ئاق ئاغمىخان

ئاق ئاغمىخان، بەدەن ئېغىرلىقى 25-116 گرام، تەن ئۇزۇنلۇقى 170-330 مىللىمېتىر، قۇيرۇق ئۇزۇنلۇقى 95-140 مىللىمېتىر. بەدەن شەكلى سىبىرىيە ئاغمىخىنىغا ئوخشاپ قالىدۇ، تېنى ئىنچىكە ئۇزۇن، پۇتلىرى كىچىك بولۇپ، رەڭگى پەسىلگە قاراپ ئوخشاش بولمايدۇ، يازلىق تۈكى تېنىنىڭ دۈمبە ۋە قورساق يۈزى رەڭگى ئوخشىمايدۇ، ئارقا تەرىپى، ئىككى يۈز ئارقىغا تەرىپى، بويۇن تەرەپ، بەدەننىڭ يان تەرىپى تارتىپ پۇت بېغىش ۋە قۇيرۇقىنىڭ ئارقا تەرىپى كۈل رەڭ قوڭۇر، پۇت دۈمبىسى كۈل رەڭ ئاق رەڭلىك؛ قورساق قىسمى، ئاستىنقى كالپۇكى، ئېڭەك قىسمى، بوغۇز قىسمى تارتىپ قورساق قىسمى ۋە تۆت پۇتىنىڭ ئىچكى تەرىپى ئاق رەڭلىك؛ پۇت دۈمبىسى كۈل رەڭ ئاق رەڭلىك؛ قۇيرۇق ئاستىدىكى تۈۋى ئۈچتىن ئىككى قىسمى قورسىقىنىڭ رەڭگى ئوخشاش بولىدۇ، ئاخىرقى بىر قىسمىنىڭ ھەممىسىنىڭ 3/1 قىسمىنى قارا رەڭ ئىگىلەيدۇ. يۇڭلۇق پۈتۈن بەدىنىنىڭ ھەممىسى ساپ ئاق رەڭلىك، پەقەت قۇيرۇق ئۇچى قارا رەڭدە بولىدۇ  ئۆمرى يەنى يېشى بەش ياشتىن سەككىز ياشقىچە بولدۇ.

باش سۆڭىكى بىر قەدەر قىسقا، تۇمشۇقى قىسقا، كۆز چانىقى ئىككى چاناق ئالدى گىرۋىكى تۇمشۇقىنىڭ ئارىلىقى سەل يۇقىرى، بۇرۇن تۆشۈكى ئارا كەڭلىكى بۇرۇن سۆڭەك ئالدى مەركىزى يۇقىرى كۆتۈرۈلۈپ، ئارقا قىرغىقى ۋە سۆڭەك سەل ئويمان بولىدۇ. چاناق ئارقا ئۆسۈكى روشەن گەۋدىلىنىپ تۇرىدۇ، ئۇنىڭ كەينىدە چاناق ئارتقى قىسمى بەك تار، چاناق ئارتقى كەڭلىكى ۋە چاناق ئارىلىقىدىكى قىسمىنىڭ كەڭلىكى ئاساسەن تەڭ. چاناق ئالدى تۆشۈك بىر قەدەر چوڭ. مەڭىز دوغىسى ئىنچىكە، شەكلى يان ياي شەكىللىك. قورساق يۈزى، تاڭلاي ئارقا قىسمى بىلەن ئاڭلاش پۈۋەكچىسى ئارىسىدىكى كەڭلىكى چوڭ. قانات سۆڭىكى ئويمىنى U شەكىللىك بولۇپ، ئاڭلاش پۈۋەكچىسى شەكلى سەل سىلىندىرسىمان، ئىككى قۇتا كۆپۈك ئىچىدە گىرۋىكىنى ئارىسىدىكى ئارىلىق تەڭ كەڭلىك ئۆسۈكچە كۆرۈنەرلىك. چىشى ھايۋان ئەمچەك توپچىسى تۆت جۈپ. قۇيرۇقى كالتە، تەن ئۇزۇنلۇقىنىڭ 3/1 قىسمىنى ئىگىلەيدۇ. بەدەن تۈكلىرى قىسقا بولۇپ، پەقەت قۇيرۇق تۈكلىرى ئۇزۇن بولىدۇ. 

چىشى 

ئاق ئاغمىخانئانا ئاق ئاغمىخاننىڭ چىشى: 3.1.3.1/3.1.3.2=34 قىسمىنى ئىگىلەيدۇ. ئۈست جاغ كۈرەك چىشى ياي شەكىللىك  قاتار ھاسىل بولغان، 3- ئۈستى چىشى بىر قەدەر توم؛ تۆۋەنكى جاغ بىرىنچى چىشى بەك كىچىك، ئالدىنقى ئېزىق چىشى چىش تاجى يانتۇ شەكىللىك، ئاۋۋال يۇقىرى، كېيىن تۆۋەن  كەسكۈر چىشلىقلار چىش تاجى تەرەققىي قىلغان بولۇپ، نېپىز پىچاق شەكىللىك. ئۈستۈنكى ئېزىق چىش تار ۋە ئۇزۇن ھەم توغرىسىغا تىزىلغان، ئىچكى قىسمى سەل يۇمىلاق، ئوتتۇرىسىدا بىر كىچىك ئۇچلۇق. سىرتقى يوپۇرمىقى كىچىك، ئۇچلۇق روشەن، كېيىن بىر خىل. كەينى ئوتتۇرا قىسمى ئويمان، ئالدىنقى ئىككى بىسى چوققىسى شەكىللىك، كېيىن پەس ۋە تەكشى؛ ئەقىل چىش بەك كىچىك. 

ئاق ئاغمىخاننىڭ ماسلىشىش ئىقتىدارى ئىنتايىن كۈچلۈك بولۇپ، يايلاق، چىملىق، سازلىق يەر، ئورمان ۋە يېرىم چۆل، يېرىم سەھرا قۇم بارخانلىرى ۋە تېرىقچىلىق رايونلىرى، تاغ ئورمانلىقى قاتارلىقلار جايلاردا ياشايدۇ.

ئاق ئاغمىخان كېچىسى ھەرىكەتلىنىدىغان ھايۋان، گۇگۇمدىن باشلاپ پائالىيىتىنى باشلايدۇ، لېكىن بەزىدە كۈندۈزىمۇ ئۇنى كۆرگىلى بولىدۇ، پائالىيەت دائىرىسى كۆپىنچە ئوۋلاش ئوبيېكتى پائالىيىتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئادەتتە يالغۇز ھەرىكەت قىلىدۇ، مۇقىم ئوۋ ساياھەت رايونى بار، يەنى: ساھە ئىچىدىكى تاش، دەرەخ كۆتىكى، دەرەخ شاخلىرى ئۈستى. ھەرىكىتى ئىنتايىن چاققان، كۆرۈش سېزىمى ۋە ئاڭلاش سېزىمى ناھايىتى ئۆتكۈر.

ئاق ئاغمىخان بىر خىل گۆشخور ھايۋان بولۇپ، ئىستېمال ئىقتىدارى ناھايىتى يۇقىرى. ئاساسلىقى چاشقان، قۇش، قوش ماكانلىق ھايۋان، ئۆمىلىگۈچى ھايۋان، بېلىق ۋە ھاشارات قاتارلىقلارنى يەيدۇ، يەنە شىرنىلىك مېۋە قاتارلىق ئۆسۈملۈك يەيدۇ. ناھايىتى كۈچلۈك ئوۋ ئوۋلاش ئىقتىدارىغا ئىگە، ئوۋنى بايقاپ قالسا بوينى ئۇزىراپ پۈتۈن بەدىنى يەر يۈزىگە يېقىن بۇلۇپ، يەر بېغىرلاپ ئالدىغا سۈرۈلىدۇ.

ئاق ئاغمىخان كۆپىنچىسى تاغ جىنسلىرىنىڭ يېرىقلىرى، دەرەخ غولى ياكى ياغاچ ئاستى، قالايمىقان تاش دۆۋىسى، ئوت-چۆپ دۆۋىسى، دەرەخ كامارلىرى  ۋە چاشقان تۆشۈكى قاتارلىق جايلارنى ئىگىلەپ ئۇۋا ياسايدۇ. ئۇۋا قۇرۇلمىسى بىر قەدەر ئاددىي، ئوت-چۆپ، مۇخ، ئىنچىكە شاخ ياكى ئوۋ يۇڭ ۋە پەيلىرى قاتارلىقلارنى ئىشلىتىدۇ.

ھەر يىلى 2-4-ئايلاردا كۈيلەيدۇ، ئىزچىل دېگۈدەك پۈتكۈل باھار (بەزى جايلاردا يازدا بولىدۇ)، جۈپلىشىش پەسلى باش يازدا، باش يازدىن باشلاپ چېتىشىدۇ، بوغاز بولۇش مەزگىلى 9-10 ئاي. كېيىنكى يىلى 3-4-ئايدا، ھەر قېتىمدا 4-9 غىچە بالا تۇغىدۇ، ئەڭ كۆپ بولغاندا 13 كە يېتىدۇ. يېڭى تۇغۇلغان بالىسىنىڭ تۈكى يوق (كۆز بىلەن كۆرگىلى بولمايدىغان). بەدەن ئېغىرلىقى تەخمىنەن 4.3 گىرام. ئادەتتە مۇنداق دىيىلگەن: ھامىلىدار بولۇپ 9-10-ئايدىن كېيىن تۇغۇلغان بالىسىنى ئاندىن تولۇق يېتىلىدۇ، ئەمما ئانا ئاق ئاغمىخان يەڭگىشتىن بۇرۇن تۆرەلمە يېتىلىش پەقەت بىر يېرىم ئايلا بۇلۇپ، شۇنىڭ بىلەن بالىسى تۇغۇلغان چاغدا تېخى تولۇق يېتىلىپ بولالمىغان بولىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە باشقا كىچىك تىپتىكى ئاغمىخان ئائىلىسىدىكى ھايۋانلار قارىغاندا يېتىلىشى ناھايىتى ئاستا: ئاق ئاغمىخان بالىسىنىڭ كۆزى بىر ئايلىق بولغاندا ئاندىن ئېچىلىدۇ. لېكىن، ئۇۋىسىدا ناھايىتى تېزلا ھەمراھلىرى بىلەنھەركەت قىلالايدۇ. بالا ئاق ئاغمىخان 60 كۈن بولغاندا ئوۋلاشنى باشلاپ تاكى ياز پەسلىنىڭ ئاخىرغىچە ئانا ئاغمىخان بىلەن بىللە تۇرىدۇ. بالىلىق دەۋرىدە ئاق ئاغمىخاننىڭ ئېمىشى 42 كۈن، 3 ئايلىقتىن بىر ياشقىچە بولغاندا جىنسىي جەھەتتىن يېتىلىدۇ. ئۆمرى يەنى يېشى: بەش ياشتىن سەككىز ياشقىچە.

ئاق ئاغمىخانئاق ئاغمىخان ئەسلىي ئافغانىستان، ئالبانىيە، ئاندوررا، ئاۋسترىيە، ئەزەربەيجان، بېلارۇسىيە، بېلگىيە، بوسنىيە-گېرتسېگوۋېنا، بۇلغارىيە، كانادا، جۇڭگو، كرودىيە، چېخ جۇمھۇرىيىتى، دانىيە، ئېستونىيە، فىنلاندىيە، فرانسىيە، گرۇزىيە، گېرمانىيە، گرېتسىيە، ۋېنگرىيە، ھىندىستان، ئىېرلەن، ئىتالىيە، ياپونىيە، قازاقىستان، قىرغىزىستان، لاتۋىيە، لىچتېنشتېين، لىتۋانىيە، ليۇكسېمبۇرگ، ماكېدونىيە، مولدوۋا، موڭغۇلىيە، مونتېنېگرو، گوللاندىيە، نورۋېگىيە، پاكىستان، بولان، پورتۇگالىيە، رۇمىنىيە، رۇسىيە فېدېراتسىيەسى، سېربىيە، سلوۋاكىيە، سلوۋېنىيە، ئىسپانىيە، شۋېتسىيە، شىۋېتسارىيە، تاجىكىستان، رۇم (تۈركىيە)، ئۇكرائىنا، ئەنگلىيە، ئامېرىكا، ئۆزبېكىستان قاتارلىق دۆلەتلەر.

كىرگۈزگە دۆلەتلەر: يېڭى زېللاندىيە. 

بۇ تۈرنىڭ كەنجى تۈرى كۆپ، تارقىلىش دائىرىسى كەڭ بولۇپ، جانلىقنىڭ ساقلىنىش نىسبىتى سەل ئاز، يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان كىرتىك قىممەت ئۆلچىمى (تارقالغان رايونلار ياكى تەۋرىنىش دائىرىسى 20 مىڭ كۋادرات كىلومېتىردىن كىچىك، ماكانى سۈپىتى، تۈر توپى كۆلىمى، رايونلارغا پارچە-پۇرات تارقالغان)، تۈر توپلىرىنىڭ سانى يۈزلىنىشى مۇقىم. شۇڭا باھالاش خەتەرلىك كىرزىسىگە بولغان تۈرى يوق. 

«دۇنيا تەبىئەتنى قوغداش ئىتتىپاقى« (IUCN)؛ 2013-يىلى يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان تۈرلەر قىزىل تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەن ver 3.1 ____ خەتىرى يوق. 

جۇڭگودا، دۆلەت ئورمانچىلىق ئىدارىسى 2000-يىلى ئېلان قىلغان «دۆلەت قوغدايدىغان پايدىلىق ياكى مۇھىم ئىقتىسادىي قىممەت، پەن تەتقىقات قىممىتىگە ئىگە قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان ياۋايى ھايۋانلار نامى مۇندەرىجىسى گە  كىرگۈزۈلگەن.

ئاق ئاغمىخان ئاساسلىقى ھەر خىل زىيانداش چاشقانلارنى ئوزۇق قىلىدۇ، بۇ يېزا ئىگىلىك چارۋىچىلىقغا ئىنتايىن پايدىلىق. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئاق ئاغمىخاننىڭ قىشلىق يۇڭ-تېرىسىنىڭ سۈپىتى بىر قەدەر ياخشى، بېزەك تېرە ماتېرىيالى قىلىشقا بولىدۇ. 2008-يىلى، تونگا پادىشاھى تۇپۇۋ بەشىنچى ئاق ئاغمىخان تېرىسىنى ئۇستىگە يېپىنىپ تەختكە ئولتۇرۇش مۇراسىمىغا قاتناشقان. ئىلگىرى، قىش ۋاقىتلىرىدا ئاق ئاغمىخان تېرىسى ناھايىتى قىممەتلىك بولغاچقا، كىشىلەرنىڭ ئۆلتۈرۈش ئوبيېكتى بولۇپ قالغان. بۈگۈنكى كۈندە بىر قىسىم ئاق ئاغمىخانلار ماكانى ئىچىدە ئوۋ ئوۋلاش مەنئى قىلىنىغان.^[0]