دۇنيا سودا تەشكىلاتى

دۇنيا سودا تەشكىلاتى ( World Trade Organization، قىسقارتىلىپ يېزىلىشى WTO) بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىغا بېقىنمايدىغان مەڭگۈلۈك خەلقئارالىق سودا تەشكىلاتى .

WTO دۇنيا سودا تەشكىلاتىنىڭ ئىنگىلىزچە قىسقارتىپ يېزىلىشى . دۇنيا سودا تەشكىلاتى 1995-يىلى 1-ئاينىڭ 1-كۈنى قورۇلغان ، ئۇ مەخسۇس خەلقئارالىق سودا مۇناسىۋىتىنى ماشلاشتۇرىدىغان خەلقئارالىق سودا مۇناسىۋىتىنى ماسلاشتۇرىدىغان خەلقئارالىق ئىقتىسادى« بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى » دەپمۇ ئاتىلىدۇ . دۇنيا سودا تەشكىلاتىنىڭ نىشانى ھەر قايسى ئەزا دۆلەتلەرنىڭ ئۆز ئارا نەپ يەتكۈزۈش ئاساسىدا باجنى كېمەيتىش ، خەلقئارالىق سودىدىكى باشقا سودا توسالغۇلىرى بىلەن كەمسىتىش مۇئامىلىسىنى يوقىتىش ، دۇنيانىىڭ بايلىق مەنبەسىدىن تولۇق پايدىلىنىش ، تاۋار ئىشلەپچىقىرىش بىلەن ئالماشتۇرۇشنى كېگەيتىش ، ھەر قايسى ئەزا دۆلەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈشتىن ئىبارەت ، خەلقئارا سودا تەشكىلاتى خەلقئارا ئىقتىسادى- سودا ساھەسىدە ئۆز رولىنى پائال جارى قىلدۇرۇپ كەلمەكتە . بولۇپمۇ ،ئۇ يولغا قويغان تەرەققىي تېپىۋاتقان دۆلەتلەرگە پايدىلىق بەزى ماددىلار تەرەققىي تېپىۋاتقان دۆلەتلەرنىڭ تاشقى سودىسىنىڭ يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا تەرەققىي قىلىشىغا تۈرتكە بولدى.

دۇنيا سودا تەشكىلاتى    2- دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلىشىپ ئۇزاق ئۆتمەي ، ئامېرىكىنىڭ تۈرتكىسىدە تاموژنا بېجى ۋە سودا كېلىشىمى ئىمزالاندى. 1995- يىل 1- ئاينىڭ 1- كۈنى ، تاموژنا بېجى ۋە سودا باش كېلىشىمى ئاساسىدا دۇنيا سودا تەشكىلاتى قۇرۇلۇپ ، باش شىتابى شىۋېتسارىينىڭ جەنۋەگە تەسىس قىلندى . دۇنيا سودا تەشكىلاتنىڭ مەقسىتى بازارلارنى ئېچۋېتىش ، كەمستىشتىن خالىي ئادىل سودا قىلىش پىرىنسىپلىرى ئارقىلق ، دۇنيا سودىسنىڭ ئەركىنىلىشىشىگە تۈرتكە بولۇپ ، دۇنيا سودىسنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈشتىن ئىبارەت . دۇنيا سودا تەشكىلاتى قۇرۇلغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭغا ئەزا دۆلەتلەر ئارسىدىكى تاموژنا بېجى ئومۇميۈزلۈك تۆەنلىتىلىپ ، سودا توسالغۇلىرى يەنىمۇ ئازايتىلىپ ، خەلقئارا سودىنىڭ تەرەققىياتى زور دەرىجىدە ئىلگىرى سۈرۈلدى . دۇنيا سودا تەشكىلاتىنىڭ قۇرۇلۇشى دۇنيا ئىقتسادىنىڭ دۇنياۋىلىشىشنىڭ مۇھىم ئىپادىسى ، دۇنيا سودا تەشكىلاتىغا كىرىش خەلقئارالىق ئىقتسادى پائالىيەتلەرگە يەنىمۇ كۆپ قاتنىشىپ ، ئېكسپورتنى ئىلگىرى سۈرۈش، مەبلەغ ۋە تېخنىكا كىرگۈزۈشكە پايدىلىق بولۇپ ، دۆلەتنىڭ ئىچكى ئىقتسادى قۇرۇلمىسىنى ياخشىلاش جەھەتلىرىدە پائال رول ئوينايدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، دۆلەت ئىچىدىكى كارخانىلارنى خەلقئارا رىقابەتكە تېخىمۇ كۆپ ، تېخىمۇ بىۋاستە قاتناشتۇرۇپ ، ئىقتسادى خىيىمخەتەرنى كۆپەيتىۋېتىدۇ . دۇنيا سودا تەشكىلاتى قۇرۇلغان دەسلەپكى مەزگىلدە ، ئۇنىڭغا 134 دۆلەت ئەزا بولغانىدى . يەنە بەزى دۆلەتلەر ئۇنىڭغا كىرىش ئۈچۈن پائال تىرشچانلىق كۆرسەتتى.

جۇڭگونىڭ دۇنيا سودا تەشكىلاتىغا ئەزا بۇلىشى    1986- يىلدىن بېرى ، جوڭگۇ تاموژنا بېجى ۋە سودا باش كېلىشىمگە ئەزا بولۇش ئۈچۈن پائال تىرىشتى . جوڭگۇ ھۆكۈمىتى دۆلەتنىڭ تۈپ ھوقۇق - مەنپەئىتىنى قوغداش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا، ھەر قايسى ئەزا دۆلەتلەر بىلەن 10 نەچچە يىلدىن بېرى جاپالىق سۆھبەت ئۆتكۈزدى . 2001- يىلى 11- ئايدا ، جوڭگۇ ئاخىر دۇنيا سودا تەشكىلاتىغا رەسمى ئەزا بولدى .^[0]