ئۇرۇگۋاي

ئۇرۇگۋاينىڭ تولۇق نامى: ئۇرۇگۋاي شەرقىي قىرغاق جۇمھۇرىيىتى (ئىنگلىزچە: TheThe Oriental Republic of Uruguay؛ ئىسپان تىلى: República Oriental del Uruguay)، ئورنى جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسى شەرقىي جەنۇبى قىسمىدا بولۇپ، ئۇرۇگۋاي دەرياسى بىلەن لاپلاتا دەرياسى شەرقىي قىرغىقىغا جايلاشقان، شىمال تەرىپى برازىلىيە بىلەن قوشنا، غەرب تەرىپى ئارگېنتىنا بىلەن تۇتىشىدۇ، شەرقىي جەنۇبى تەرىپى ئاتلانتىك ئوكيان.

ئاھالىسىنىڭ تەخمىنەن %90 ى ئاق تەنلىك، قالغان %8 1 ئارىلاش قانلىق. كۆپ قىسمى رىم دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. ھۆكۈمەت تىلى ئىسپان تىلى. پايتەخت مونتىۋېدىيو. 1825-يىلىدىكى برازىلىيە ئېمپېرىيەسى ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا مۇستەقىل بولغان. زېمىنىنىڭ كۆپ قىسمى يەر شەكلى تۈز، دېھقانچلىق، چارۋىچىلىق قۇدرەت تاپقان. ھازىر جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسى دۆلەتلىرى ئىتتىپاقى ئەزا دۆلەت.

ئۇرۇگۋاينىڭ كىلماتى مۆتىدىل بەلباغ كىلىماتىغا تەۋە، گۈزەل تەبىئىي مەنزىرە ۋە خاتىرجەم ئىجتىمائىي مۇھىت، ياقۇت كۆپ بولغاچقا «برىليانت دۆلىتى» دېگەن نامى بار.

ئۇرۇگۋاي كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان ئىچكى ئىشلەپچىقىرىش ئۇمۇمى قىممىتى تۆۋەن ئەمەس، كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان ئوتتۇرىچە تۇرمۇش سەۋىيەسى، ھۆكۈمەتنىڭ پاك بولۇش دەرىجىسى، سىياسىي مۇقىملىق دەرىجىسى يۇقىرى ئورۇندا تۇردۇ، يېقىن ئارىدىكى جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسى بويىچە ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدۇ، ئۇرۇگۋاي بىر ئوتتۇرا ھال تەرەققىي قىلغان دۆلەت.

ئورنى دائىرىسى

ئۇرۇگۋايئۇرۇگۋاي جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسىنىڭ شەرقىي جەنۇبىغا، ئۇرۇگۋاي دەرياسى بېلىق لاپلاتا دەرياسى شەرقىي قىرغىقىغا جايلاشقان. پۈتۈن ئۆلكە يەر كۆلىمىنىڭ 176200 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ. جەنۇبىي ئاتلانتىك ئوكيان، برازىلىيە، ئارگېنتىنا بىلەن چېگرىلىنىدۇ. جەنۇبىي ئامېرىكىنىڭ شەرقىي جەنۇبىغا جايلاشقان، لاپلاتا دەرياسى شەرقىي قىرغىقىدا، شىمالى برازىلىيە بىلەن تۇتىشىدۇ، غەربىي تەرىپى ئارگېنتىنا بىلەن چىگىرلىنىدۇ، شەرقىي جەنۇبتا ئاتلانتىك ئوكيانغا تۇتىشىپ تۇرىدۇ. دېڭىز قىرغىقى لىنىيەسىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 600 كىلومېتىر كېلىدۇ.  

يەر شەكلى

چېگرا ئىچىدىكى يەرلەرنىڭ كۆپ قىسمى تەكشى، جەنۇبىي قىسمى پەس تۈزلەڭلىك. شىمالىي قىسمى ۋە شەرقىي قىسمى ئاز ساندىكى تۆۋەن تاغ بويىغا جايلاشقان؛ غەربىي جەنۇبىي قىسمىدا تۇپرىقى مۇنبەت؛ شەرقىي جەنۇبىي قىسمى يانتۇلۇق. چوڭ سۇ ئامبىرى تاغ تىزمىسى جەنۇبتىن شەرقىي شىمالغا سوزۇلۇپ، برازىلىيە بىلەن چېگرالىنىدۇ، دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 450-600 مېتىر.

ئۇرۇگۋاي دەرياسى ئۇرۇگۋاي بىلەن ئارگېنتىنانىڭ چېگرا دەرياسى. نېگرۇ دەرياسىنىڭ سۇ مەنبەسى برازىلىيە ئېگىزلىكى، دۆلەت زېمىنىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىكى ئېقىپ ئۆتۈپ ئۇرۇگۋاي دەرياسىغا قۇيۇلىدۇ، ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 800 نەچچە كىلومېتىر كېلىدۇ. نېگرو جەھەتتە ئىچكى روگ سۇ ئامبىرى، جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسىدىكى ئەڭ چوڭ سۈنئىي كۆللەرنىڭ بىرى (كۆلىمى تەخمىنەن 10 مىڭ كىۋادرات كىلومېتىر).  

كىلماتى 

ئۇرۇگۋايئۇرۇگۋاينىڭ كىلماتى مۆتىدىل بەلباغ كىلىماتىغا تەۋە. 1-ئايدىن 3-ئايغىچە ياز پەسلى بۇلۇپ، ئوتتۇرىچە تېمپېراتۇرا 17℃ تىن 28℃ قىچە؛ 7-ئايدىن 9-ئايغىچە قىش پەسلى بولۇپ، ئوتتۇرىچە ھاۋا تېمپېراتۇرىسى 6℃ تىن 14℃ بولىدۇ. يىللىق ھۆل-يېغىن مىقدارى جەنۇبتىن شىمالغىچە 950 مىللىمېتىر تەدرىجىي 1250 مىللىمېتىرغا كۆپىيىدۇ، ئۇرۇگۋاي كۆپ قىسىم رايونلاردا يىل بويى يامغۇر كۆپ.  

نوپۇس

ئۇرۇگۋاي پۈتۈن مەملىكەتنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى 3 مىليون 390 مىڭ ئادەم (2013-يىلى، ئۇرۇگۋاي 21 ئەسىر كومىتېتىنىڭ سانلىق مەلۇمات)، بۇنىڭ ئىچىدە 1 مىليون 319 مەڭ 100 ئادەم، مونتېۋىدېئو ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلارغا ئولتۇراقلاشقان، باشقا نوپۇسلار ئۇرۇگۋاي دەرياسى بويىدىكى ساڭتۇ بىلەن سالتودا زىچ ئولتۇراقلاشقان، ئۇنىڭدىن باشقا نوپۇسلار پايتەختنىڭ ئەتراپىدىكى تاش شەھەرلەرگە ئولتۇراقلاشقان.

ئۇرۇگۋاي نوپۇس تېز سۈرئەتتە ياشانغانلار تۈگىتىش تۇغۇلۇش نىسبىتى تۆۋەنلىدى ھەمدە زور مىقداردىكى كۆچمەنلەرنىڭ كەلتۈرۈپ چىقارغان. 1996-يىلى تۇغۇلۇش نىسبىتى 16/1000، 2004-يىلى تۆۋەنلەپ 15/1000؛

1997-2005-يىلنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى تاشقى كۆچمەنلەر 108 مىڭ ئادەم، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، چەت ئەللىك كۆچمەنلەر ئاران 12 مىڭ 500 ئادەم، بۇ نوپۇسنىڭ تەبىئىي كۆپىيىش نىسبىتىنىڭ تۆۋەنلەپ كەتكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ.  

مىللەت

ئۇرۇگۋاي كۆچمەنلەر دۆلىتى بۇلۇپ، ئاق تەنلىكلەر %90.8 نى ئىگىلەيدۇ، كۆپىنچىسى ئىتالىيە، ئىسپانىيە، گېرمانىيە ۋە ياۋروپادىكى باشقا دۆلەتلەردىن كەلگەن كۆچمەنلەرنىڭ ئەۋلادى. ھىندى-ياۋروپا ئارىلاش ئىرقىدىكىلەر %5 نى ئىگىلەيدۇ، قارا تەنلىكلەر %4 نى ئىگىلەيدۇ.

دۆلەت نامى

ئۇرۇگۋاي شەرقىي قىرغاق جۇمھۇرىيىتى (ئىنگلىزچە: The Oriental Republic of Uruguay؛ ئىسپان تىلى: República Oriental del Uruguay) قىسقارتىلىپ ئۇرۇگۋاي دەپ ئاتىلىدۇ. 

دۆلەت بايرىقى

ئۇرۇگۋايئۇرۇگۋاي دۆلەت بايرىقى ئۇزۇنچاق چاسا شەكىللىك، ئۇزۇنلۇقى بىلەن كەڭلىكىنىڭ نىسبىتى 3: 2. شۇ كەڭلىكى ئوخشاش بولۇپ بەش ئاق بەلدەم بىلەن تۆت كۆك بەلدەم ئۆزئارا باغلىنىشىدىن ھاسىل بولغان بولۇپ، بايراقنىڭ سول تەرەپ ئۈستۈنكى بۇرجىكىگە ئاق رەڭلىك كۋادرات شەكىللىك بولۇپ، ئىچىدە بىر «ماي قۇياشى» بار. ئۇرۇگۋاي تارىختا ئارگېنتىنا بىلەن بىر دۆلەت بولغان، شۇڭا ئىككى دۆلەت دۆلەت بايرىقى ھەممىسى كۆك، ئاق رەڭ ۋە «ماي قۇياشى» بار؛ ھەر بىر بەلدەم ئەينى ۋاقىتتىكى جۇمھۇرىيەتنى تەشكىل قىلغان توققۇز مەمۇرىي سىياسىي رايونغا ۋەكىللىك قىلىدۇ؛ قۇياش رادىئاتسىيە سەككىز تۈز سىزىقلىق ۋە سەككىز دولقۇنلۇق نۇر چېچىپ تۇراىدۇ، ئۇ دۆلەتنىڭ مۇستەقىللىقىگە سىمۋول قىلىنغان. 

دۆلەت گېربى

ئۇرۇگۋايئۇرۇگۋاي دۆلەت گېربى شەكلى ئېللىپس يۇمىلاق شەكىللىك. ئېللىپسنىڭ ئۈستىدە تۆت بۆلەك رەسىم بار؛ سول تەرەپ ئۈستۈنكى قىسىمىغا بىر دانە تارازا، ھەققانىيەتكە سىمۋول قىلىنغان؛ ئوڭ تەرەپ ئۈستۈنكى قىسىمىغا تاشلار كۆپ، پايتەختى مونتېۋىدېئوغا سىمۋول قىلىنغان؛ سول تەرەپ ئاستىنقى قىسمىدىكى ئۇچقۇر تۇلپار، ئەركىنلىككە سىمۋول قىلىنغان؛ ئوڭ تەرەپ ئاستىنقى قىسمى بىر كالىنىڭ سۈرىتى بايلىقنىڭ سىمۋولى ۋە چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. ئېللىپىس شەكىللىك بولۇپ، ئىككى تەرىپى زەيتۇن شېخى ۋە لاۋۇر شاخلىرى بىلەن بېزەلگەن، نىشان تىنچلىق ۋە غەلىبگە سىموۋل قىلىنغان؛ ئۈستىگە «ماي قۇياشى» نىڭ سۈرىتى چۈشۈرۈلگەن.

ئۇرۇگۋايدا مەرمەر تېشى، بىنەپشە رەڭلىك كرىستال، ھېقىق، ئىكۇن بېلىقى كۆپ بۇلۇپ، تەكشۈرۈپ ئېنىقلانغان تۆمۈر، مانگان قاتارلىق قېزىلما بايلىقلار بار. ئورمانچىلىق ۋە بېلىقچىلىق بايلىقى مول بولۇپ، سېرىق قاشتېشى، لولىگو سىياھ بېلىقى ۋە يوغانباش ترېسكا بېلىقى ئىنتايىن كۆپ چىقىدۇ.

ئۇرۇگۋاي ئىقتىسادىي ئاساسلىقى ئېكسپورت يېزا ئىگىلىكىنى ئاساس قىلىدۇ، ئۇرۇش بۇنىڭدىن 20 - ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ياۋروپادا پارتلىغان چاغدا، ئۇرۇگۋاي شۇنىڭ بىلەن يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرى ياۋروپا قاتارلىق جايلاردا زور مىقداردا ئېكسپورت قىلغان، ئۇرۇگۋاي جەنۇبىي ئامېرىكا قىتئەسىنىڭ بىر مەھەل باي دۆلەتكە ئايلانغان. ھازىرقى ئىقتىسادى ئۇرۇگۋاي بىلەن 20-ئەسىرنىڭ دەسلىپىگىچە سېلىشتۇرغاندا، ئۇرۇگۋاي يەنىلا ئېكسپورت يېزا ئىگىلىكىنى يېتەكلەشكە تايىنىدۇ.

پايتەخىت مونتېۋىدېئو (Montevideo)، پۈتۈن مەملىكەتنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت مەركىزى بولۇپ، دۆلەت زېمىنىنىڭ جەنۇبىغا جايلاشقان، كۆلىمى 530 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، ئاھالىسى 1 مىليون 338 مىڭ 400 ئادەم (2012-يىلى، ئۇرۇگۋاي دۆلەت ئىستاتىستىكا ئىدارىسى)، يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپېراتۇرىسى 16 ℃. مۇھىم سانائەت، پۇل مۇئامىلە ئىشلىرى، قاتناش ۋە پورت يىغىش-تارقىتىش ئورنى، ئاھالە مەركەزلەشكەن شەھىرى بولۇپ، پۈتۈن مەملىكەتنىڭ % 60ۋە %80 سانائەت ئىشلەپچىقىرىش قىممىتى.^[0]