باشقۇرۇش ئەسكەرىتمىسى：
بۇ يازمىغا iltebir تەرىپىدىن نادىرلاندى (2007-11-21)
1931 – 1934 – يىللىرى شىنجاڭدا بولغان خەلق قوزغىلاڭلىرىدىن قىسقىچە ئەسلىمە
ئابلىمىت مەخسۇتۇپ
Ⅰ باب 1932 – يىلىنىڭ ئاخىرى تۇرپاندا بولغان قوزغىلاڭ
1 . قوزغىلاڭ ھارپىسىدىكى ۋەزىيەت
1932 – يىلى يازنىڭ ئاخىرى ، شىنجاڭنىڭ شۇ چاغدىكى ھۆكۈمرانى جىن شۇرېننىڭ ئەسكەرلىرى ئۈرۈمچى ۋە باشقا شەھەرلەردىن تۇرپان ئارقىلىق قۇمۇلغا ئۆتۈشۈپ تۇراتتى . كۈز ئايلىرى كېلىشى بىلەن ئەسكەرلەرنىڭ بۇنداق ئۆتۈشۈشى تېخىمۇ كۆپەيدى . ئۇلار يېزا ( ئاستانە كۆزدە تۇتۇلىدۇ ) بازىرىغا قاراپ ھارۋىلىق ، ئېشەكلىك ۋە پىيادە يۈرۈشەتتى . خۇددى ئۇرۇشتا يېڭىلىپ قاچقان ئەسكەرلەردەك چۇقان – سۈرەن سېلىشىپ ، پاراكەندە ۋە چېچىلاڭغۇ ھالدا توپا توزۇتۇپ كېلىشەتتى . ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئاتنىڭ قانچىلىك يۈك ئارتالىشى بىلەن ھېسابلاشماي ، بىر – بىرىنى دەسسەپ ھارۋىلارغا ئۆزىنى ئاتاتتى . ئاتلار ئۇلارنى تارتالمىسا ، « ئېشەككە كۈچۈڭ يەتمىسە ئۇر توقۇمنى » دېگەندەك ، ھارۋىنىڭ يېنىدا پىيادە كېتىۋاتقان ھارۋىكەشنى تىللايتتى ۋە ئۇراتتى . يەنە بەزىلىرى بىر ئىشەككە ئىككى – ئۈچتىن بولۇپ مىنىۋالاتتى . يېزىنىڭ تار كوچىلىرىدا ئۆزلىرىگە ئۇدۇل كەلگەن دېھقانلارنىڭ ھارۋىلىرىغا خالىغانچە چىقىۋېلىش ، ئېشەكلىرىگە زورلۇق بىلەن مىنىۋېلىش بۇ ئەسكەرلەرنىڭ ئادىتىگە ئايلانغان بولۇپ ، دېھقانلار ئۇلارنىڭ زوراۋانلىقىغا ھەرگىز قارشى چىقالمايتتى . شۇڭا بىچارە دېھقانلار « يېزا بازىرىغا بارغاندا ھارۋا – ئېشەكلىرىمىزنى قايتۇرۇپ بېرەر » دېگەن ئۈمىد بىلەن ئەسكەرلەرگە ئەگىشىپ ماڭاتتى .
ئەسكەرلەر يېزا بازىرىغا يېتىپ بارغاندىن كېيىن ، ئالدىن تەييارلاپ قويۇلغان سارايلارغا كىرىپ ھارۋا – ئىشەكلەردىن چۈشىشەتتى - دە ، پەيجاڭلار ئۆز ئەسكەرلىرىنى يوقلىما قىلىپ ليەنجاڭلارغا ، ليەنجاڭلار قول ئاستىدىكىلىرىنى يوقلىما قىلىپ يىڭجاڭلىرىغا دوكلات قىلاتتى ، ئاندىن ئەسكەرلەرنى دەم ئېلىشقا قويۇپ بېرەتتى . ئەسكەرلەر قوللىرىدىكى بەش ئاتار ، توققۇز ئاتار ، بىر ئاتار مىلتىقلىرىنى بىر – بىرىگە كىرىشتۈرۈپ ، ساراينىڭ ئوتتۇرىسىغا قويۇشاتتى . بۇ قوراللارنى مۇھاپىزەت قىلىدىغان نۆۋەتچىلەر بېكىتىلگەندىن كېيىن ، ئەسكەرلەر ھويلىنىڭ ئوتتۇرىسىدا زوڭ ئولتۇرۇپ تاماق يىيىشەتتى . بۇلارنىڭ تولىسى يۈز – قوللىرىنى يۇيۇشقا ، ھەتتا ئۈستىبېشىدىكى توپىلارنى قېقىشقىمۇ ھورۇنلۇق قىلىشىپ ، گۆردىن چىققان ئەرۋاھلاردەك ئولتۇرىشاتتى . ئۇلار تاماقلىرىنى ئالمان – تالمان يېيىشىپ بولغاندىن كېيىن ھويلىنىڭ ھەريەر – ھەريەرلىرىگە تاۋكا قۇرۇشۇپ قىمار ئوينىشاتتى . بەزى ئەسكەر باشلىقلىرى كۆزلىرىنى ئېچىشقىمۇ مادارى يەتمەي ، ئالدىراپ – تېنەپ بۇلۇڭ – پۇشقاقلاردا يانپاشلىنىپ يېتىپ ئەپيۈن چېكەتتى . قىمار ئويناشقا پۇلى يوقلىرى تام تۈۋىدە ئولتۇرۇپ پىت باقاتتى .
يېزىنىڭ تۆت ئەتراپىدىن كېلىپ ئەسكەرلەرنىڭ بۇ ھالىتىنى كۆرگەن دېھقانلار ئۇلارنى زاڭلىق قىلىشىپ : « مۇشۇ جىڭگوكچى ئەپيۈنكەش چېرىكلەر تاغلىق باتۇرلارغا تەڭ كېلەلەرمۇ ؟ » دېيىشەتتى ؛ بەزىلىرى : « بۇلار قۇمۇلغا بېرىپلا ھارام گۆش بولىدۇ » دەپ ، قۇمۇلدىكى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن خەلققە خەيرخاھلىق قىلاتتى . يەنە بەزىلەر : « بۇ ئۆلەرمەن ئەبگاھلارنى مۇشۇ يەردىلا جايلىۋەتمەيمىزمۇ ؟ » دېسە ؛ بەزىلەر : « جىم تۇرۇڭلار ، ئاڭلاپ قالمىسۇن . بۇ چېرىكلەر ئىچىدە سېپى ئۆزىدىن بولغانلىرى باردەك تۇرىدۇ ، بېشىمىزغا بالا تېپىۋالمايلى . قۇمۇلدىن نېمە گەپ كېلىدۇ ، شۇنىڭغا قاراپ بىر ئىش قىلمايمىزمۇ » دېيىشەتتى .
جىن شۇرېن ئەسكەرلىرىنىڭ پات – پات قۇمۇل تەرەپكە ئۆتۈپ تۇرۇشى بىلەن ، خەلق ئارىسىدىمۇ تۈرلۈك يېڭى خەۋەرلەر تارقىلىشقا باشلىدى : « قۇمۇلغا بارغان چېرىكلەرنى خوجىنىيازھاجىنىڭ ئادەملىرى بىرنىمۇ قويماي قىرىپ تاشلاپتۇ ، تاغلىق باتۇرلارنىڭ ئوقى تۈگىمەيدىكەن ، ئۇلار قارىغاي ياغىچىدىن ئوق ياسايدىكەن ، خوجىنىياز ھاجى ئۆزىمۇ مەرگەن ئىكەن ، ئاتقان ئوقى بىكار كەتمەيدىكەن » .
خەلق ئارىسىدا ، ئىلگىرىدىن ئېيتىلىپ كېلىۋاتقان :
« ئاھ ئۇرارمەن ، ئاھ ئۇرارمەن ، ئاھلىرىم تۇتقاي سېنى ،
كۆز يېشىم دەريا بولۇپ بېلىقلىرىم يۇتقاي سېنى . »
دېگەن ناخشىنىڭ ئورنىغا مەزمۇنى يېڭى تۈس ئالغان :
« تاغلىق دېگەن بىر باتۇر ، تاغنىڭ كامىرىدا ياتۇر
دۈشمەنلەرنى كۆرگەندە ، ئوننى قاتلاپ بىر ئاتۇر . »
دېگەن ناخشا ئېيتىلىشقا باشلىدى . شۇنىڭدەك ھەممە يەردە يەنە :
ئاچىل – ئاچىل ، گۈل ئاچىل – ئاچىل ،
ئاچىلمىساڭ گۈل قايدا – ئاچىل .
ئاچىلاغاندا بىر گەپ بار – ئاچىل ،
ئاچىلىپ سەن ھەريانغا - ساچىل .
دېگەن ناخشىلار ياڭراشقا باشلىدى .
دېمەك ، قۇمۇلدىكى خەلق قوزغىلىڭىنىڭ ئىلھامى بىلەن تۇرپان دېھقانلىرى جۈملىدىن ئاستانە دېھقانلىرى ئارىسىدىمۇ قوزغىلىش كەيپىياتى كۆتۈرۈلدى . بىزمۇ شۇ قاتاردا جىددىي تەييارلىنىپ تۇردۇق .
جىن شۇرېن ھۆكۈمىتى شەرقىي شىنجاڭدىكى خەلقنىڭ كەيپىياتىنى بىلگەندىن كېيىن پات – پات كوچىلارغا ئېلان چىقىرىدىغان بولۇپ قالدى . ئېلاننىڭ مەزمۇنى مۇنداق ئىدى :
« پۇقرالارغا مەلۇم بولغايكى ، يېقىندىن بۇيان قۇمۇلدا بەزىلەر تاغقا چىقىۋېلىپ ، ئەل – يۇرتنى قالايمىقان قىلىپ ، پۇقرالارنىڭ مال – مۈلكىنى بۇلاپ – تالىماقتا . بۇ نادانلار گۇناھىغا توۋا قىلىپ ، ھۆكۈمەتكە ئەل بولسىلا ، ئۆتكەن ئىشلار سۈرۈشتە قىلىنمايدۇ . پۇقرالار ھەر تۈرلۈك ياۋا گەپلەرگە قۇلاق سالماي ، خاتىرجەم بولۇپ ، پۇقرادارچىلىقىڭلارنى قىلىڭلار ، ئەگەر كىمكى قۇمۇل ۋەقەسىنى تىلغا ئېلىپ پۇقرالار ئارىسىدا ئىغۋا تارقاتسا ، ئاچىل دېگەن ناخشىنى ئېيتىپ پۇقرالارنى يامان يولغا باشلىسا ، قاتتىق جازاغا تارتىلىدۇ . ۋاقىپ بولغايسىزلەر دەپ ، مۇشۇ يارلىق چىقىرىلدى . »
ھۆكۈمەت ئادەملىرى مۇشۇنداق ئېلانلارنى چاپلاپ كېتىشىگە ، بىزمۇ دەرھال بۇ ئېلانلارنى سويۇپ تاشلاپ ، ھۆكۈمەتنى تىللايتتۇق . ئۇ چاغلاردا يېزىلاردا ساقچى ئىدارىسىنىڭ شۆبىلىرى يوق ئىدى . بىر يۇرتنى بىر دورغا ( بەگ ) باشقۇراتتى . بىراق ، دورغىغا ئاڭلاتماي ، ھۆكۈمەتكە قارشى ھەرخىل سۆزلەرنى قىلىشاتتۇق . قۇمۇلدا خەلق قوزغىلىڭى باشلانغاندىن كېيىن ، ھۆكۈمەتنىڭ خەلق ئۈستىدىكى ئالۋاڭ – ياساقلىرى يېڭىدىن كۆپەيگىلى تۇردى . قۇمۇلدىكى ھۆكۈمەت ئەسكەرلىرىگە تەمىنات توشۇش سېلىقى خەلق ئۈستىگە چۈشتى . كىمىكى قىيىنچىلىقنى ئېيتسا ، ئۇنى « بۇيرۇقتىن باش تارتتىڭ » دەپ قامچا ئاستىغا ئالاتتى ۋە قامايتتى . لېكىن بۇنىڭلىق بىلەن جىن شۇرېن ھۆكۈمىتى خەلقنى قورقىتالمىدى ، بەلكى خەلقنىڭ نارازىلىقىنى كۈچەيتىۋەتتى . كېچە قانچە قاراڭغۇ بولسا ، يۇلتۇز شۇنچە يورۇق كۆرۈنگەندەك ، مۇستەبىت ھۆكۈمەتنىڭ زۇلىمى ئاشقانسېرى ، خەلقنىڭ سىياسىي زۇلۇم ، ئىقتىسادىي ئېزىلىش ۋە مىللىي خورلۇقتىن قۇتۇلۇش تەلىپى ئۆسۈپ باردى . ئۇلارنىڭ سەۋرى قاچىسى تولۇپ ، بەزىلىرى غەزەپ بىلەن : « بىز چەنتۇلار قاچانغىچە بوزەك بولىۋېرىمىز » دەپ ۋاقىراشسا ، بەزىلىرى « بىز چەنتۇ ئەمەس ! ئۇيغۇر ، ئۇيۇشساق بوزەك بولمايمىز » دەپ ۋاقىرىشاتتى .
2 . قوزغىلاڭ تەييارلىقى ۋە قوزغىلاڭ
قۇمۇل خەلقىنىڭ قوزغىلاڭ قىلىشىدىن ئىلھاملانغان تۇرپان خەلقى : قۇمۇللۇقلار كەلگىچە جىم يېتىۋېرىمىزمۇ ؟ ئۇلار يېقىن ئارىدا تۇرپانغا چىقىپ قالسا ، ئۇلارغا قانداق يۈز كېلەلەيمىز ، « يېتىپ قالغىچە ئېتىپ قال » دېگەن گەپ بار ، بىز ۋاقىتنى غەنىمەت بىلىپ ، ئۇلار باشلىغان ئىشقا مۆرە قويايلى ، دېيىشىپ قوزغىلاڭ قىلىشقا تەييارلىق كۆردۇق . ئاستانە يېزىسىدا نەمتۇل مىلتىقچى ( مىلتىق ياسايدىغان ئۇستا ) ، ئەمەت تۆمۈرچى ، مۇيىن ئۇستا ، ئابدۇكېرىم ئۇستا ئىسىملىك قورال – سايمان ياساش ئۇستىلىرى بار ئدى . بەزى دېھقانلار ئۇلارغا مىلتىق بۇيرۇتتى . قولىمىز قىسقىلار ئورغاقلارنى تۈزلەپ قىلىچ قىلىپ ياسىۋالدۇق . بۇ ئۇستىلارنىڭ دۇكانلىرى ئاددى بولسىمۇ ، ئۇزۇن يىللىق تەجرىبىلىرى بولغاچقا ، ئۇلار قارا مىلتىق ياساشتىن بىر ئاتار ، بەش ئاتار مىلتىقلىرىنى ياساشقا تەرەققىي قىلغان . بولۇپمۇ ئەمەت تۆمۈرچىنىڭ قىرغۇچ ئىستانوكى بولۇپ ، 1946 – يىلى ئۇنىڭ بالىلىرى ئاپتومات ياساش دەرىجىسىگە يەتكەن . ئاستانە خەلقىنىڭ مۇستەبىت جىنشۇرېن ھۆكۈمىتىگە قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈش تەلىپى تېز ۋاقىت ئىچىدىلا يۇقۇرى پەللىگە چىقتى . شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى خەلققە ئوخشاش ، تۇرپان خەلقىمۇ ئۆتمۈشتىن تارتىپ ئەكسىيەتچى ھاكىمىيەتكە قارشى توختىماي قوزغىلاڭ قىلىپ تۇرغاندى .
1932 – يىلى 12 – ئاينىڭ 27 – كۈنى ، بىردىنلا « قۇمۇلدىن خوجانىياز ھاجى پىچانغا چىقىپتۇ ، پىچاننى ئېلىپ بوپتۇ . ئەمدى تۇرپانغا كېلىدىكەن » دېگەن خەۋەر تارقىلىپ كەتتى . ئاستانىدا بىز توپ – توپ بولۇشۇپ غۇلغۇلىغا چۈشتۈق ؛ ھېچنېمىدىن تەپتارتمايلا ، ئاشكارا ھالدا جىن شۇرېن ھۆكۈتىگە قارشى گەپلەرنى قىلىپ ، يەڭلىرىمىزنى شىمايلاپ ، قولىمىزغا ئورغاق – كالتەكلەرنى ئېلىپ ، ئۆز كۈچىمىزنى نامايەن قىلىشقا باشلىدۇق . ۋەزىيەت بارغانسېرى جىددىلەشتى . ھەرقايسى مەھەللىلەردە توپلانغان كىشىلەردىن بىرقانچىسى ئوتتۇرىغا چىقىپ ، مەيدىسىگە ئۇرۇپ ، قورقماسلىق ، باتۇر بولۇش ، ئۆلسە شېھىت ، قالسا غازى بولىدىغانلىقى توغرىسىدا ئاممىغا چۈشەنچە بېرىپ ، پىدائىي بولۇشنى تەشۋىق قىلدى . ھەممەيلەن خوجانىياز ھاجىنىڭ يېتىپ كېلىشىنى تۆت كۆزىمىز بىلەن كۈتۈپ ، پىچان تەرەپكەن قاراپ تۇردۇق .
دەل شۇ چاغدا ، ئاستانە ۋە قاراغوجا خەلقىنىڭ ھەرىكىتىدىن خەۋەر تاپقان تۇرپان بازىرىدىكى مافۇمىڭ لۇيجاڭ ۋە شىن فامىلىلىك يىڭجاڭ تۇرپان ناھىيىسىدىن ھەمدۇللا ئەلەمنى ئاستانە خەلقىغە ھۆكۈمەتنى ھىمايە قىلىش ، « قۇمۇللۇق ئوغرىلار » نىڭ گېپىگە قۇلاق سالماسلىق توغرىسىدا نەسىھەت قىلىشقا ئەۋەتتى . لۈيجاڭ مافۇمىڭ تۇنگان بولۇپ ، ئەسلىدە چۆچەكتە تۇراتتى . شەرقىي شىنجاڭ ۋەزىيىتىدە تەۋرىنىش بولۇپ قالغاچقا ، جىن شۇرېن ئۇنى تۇرپانغا يۆتكەپ كەلگەن . ھەمدۇللا ئەلەم ئاستانىغا كېلىپ ، توختى ھاجىنىڭ ئۆيىگە چۈشتى ۋە مەھمۇت مۇھىتى قاتارلىق يۇرت مۆتىۋەرلىرى بىلەن كۆرۈشۈپ ، ئۇلارغا : « سىلەر قوزغىلىدىغان بولساڭلار ، بىز تەييار » دەپ مەدەت بېرىپ قويۇپ كەتتى . مەھمۇت مۇھىتى خوجانىياز ھاجىنىڭ قۇمۇلدىن پىچانغا كەلگەن – كەلمىگەنلىكىنى ۋە پىچاندا نىمە ئىشلار بولۇۋاتقانلىقىنى بىلىپ كېلىش ئۈچۈن ئىمىن باي ( ئىمىن كالا ) ، نىياز شەرىپى ، ھەمدۇللا ۋاجىدىلار بىلەن بىللە پىچانغا يۈرۇۈپ كەتتى . ھەمدۇللا ئەلەم ناھىيىگە قايتىپ كەتكەن كۈنى ھېچقانداق خەۋەر تارقالمايلا كۈن كەچ بولدى . ئەتىسى ( جۈمە كۈنى ) ئورنىمىزدىن تۇرساق ، ئاستانە يېزىسىدىكى ئۈچ ئائىلىلىك خەنزۇ ئىشىك – دېرىزىلىرىنى تاقاپ ، يېرىم كېچىدە ناھىيىگە قېچىپ كېتىپتۇ ، دېگەن خەۋەرنى ئاڭلىدۇق ( ئۇلار سېرىق ئىشتان ، قارا پۇزۇل جاڭ – جاڭ دەپ ئاتالغان گۆرۈكەشلەر ئىدى ) . ئۇلار ئۇيغۇرچە تىلنى ئوبدان بىلگەچكە ، خەلقنىڭ كەيپىياتىغا قاراپ دەرھال ناھىيىگە قېچىپ كەتكەن ۋە ناھىيىگە بېرىپلا « ئاستانە خەلقى قوزغىلاڭ كۆتۈردى » دەپ مەلۇم قىلغان . شۇنىڭدىن كېيىنلا مافۇمىڭ ( « ما داگازا » دەپ ئاتىلاتتى ) ئاستانە خەلقىنى باستۇرۇشقا ئاتلىق بىر ليەن ئەسكەر ئەۋەتتى . بىز ئاتلىق ئەسكەرلەرنىڭ كېلىۋاتقانلىقىنى ئاڭلاپلا ، قولىمىزغا تاياق – توقماق ۋە ئورغاقلارنى ، شۇنىڭدەك ساناقلىقلا بىرقانچە تال مىلتىقنى ئېلىپ ، ئۇرۇشقا تەييارلىنىپ تۇردۇق .
مافۇمىڭنىڭ ئەسكەرلىرى ئاستانىغا قاراپ يولغا چىقىشتىن بىرنەچچە كۈن ئىلگىرى ، تۇرپان ناھىيىلىك ھۆكۈمەت پىچان ناھىيىسىدىكى خەلقنىڭ جىن شۇرېن ھاكىمىيىتىگە قارشى قوزغالغانلىقىنى ئاڭلاپ ، ئاستانە ، قاراغوجا ، سىڭگىم ، مۇرتۇق ، ياڭخې ( ياڭخې ئۇ چاغدا تۇرپان ناھىيىسىگە قارايتتى ) دېھقانلىرىغا مىڭ دادەن قوناق ئالۋىڭى سېلىنغانلىقى ، ئەگەر كىمىكى پەرمانغا خىلاپلىق قىلىپ ، بۇ ئالۋاڭنى تۆلىمىسە قامىلىدىغانلىقى توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈرگەندى . بۇ بۇيرۇق شۇ پەيتتە ئوت ئۈستىگە ياغ چېچىش رولىنى ئوينىغان . بىز بىرنەچچە يۈز ئادەم قارا پۇزۇل گۆرۈكەشلەرنىڭ ئادەمسىز قۇرۇق ھويلىسىغا بېسىپ كىرىپ ، ئۇلارنىڭ داڭزىلىرى ( ھېساب دەپتەرلىرى ) نى كۆيدۈرۈپ ، باشقا نەرسىلەرنى خالىغانچە بۇلاپ كەتكەندۇق . شۇ يەردىن بۇلاپ كەتكەن ئاتلارنى ھەركىم ئۆزىنىڭ قىلىۋېلىپ ، ئۇرۇشقا تەييارلاندى .
بىز جۈمە نامىزىدىن چىقىپ ، تۇرپان بازىرى تەرەپتىن توپا – چاڭ توزۇتۇپ كېلىۋاتقان ئەسكەرلەرنى كۆردۇق . شۇئان توپ ئىچىدىن چۇقان كۆتۈرۈلدى : « يا ئۆلۈم – يا كۆرۈم ، تەييار بولۇڭلار . ئاۋۋال ئۇلار ئوق چىقارسۇن ، مەھەللە ئىچىگە كىرسۇن . بىز ئاندىن ئۇلارنى جايلايمىز » . بىز ئۆزئارا خەۋەر قىلىشىپ ، يىراق – يېقىندىكىلەرنىڭ ھەمىسى يېزا بازىرىغا توپلاندۇق . مىلتىقى بار ھېۋىۋۇل ، ئابدۇكېرىم ، نىيازقارى ئۈچ مەرگەن ئەششا ( ئەششا – قەدىمقى قوچۇ شەھىرىنىڭ قالدۇقى بولۇپ ، ئاستانە ۋە قاراغوجىنىڭ مەھەللىۋى تىلدا ئاتىلىشى . بەزى يازما يادىكارلىقلاردا بۇ يەر « ئىدىقۇت شەھىرى » ياكى « دەقيانۇس شەھىرى » دەپ ئاتىلىدۇ ) سېپىلىنىڭ ئۈستىگە ئورۇنلاشتۇرۇلدى ؛ قالغانلىرىمىز تاياق – توقماقلىرىمىزنى ئېلىپ كوچىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئۆيلەرنىڭ ئىشىك ئارقىسىغا مۆكۈنۈپ تۇردۇق . ئەسكەرلەر ئاستانە بىلەن قاراغوجا ئوتتۇرىسىدىكى چوڭ يول بىلەن ئاستانىگە شىمال تەرەپتىن مېڭىپ ئەششاغا كەلگەندە ، سېپىل ئۈستىدىكى مەرگەنلىرىمىز ئوق چىقىرىشقا باشلىدى . ئوق ئاۋازىنى ئاڭلىغان ئاستانە خەلقى تەرەپ – تەرەپتىن چۇقان كۆتۈرۈپ ، تاياق – توقماقلىرىمىز بىلەن ئەسكەرلەرگە ھۇجۇم قىلدۇق . سېپىل ئۈستىدىكى ئۈچ مەرگەن ئەسكەرلەردىن يەتتىنى ئېتىپ ئۆلتۈرگەندە ، ئەسكەرلەر ئۆزىنى قويىدىغان يەر تاپالماي قالدى . گاڭگىراپ قالغان ئەسكەرلەر ئاتنىڭ ئۈستىدە يېتىۋېلىپ ، ئارقىسىغا قاراشقىمۇ جۈرئەت قىلالماي ، ئاسمانغا ئوق ئېتىپ شەرق تەرەپكە قېچىشقا باشلىدى . بۇ چاغدا ئۇلارنىڭ ئالدىدىن قاراغوجا خەلقى چىقىپ توستى . ئىككى يېزا خەلقىنىڭ قورشاۋىدا قالغان ئەسكەرلەر قاراغوجا يېزىسىنىڭ قەشقەرلىكلەر مەھەللىسىدىكى ئېتىزلىقنىڭ قىرىدا مۇداپىئەلىنىشكە باشلىدى . نەتىجىدە ، ئەسكەرلەرنىڭ بىر قىسمى شۇ يەردە جېنىدىن ئايرىلدى ، سايغا قوغلاپ چىقىرىلغان ئاز قىسمى ناھىيىگە قېچىپ كەتتى ، ئاستانە يېزىسىنىڭ بورىچىلار مەھەللىسىدىكى سايدا يوقاتتۇق . ئۇلارنىڭ مىلتىقلىرى ، ئۈچ ھارۋىدىكى ئوق – دورىلىرى ۋە خەلقنى جازالاش ئۈچۈن ئېلىپ كەلگەن جادۇ كويزىلىرى خەلقنىڭ قولىغا چۈشتى . مەنمۇ شۇ كۈندىن باشلاپ بىر ئات ۋە بەش ئاتار مىلتىققا ئىگە بولدۇم .
3 . ماشىمىننىڭ سىلىڭ بولۇۋېلىشى
شۇ كۈنى كۈن ئولتۇراي دېگەندە ، ھەممىمىز سايدا دۈشمەنلەرنى تازىلاپ بولۇپ تۇرساق ، خەلق ئارىسىدا : قۇمۇلدىن خوجىنىياز ھاجى چىقماپتۇ ، ئۇنىڭ ئادەملىرى چىقىپتۇ ، دېگەن سۆز تارقالدى . ھەممەيلەن بىر - بىرىمىزگە قارىشىپ ھەيران بولدۇق . كېيىن مەلۇم بولۇشىچە ، ئەھۋال مۇنداق ئىكەن : 1931 - يىلى قۇمۇل خەلقى خوجىنىياز ھاجى باشچىلىقىدا جىن شۇرېن ھۆكۈمىتىگە قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەندىن كېيىن ، گەنسۇدىكى ما جوڭيىڭ قۇمۇلغا كېلىپ ، خوجىنىياز ھاجى بىلەن بىرلىشىپ ، جىن شۇرېن ئەسكەرلىرىگە قارشى ئۇرۇشقان . ئەمما ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولۇپ ، گەنسۇغا قايتىپ كەتكەن . خوجىنىياز ھاجى تۈزلەڭلىكتىن چېكىنىپ ، قۇمۇل تاغلىرىغا چىقىپ ، موڭغۇلىيە ۋە سوۋېت خەلقىدىن ياردەم ئېلىپ ، جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى بىلەن داۋاملىق ئۇرۇشقان . ئارىدىن بىر يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت ئۆتكەندە ، ما جوڭيىڭنىڭ فۇگىنى ما شىمىن خوجىنىياز ھاجىنىڭ يېنىغا كېلىپ تۇرغان . مەلۇم ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئۇ ، تۇرسۇن ، تۆمۈر قاتارلىق 30 غا يېقىن ئادەم بىلەن بىللە ، خوجىنىياز ھاجىنىڭ رۇخسىتىنى ئالمايلا ، ئارقا يول بىلەن پىچانغا كېلىپ « خوجىنىياز ھاجىنىڭ خېتى » دېگەن بىر پارچە يالغان خەتنى كۆتۈرۈۋېلىپ ، خەلقنى قوزغاپ ، 1932 - يىلى 12 - ئاينىڭ 2 - كۈنى پىچان ناھىيە بازىرىنى ئىشغال قىلىۋالغان . جىن شۇرېن پىچاننىڭ قولدىن كەتكەنلىكىنى ئاڭلاپ ، شۈن فايۈ دېگەن لۈيجاڭغا : قاتتىق تازىلا ! - دەپ بۇيرۇق بەرگەن . ئادەم ئۆلتۈرۈشتە جاللاتلىق بىلەن نام ئالغان شۈن فايۈ بۇيرۇقنى تاپشۇرىۋېلىش بىلەنلا ، چىگىچىڭزىدىن ئاق ئورۇسلار باشلىقى جاللات باپىنگوتنى ئېلىپ پىچانغا بېرىپ ، خەلقنى ئوققا تۇتقان ؛ مىڭلىغان ئادەمنى قىرىپ ، پىچاننى قانغا بويىغان . ماشىمىن ئۆزىنىڭ بىرقانچە ئادەم بىلەن پىچاندىن قېچىپ لۈكچۈنگە كەلگەنلىكىنى چاندۇرماي ، جىن شۇرېننىڭ لۈكچۈندە تۇرۇۋاتقان ئەسكەرلىرىنىڭ باشلىقى خۇ يىڭجاڭنى قورال تاپشۇرۇشقا دەۋەت قىلغان . خۇ يىڭجاڭ قورال تاپشۇرۇشقا ئۇنىماي ، سېپىل ئىچىگە سولىنىۋالغاندىن كېيىن ، ماشىمىن گەنسۇغا كەتمەكچى بولۇپ ، لۈكچۈننىڭ جەنۇبىدىكى دىغا دېگەن يەرگە كەتكەن .
مەھمۇت مۇھىتى باشلىق تۆت - بەش كىشى لۈكچۈن ئەتراپىغا بېرىپ ، قۇمۇلدىن چىققان ماشىمىننىڭ يەنە گەنسۇغا كېتىش ئۈچۈن دىغاغا كەتكەنلىكىنى بىلىپ ، ئارقىغا قايتىپ ئاستانىغا كېىتىۋاتقاندا ، يول ئۈستىدە ئاستانىلىق سەيدۇل لوزۇڭ ، پەيزۇل جىسا دېگەن كىشىلەرگە ئۇچراشقان ، ئۇلاردىن : ئاستانە خەلقى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ بولدى ، خەلق ما لۇيجاڭنىڭ ئەسكەرلىرى بىلەن ئۇرۇشىۋاتىدۇ ، دېگەن خەۋەرنى ئاڭلاپ ، دەرھال شۇلار بىلەن دىغاغا بېرىپ ماشىمىنغا : خەلق قوزغىلىپ بوپتۇ سىز گەنسۇغا كەتمەڭ ، دېگەن . ماشىمىن پىچاندىكى قىرغىنچىلىقنى كۆرۈپ قورقۇپ كەتكەن بولسا كېرەك ، ئۇ ، « كەتمىسەم بولمايدۇ » دەپ تۇرۇۋالغان . مەھمۇت مۇھىتى ئۇنىڭغا : سىز ھە دەپ تۇرۇپ بەرسىڭىزلا بولىدۇ ، ئىشنى بىز قىلىمىز ، - دەپ يالۋۇرغاندىن كېيىن ، ماشىمىن ئەھۋالنى بىلىپ بېقىش ئۈچۈن ئاستانىغا ئادەم ئەۋەتكەن . ئۇ ئەدەم ئەھۋالنى بىلىپ كېلىپ ماشىمىنغا مەلۇم قىلغاندىن كېيىن ، ماشىمىن ئاستانىغا بېرىپ ، مەھمۇت مۇھىتىنىڭ ھويلىسىغا چۈشكەن . شۇنىڭ بىلەن ، ماشىمىن رەسمى قوزغالغان خەلق ، يۈزلىگەن مىلتىق ، بىرقانچە ھارۋا ئوققا ئىگە بولغان . ئۇ يەنە ، تاياق - توقماق تۇتقان مىڭلىغان پىدائىيلارنىڭ مەھمۇت مۇھىتىنىڭ ئىشىكى ئالدىدىن كەتمەي تۇرغانلىقىنى كۆرۈپ ، خەلقنىڭ كەيپىياتىنى چۈشىنىپ ، يۇرت مۆتىۋەرلىرىنىڭ تىزىملىكىنى ئالغان . شۇنىڭ بىلەن بىللە ، ئۆزىنى « سىلىڭ » دەپ ئېلان قىلىپ ، مەھمۇت مۇھىتى ۋە ئاستانىلىق نىياز شەرىپى ، سەمەت ھاجى ، قاراغوجىلىق ئىمىن باي ( ئىمىن كالا ) ، پولات ، مۇخپۇل خەلىپە ، ئوخۇن مۆمىن ، ياڭخېلىق ئىبراھىم دورغا ، مۇرتۇقلۇق ئىسكەندەر قاتارلىق كىشىلەرگە تۈەنجاڭ ، يىڭجاڭ ، ليەنجاڭلىق مەنسەپلىرىنى بەرگەن . ئۇلارنىڭ باشچىلىقىدا ئوتتەك يېنىپ تۇرغان مىڭلىغان قوزغىلاڭچىلار ئىككى كۈن ئىچىدە ، تۇرپان شەھىرىنىڭ سېپىلىغا چىقىدىغان ئۇزۇن شوتىلارنى ياساپ ، ئاتلىق ، ھارۋا ۋە ئىشەكلىرىنى تەييارلاپ (كۆپىنچىىسى پىيادە ) تاياق - توقماقلارنى ئېلىپ ، تۇرپان شەھەر ئىچىگە ھۇجۇم قىلىشقا ماڭدۇق . بېسىپ ئۆتكەن يېزىلاردىن بىزگە پىدائىيلار قوشۇلۇپ تۇرغاچقا ، سېپىمىز ئۇلغىيىپ باردى .
4 . قوزغالغان خەلقنىڭ تۇرپان يېڭىشەھەرنى ئىشغال قىلىۋېلىشى
تۇرپاندا بۇرۇندىن بىر يىڭ ئەسكەر تۇراتتى . كېيىنكى ۋاقىتتا جىن شۇرېن چۆچەكتىن ما فۇمىڭنى يۆتكەپ ئەكىلىپ ، بىر لۈي ئەسكەر تۇرغۇزىدىغان بولدى . بىز تۇرپان يېزىلىرىدىن ناھىيىگە ھۇجۇمغا ماڭغاندا ، ما فۇمىڭ ئەسكەرلىرىنىڭ بىر لىيەنى توقسۇندا ، قالغانلىرى ئاساسەن تۇرپان كونىشەھەردە تۇرىدىكەن ، ئۇنىڭ بىر ليەن ئەسكىرى ئاستانىغا ئەۋەتىلىپ تارمار بولغاندىن كېيىن ، ئۇ ئاستانىغا قايتا ئەسكەر ئەۋەتىشكە جۈرئەت قىلالماي ، ئەسكەرلىرى بىلەن كونىشەھەردە قامىلىپ ياتقانكەن . ئۇ ۋاقىتلاردا تۇرپان كونىشەھەر ، يېڭىشەھەر دەپ ئىككىگە ئايرىلغان بولۇپ ، كونىشەھەر سېپىلىنىڭ ئىچىدە ناھىيىلىك ھۆكۈمەت ، ئىدارىلەر ، ھەربىيلەر ۋە خەنزۇ پۇقرالار يېڭىشەھەرنىڭ ئىچى ۋە سىرتىدا ، كونىشەھەر سېپىلىنىڭ تېشىدا ئاساسەن ئۇيغۇرلار ، ئاز ساندا خۇيزۇ پۇقرالار بار ئىدى . بىز ئاستانىدىن كەچقۇرۇن يولغا چىقىپ ، خەۋەرلەشكۈچىلەرنى ئالدىن ئەۋەتىپ ، ئاندىن تۈن قاراڭغۇسىدا يېڭىشەھەرنىڭ سېپىلى ئىچىگە جىمجىت كىرىۋالدۇق . بىز شەھەرگە كىرىشتىن ئىلگىرى ، يېڭىشەھەرنىڭ غەربىي ۋە شەرقىي دەرۋازىلىرىنى باقىدىغان ما فۇمىڭنىڭ بىر دۈي ئەسكىرى ئاللىقاچان كونىشەھەرگە قېچىپ كەتكەندى . شەھەر خەلقى بىرنى چەكسىز خوشاللىق بىلەن قارشى ئالدى . يۇرت مۆتىۋەرلىرىدىن ھەمدۇللا ئەلەم ، ھېسامىدىن زىپەر ، ئابدۇللا داموللا نەئىمى ، تۆمۈر جىسا ، سەيپۇل يىڭجاڭ ، ئابدۇمىنى ھاجى ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ، ئابدۇسەمى زىخۇي ، سايىم ئاخۇن ، يۈسۈپ رەئىس ، شېرىپ ھاجى قاتارلىق كىشىلەر قوزغىلاڭچىلارنى بىر ئېغىزدىن قوللىدى ۋە قوزغىلاڭغا ئۆزلىرى باشلامچىلىق بىلەن ئاتلاندى ، شۇنداقلا شەھەر خەلقىنى قوزغىلاڭغا قاتنىشىشقا سەپەرۋەر قىلدى . شۇنىڭ بىلەن شەھەر ۋە يېزىلاردىن كىشىلەر كېلىپ پىدائىيلىققا يېزىلغىلى تۇردى . ماشىمىننىڭ تەيىنلىنىشى بىلەن يېڭىدىن تۈەنجاڭ ، يىڭجاڭ ، لىيەنجاڭلىق مەنسەپ ئالغانلار ئۆز يېزىسىدىن پىدائىي بولغانلارغا باشلىق بولدى . بەزى پىدائىيلار مەن ++++ نىڭ قول ئاستىدا بولىمەن دەپ ئۆزى خالىغان كىشىنىڭ قول ئاستىدا پىدائىي ئەسكەر بولدى .
كونىشەھەردىكى جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى بىزنىڭ يېڭىشەھەرنى ئىشغال قىلىۋالغانلىقىمىزنى بىلگەندىن كېيىن ، كونىشەھەر دەرۋازىسىدىن چىقىش ئۇياقتا تۇرسۇن ، بەلكى شەھەرنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى دەرۋازىلىرىنى ئىچىدىن خش بىلەن قىرلاپ ئېتىۋەتتى . ئۇلارنىڭ دەرۋازا تېشىغا چىقماي يېتىۋېلىشى ئۈرۈمچىدىن ياردەم كېلىشىنى ئۈمىد قىلىپ يېتىشى ئىدى . ئۇلارنىڭ سېپىل ئىچىدىن چىقماي يېتىۋېلىشى بىزنىڭ كۈچ توپلاپ بىزنىڭ كۈچ توپلاپ كونىشەھەرگە ھۇجۇم قىلىش تەييارلىقىنى پۇختىلىشىمىزغا ياخشى پۇرسەت بولدى . يېزىلاردىكى خەلقلەر يېڭىشەھەرگە توسالغۇسىز كىرىپ - چىقىپ ، ئىختىيارى پىدائىي بولدى ۋە شەھەرنى ئوزۇق - تۈلۈك بىلەن تەمىنلەپ تۇردى . بۇنىڭ بىلەن ئۇرۇش تەييەرلىقىمىزنى كۈچەيتىۋالدۇق . دەل شۇ ۋاقىتتا ، مەھمۇت مۇھىتىنىڭ چوڭ ئاكىسى مۇسۇلباي مۇھىتى ئۈرۈمچىدىن تۇرپانغا چۈشۈپ مۇنداق بىر خەۋەرنى يەتكۈزدى : « بىر ئۈرۈمچىدىن يولغا چىقىشتىن ئىككى كۈن ئىلگىرى جىن شۇرېننىڭ 800 ئەسكىرى تۇرپان قوزغىلىڭىنى باستۇرۇش ئۈچۈن يولغا چىقىپ كەتكەن . بىز ئادەتتە ئادەم ماڭالمايدىغان ئۆگسەندىكى ئوغرى يول ( چىغىر يول ) بىلەن كەلدۇق . جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى ئەتە كىدىككە يېتىپ كېلىشى مۇمكىن » . بۇ خەۋەر بىلەن تەڭ يەنە « گۇچۇڭدىن نۇرغۇن ئەسكەر تۇرپانغا قاراپ كېلىۋاتىدۇ ، ھازىر ئۇلار يوغانتېرەك دېگەن يەردىن ئۆتتى » دېگەن خەۋەرمۇ يېتىپ كەلدى .
جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى ئۈرۈمچى ۋە گۈچۈڭ تەرەپلەردىن تۇرپان قوزغىلىڭىنى باستۇرۇش ئۈچۈن كېلىۋاتىدۇ دېگەن شۇم خەۋەر تۇرپان ۋەزىيىتىنى جىددىيلەشتۈرىۋەتتى . خەلق بىر تەرەپتىن قوزغىلاڭ رەھبەرلىرىنىڭ دۇشمەنگە قارشى تۇرۇشتا قانداق چارە - تەدبىرلەرنى بەلگىلەپ چىققانلىقىنى ئاڭلاشقا تەشنا بولسا ، يەنە بىر تەرەپتىن ئۆيلىرى شەھەر ئىچىدىن سېپىل تېشىغا كۆچۈرۈش تەييارلىقىنى قىلىۋاتاتتى . ماشىمىن ، مەھمۇت مۇھىتى ، مەخسۇت مۇھىتى ، مۇسۇل مۇھىتى ، ھەمدۇل ئەلەم باشلىق يۇرت مۆتىۋەرلىرى تۇرپانغا يېقىن كېلىپ قالغان دۈشمەنگە قانداق تاقابىل تۇرۇش ، دۈشمەننى قانداق تارمار قىلىش ھەققىدە ھەمدۇللا ئەلەمنىڭ ھويلىسىدا بىر كېچە مۇزاكىرە قىلىشتى . چۈنكى ، بۇ ھويلىنى ماشىمىن سىلىڭبۇ شىتابى قىلىۋالغاندى . مەن مۇزاكىرە بولۇۋاتقان ئۆيدە كىرىپ چىقىپ تۇرغان مۇزاكىرە قاتناشچىلىرىدىن نىمە گەپ - سۆز بولۇۋاتقانلىقىنى بىلىپ تۇرۇۋاتاتتىم .
ماشىمىن مۇزاكىرىدە دەسلەپ ئوچۇق پىكىر بايان قىلماي ، باشقىلارنىڭ پىكرىنى ئاڭلاپ ئولتۇرغان . مەھمۇت مۇھىتى قىسقىغىنە قىلىپ : « ھازىر بىزنىڭ بىر سائەت ۋاقتىمىز بىر جىڭ ئالتۇندىنمۇ قىممەت . دۈشمەنگە قارشى تۇرىمىزمۇ - تۇرمايمىزمۇ دېگەن مەسىلە مەۋجۈت ئەمەس . دۈشمەنگە قەتئىي قارشى تۇرىمىز . بۇ جەھەتتە ھەممەيلەن بىر ياقىدىن باش چىقىرىشىمىز كېرەك . ھازىر كېچە كۈندۇز دېمەي ، شەھەر ئىچى ۋە شەھەر تېشىدىكى ئاھالىگە ئەھۋالنى ئۇقتۇرۇپ ، خەلقنى ئۇرۇشقا ئاتلاندۇرۇشىمىز كېرەك » دېگەن . ھەمدۇللا ئەلەم ۋە باشقىلار مەھمۇت مۇھىتىنىڭ پىكرىگە قوشۇلۇپ ، ئۇنىڭ پىكرىنى قۇۋۋەتلىگەن . ئاندىن ماشىمىن پىكىر بايان قىلىپ : خەلقنى سەپەرۋەرلىككە كەلتۈرمەي بولمايدۇ . بۇ - ياخشى پىكىر . لېكىن ، ھازىر دۈشمەن شەھەرگە يېقىنلىشىپ قالغان ۋەزىيەتتە ، بىز شەھەرگە سولۇنۇپ تۇرۇپ دۈشمەنگە قارشى تۇرىمىز دېگەندىن كۆرە ، شەھەرنى تاشلاپ چىقىپ ، دۈشمەن شەھەرگە كىرگەندىن كېيىن شەھەرگە ھۇجۇم قىلىپ پارتىزان ئۇرۇشى قىلساق ئۇتۇقلۇق بولىدۇ ، دېگەن . ئاخۇن تۈەنجاڭ ئىسىملىك خۇيزۇ ماشىمىننىڭ پىكرىنى قۇۋۋەتلىگەن . بەزىلەر ئارىسالدا بولۇپ ، « ماشىمىننىڭ پىكرىنى ئويلاپ باقايلى » دېيىشكەن . مەھمۇت مۇھىتى يەنە دەرھال سۆز قىلىپ : كېلىۋاتقان دۈشمەننىڭ ئالدىنى توسماي ، شەھەرنى ئۇلارغا تاشلاپ بېرىش خەلقنىڭ ئىنقىلابىي ئوتىغا سۇ سەپكەنلىك بولىدۇ ، شۇنداقلا دۈشمەننىڭ ھەيۋىسىنى ئاشۇرغانلىق بولىدۇ » دېگەن پىكىردە چىڭ تۇرغان . كۆپچىلىك مەھمۇت مۇھىتىنىڭ پىكرىگە قوشۇلغانلىقتىن ، ماشىمىنمۇ ئاخىرى مۇشۇ پىكىرگە قوشۇلغان .
مۇزاكىرە نەتىجىسى مۇنداق بولغان . ئاز بىر قىسىم كىشىلەرنى تۇرپان يېڭىشەھەرنى ساقلاشقا قالدۇرۇپ ، كۈچىمىزنىڭ كۆپ قىسمىنى گۈچۈڭدىن كېلىۋاتقان جىن شۇرېن ئەسكەرلىرىنى تارمار قىلىشقا قارىتىش . شۇنداق قىلىپ ، تۇرپان كونىشەھەردىكى جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى گۈچۈڭ ۋە ئۈرۈمچىدىن ياردەمگە ئەسكەر كېلىۋاتقانلىقىنى بىلىپ بولغىچە ، ئۇلارنى ئالدىن تارمار قىلىش ئۇرۇشىغا ئاتلاندۇق .
5 . گۇچۇڭدىن كەلگەن دۈشمەنلەرنى چېكىندۈرۈپ ، ئۈرۈمچىدىن كەلگەن دۈشمەنلەرنى تارمار قىلىش
ئەتىسى ئۈرۈمچى بىلەن كونىشەھەرگە كۈزەتچى قويۇپ گۈچۈڭدىن كېلىۋاتقان 700 دۈشمەننى توسۇشقا ئاتلاندۇق . ئۇلار پىيادە ئەسكەرلەر ئىكەن . بىز ئۇلار بىلەن شاپتۇللۇقتا ئۇچراشتۇق ، جەڭ باشلاندى . بىر كۈن ئۇرۇشقان بولساقمۇ ئۇ 700 ئەسكەرنىڭ قوراللىرى خىل بولغاچقا ، بىزگە توختىماي ئېتىلىۋاتقان پىلىموت ئوقلىرى بىزنىڭ ئالغا بېسىشىمىزغىلا ئەمەس ، ھەتتا باش چىقىرىشىمىزغىمۇ ئىمكانىيەت بەرمىدى . ئۇلارنى تۈپتۈز سايدا توسۇۋېلىش ئىمكانىيىتىمىز تېخىمۇ يوق ئىدى . ئاخىرى ئۆلگەنلىرىمىز ئۆلۈپ ، قالغانلىرىمىز ، ئۇدۇل تۇرپان يېڭىشەھەرگە كېلىپ سولاندۇق .
ماشىمىن بۇ مەغلۇبىيەتنى ئاڭلاپلا گەنسۇغا قېچىشقا تەييارلىنىپتۇ . بۇ خەۋەر بىردەمدىلا قۇلاقتىن – قۇلاققا ئاڭلىنىپ ، ھەممىزنى قوقۇنچ باستى . باشلىقلار باشقا يەرگە قاچا ، بىز نەگە بارىمىز دەپ ئەندىشىگە چۈشتۇق . كۈن ېېرىمى بولدى . ھەممىمىز سېپىل ئۈستىدە دۈشمەن ئەسكەرلىرىنىڭ كېلىشىنى كۈتۈپ تۇردۇق . دەل شۇ چاغدا ئۈرۈمچى يولىدىن ئىككى ئادەم كېلىپ بىزگە : بىز شاپتۇللۇقتىكى ئۇرۇشتىن قايتىپ كەچ قېلىپ ، ھېرىپ كەتكەچكە ، ئۈرۈمچى يولى ئۈستىدىكى بىر دېھقاننىڭ ئۆيىدە ياتقانتۇق . بىردەمدىلا ئەتراپىمىزنى چېرىكلەر قاپلاپ كەتتى . ئاتلىرىمىزنىمۇ ئالماي ، تاملاردىن ئارتىلىپ قېچپ ، ئۇدۇل بۇ يەرگە كېلىۋالدۇق . ئۇ چېرىكلەر شەھەرگە يېقىن كېلىپ قالدى ، دېدى . دېمەك ، گۇچۇڭدىن 700 ئەسكەر كەلگەن ، ئۈرۈمچىدىن 800 ئەسكەر كېلىۋېتىپتۇ ، ئۇلار بىر ئازدىن كېيىن يېڭىشەھەرگە ھۇجۇم قىلىدۇ . يەنە مىڭلىغان ئەسكەرلەر كونىشەھەر ئىچىدىن چىقىپ ھۇجۇم قىلسا ، بۇ قارا كۈچلەرنىڭ بىز تۇرپان خەلقىنى قىرىپ تاشلىشى كۆز بىلەن قاشنىڭ ئارىلىقىدىكى ئىش بولۇپ قالغاندى . بۇ كۈن 1933 – يىلى 1 – ئاينىڭ 6 – كۈنى ئىدى . ماشىمىن ئۆزى سىلىڭبۇ قىلىۋاتقان ھويلىنىڭ ئوتتۇرىسىغا چىقىپ : مەن قەتئىي گەنسۇغا كېتىمەن ! دېدى – دە ، شەھەرنى تاشلاپ قېچىش ئۈچۈن ئېتىنى توقۇپ تەييارلاندى . مەھمۇت مۇھىتى بىلەن ھەمدۇللا ئەلەم ئاخۇنۇم ئۇنىڭ بۇ ھەرىكىتىگە نارازى بولۇپ ، ئۇنى بۇ يولدىن توستى ۋە ئۇنىڭغا يالۋۇردى : « ئەگەر ئامما ئىچىگە ‹ باشلىقلار قېچىپتۇ ، دېگەن خەۋەر تارقالسا ، ئامما ئىچىدە قالايمىقانچىلىق يۈز بېرىدۇ ، غەيرەت بوشايدۇ . سىزغۇ گەنسۇغا كېتەرسىز ، بىز تۇرپان خەلقى نەگە بارىمىز ؟ بىز بۇ ئۇرۇشتا ئۆلۈپ تۈگىسەك تۈگەيمىزكى ھەرگىزمۇ قاچمايمىز . سىز بىر ئادەم ، نەگە كېتىمەن دېسىڭىز كېتەلەيسىز . بىزدە ‹ سەۋەپ قىلساڭ زاۋال يوق ، قىلالمىساڭ ئامال يوق › دەيدىغان ماقال بار . سەۋەب قىلىپ باقايلى ، ئالدىراپ كەتمەيلى . ھازىر شەھەرنى تاشلاپ قېچىشقا تېخى بالدۇر . بىز ئىشنىڭ نەتىجىسىگە قاراپ باقايلى . » مۇشۇ گەپلەر بىلەن تاڭمۇ ئاتتى . مەھمۇت مۇھىتى بىلەن ھەمدۇللا ئەلەم يەنە بىر تەرەپتىن ماشىمىنغا ئانچە ئىشىنىپ كەتكىلى بولمايدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ « ئىشنى ئۆزىمىز باشلىدۇق ، ئەمدى ئۆزىمىز باشقا ئېلىپ چىقماي بولمىدى » دېيىشىپ ، ھەر ئىككەيلەن بېلىگە ئاق باغلاپ سېپىل ئۈستىگە چىقىپ ئايلىنىپ يۈرۈپ ، ئامىغا مەدەت بەردى . بەلنى مەھكەم باغلاڭلار ، ئۇرۇشتا ئۆلسەك – شېھىت ، قالساق – غازى . بىز ئۈچۈن ھەر يەردە خۇدا ھازىر ۋە نازىر ، خۇدا بىزگە نۇسرەت ئاتا قىلغاي ، قورقماڭلار . قورققاننى ئەجەل قوغلايدۇ . ئامىن ! – دەپ دۇئا قىلدى . ئەگەر دۈشمەننى يېڭەلمىسەك قىرىلىپ تۈگەيدىغانلىقىمىزنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرگىنىمىزدە بىزگە دۇنيا قاراڭغۇلاشقاندەك تۇيۇلاتتى . شۇڭا ، بىز پىدائىيلارمۇ ئۇيان ئويلىنىپ ، بۇيان ئويلىنىپ ، ياشقىمۇ بىر ئۆلۈم ، قېرىغىمۇ بىر ئۆلۈم . ياشاش ئۈچۈن ئۆلۈمدىن قورققان بىلەن بولمايدۇ – دېيىشىپ غەيرەتكە كەلدۇق . مىلتىقلىرىمىزنى سۈرتۈپ ، ئۇرۇشقا تەييارلاندۇق .دۈشمەن ئوقىنىڭ ئارقىمىزدىن تەگمەي ، ئالدىمىزدىن تېگىشىنى خۇدادىن تىلىدۇق .
تاڭ يورۇ – يورۇمايلا ، ئۈرۈمچى تەرەپتىن كەلگەن بىر ئاپتوموبىل يېڭىشەھەرنىڭ تېخى ئېچىلمىغان غەربىي دەرۋازىسى ئالدىغا كېلىپ توختىدى . بىز ئۇنىڭ خاتا كېلىپ قالغانلىقىنى پەملەپ ، دەرھال دەرۋازىنى ئېچىپ بەردۇق . ئاپتوموبىل شەھەرگە كىرىشى بىلەنلا ، دەرۋازىنى ئېتىۋېلىپ ، ئاپتوموبىلنى ئوتتۇرىغا ئالدۇق . ئاپتوموبىلدىكى بەش – ئالتە جىن شۇرېن ئوفىتسېرى ھاڭ – تاڭ بولۇشۇپ ، ئاپتوموبىلدىن چۈشتى . بىز دەرھال ئۇلارنىڭ يان قوراللىرىنى ئېلىۋېلىپ ، ئۇلارنى ماشىمىن بىلەن مەھمۇت مۇھىتىنىڭ ئالدىغا ئاپىرىپ تاپشۇرۇپ بەردۇق . بىر ئازدىن كېيىن بىز سېپىل ئۈستىدە تۇرۇپ ، ئۇلارنىڭ ئۈرۈمچىدىن كېلىۋاتقان جىن شۇرېن ئەسكەرلىرىنىڭ باشلىقلىرى ئىكەنلىكىنى ، ئۇلار ئەسكەرلىرىنىڭ ئالدىدا تۇرپان يېڭىشەھەرنىڭ قولدىن كەتكەنلىكىنى ئۇقماي شەھەر ئىچىگە كىرىپ قالغانلىقىنى ئاڭلىدۇق . ئۇلارنىڭ نەرسە – كېرەكلىرىنى ئاقتۇرسا ، ئۇنىڭ ئىچىدىن جىن شۇرېننىڭ تۇرپاندىكى ھەربىيلەرگە ئەۋەتكەن بۇيرۇقى چىقىپتۇ . بۇيرۇقتا : تۇرپاندىكى قوزغىلاڭ قىلغانلارنىڭ يەتتە يېشىدىن 70 يېشىغىچە ھەممىسىنىڭ جادۇدا توغراڭلار ، دەپ جادۇ چۈشەردىم دېيىلگەن . ماشىمىن باشقىلارغا ئوقۇپ بەرگەن بۇ بۇيرۇقنى ئاڭلاپ ، قاتتىق چۆچۈدۇق . شۇنىڭ بىلەن ، دۈشمەنگە بولغان غەزەپ – نەپرىتىمىز تېخىمۇ ئاشتى . ئەمدى بىز دۈشمەننى تۈگەتمىسەك ، دۈشمەن بىزنى تۈگىتىدىكەن . بۇنىڭدىن باشقا چىقىش يولى يوق ئوخشايدۇ ، دېگەن يەرگە كەلدۇق . ئۈرۈمچىدىن يولغا چىققان ئەسكەرلەرمۇ ھېلىقى باشلىقلىرىنىڭ ئارقىسىدىن يېڭىشەھەرنىڭ غەربىي دەرۋازىسىغا يېتىپ كەلدى . ئۇرۇش باشلاندى . ماشىمىن سىلىڭبۇ ھويلىسىدا خەۋەر كۈتۈپ تۇراتتى . مەھمۇت مۇھىتى بىلەن ھەمدۇللا ئەلەم يەر شارائىتىنى بىلىدىغان مەرگەنلەرنى تاللاپ ، ئۇلارغا دۇئا قىلىپ ، ئۇلارنى دەرۋازىنىڭ سىرتىدا ئۇرۇش قىلىشقا چىقاردى . شۇنىڭ بىلەن بىللە مەھەللە مەسچىتلىرىگە ۋە يېزىلارغا ئۇرۇشقا ئاتلىنىش ھەققىدە ئۇقتۇرۇش قىلدى . پۈتۈن شەھەر ۋە يېزا خەلقى سەپەرۋەرلىككە كەلتۈرۈلدى . ئىككى تەرەپتىن ھە دەپ ئوق ئېتىلماقتا . سېپىل ئۈستىدىكى ۋە پەستىكىلەرنىڭ ھەممىسى مەرگەنلەرنىڭ ئوق چىقىرىشىغا ماسلىشىپ چوقان كۆتۇردى . نۆۋەت بىلەن سېپىلنىڭ تېشىغا چىقىش كۆپەيدى . بىر نەچچە سائەتكە قالماي جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى چېكىنىشكە باشلىدى . ئۇلار چېكىنگەن ھامان . شەھەر ئىچىدىكى خەلق شەھەر دەرۋازىزىسىدىن بوراندەك ئېتىلىپ چىقتى . شەھەر تېشىدىكى خەلقمۇ بىزگە ماسلىشىپ جىن شۇرېن ئەسكەرلىرىنى خۇددى چاشقاننى قوغلىغاندەكلا ئېتىزمۇ – ئېتىز سۈرۈپ قوغلاپ ماڭدى . دۈشمەنلەر قاچقاندا مىلتىقلىرى ئېغىر كەلدى بولغاي ، مىلتىقلىرىنى تاشلاپ سالتاڭ قېچىشقا باشلىدى . نۇرغۇنلىغان ئامما ھېچنىمىگە قارىماي ، جېنىنىڭ بارىچە دۈشمەننى قوغلاپ كېتىۋاتسا ، بەزىلەر ئالدىرىماي مېڭىپ ، يەردە ياتقان مىلتىقلارنى تېرىش بىلەن ئاۋارە ئىدى . بۇنى كۆرگەن باتۇرلارنىڭ بىرسى : ئاغىنىلەر ، يەردىكى مىلتىقلارنى قويۇپ تۇرۇڭلار ، ئۇ ھېچيەرگە كەتمەيدۇ . ئاۋۋال دۈشمەننى قوغلاپ ماڭايلى ، - دەپ توۋلىدى . شۇ چاغدا بر دېھقاننىڭ ئېشىكىنىڭ ئالدىغا ئولجا ئالغان بەش ئاتار مىلتىقتىن ئۈچنى ئارتىۋالغانلىقى ھازىرغىچە كۆز ئالدىمدىن كەتمەيدۇ . شۇنداق قىلىپ ئۈرۈمچىدىن تۇرپانغا چۈشكەن جىن شۇرېن ئەسكەرلىرى چاقماق تېزلىكىدە تارمار بولدى . كېيىن ئاڭلىشىمىزچە ، بۇ 800 ئەسكەرنىڭ 20 نەچچىسى ھارۋىلىرىنىڭ ئاتلىرىنى چىقىرىپ مىنگەن پېتى ئۈرۈمچىگە قېچىپ كېتىپتۇ ، قالغانلىرى ئۇرۇشتا ئۆلۈپتۇ ياكى ھەر تەرەپكە پىتىراپ تۈگەپتۇ . شۇ قېتىمقى ئۇرۇشتا قوراللاردىن باشقا ، 40 ھارۋىغا يېقىن ئوق ۋە باشقا سايمانلار ئولجا ئېلىندى . دېمەك ، بىر تەرەپتىن كەلگەن ئاپەت تۈگىتىلدى .لېكىن گۈچۈڭ تەرەپتىن كېلىۋاتقان ئاپەتتىن تېخى خەۋەر يوق ئىدى . شۇنداق بولسىمۇ ، بۇ قېتىمقى غەلىبىدىن كېيىن روھىمىز كۆتۈرۈلۈپ پەلەككە يەتتى ، نۇرغۇن قورال ۋە ئوق دورىغا ئىگە بولدۇق . بۇ خوشاللىق ئىچىدە گۇچۇڭدىن دۈشمەن كېلىۋاتقانلىقىنى مەنسىتمىگەن كەيپىياتتا ئۇنتۇلۇپ قالغاندۇق . ئەتىسى گۇچۇڭ يولىدىن خەۋەر ئالساق ، گۇچۇڭدىن تۇرپانغا كېلىۋاتقان 700 دەك ئەسكەر « تۇرپان قولدىن كېتىپتۇ » دېگەننى ئاڭلاپ ، يوغانتېرەك ئارقىلىق گۈچۈڭغا قايتىپ كېتىپتۇ .
« پۈتكەن ئىشقا ئىگە تولا ، ئۇرۇشتىن كېيىن باتۇر تولا » دېگەندەك ، ماشىمىن بۇ غەلىبىنى كۆرۈپ ، ئېتىنىڭ ئىگىرىنى يەرگە ئالدۇرۇپ ، قايتىدىن سىلىڭلىق قىلىشقا باشلىدى . ئۇ : ئۇرۇشتا ئولجا ئالغان قوراللارنى ئۆيلىرىگە ئېلىپ كېتىپتۇ ، ئۇلار مىلتىق – ئوقلارنى سىلىڭبۇغا ئەكىلىپ تىزىملاتسۇن ، تىزىملىغاندىن كېيىن يەنە ئۆزلىرىگە قايتۇرۇپ بېرىمىز – دەپ بۇيرۇق چۈشۈردى . مەھمۇت مۇھىتى باشلىق يۇرت كاتتىلىرى ماشىمىننىڭ سۆزىگە ئىشىنىپ ، ئولجا ئالغان قوراللارنى سىلىڭبۇغا ئەكىلىپ تىزىملىتىشنى تەشۋىق قىلدى ۋە پىدائىيلارنىڭ شۇنداق قىلىشىغا ھەيدەكچىلىك قىلدى . ئەمما پىدائىيلار ئولجا ئالغان قورال – ياراقلارنى تىزىمغا ئالدۇرۇشقا ئەكەلگەندە ، ماشىمىن ئۇلارنى يىغېۋېلىپ قايتۇرۇپ بەرمىدى ؛ شۇنىڭ بىلەن بىللە ، ئۆزى يېڭىشەھەردىن چىقماي تۇرۇپ مەھمۇت مۇھىتى باشلىق يۇرت كاتتىلىرىغا كونىشەھەرگە ھۇجۇم قىلىش توغرىسىدا ئۇقتۇرۇش چۈشۈردى .
6 . تۇرپان كونىشەھەرنىڭ تەسلىم بولۇشى
مەھمۇت مۇھىتى باشچىلىقىدا كونىشەھەرنى قورشىۋېلىپ ئۇرۇش قىلدۇق . بۇ ئۇرۇش كونىشەھەرنىڭ غەربىي دەرۋازىسى يېنىدا ( ھازىرقى تەمىنات – سودا مەركىزى سېلىنغان يەردە ) تازا قاتتىق بولدى . پىدائىيلار سېپىلغا شوتا قويۇپ ، سېپىل ئۈستىگە چىقىشقا ھەرىكەتلەنگەن بولساقمۇ ، سېپىل ئۈستىدىن يامغۇردەك تۆكۈلىۋاتقان ئوق سېپىل ئۈستىگە چىقىشىمىزغا يول بەرمەيتتى . ئۇنىڭدىن كېيىنكى چارە دەرۋازىغا ئوت قويۇش ئىدى . لېكىن بۇ ئىشمۇ ئاسانغا چۇشمەيتتى . چۈنكى ، بىرىنچىدىن ، خەندەكنىڭ تېشىدىن دەرۋازا تۈۋىگىچە بولغان ئارىلىق 150 مېتىردىن ئارتۇقراق ئوچۇقچىلىق بولۇپ ، سېپىل ئۈستىدىن ئېتىلىۋاتقان يامغۇردەك ئوقلار ئارىسىدىن ئۆتۈپ دەرۋازىغا يېقىنلىشىش ئەلۋەتتە ئاسان ئەمەس ئىدى . ئۇنىڭ ئۈستىگە شەھەرنىڭ غەربىي دەرۋازىسىدىن يېڭىشەھەردىن كېلىدىغان يولغا ئۇدۇلمۇ – ئۇدۇل بولمىغاچقا ، خەندەكتىن ئۆتۈپ يەنە بىر ئاز يۈگۈرۈپ مېڭىشقا توغرا كېلەتتى ؛ غەربىي دەرۋازا دەپ ئاتالغان بۇ خەندەك دەرۋازىسى شەھەرنىڭ غەربىدە بولغان بىلەن ، شەھەرنىڭ رەسمىي چوڭ دەرۋازىسى غەربىي جەنۇبتا ئىدى . ئەگەر بۇ دەرۋازىنىڭ يېنىغا بارالىسىلا دالدا بولغۇدەك يېرى بار ئېدى – دە تەمتىرىمەي خالىغانچە ئوت قويۇشقا بولاتتى . ئىككىنچىدىن ، شەھەر دەرۋازىسى يالاڭ قەۋەت دەرۋاز ئەمەس ، قوش قەۋەت دەرۋازا بولۇپ ، تاشقى دەرۋازىنىڭ كۆيدۈرۈلىشى كۇپايە قىلمايتتى ، مۇشۇنداق بىر قاتار قىيىنچىلىقلار بولسىمۇ ، دەرۋازىغا ئوت قويۇشقا بارىدىغان پىدائىيلار مەيدانغا سەكرەپ چۈشتى . بۇ پىدائىيلار كىرسىن تۇڭلىرىنى كۆتۈرۈپ دەرۋازىغا قاراپ يۈگۈرگەندە ، قالغانلىرىمىز دەرۋازىنىڭ ئۇدۇلىدىكى كونا ئۆيلەرنىڭ ئۆگزىسىدىن ۋە قالقان تۆشۈكلىرىدىن سېپىل ئۈستىگە قارىتىپ ئوق ئېتىپ تۇردۇق .
بىرنەچچە قېتىم تەكرار ھۇجۇم قىلىشلاردىن كېيىن ، بىر نەچچە كىشىمىز چىقىم بولغان بولسىمۇ ، ئاخىرى پىدائىيلاردىن تېتىرلىق مەڭلىك باقىنىڭ ئوغلى ئابدۇللا دەرۋازىغا يېقىن بېرىپ ، كىرسىننى دەرۋازىغا چېچىپ ئوت قويدى . بىراق ئوت ئازىراق كۆيگەندىن كېيىن ، سېپىل ئۈستىدىكى دۈشمەنلەر ئوتنى سۇ چېچىپ ئۆچۈرىۋالدى . شۇنداقتىمۇ ئۇلار سۈر باسقان كۆڭلىنى تىنجىتالماي ، تەسلىم بولغانلىقىنى بىلدۈرۈپ ، سېپىل ئۈستىدىن ئاق بايراق چىقاردى . شۇنىڭ بىلەن ئوق ئېتىش توختىدى . ئاخۇن تۈەنجاڭ دېگەن خۇيزۇ سېپىل ئۈستىدىكى دۈشمەنلەر بىلەن سۆزلىشىپ ، شوتا بىلەن سېپىل ئۈستىگە سۆھبەتلىشىشكە چىقىپ كەتتى . بۇ كونىشەھەرگە ھۇجۇم قىلغاننىڭ ئىككىنچى كۈنى يەنى 1933 – يىلى 1 – ئاينىڭ 7 – كۈنى ئىدى . ئەتىسى ئەتىگەندە ، ئوق چىقارماي يېڭىشەھەرگە چىقىپ كېتىشىمىزگە بۇيرۇق بېرىلدى . دېمەك ، دۈشمەنلەر تەسلىم بوپتۇ ، قوراللىرىنى تاپشۇرىدىكەن ، بىز كونىشەھەر ئىچىگە كىرمەيدىغان بوپتىمىز . تەسلىم بولغۇچىلار شەھەر ئىچىدىن چىقماي ياتىدىغان بوپتۇ .
تەسلىم بولغانلارنىڭ قورال – ياراقلىرى ماشىمىننىڭ بۇيرۇقى بىلەن يېڭىشەھەرگە يۆتكەپ ئېلىندى . بۇ چاغدا كىشىلەر ئارىسىدا : بۇ – ماشىمىننىڭ نېمەن قىلغىنى ، ئۆدەكنىڭ گۆشىنى يەپ غازنىڭ پېيىدا بولغاندەك ، ئۆتكەندىمۇ دۈشمەندىن غەنىمەت ئالغان قوراللارنى تىزىمغا ئېلىش باھانىسى بىلەن تېزدىن يىغىۋېلىپ قايتۇرۇپ بەرمەي ، يېڭىدىن ئەسكەرلىككە ئېلىنغانلارغا تارقىتىپ بەردى ، ئەمدى يەنە بىزگە قورال يېتىشمەيۋاتسا ، كونىشەھەردە تەسلىم بولغانلارنىڭ قورالىنى يېڭىشەھەرگە توشۇتۇپ بېسىۋالدى . ئەگەر قورال كېرەك بولسا دۈشمەن بىلەن ئۆزلىرى ئۇرۇشۇپ ئالسۇن ،دېگەندەك غۇلغۇلا پەيدا بولدى . بۇنى ئاڭلىغان مەھمۇت مۇھىتى ئاممىغا : ئىش ئۆملۈكتە ، كۈچ بىرلىكتە . بۇنداق گەپلەرنى قىلمىغان ياخشى . دۈشمەن تېخى كۆز ئالدىمىزدا تۇرۇپتۇ . بىز بىر – بىرىمىزدىن مىلتىق تالىشىپ ئىتتىپاقسىزلىق تۇغدۇرساق ، دۈشمەن پايدىلىنىپ كېتىدۇ ، - دەپ تەسەللىي بەردى . بىرمۇنچە كىشىلەر بۇنى ئاڭلاپ : مەھمۇت مۇھىتى راست ئېيتىدۇ . ماشىمىنمۇ مۇسۇلمانغۇ . دۈشمەن تۈگىگەندە بىر گەپ بولار ، ھازىرچە گەپ قىلماي تۇرايلى دېيىشتى . يەنە بىر تەرەپتىن ، ئۈستىمىزگە دۇشمەننىڭ بېسىپ كېلىۋاتقانلىقى ئۆزئارا جىدەللىشىشكە ئىمكانىيەت بەرمىدى . ماشىمىن كونىشەھەردىكى قوراللارنى يېڭىشەھەرگە توشۇۋاتقاندا ، ئاستانىدىن ( ناھىيىنىڭ 30 كىلومېتىر شەرقىدە ) : ئورۇس ئەسكەرلىرى يۇرتىمىزنى بېسىپ كەتتى ، تېزدىن ياردەم كەلسۇن ، - دېگەن خەۋەر كەلدى .
7 . ئاق ئورۇسلارنىڭ توسۇلۇپ قېلىشى
ئاستانىنى ئورۇس ئەسكەرلىرى بېسىپ كەتتى دېگەن خەۋەر كېلىشى بىلەنلا ، مەھمۇت مۇھىتى تۇرپان بازىرىدا ئۇرۇش قىلىۋاتقان كىشىلەرنىڭ بىر قىسمىنى چاقىرتىۋېلىپ ، ئاستانىغا يولغا سالدى . ئاستانە ، قاراغوجا ، ياڭخې ، سىڭگىم ۋە مۇرتۇقلاردىن مىڭلىغان ئادەم يېرىم – ياتا قوراللانغان بولسىمۇ ، ھەممىسى تۇرپان بازىرىغا توپلانغاندى . ئۇ چاغدا ھەممەيلەننىڭ دىققىتى ئۈرۈمچى ۋە گۈچۈڭ تەرەپلەردىن كېلىدىغان دۈشمەنلەرگە ، شۇنىڭدەك تۇرپان كونىشەھەر ئىچىدىكى دۈشمەن ئەسكەرلىرىگە مەركەزلىشىپ ، پىچان تەرەپتىن كېلىدىغان دۈشمەن ئەسكەرلىرىگە ئانچە كۆڭۈل بۆلۈنمىگەندى . بۇ خەۋەر ئاممىغا چوڭ خوشاللىقتىن كېيىن يەنە بىر بالايى – ئاپەتنىڭ يېتىپ كەلگەنلىكىنى ھىس قىلدۇردى . چۈنكى ، كۆپلىگەن كىشىلەرنىڭ ئاتا – ئانا ۋە بالا – چاقىلىرى ئاستانىدا قالغاندى . پىچاندا بولغان قىرغىنچىلىق كىشىلەرنىڭ كۆز ئالدىدا گەۋدىلەنگەچكە ، ھەممەيلەن دېگۈدەك ئاستانىغا بېرىشنى بەس – بەس بىلەن تالاشتى . 50 كە يېقىن كىشى تەييارلىقنى پۇختا قىلىپ ، بىرىنچى تۈركۈم بولۇپ ئاتلىق يولغا چىقتۇق . بىز جىن شۇرېننىڭ ئۈرۈمچىدىن چۈشكەن 800 ئەسكىرىنى تارمار قىلىپ نۇرغۇن قورال – ياراققا ئىگە بولغان ۋە تۇرپان كونىشەھەردىكى ئەسكەرلەرنى تەسلىم قىلىپ 1500 تال مىلتىق ، 300 ئات ، چوڭ – كىچىك ئىككى ئاپتوموبىل ۋە باشقا قوراللارنى ئولجا ئالغان بولساقمۇ ، ئۇرۇشقا رەسمى قاتناشقان يەنە خېلى جىق كىشىلىرىمىزنىڭ ئات ياكى مىلتىقى يوق ئىدى . مىلتىقى بارلارنىڭ ئوقى يوق بولۇپ ، بەزىدە بىر مىلتىقنىڭ تۈۋىگە بىرقانچە ئادەم توپلىشىپ قالاتتۇق . بىز ئاستانىغا مېڭىشنىڭ ئالدىدا ، ماشىمىن بەردى دەپ ، 24 مىلتىقنى ئارىمىزدىكى بىر قىسىم كىشىلەرگە تارقىتىپ بەردى . كېيىن ئۇقساق ، مەھمۇت مۇھىتى ئۇنىڭغا : « بىز دۈشمەننىڭ ئالدىغا قۇرۇق قول بارىمىزمۇ ؟ » دېگەندىن كېيىن ، ماشىمىن ئاران تەسلىكتە بىر ئاز ئوق بىلەن ئاشۇ مىلتىقلارنى بېرىپتۇ .
بىز بۇ بۇيرۇقنى ئالغاندىن كېيىنلا ، بىر – بىرىمىزگە قارىماي ، ئىلگىرى – ئاخىر بولۇپ ئاستانىغا قاراپ ماڭدۇق . ئاستانىغا بارغاندىن كېيىن ، ئىشنىڭ تېگىنى بىلدۇق : ئەسلىدە قۇمۇلغا قاراپ كېتىۋېتىپ ، ئارقىغا قايتىپ پىچان خەلقىنى قىرغان جاللات لۈيجاڭ سۇن فايۇ بىلەن ئاق ئورۇس بابىنگوتنىڭ ئەسكەرلىرى تۇرپان خەلقىنى قىرىشقا كەلگەن بولۇپ ، يولدا ئۇچرىغان كىشىنى ئېتىپ ئۆلتۈرگەن . ئۇلار ئاستانە يېزىسىنىڭ شەرق تەرىپىدىن يىڭتۇر مەھەللىسىگە يېقىنلاشقاندا ، خەلقلەر تاياق توقماق بىلەن ئۇلارنىڭ ئالدىنى توسقان ، مېچۇل ، ئابدۇكېرىم ، ئۆلىمەت مەزىننىڭ ئوغلى نىياز قارى دېگەن مەرگەنلەر تۇرپان بازىرىغا بارماي ، ئۈچ تال مىلتىق بىلەن ئاستاندا قېپقالغاندى . ئۇلار مىلتىقلىرى بىلەن ئاممىنىڭ ئاۋانگارتى بولۇپ ئوتتۇرىغا چىقىپ ، دۈشمەنلەرنى توسقان ،لېكىن ، دۈشمەنلەرنىڭ سانى كۆپ بولغاچقا ( تەخمىنەن بىر تۈەن ) ، يېىڭتۇر يىڭتۇر مەھەللىسىگە كىرىپ سېپىل ئۈستىن ئىگەللىۋاپتۇ ( بۇ سېپىل « ئىدىقۇت » دەۋرىدىكى ئۇيغۇر خانلىرى ئىسلام دىنىغا كىرىشتىن ئىلگىرى ئاستانىنىڭ ئوتتۇرىسىغا سېلىنغان ، كېيىن « تەيزاڭ » دەپ ئاتالغان ئىبادەتخانىغا بارىدىغان يول ئىدى ) . ئۈچ مەرگەن يېزىنىڭ شارائىتىنى ياخشى بىلگەنلىكتىن ، دۈشمەننىڭ ھېلى ئوڭ تەرىپىدىن چىقسا ، ھېلى سول تەرىپىدىن چىقىپ ، ھېلى ئالدىغا ئۆتۈۋالسا ، ھېلى كەينىدە قېلىپ ، ئۆزلىرىنى دۈشمەنگە كۆپ ئادەم قىلىپ كۆرسىتىپ ، دۈشمەننى بىر سوتكا توسۇپ تۇرۇپتۇ . قورالسىز خەلقنىڭ بىر قىسمى يېڭتۇر مەھەللىسىنىڭ ئاغزىدىكى مەدرىسە ئالدىغا توپلىنىپ ، چوقان – سۈرەن كۆتۈرۈپ ، قۇرۇق قول ھەيۋە قىپتۇ ؛ يەنە بىر قىسمى تېمى ئىگىز ھويلىلارغا توپلىنىپ ، دۈشمەن كەلگەندە ئۆگزىگە چىقىپ تاش بىلەن بولسىمۇ ئۇرۇشقا تەييارلىنىپتۇ ؛ يەنە بىر قىسىم ياشانغان كىشىلەر ئەلفەتتاخان غوجام مازىرىغا كىرىپ ، قوزغىلاڭنىڭ غەلىبە قىلىشىنى خۇدادىن تىلەپ قۇرئان ئوقۇپ ، دۇئا قىلىپ ئولتۇرۇشۇپتۇ . پەرسا قىزى ئوغلى ئىبراھىم قاتارلىق بەزى تەجرىبىسى بار كىشىلەر ئاق ئورۇسلارنىڭ كەينىدىن كېلىۋاتقان ھارۋىلاردا ئوق بارلىقىنى بىلىپ ئۇلارنىڭ يولىغا ئۆستەڭ سۈيىنى قويۇۋېتىپتۇ . گەرچە قىش پەسلى بولسىمۇ ، سۇ دەرھال مۇز تۇتۇپ كەتمەي ، يولغا ئېقىپ چىقىپ ، پاتقاق پەيدا قىلىپتۇ . ھارۋىلار پاتقاققا پېتىپ قېلىپ ، زادىلا ماڭالماپتۇ . بىز ئاستانىغا يېتىپ بېرىپلا ئۇرۇشقا كىرىشىپ كەتتۇق ، بىزگە ھەر تەرەپتىن ئارقىمۇ – ئارقا ياردەم كېلىشكە باشلىدى ، كىشىلەر ئۆيلىرىدىن كوچىلارغا چىقىشقا باشلىدى . بىر نەچچە سائەتتىن كېيىن مەھمۇت مۇھىتى يېتىپ كەلدى ، دۈشمەنلەر بىزنىڭ تۇرپان بازىرىدىن كېلىۋاتقانلىقىمىزنى بىلىپ تۇراتتى . بىر كۈن قاتتىق ئۇرۇش بولغاندىن كېيىن ، ئورۇسلار يېرىم كېچىدە جىم – جىملا يوقاپ كەتتى . ئەتىسى مەلۇم بولۇشىچە ، ئۇلار ئاستانىدىن قارا غوجىنىڭ يالقۇنتاغقا يېقىن باداملىق دېگەن يېرىگە چېكىنىپ ئورۇنلىشىۋاپتۇ . بىزمۇ دەرھال ئاستانە ۋە قاراغوجا ئاممىسى بىلەن بىللە ئاتلىنىپ ، ئورۇسلارنى تۆت تەرەپتىن قورشىۋالدۇق . بۇ 1933 – يىلى 1 – ئاينىڭ 11 – كۈنى ئىدى . لېكىن ، ئۇلارغا ھۇجۇم قىلىشقا ئەپلىك بىرلا جەنۇپ تەرەپنى ھېساپقا ئالمىغاندا ، قالغان ئۈچ تەرەپ تۈپتۈز ساي بولۇپ ، ئۇلارغا يېقىن بارغىلى بولمايتتى . بىز ئورۇسلار بىلەن ئۇرۇشىۋېتىپ ، مەخسۇت مۇھىتىنىڭ پىكرى بويىچە ، ئۇلارغا ئەلچى ئەۋەتىپ ، ئۇلارنى قورال تاپشۇرۇشقا دەۋەت قىلدۇق . شۇ چاغلاردا سىڭگىم يېزىسىدا پاختا تېرىشنى تەجرىبە قىلىۋاتقان پالتاۋسكى ئىسىملىك بىر ئورۇس بار ئىدى . ئۇ ، خەلق قوزغىلىڭى مەزگىلىدە خەلق بىلەن بىللە يۈرۈپ قوزغىلاڭغا ھېسداشلىق قىلغاچقا ، ئۇنىڭغىمۇ بىر تال قىسقا مىلتىق بېرىلگەن . مەخسۇت مۇھىتى بىلەن مەھمۇت مۇھىتى شۇ ئورۇسنى ئەلچى قىلىپ ئەۋەتتى .
كېيىن مەلۇم بولۇشىچە ، مەھمۇت مۇھىتى ئۇنىڭغا : « سىز بېرىپ ئورۇس ئەسكەرلەرگە دەڭ ، ئۇلار دەرھال قورال تاپشۇرسۇن ، بىز ئۇلارنىڭ ھېچنەرسىسىگە تەگمەيمىز ، ھاياتىغا چوقۇم كاپالەتلىك قىلىمىز ، قەيەردە تۇرۇشنى خالىسا ، شۇ يەردە تۇرسا بولىدۇ . بىز ئۇلارنى تۇرمۇشقا لازىملىق نەرسىلەر بىلەن تەمىنلەيمىز . بىز جىن شۇرېن ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ ، ئۈرۈمچىنى قولغا ئالغاندىن كېيىن ، ئۇلارنى چۆچەك ، غۇلجىلاردىكى ئائىلىرىگە ياخشىلاپ يولغا سېلىپ قويىمىز » دەپ تاپىلىغانكەن . پالتاۋسكى بېرىپ ئورۇس ئەسكەرلىرىنىڭ باشلىقلىرى بىلەن سۆزلەشكەندىن كېيىن ، ئۇلار بىزگە ئۈچ ئادىمىنى ئەلچى قىلىپ ئەۋەتتى . ئۇلار كېلىپ مەخسۇت مۇھىتى بىلەن كۆرۈشۈشنى تەلەپ قىلدى . بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇلارنى قارىغوجىدىن ئاستانىغا ئېلىپ كەلدۇق . بۇ كۆرۈشۈشتە مەھمۇت مۇھىتىمۇ بىللە بولدى . مەخسۇت مۇھىتىنىڭ نامى ئورۇسلارغا بەك تونۇش ئىدى . چۈنكى ، مەخسۇت مۇھىتى سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن سودا ئالاقىسى قىلغان بولۇپ ، چۆچەكتە ئۇنىڭ ئۆي جايلىرى بار ئىدى . ئۇ ، موسكىۋاغا بارسا چۆچەك ئارقىلىق باراتتى . چۆچەكتە تۇرغان ئورۇسلار بۇنىڭدىن خەۋەردار بولغاچقا ، ئۇلار مەخسۇت مۇھىتى بىلەن سۆھبەتلىشىشنى تەلەپ قىلغان . ئۇلار مەخسۇت مۇھىتىغا مۇنداق دېگەن : « سىلەر بىزنى قورال تاپشۇرۇڭلار دەپسىلەر ، بىز روسىيىدىن كېلىپ ، جوڭگو پۇقراسى بولۇپ ، جىن شۇرېن ھۆكۈمىتىگە بويسۇنىۋاتىمىز . يۇرت كىمنىڭ بولسا ، بىز شۇنىڭ پۇقراسى ، سىلەرنىڭ ئىشىڭلار ئاخىرنەگە بېرىپ توختايدۇ ، بۇنى كىم بىلىدۇ ؟ ئۆزىمىزگە كەلسەك بىز سىلەرگە ئوق ئاتماي ، چەتتە قاراپ تۇرساق ، قانداق دەيسىلەر ؟ ئەگەر ئۇنداق قىلماي قوراللارنى سىلەرگە تاپشۇرىۋەتسەك ، سىلەرنىڭ ئىشىڭلار بىر باشقا چىقماي قالسا ، جىن شۇرېن بىزنىڭ كاللىمىزنى ئالىدۇ . » ئۇلار شۇنداق دىسىمۇ ، لېكىن بىر قىسىم قوراللارنى تاپشۇرۇپ ، قالغىنىنى ئويلاپ كۆرىدىغانلىقىنى ئېيتىپ ، قايتىپ كېتىپتۇ . يەنە بەزىلەرنىڭ ئېيتىشىچە ، ئورۇسلارنىڭ ئەلچىلىرى مەخسۇت مۇھىتىدىن : « تۇڭگانلارنىڭ بىزگە دەخلى – تەرۈز قىلمايدىغانلىقىغا كاپالەتلىك قىلالامسىلەر ؟ » دەپ سورىغانكەن ، مەخسۇت مۇھىتى بۇنىڭغا ئېنىق بىرنەرسە دېيەلمەپتۇ . ئۇلار قايتىپ كېتىپ ئەتىسى ئورۇس ئەسكەرلىرى ئارىسىدىكى ئورۇس مىللىتىدىن بولمىغان 38 ئەسكەرنى قاراغوجىدىكى يۇقۇرقى باداملىق مەسچىتى ئالدىدا قورال ۋە ئاتلىرى بىلەن بىز تەرەپكە تاپشۇرۇپ بەردى . ماشىمىن بولسا ، تۇرپان بازىرىدا تۇرۇپ : 38 ئادەم قوراللىرى بىلەن سىلىڭبۇغا تاپشۇرۇلسۇن ، - دەپ بۇيرۇق بېرىپ ئۇلارنى تۇرپان بازىرىغا ئېلىپ كەتتى .
ئورۇسلار بىلەن سۆزلىشىش جەريانىدا ئىككى كۈن ئوق ئېتىلماي ، جىمجىتلىق ھۆكۈم سۈرگەندى . بىز « ئورۇسلار ئەمدى بىز بىلەن ئۇرۇش قىلماي ، قورالنى تاپشۇرۇپ بېرەر » دەپ خام خىيال قىلىپ ، بىپەرۋالىق بىلەن خاتىرجەم ئۇخلىغان ئىكەنمىز . ئەمما ئۈچىنچى كۈنى ئۇلارنىڭ تامامەن پىچانغا چېكىنىپ كەتكەنلىكى مەلۇم بولدى . پىچاندىن قوزغىلاڭچى خەلقنى باستۇرۇشقا كەلگەن بۇ ئورۇس ئەسكەرلىرى ئاستانىدا بىر نەچچە كۈن توسۇلۇپ يېتىپلا ، يەنە نىمىشكە توساتتىن پىچانغا چېكىنىدۇ ؟ كېيىن مەلۇم بولۇشىچە ، ئەھۋال مۇنداق ئىكەن :
ئۈرۇمچىدىن جىن شۇرېن قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن تۇرپان خەلقىنى باستۇرۇش ئۈچۈن ، ئۈرۈمچىدىن 800 ئەسكەرنى تۇرپانغا يولغا سېلىش بىلەن تەڭ ، گۇچۇڭ ۋە پىچاندىكى قوشۇنلىرىغا تۇرپان خەلقىنى باستۇرۇش توغرىسىدا بۇيرۇق بەرگەن ، بۇ قوشۇنلار تۇرپانغا ئەسلىدە تەرەپ – تەرەپتىن بىرلا ۋاقىتتا يېتىپ بېرىشنى مەقسەت قىلغان بولسىمۇ ، ئەمما بىز قوزغىلاڭچىلار گۇچۇڭدىن ئەسكەر قېلىۋاتقانلىقىدىن ئالدىن خەۋەر تېپىپ ، ئۇلارنىڭ ئالدىنى توسۇيمىز دەپ توسۇپ بولالماي ، تۇرپان شەھىرىگە قايتساق ، ئۇلار « تۇرپان قولدىن كېتىپتۇ » دەپ چۈشىنىپ ، گۇچۇڭغا قايتىپ كەتكەن . دەل شۇ كۈنى ئۈرۈمچىدىن كەلگەن ئەسكەرلەر ئۇدۇل تۇرپان يېڭىشەھەرگە كىرىپ ھۇجۇمغا ئۆتكەن بولسىمۇ ، بىر كۈن ئۇرۇشۇپلا تارمار بولغىچە بولغان ئارىلىقتا ، تۇرپان كونىشەھەردىكى مافۇمىن لۈيجاڭ ھېچنەرسىدىن خەۋەرسىز ئادەمدەك سېپىل ئىچىگە سولۇنۇپ ياتقان . بىز كونىشەھەرگە ھۇجۇم قىلغان ئىككى كۈن ئىىچىدە يەنى مافۇمىن قوراللىرىنى تاپشۇرىۋاتقان چاغدا ، شۈن فايۇ لۈيجاڭ پىچاندىن ئەسكەرلىرىنى باشلاپ تۇرپانغا كېلىۋېتىپ ، تۇرپان بازىرىغا 30 كېلومېتىر كېلىدىغان ئاستانىغا كەلگەندە ، ئەسكەرلىرىگە : « سىلەر يۇرت ئىچىدىكى ھارۋا يولى بىلەن مېڭىڭلار دەپ » بۇيرۇق بېرىپ ، ئۆزى بىر نەچچە ئەسكەر باشلىقلىرى بىلەن كىچىك ئاپتوموبىلدا سايدىكى تۈزلەڭ ئارقىلىق تۇرپان بازىرىغا ماڭغان . ئو ، ئوننەچچە كىلومېتىر يول يۈرۈپ سەيلەنگەر دېگەن يەرگە بارغاندا . ئوۋ ئوۋلاپ يۈرگەن ئىككى ئۇيغۇر مەرگەننىڭ كۆزىگە چېلىقىپ قالغان . مەرگەنلەر دەرھال ئۆزىنى دالدىغا ئېلىپ ، ئاپتوموبىل يېقىن كەلگەندە ، ئاپتوموبىلنىڭ چاقىنى قارىغا ئېلىپ ئېتىپ ، چاقنىڭ كامىرىنى تېشىۋەتكەن . ئاپتوموبىل ماڭالماي توختاپ قالغاندىن كېيىن ، ئاپتوموبىل ئىچىدىن شۈن فايۈ باشلىق ئالتە كىشى قولىنى كۆتۈرۈپ چۈشكەن . مەرگەنلەر ئۇلارنىڭ قوراللىرىنى تارتىۋېلىپ ئاپتوموبىلغا ئوت قويۇۋېتىپ ، ئۇلارنى تۇرپان بازىرىغا پىيادە ھەيدەپ بارغان . خەلق ئاممسىى ئۇلارنىڭ پىچان خەلقىنى قىرغان جاللات شۈن فايۈ ۋە ئۇنىڭ يالاقچىلىرى ئىكەنلىكىنى بىلىپ ، ئۇلارنى كوچا ئايلاندۇرۇپ ، ئاندىن مىلتىق بىلەن ئېتىپ ئۆلتۈرگەن . شۈن فايۈنىڭ ئەسكەرلىرى بولسا ، تۇرپان بازىرىغا كەتكەن باشلىقلىرىدىن خەۋەر ئالالماي ، بىز بىلەن سۆھبەتلىشىش ۋاقتىنى قەستەن ئۇزارتىپ ، تىڭ تىڭلاپ باققان . شۇنىڭدىمۇ ھېچبىر خەۋەر ئالامىغاندىن كېيىن « تۇرپان قولدىن كېتىپتۇ » دېگەن پەرەز بىلەن ئارقىسىغا قايتىپ كەتكەنكەن .
يىغىپ ئېيتقاندا ، جىن شۇرېننىڭ تۇرپانغا ئۈچ تەرەپتىن كېلىدىغان ھەربىي قوشۇنى بىرلا ۋاقىتتا كېلىپ بىرلىشەلمىدى . چۈنكى ، ئۇ چاغلاردا قاتناش شارائىتى ناچار ، خەۋەرلىشىش سايمانلىرى يوق ئىدى . ئەگەر بەختىمىزگە قارشى ، 4000 ئەسكەر تۇرپانغا بىرلا ۋاقىتتا كەلگەن بولسا ، تۇرپان ئوت دېڭىزىغا ئايلانغان بولاتتى . خەلق پىدائىيلىرى ئۆلۈمدىن قورقمىغانلىقتىن ، بىز ئاخىرى غەلىبىگە ئېرىشتۇق .
