موللا مۇسا سايرامى ۋە «تارىخىي ھەمىدى»
ئەنۋەر بايتۇر
موللا مۇسا سايرامى يەنى موللا مۇسا بىننى موللا ئەيسا خوجا سايرامى (1436-1517-يىلى) بولسا يېقىنقى زامان ئۇيغۇر تارىخ ئالىمى ۋە شائىر. ئۇ ئۆز ئۆمرىدە بىر مۇنچە قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ، بۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە مۇھىم تۆھپە قوشقان. تۆۋەندە ئالىمنىڭ ھاياتى ۋە ئىلمىي ئەمگىكى «تارىخىي ھەمىدى» ئۈستىدە قىسقىچە توختىلىمىز.
19-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ، دىخانلار قوزغىلىڭىنىڭ كەينى-كەينىدىن مەغلۇپ بولۇشى، يەرلىك فېئوداللارنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك يېغىسى ۋە بۇنىڭغا ئۇلىنىپ كەلگەن چەتئەل تاجاۋۇزى تۈپەيلىدىن، تەيانشاننىڭ جەنۇبىدىكى ھەر مىللەت خەلقى يېرىم ئەسىردىن كۆپرەك ۋاقىت زور ئىجتىمائىي داۋالغۇش دەۋرىنى باشتىن كەچۈردى.
19-ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغا يەتكەندە، بىرمۇنچە ئۇيغۇر ئالىملىرى بۇ زور ئىجتىمائىي داۋالغۇشلارنى ئەسلەپ نۇرغۇنلىغان تارىخىي ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەرنى يازدى. بۇ ئەسەرلەرنىڭ ئىچىدە ئاشۇر ئاخۇن غېرىبى تەرىپىدىن يېزىلغان «ئەمىر ئالى»، مۇھەممەت سالىخ ياركەندى تەرىپىدىن يېزىلغان «غازات ئەل مۇسلىمىن»، ئۈمىدى تەرىپىدىن يېزىلغان «جەڭنامە»، «بەدەۋلەتنامە»، قاسىم بەك تەرىپىدىن يېزىلغان «غۇلجا ۋاقىئاتلىرى بايانى»، موللا بىلال بىننى موللا يۈسىف تەرىپىدىن يېزىلغان «غازات دەر مۈلكى چىن»، سېيىت مۇھەممەت تەرىپىدىن يېزىلغان «شەرھى شىكەستەنامە»، موللا شاكىر تەرىپىدىن يېزىلغان «زەفەرنامە»، مۇھەممەت ئەلەم تەرىپىدىن يېزىلغان «تارىخىي كاشىغەر»، ماخمۇت شېيىخ غېرىبى تەرىپىدىن يېزىلغان «تارىخنامە يەئىقۇپخان»، قۇربان سۇفى سەفەر باي تارىپىدىن يېزىلغان «تارىخىي بەدەۋلەت» («جامئوتتا ۋارىخ»)، بولۇپمۇ موللا مۇسا سيرامى تەرىپىدىن يېزىلغان «تارىخىي ئەمىنىيە» ۋە ئۇنىڭ تۈزىتىپ تولۇقلانغان نۇسخىسى «تارىخىي ھەمىدى» قاتارلىق ئەسەرلەر دەل ئەنە شۇ زور ئىجتىمائىي داۋالغۇش دەۋرىنى تولۇق ئەكس ئەتتۈرگەن مۇھىم مىراسلاردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
داۋامى بار.
مەنبە: «شىنجاڭ ئىجتىمائى پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلى 1984-يىللىق 3-سان.