مانى دىنى

مانى دىنى Ⅳ- ئەسىردىن باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىياغا، ئۇنىڭدىن كېيىن خەنزۇلار ئارقىلىق ئۇيغۇرلار ئىچىگە تارقىلىش بىلەن ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە، خانلىق يىمىرىلگەنگە قەدەر دۆلەت دىنى سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان. ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلگلەندىن كېيىن تا Ⅹ -ئەسىرگىچە ئىدىقۇت ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئىلى تەۋەسىدە بۇددا دىنى بىلەن تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇردى. مانى دىنى «ياخشىلىق-يامانلىق» ، «يورۇقلۇق-قاراڭغۇلۇق» ، «دوزاخ-جەننەت» تىن ئىبارەت ئالەم قارىشىنى دالالەت قىلىدۇ، بۇ دىن بولۇپمۇ «يورۇقلۇق» قا چوقۇنۇش-ئېتىقاد قىلىشنى تەرغىپ بىلىدىغانلىقى ئۈچۈن «يورۇقلۇق دىن» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

مانى دىننىڭ ئەقىدىلىرىنى مۇشۇ ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تۇرپان ناھىيىسىنىڭ ئىدىقۇت خارابىلىقىدىن تېپىلغان «مانى دىننىڭ قالدۇق ۋەسىقىسى»گە ئاساسەن، «ئىككى تەرەپ»،«ئۈچ پەيت » دىگەن ئاساسى ئەقىدىگە يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ. ئىككى تەرەپ دىگىنىمىز يۇرۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇق يەنى ياخشىلىق بىلەن يامانلىقتىن ئىبارەت ئىككى تەرەپنى ، «ئۈچ پەيت»دىگىنىمىز دەسلەپكى پەيت، ئارلىقتىكى پەيت، ئاخىرقى پەيت (ئاخىرەت)تىن ئىبارەت ئۈچ پەيتنى كۆرسىتىدۇ. 

  مانى مۇخلىسلىرىنىڭ نەزىرىدە :دۇنيا بىنا بولمىغان دەسلەپكى پەيتتە يۇرۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇقتىن ئىبارەت ئىككى تەرەپ بولغان، ئۇلار بىر-بىرىگە ئارلاشمىغان، ئارلىقتىكى پەيتكە كەلگەندە ،قاراڭغۇلۇق يۇرۇقلۇقنى بېسىپ كەتكەن. بارلىق ياخشى شەيئىلەر يۇرۇقلۇقتىن،بارلىق يامان  شەيئىلەر قاراڭغۇلۇقتىن مەيدانغا كەلگەن. ئارلىقتىكى پەيتنىڭ ئاخىرىدا بىر قېتىملىق بالايى-ئاپەت يۇز بېرىدۇ-دە، ماددى دۇنيا گۇمران بولىدۇ. يۇرۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇقنىڭ چىگرىسى قايتىدىن ئايرىلىدۇ، ئۇ ۋاقىتقا كەلگەندە ، ئىستىقامەتنى داۋاملاشتۇرغان ياخشى ئادەملەر جەننەتكە، ئەسكىلىك قىلىش نىيىتىدىن يانمىغان يامان ئادەملەر دوزاققا كىرىدۇ دەپ قارىغاچقا ،مانى مۇخلىسلىرى رىيازەت چېكىشنى، ھاراق ئىچمەسلىكنى، گۆش يېمەسلىكنى، ئاغرىپ قالغاندىمۇ دورا  ئىچمەسلىكنى، ئوپچە ئاشخانىدا تاماق يەپ، ئوپچە يېتىشنى تەشەببۇس قىلاتتى. ئولگەنلەرنى يالىڭاچ پېتى كېپەنلىمەي دەپنە قىلاتتى. 

مانى دىنى تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئايال پادىشاھى ۋۇزى تىيەن دەۋرىدە ئوتتۇرا تۈزۈلەڭلىك رايۇنىغا تارقىلىشقا باشلىغان. ئۇرخۇن ئۇيغۇر   دۆلىتىنىڭ خاقانى بۆگۆخان مانى دىنىنى دۆلەت دىنى دەپ جاكارلىغان. «ئۇيغۇر تەتقىقاتى» دىگەن كىتاپتا يېزىلىشىچە بەھرام مانىنى ئولتۇرگەندىن كىيىن ئۇنىڭ شەرىققە قېچىپ كەتكەن مۇخلىسلىرى ئۆز دىنىنى ئالدى بىلەن سەمەرقەنت ئاتراپىغا، ئاندىن شىنجاڭ ۋە مۇڭغۇل دالىلىرىغا تارقاتقان. تۇرپاندىكى مانى دىنى ئىبادەتخانا خارابىلىغىدىن مانىنىڭ چوڭايتىلغان رەسىنى ۋە ئىستىقامەت قىلۋاتقان مانى مۇخلىسلىرنىڭ تام رەسىملىرى،مانى دىنى ۋەسىقلىرى، ۋە قىستۇرما رەسىملەر تېپىلغان. لېنىنگىرات موزىيىدا ساقلانغان«مانى دۇئاسى» مۇ تۇرپاندىن تېپىلغان. گىرمانىيىلىك فونلىكوك تۇرپاندىن 906-يىللارغا ئائىت سەككىز پارچە مانى دىنى يازما يادىكارلىقلىرىنى تاپقان،ئۇنىڭ ئۈچ پارچىسى ئۇرخۇن رۇنىك يېزىغىدا، بەش پارچىسى قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان. ئاۋرىل سىتەيىن دوڭخۇئاڭنىڭ جەنۇبىدىكى مىڭ ئۆي غارلىرىنىڭ بىرسىدىن مانى يېزىقى ۋە ئۇرخۇن ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان «مۇقەددەس قەبرە» دىگەن كىتاپنى تاپقان. مانى دىنى تاكى 13-ئەسىرنىڭ ئاخىرغىچە شىنجاڭدا بۇددا دىنى بىلەن بىللە مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرغان.

     مانى دىنى سۈرىيەدىن ھالقىپ جەنۇبى ياۋروپا ۋە شىمالى ئافرىقىغىمۇ كەڭ تارقالغان. ئەمما ئۇ يەردە ئوتتۇرا ئاسىيادىدكىدەك بىرەر دۆلەتنىڭ دىنىغا ئايلىنالمىغانلىقتىن 12-ئەسىرنىڭ ئالدى كەينىدىكى ئەھلىسەلپ ھەركىتىدە بىدئەت دىن دەپ قارىلىپ يوقىتىۋېتىلگەن. مانى دىنى يوقالغان بولسىمۇ ئەمما ئۇنىڭ تەسىرى كېيىنكى دىنلاردا بىر خىل بىدئەت شەكلىدە ساقلىنىپ قالغان.^[0]