سەنمېنشيا سۇ ئامبىرى

سەنمېنشيا سۇ ئامبىرى، خۇاڭخې دەرياسىدىكى تۇنجى چوڭ تىپتىكى سۇچىلىق تۈگۈن قۇرۇلۇشى. 1957-يىلى 4-ئاينىڭ 13-كۈنى، سەنمېنشيا تۈگۈنلۈك سۇ ئىنشائاتىنىڭ رەسمىي ئىشقا كىرىشتۈرۈلگەن. مىليونلىغان خەلقنى ئۆزىگە جەلىپ قىلغان شادلىق چاقىرىش سۇ ئامبىرى بولغان.

44 يىلدا، ئۇ خۇاڭخې دەرياسىنىڭ ئىككى قىرغىقىدىكى مىليونلىغان پۇقرالارنىڭ ئىزلىرىنى قالدۇرغان. ئۇنىڭ «ھايات-ماماتلىق» مەسىلىسى توغرىسىدا تالاش-تارتىش ئەزەلدىن توختاپ باقمىغان. سەنمېنشيا سۇ ئىنشائاتى تۈگۈنى خۇاڭخې دەرياسىنى تىزگىنلەش قۇرۇلۇشى سىستېمىسىنىڭ ئەڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى، خۇاڭخې دەرياسىنىڭ تۈۋەنكى ئېقىنىدىكى كەلكۈندىن مۇداپىئەلىنىش، مۇز كەپلىشىپ قېلىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش قاتارلىق مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۈستىگە ئالغان، خېبېينى قوغداپ تۇرىدۇ ، يۈەن، لۇ، ۋەن (ئەنخۇي ئۆلكىسىنىڭ باشقىچە ئاتىلىشى) قاتارلىق بەش ئۆلكە 25 مىڭ كۋادرات كىلومېتىر دائىرە ئىچىدىكى 1 مىليارد 700 مىليون ئاھالىنىڭ ھاياتى ۋە مال-مۈلۈك بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلغان. بۇ تۈگۈن تىجارەت باشلانغان 45 يىلدىن بۇيان ئۆزگىچە ئېكولوگىيەلىك سىستېما ۋە تەبىئىي مۇھىت شەكىللەنگەن. 

جۇڭگو بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمى: سەنمېنشيا سۇ ئامبىرى سوۋېت ئىتتىپاقى قۇرۇلۇش تۈرلىرى ئىچىدە كىرگۈزۈلگەن.

1953-يىلى دۆلىتىمىز ئىقتىسادىنىڭ ئەسلىگە كېلىشى باسقۇچىدىن 1-بەش يىللىق پىلان قۇرۇلۇشى يولغا قويۇلغان تۇنجى يىل. خۇاڭخې دەرياسى سۇچىلىق كومىتېتى سۇچىلىق بۆلۈمىنىڭ تەلىپى بويىچە، جۇ ئېنلەينىڭ كونكرېت مەسئۇل بولىشى ئاستىدا، سوۋېت ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتى بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزۈپ، خۇاڭخې دەرياسىنى تۈپتىن تىزگىنلەش ئۈچۈن سوۋېت ئىتتىپاقى ياردەم قىلغان 156 قۇرۇلۇش تۈرىگە كىرگۈزۈش قارار قىلىنغان. 

1954-يىلى، خۇاڭخې دەرياسىنىڭ پىلان كومىتېتى دۆلەت پىلان كومىتېتى رەسمىي قۇرۇلغان. 1-ئايدا، سوۋېت ئىتتىپاقى ئېلېكتر قىسمى لېنىنگراد سۇ ئېلېكتىر لايىھەلەش يۇرتىنىڭ مۇئاۋىن باش ئىنژېنېرى كىلولوف سوۋېت ئىتتىپاقى مۇتەخەسسىسلىرى گۇرۇپپىسىنىڭ باشلىقى بولۇپ جۇڭگوغا كەلگەن. 2-ئايدىن 6-ئايدا جۇڭگو-سوۋېت ئىتتىپاقى مۇتەخەسسىسى 120 دىن ئارتۇق ئادەم، 12000 كىلومېتىردىن ئارتۇق مۇساپىنى بېسىپ، خۇاڭخې دەرياسىدا نەق مەيدان چوڭ تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان. سوۋېت ئىتتىپاقى مۇتەخەسسىسلىرى تەكشۈرۈپ سەنمېنشيا سۇ ئامبىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن.

ئىنژېنېر كىلولوف مۇنداق دېگەن: «سەنمېنشيا تۆۋەن ئورنىغا باشقا ھەرقانداق تۇغان بولمايدۇ، ئۇنداق كۆپ ئۈنۈمگە ئىرىشكىلى بولمايدۇ، ھەممىسى ئۇنداق بولمايدۇ، باشقا توغانلار سەنمېنشياغا ئوخشاش كەلكۈندىن مۇداپىئە كۆرۈش، سۇغىرىش، توك چىقىرىش قاتارلىق جەھەتلەردىكى مەسىلىلەرنى ئۇنۋىرسال ھەل قىلالمايدۇ».

بىر يىلغا بارمايلا، ۋېيخې دەرياسى ۋادىسىدا نۇرغۇن لاي تىنىپ قالغان، دەريا قىنى ئىگىزلەپ، كەڭ كەتكەن مۇنبەت ئېتىزلار يوقۇلۇپ، يەرلەر تېزلىكتە شورلاشقان، خەتەر قەدىمىي شەھەر شىئەنگە قىستاپ كەلگەن. ئامالسىز سۇ ئورنىنى تۆۋەنلىتىپ، 150 مىڭ كىلوۋاتلىق گېنېراتورلار گۇرۇپپىسى چېقىۋىتىلگەن، 50 مىڭ كىلوۋاتلىق كىچىك گېنتراتورلار گۇرۇپپىسىغا ئۆزگەرتىلگەن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان ئادەم كۈچى، ماددىي كۈچ، مالىيە كۈچى سەرپىياتى بىلەن سۇ چىقىرىۋېتىش تۆشۈك ئېچىپ، لاي-لاتقىلارنى ئېقىتقان. مۇشۇنداق بىر ھەپىلەشىشتىن كېيىن، سۇ ئامبىرىغا نەچچە يۈز مىليون يۈەن مەبلەغ سېلىپ «ئۆستەڭ» قېزىلغان. ۋېيخې دەرياسى تۈزلەڭلىكىدىكى نۇرغۇن دېھقانلار ئامالسىز يۇرتىدىن ئايرىلىشقا مەجبۇر بولغان، نىڭشيا خۇيزۇ ئاپتونوم رايونىدىكى سۇ كەمچىل رايۇنغا كۆچكەن. سۇ ئامبىرىنىڭ نۇرغۇنلىغان كېسەل ئاسارىتى، تا ھازىرغىچە يوقىتالمىغان.

خۇاڭخې دەرياسى شەنشى ئۆلكىسىنىڭ تۇڭگۇەن يىلغىچە خېنەن ئۆلكىسى مېڭجىن، يەنى شەنشيەن ناھىيەسى ئەتراپىدا تەيخاڭشەن تاغ تىزمىسى تەرپىدىن توسۇلۇپ قالغاچقا  غايەت زور سۇ، ئۈچ تاغ ئېغىزىدىن ئېتىلىپ چىققان. كبيىنكىلەر بۇ ئۈچ شىددەتلىك، شەرقتىن غەربكە قارىغاندا «رىنمىن»، «شېنمېن»، «گۈيمېن» يەنى ئۈچ سەنمىن. ئەمما ئۈچ ئىشىك ئارىسىدا يەنىلا تىك دەريا ئوتتۇرىسىدىكى تاغ جىنسلىرى تۈرۈك بولغان، بولسا ئايرىم-ئايرىم ھالدا ئادەم، ئىلاھ، ئالۋاستى ئۈچ ئارىلى دەپ ئاتالغان.

1954-يىلى 4-ئايدا دۆلەت پىلان كومىتېتىنىڭ قارارى بىلەن، خۇاڭخې دەرياسىنىڭ پىلانلاش كومىتېتى قۇرۇلغان، سوۋېت ئىتتىپاقى مۇتەخەسسىسلەر گۇرۇپپىسىنىڭ يېتەكچىلىكىدە، خۇاڭخې ۋادىسى يىرىك پىلانى تۈزۈلگەن، «مەركىزىي كومىتېت سوۋېت سەنمېنشيا سۇ ئىنشائاتىنىڭ تۈگۈنلۈك توسمىسى ۋە سۇ ئېلېكتر ئىستانسىسى لاھىيەلەش» يىرىك پىلانى توغرىسىدىكى دوكلات ئېلان قىلىنغان، قىسقىغىنا 8 ئاي ۋاقىت كەتكەن. 

بۇ دوكلاتتا، سەنمېنشيا سۇ ئىنشائاتى تۈگۈنى خۇاڭخې دەرياسىنى ھەر تەرەپلىمە پايدىلىنىش ئۈچۈن تاللانغان تۇنجى قارارلىق نۇقتىلىق قۇرۇلۇش، سۇ ئورنى 350 مېتىر، ئومۇمىي سىغىمچانلىقى 360 مىليون كۈپ مېتىر.

① خۇاڭخې دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىدىكى مىڭ يىلدا بىر كۆرۈلىدىغان كەلكۈن تەرىپىدىن 37000 كۇب مېتىر / سېكۇنتنى 8000 كۇب مېتىر / سېكۇنتقا چۈشۈرۈش، خۇاڭخې دەرياسىنىڭ كەلكۈن ئاپىتىنىڭ يەنى پۈتۈنلەي خالىي، خۇاڭخې دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى كەلكۈن تەھدىتىنى ئېلىپ تاشلاش.

② يۇقىرى ئېقىنىدىن كەلگەن بارلىق قۇم سۈيىنى توسۇپ يىغىش، سۇنى سۈزۈلدۈرۈش، تۆۋەن ئېقىندىكى دەريا قىنىنى يۇقىرلاتماسلىق. 

③ خۇاڭخې دەرياسىنىڭ سۇ مىقدارىنى تەڭشەش، دەسلەپكى مەزگىلىدە سۇغىرىش كۆلىمىنى 2220 مىڭ موغا، كەلگۈسى سۇغىرىش  كۆلىمىنى 7500مىڭ موغا يەتكۈزۈش.

④ 90 مىڭ كىلوۋاتلىق قاچىلاش ماشىنىسى ئورنىتىپ، يىللىق توك چىقىرىش مىقدارىنى 46 مىليارد كىلوۋاتقا يەتكۈزۈش. 

⑤ تۆۋەنكى ئېقىننىڭ تىرانسىپورتىنى ياخشىلاش. 

خۇلاسە : غايەت زور ئۇنىۋېرسال ئۈنۈم (30 يىل كېيىنكى سەنشيا توسمىسى دەلىللەش يەكۈنى بىلەن ئوخشاش).^[0]