كانا

كانا بوغۇم پۇتلۇق ھايۋانلارغا تەۋە، ئۆمۈچۈكلەر سىنىپى كەڭ قورساقلىقلار كەنجى سىنىپىدىكى بىر خىل جۇغى كىچىك ھايۋان، تېنىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ئادەتتە 0.5 مىللىمېتىر ئەتراپىدا بولۇپ، بەزى ئۇششاقلىرىنىڭ 0.1 مىللىمېتىر، كۆپ ساندىكى تۈرلىرى بىر مىللىمېتىردىن كىچىك. كانا قۇرۇتى بىلەن ئۆمۈچۈك ئوخشاشلا ئۆمۈچۈكلەر سىنىپىغا تەۋە، يېتىلگەن تۆت جۈپ پۇتى بار، بىر جۈپ سېزىش بۇرۇتچىسى بولىدۇ، قانىتى ۋە سەزگۈ بۇرۇتى يوق، بەدەن قۇرۇلمىسى ھاشاراتلار بىلەن پەرقلىنىدۇ. قۇرتنىڭ تېنى جاغ قىسمى ۋە تېنى دەپ ئايرىلىدۇ،جاغ قىسمى ئېغىز ۋە ئېڭەك ئاساسىدىن تەركىب تاپىدۇ، گەۋدىسى پۇت گەۋدىسى ۋە ئاخىرقى گەۋدىدىن تەركىب تاپىدۇ. كانىنىڭ گەۋدىسى ۋە پۇتىنىڭ ئۈستىدە نۇرغۇن تۈكلەر بار، يەنە ناھايىتى ئۇزۇن تۈكلۈكلىرى بار. ئالدى تەرىپىدە ئېغىز ئاپپاراتى بار، ئوزۇقلىنىش خۇسۇسىيىتى كۆپ خىل، مەسىلەن ، باش كېپىكى قاتارلىقلار.

دۇنيادا بايقالغان كانا 50 مىڭ خىلدىن ئاشىدۇ، ھاشاراتلەردىن قالسىلا ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ. نۇرغۇن تۈرلەر ۋە دوختۇرلۇق بىلەن مۇناسىۋەتلىك. ھازىر كانا قۇرۇتى بىلەن ئادەملەرنىڭ ساغلاملىقىنىڭ مۇناسىۋىتىنىڭ ئىنتايىن زىچ  ئىكەنلىكى بايقالدى، مەسىلەن، تسۇتسۇگامۇشى كانىسى، قوتۇر سالجىسى، سازاڭسىمان كانا، ھال رەڭ كانا، توزانسىمان سالجا ۋە كانا پۇ قاتارلىقلار ئادەمنى چېقىپ ۋە قېنىنى شوراپ، تېرىسىگە دەخلى-تەرۇز قىلىپ، پلاستىك كانىسى كېسىلىنى، سەزگۈرلۈك كىسىلى، سۈيدۈك يولى كانا كېسەللىكى، ئۆپكە كانىسى كېسىلى يەنە ئۈچەي كانا كېسەللىكى ۋە قىچىشقاق قاتارلىقلارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، ئىنسانلارنىڭ تەن سالامەتلىكىگە ئېغىر زىيان يەتكۈزىدۇ.

سالجىنىڭ يېتىلگەنلىرىنىڭ تېنى يۇمىلاقراق ياكى سوقىچاق، دۈمبە تەرپى كۆتۈرلۈپ چىققان، سۈت رەڭ ياكى سۇس سېرىق بولىدۇ. چىشى كانىنىڭ چوڭ- كىچىكلىكى 0.3 ~ 0.5 × 0.4 ~ 0.25 مىللىمېتىر، ئەركەك كانىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى 0.3 ~ 0.2 × 0.15 ~ 0.2 مىللىمېتىر. ئېڭىكى قىسقا ھەم كىچىك، ئالدى ئۇچىغا جايلاشقان. قىسقۇچ پۇتى ئامبۇرغا ئوخشايدۇ، ئۆتكۈر ئۇششاق چىشلىرى بار، پارازىت ئىگىسى تېرىسىنىڭ مۈڭگۈزلەشكەن قەۋىتىنى يەيدۇ. ساقال-بۇرۇتى ئۈچ بۆلەككە بۆلۈنگەن.

كۆزى يوق، كلاپانى بار. گەۋدىسىنىڭ دۈمبە تەرىپىدە توغرىسىغا دولقۇنسىمان سىزىقلار بىلەن تىزىلغان تەڭگىچىسىمان تىكەنلىرى بار، بەدىنىنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا نەچچە تاياقسىمان تۈك ۋە ئۇزۇن يالى بار. قورساق يۈزى سىلىق، پەقەت ئاز ساندىكى تۈك ۋە تۆت جۈپ پۇتى بولىدۇ. پۇتى قىسقا ھەم توم بولۇپ، 5 تال كونۇس شەكىللىك. ئالدىنقى ئىككى جۈپ پۇتى بىلەن ئارقا ئىككى جۈپ پۇتى ئارىسىدىكى ئارىلىق بىرقەدەر چوڭ، پۇتىنىڭ تۈۋىدە ئىچكى نىقابى بار.

ئەركەك كانىنىڭ ئالدىنقى ئىككى جۈپ پۇت ئۇچىدا سېپى ئۇزۇن تىرنىقى بار، بۇ تەگلىكى دەپ ئاتىلىدۇ، كېيىنكى ئۇچىدا ئىككى جۈپى بولغان ئەركەك، چىشى قۇرتلارنىڭ ھەممىسىنىڭ تۈكى بار، ئەركەك قۇرتنىڭ 4 جۈپ پۇتىنىڭ ئۇچىدا سۈمۈرگۈچى بار. كېيىنكى ئىككى جۈپى چىشىسىنىڭ تۇخۇم تۇغۇش تۆشۈكى جايلاشقان بۇرۇن مەركىزى توغرىسىغا يېرىلغان. ئەركەك كانانىڭ تاشقى جىنسىي ئەزاسى 4 جۈپ پۇتىنىڭ ئوتتۇرىسىدا بولىدۇ، سەل كەينىگە جايلاشقان. ئىككىلىسىنىڭ مەقئىتى گەۋدىسىنىڭ كەينى گىرۋىكىنىڭ دەل ئوتتۇرسىغا جايلاشقان.

ئادەم بەدىنىدە پارازىت ياشايدىغان كانا قۇرۇتى ئاساسلىقى ئىككى خىلغا بۆلۈنىدۇ، بىر خىلى تۈك خالتىسى كانىسى، دېمودېكس كانىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، يەنە بىرسى تېرە ياغ بېزى دەپ ئاتىلىدىغان بىر خىل كانا، پارازىت قۇرۇت ئادەم يۈز تېرە ياغ بېزى، ئادەتتە يەنە قىسقارتىلىپ كانا قۇرۇتى دىيىلىدۇ. 

توزانسىمان سالجا، كانا ئادەتتە ھال رەڭ كانا، تېرە كانىسى، تسۇتسۇگامۇشى كانىسى قاتارلىق بىر قانچە چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ، بىر خىل كۆز بىلەن ئاسان كۆرگىلى بولىدىغان مىكرو زىيانداش قۇرت ھېسابلىنىدۇ، قاراڭغۇ بۇلۇڭ پۇچقاقلارغا، گىلەم، كارىۋات سېلىنچىسى، ياستۇق، دىۋان ، ھاۋا تەڭشىگۈچ، بورا قاتارلىق جايلارغا كەڭ تارقالغان، بۇنىڭ ئىچىدە توزانسىمان سالجىنىڭ تارقىلىشى ئەڭ كەڭ، تەسىرى ئەڭ چوڭ، كانا جەسەت، ئاجراتما ۋە چىقىرىندىلىرىنىڭ ھەممىسى زىيادە سەزگۈرلۈك خاراكتېرلىك تېرە ياللۇغى، زىققە، كانايچە ياللۇغى، بۆرەك ياللۇغى، زىيادە سەزگۈرلۈك بۇرۇن ياللۇغى قاتارلىق كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، كىشىلەرنىڭ تەن سالامەتلىكىگە ئېغىر زىيان يەتكۈزىدۇ. 

كانا بىر خىل كۆز بىلەن ئاسان كۆرگىلى بولىدىغان مىكرو زىيانداش قۇرت ھېسابلىنىدۇ، تۈرى ناھايىتى كۆپ. تا ھازىرغىچە ئبايقالغىنى 40 نەچچە خىل، بۇنىڭ ئىچىدە ئادەمنىڭ تەن سالامەتلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان ئون نەچچە تۈرى بار. ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان توزانسىمان سالجا، ھال رەڭ كانا، سازاڭسىمان كانا، قوتۇر كانىسى قاتارلىقلار. تەكشۈرۈش ئەھۋالى مۇنۇلارنى ئېنىق كۆرسەتتى , قۇرامىغا يەتكەنلەرنىڭ تەخمىنەن %97ى كانا قۇرۇتى بىلەن يۇقۇملانغان بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە ئاساسلىقى توزانسىمان سالجا.

كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا، كانا ھەممە يەردە بار دېيىشكە بولىدۇ، يەرگە، مەخپىي ئېگىز تاغ، تاغقا ئوخشاش نەرسىلەر، سۇدا ۋە ئورگانىزم ئىچىگە تارقالغان، تېز كۆپىيىدۇ، سانى ۋە تۈرلىرى نۇرغۇن، مەسىلەن يوپۇرماق كانىسى، ھال رەڭ كانا دەپمۇ ئاتىلىدۇ، زىرائەت، مېۋىلىك دەرەخلەرگە زىيانداش ، تۇخۇم توخۇسى، نەسىللىك توخۇ تېنىدە پارازىت ياشايدىغان جاھىل پارازىت قۇرت، يېقىنقى ئىككى يىلدىن بېرى، باقمىچىلىق كەسپىدە ئالاھىدە گەۋدىلىك بولغان، قوتۇر سالجىسى، تۈك خالتىسى كانىسى ۋە ئۆپكە كانىسى پارازىت ياشايدۇ، ئادەم ۋە ھايۋانلارنىڭ بەدەن ئىچى ۋە سىرتىدىكىدا ھەر خىل كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئائىلىدە پول، تاختاي، گىلەم قاتارلىقلاردا بار، نۇرغۇن ئادەمنىڭ سەزگۈرلۈكى ئېشىپ كېتىش خاراكتېرلىك كېسەللىكلىرىنى پەيدا قىلىدۇ (زىققا). 

ئادەم بەدىنىدە پارازىت ياشايدىغان كانا قۇرۇتى ئاساسلىقى ئىككى خىلغا بۆلۈنىدۇ، بىر خىلى، تۈك خالتىسى كانىسى، كىچىك دېمودېكس كانىسى، يەنە تېرە ياغ بېزى دەپ ئاتىلىدىغان دېمودېكس كانىسى، يۈز تېرە ياغ بېزى ئىچىدە پارازىت ياشايدۇ، ئادەتتە يەنە قىسقارتىلىپ كانا قۇرۇتى دەپ ئاتىلىدۇ.

1. تېرە كانىسى ھەمىشە تىرىنىڭ بىر قەدەر يۇمشاق، نېپىز بولغان يەرلىرىگە جايلىشىدۇ.

2. قوتۇر كانىسى ماكان يۈز تېرە مۈڭگۈز قەۋىتىدىكى چوڭقۇر، مۈڭگۈز ماددىلىق تەشكىلىي ۋە لىمفا سۇيۇقلۇقى ئارقىلىق ئوزۇقلىنىدۇ، ھەمدە زەھەرلىك ئۈگە ۋە ئالدى پۇت بوغۇمىدا تىرناق قېزىپ، بارا-بارا تېرە بىلەن پاراللېل ئەگرى-بۈگرى يوللارنى پەيدا قىلىدۇ.

3. چىشىسى يېتىلگەندە تېمپېراتۇرا ۋە نەملىكنىڭ تەسىرىدە پارازىت تەندىن ئايرىلغاندىن كېيىن پائالىيەت ئۆمرى ۋە يۇقۇملىنىش ئىقتىدارى ۋە تۇرۇۋاتقان مۇھىت تېمپېراتۇرىسى ۋە نىسپىي نەملىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ.^[0]