىن تېخىمۇ جەنۇبقا سىلجىپ، قەشقەر ئەتراپلىرىنىمۇ ئىگەللىگەن.
             (7) قالاچ ___ ھازىرقى ئىراننىڭ غەربى شىمال قىسمىدا ئولتۇراقلاشقان تۈرك قەبىلىسىنىڭ نامى.
             (8) جۇرچىت____ جۇرجىتلار ، جىن سۇلالىسىنى قۇرغان
             (9) قانغالۇق____ قەدىمكى تۈرك قەبىلىسىنىڭ نامى، قازاقلار ئىچىدە ھازىرمۇ  بىر قەبىلىنىڭ نامى مۇشۇنداق ئاتىلىدۇ، خەنزۇچە مەنبەلەردىكى 高车 قاڭلى ، بۇ نامنىڭ مەنەن تەرجىمىسىدۇر.
             (10) سىندۇ ____ ھىندىستاننى كۆرسىتىدۇ
             (11) تاڭغۇت ____ غەربى شىيانى كۆرسىتىدۇ؛ مەھمۇت قەشقەرى " بۇ يېقىن چىنغا ئولتۇراقلاشقان تۈرك قەبىلىسى" دېگەن؛ بەزى تۈركى مەنبەلەردە بۇ نام زاڭزۇلارنىمۇ كۆرسىتىدۇ.
            (12) شاغام_____ شام، سۈرىيەنى كۆرسىتىدۇ.
            (13) بارقان____ بۇ ئېنىق ئەمەس، قارا خىتاينى كۆرسىتىدۇ دېگۈچىلەرمۇ بار.
             (14) ماسار____  پىللىئوت بۇ سۆزنى مىسىرنى كۆرسىتىدۇ دەپ قارايدۇ. لېكىن دەلىل-ئىسپات يېتەرلىك ئەمەس.
                                                    (داۋامى بار)

[size=5]قوچۇ دەۋرىدە مەيدانغا كەلگەن " شامان تۈسلۈك ئوغۇزنامە" كىتابى دەدە قۇرقۇتقا مەنبە بولغان، مەركىزى ئاسىيادىن تاكى رۇمغىچە مەيدانغا كەلگەن " ئوغۇزنامە" لەر  شامان تۈسلۈك قەدىمقى " ئوغۇزنامە" گە تەقلىدى ھالدا مەيدانغا كەلگەن، بۇ مەنىدىن ئالغاندا قوچۇ دەۋرىدە قەلەمگە ئېلىنغان " ئوغۇزنامە" بارلىق ئوغۇزنامىلەرنىڭ ئەجدادىدۇر. بۇنى تەتقىقاتلار ئىسپاتلاپ چىققان. تۈركىيىدىكى تۈركلەر ئارىسىدا ساقلانغانئوغۇزنامىدە ئۇيغۇرلار ئەمەس، بەلكى ئوغۇز بەگلىرى، ئوغۇز نەسلى تىلغا ئېلىنغان. باشقا يەردىكىلىرىدە بەلكى تۈرك ياكى ئوغۇز دېگەن ئىسىملار ئۇچرىشى مۈمكىن.